ادەپتىلىك الەمىندە
تاقىرىبى: ادەپتىلىك الەمىندە
ماقساتى: ادامگەرشىلىككە، قاراپايىمدىلىققا، كىشىپەيىلدىككە، ادەپتىلىككە، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، ءوز حالقىنىڭ سالت - ءداستۇرىن ۇيرەنە وتىرىپ، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولۋعا، يماندىلىققا تاربيەلەۋ.
ادام بويىنداعى ۇنامدى، ۇنامسىز قىلىقتاردى اجىراتا وتىرىپ، ادەپتىلىك الىپپەسىن بويىنا دارىتۋ، ءتىل بايلىعىن ارتتىرۋ.
كورنەكىلىكتەرى: سلايدتار، ماقال - ماتەلدەر، ۇلاعات سوزدەر.
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
كىرىسپە ءسوز
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
ادەپتىلىك ەرەجەلەرىمەن تانىسۋ
ۇلاعات سوزدەر
سۇراق - جاۋاپ
«قۇپيا حاتتارعا» كەڭەس بەرۋ
نەگىزگى ءبولىم:
ادەپ ءسوزى قازاق تىلىنە اراب تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ ءبىرى. ادەپ دەگەنىمىز - ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستا سىپايى بولۋ جانە جامان قىلىقتاردان اۋلاق بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني، ءبىر كىسىنىڭ باسقا كىسىلەرمەن يناباتتى تۇردە قارىم - قاتىناس جاساۋىن جانە سويلەگەن سوزدەرى مەن ىستەگەن ىستەرىندە، كورسەتكەن قىلىقتارى مەن جاساعان ارەكەتتەرىندە سىپايى، مادەنيەتتى بولۋى. ادەپتىلىكتىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. سونداي - اق، ادەپ ساقتاۋ تۋعان حالىقتى، ەلدى جەردى ارداقتاۋ بولىپ تابىلادى. ويتكەنى بۇل ۇرپاقتىق پارىزدىڭ ناقتى كورىنىسى، قوعامنىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعى - ادەپتى ادام. سەبەبى ۇجىمدا، سىنىپتا ادەپسىز ءبىر ادام بولسا، ول وزىنە عانا ەمەس، سول ورتاعا جامان ات كەلتىرەدى. بۇنى حالقىمىز «ءبىر قارىن مايدى، ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەيدى. ادەپتىلىك ءناسىل قۋاتىن نارسە ەمەس.
«باۋليتىندى باتىر بولادى،
ۇيرەتىندى شەشەن بولادى.
كورە كورە كوسەم بولادى
سويلەي - سويلەي شەشەن بولادى.» دەيدى.
ادام وزىنەن - ءوزى جاقسى ادام بولىپ شىعا كەلمەيدى. ادەپتىلىك وسكەن ۇياسىنان، جۇرگەن ورتاسىنان، مەكتەپتەگى دوستارىنان، ۇستازدارىنان العان تاربيەسىنەن بولادى.
ادەپتىلىك امانداسۋدان باستالادى. امانداسۋ ءار حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ العاشقى بەتاشارى. امانداسۋ بەيبىت پەيىلدىڭ، دوستىق ىقىلاستىڭ بەلگىسى.
مۇسىلمان حالقىندا اماندىق سالتى «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەگەن سوزدەن باستالادى. ول «سىزگە اللانىڭ نۇرى جاۋسىن» دەگەن ءسوز. جاس ادام جولى ۇلكەن، جاسى ۇلكەن ادامعا الدىمەن قوس قولىن ۇسىنادى. سالەم الۋشى «ۋاعالەيكۋماسسالام» دەپ، وڭ قولىن ۇسىنادى. بۇل «اللانىڭ راقىم نۇرى ماعان ءبىر ەسە جاۋسا، سىزگە ەكى ەسە جاۋسىن» دەگەن ءسوز.
«سالەم بەرۋ»- قازاق قىزدارىمەن، كەلىندەرىنە ءتان ىزەتتىلىك بەلگىسى. كەلىن ۇلكەن ادامدارعا ءسال ءيىلىپ، داۋسىن شىعارماي سالەم قىلادى.
امانداسۋ ءراسىمىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بار. قول بەرىپ امانداسۋ، ءتوس قاعىستىرىپ امانداسۋ، قولدان ءسۇيىپ امانداسۋ، كوزدەن ءسۇيىپ امانداسۋ، ماڭدايدان ءسۇيىپ امانداسۋ، يىسكەپ امانداسۋ.
مەيىرىمدىلىكتى انادان ۇيرەن،
ادەپتىلىكتى دانادان ۇيرەن - دەمەكشى، وقۋشىلاردان ۇيگە بەرىلگەن ادەپتىلىككە بايلانىستى تاقپاقتار، ىرىم - تىيىمدار سۇرالادى.
ۇلاعاتتى سوزدەر:
ادامدا جاقسى قاسيەت بولماسا، وعان ب ا ق تا، باقىت تا قونبايدى.
ج. بالاساعۇني
ۇلكەننىڭ اقىلىن تىڭداۋ، سوزگە توقتاۋ، ۇلكەن - كىشىنى سىيلاۋ - يناباتتىلىقتىڭ كورىنىسى.
ع. مۇستافين
ءبىز ءوز بويىمىزدا ادەپ سەزىمىن دامىتۋعا ءتيىسپىز. ويتپەسەك، ادامداردىڭ ءىلتيپاتىنان وپ - وڭاي ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. بۇل قاتەلىگى ءۇشىن ادام ومىردە وتە كوپ زيان شەگەدى. جانە، وكىنىشكە وراي، ۇرپاقتارىن وسى اۋىر زياننان قۇتقارا الماي كەلەدى.
ي. گەتە
«جاقسى ادام بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن، جاراتىلىسىنان گورى، جاتتىعۋدىڭ ءرولى زور»
دەموكريت
ولەڭ وقۋ: جەكسەنوۆا اقمانەت
«كوشەدە» م. ماقاتايەۆ
ادەپتىلىك - ءوزىڭنىڭ اتا - اناڭدى رەنجىتپەۋ، اتا - انا اقىسى تۋرالى قىسقاشا توقتالايىق. پەرزەنت ءاردايىم اتا - انانى قۇرمەتتەپ، ولارعا جاقسىلىق جاساپ، ايتقاندارىن ىستەپ، قارتايعان شاعىندا ولارعا اۋىر ءسوز ايتپاۋى، كوڭىلدەرىن قالدىرماۋ. قاندايدا ءبىر تاپسىرما بەرىلسە اۋىر بولسىن، ورىنداۋعا تىرىسۋ. ءاردايىم كۇلىمسىرەپ جاقسى سوزبەن جاۋاپ بەرۋ، سىيلاپ قۇرمەتتەپ وتىرۋ كەرەك. «اناڭدى ارقالاپ مەككەگە اپارساڭ دا اق ءسۇتىن اقتاۋ قيىن»دەگەن وسىدان بولسا قاجەت.
كورىنىس: «ادەپ» ى. التىنسارين
تاقتاعا «ادەپ» دەگەن ءسوزدى جازىپ، ءار وقۋشىنىڭ ءبىر - ءبىر ءسوزىن توپتاستىرۋ.
ج - ىگەرلى ج - القاۋ
ا - دال ا - رسىز
ق - ايرىمدى م - ەيىرىمسىز
س - ىپايى ا - قىلسىز
ى - نتىماقتى ن - ادان
ەگەر سەنى ەشكىم ءقادىر تۇتپاسا، مۇنىڭ سەبەبى وزىڭدە ەكەنىن ۇمىتپا.
قورىتىندى:
ەندەشە وقۋشىلار ءبىز ءوزىمىزدى ءاردايىم ادەپتى وقۋشى بولۋعا تاربيەلەيىك. ولاي بولسا بالالار ءبىز ءبىر - بىرىمىزگە، ادامدارعا قامقورلىق جاساۋدى، جاقىندارىمىزعا، دوستارىمىزعا ءتىپتى بوتەن ادامدارعا دا قۋانىش سىيلاۋدى وزىمىزگە ادەپكە اينالدىرايىق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى العان ءبىلىمىمىز ءىز - ءتۇسسىز كەتپەيدى، كۇندەلىكتى ومىردە ەستەرىڭدە ۇستايسىڭدار دەپ سەنەمىن.
اقىل، سانا، بىلىممەن،
ونەرىمە سەنەمىن؟
ارىم - تازا اق كوڭىل،
ادالدىققا سەنەمىن.
ابىرويلى اق نيەت،
ادامدىققا سەنەمىن،- دەي وتىرىپ سىنىپ ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
ماقساتى: ادامگەرشىلىككە، قاراپايىمدىلىققا، كىشىپەيىلدىككە، ادەپتىلىككە، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، ءوز حالقىنىڭ سالت - ءداستۇرىن ۇيرەنە وتىرىپ، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولۋعا، يماندىلىققا تاربيەلەۋ.
ادام بويىنداعى ۇنامدى، ۇنامسىز قىلىقتاردى اجىراتا وتىرىپ، ادەپتىلىك الىپپەسىن بويىنا دارىتۋ، ءتىل بايلىعىن ارتتىرۋ.
كورنەكىلىكتەرى: سلايدتار، ماقال - ماتەلدەر، ۇلاعات سوزدەر.
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
كىرىسپە ءسوز
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
ادەپتىلىك ەرەجەلەرىمەن تانىسۋ
ۇلاعات سوزدەر
سۇراق - جاۋاپ
«قۇپيا حاتتارعا» كەڭەس بەرۋ
نەگىزگى ءبولىم:
ادەپ ءسوزى قازاق تىلىنە اراب تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ ءبىرى. ادەپ دەگەنىمىز - ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستا سىپايى بولۋ جانە جامان قىلىقتاردان اۋلاق بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني، ءبىر كىسىنىڭ باسقا كىسىلەرمەن يناباتتى تۇردە قارىم - قاتىناس جاساۋىن جانە سويلەگەن سوزدەرى مەن ىستەگەن ىستەرىندە، كورسەتكەن قىلىقتارى مەن جاساعان ارەكەتتەرىندە سىپايى، مادەنيەتتى بولۋى. ادەپتىلىكتىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. سونداي - اق، ادەپ ساقتاۋ تۋعان حالىقتى، ەلدى جەردى ارداقتاۋ بولىپ تابىلادى. ويتكەنى بۇل ۇرپاقتىق پارىزدىڭ ناقتى كورىنىسى، قوعامنىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعى - ادەپتى ادام. سەبەبى ۇجىمدا، سىنىپتا ادەپسىز ءبىر ادام بولسا، ول وزىنە عانا ەمەس، سول ورتاعا جامان ات كەلتىرەدى. بۇنى حالقىمىز «ءبىر قارىن مايدى، ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەيدى. ادەپتىلىك ءناسىل قۋاتىن نارسە ەمەس.
«باۋليتىندى باتىر بولادى،
ۇيرەتىندى شەشەن بولادى.
كورە كورە كوسەم بولادى
سويلەي - سويلەي شەشەن بولادى.» دەيدى.
ادام وزىنەن - ءوزى جاقسى ادام بولىپ شىعا كەلمەيدى. ادەپتىلىك وسكەن ۇياسىنان، جۇرگەن ورتاسىنان، مەكتەپتەگى دوستارىنان، ۇستازدارىنان العان تاربيەسىنەن بولادى.
ادەپتىلىك امانداسۋدان باستالادى. امانداسۋ ءار حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ العاشقى بەتاشارى. امانداسۋ بەيبىت پەيىلدىڭ، دوستىق ىقىلاستىڭ بەلگىسى.
مۇسىلمان حالقىندا اماندىق سالتى «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەگەن سوزدەن باستالادى. ول «سىزگە اللانىڭ نۇرى جاۋسىن» دەگەن ءسوز. جاس ادام جولى ۇلكەن، جاسى ۇلكەن ادامعا الدىمەن قوس قولىن ۇسىنادى. سالەم الۋشى «ۋاعالەيكۋماسسالام» دەپ، وڭ قولىن ۇسىنادى. بۇل «اللانىڭ راقىم نۇرى ماعان ءبىر ەسە جاۋسا، سىزگە ەكى ەسە جاۋسىن» دەگەن ءسوز.
«سالەم بەرۋ»- قازاق قىزدارىمەن، كەلىندەرىنە ءتان ىزەتتىلىك بەلگىسى. كەلىن ۇلكەن ادامدارعا ءسال ءيىلىپ، داۋسىن شىعارماي سالەم قىلادى.
امانداسۋ ءراسىمىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بار. قول بەرىپ امانداسۋ، ءتوس قاعىستىرىپ امانداسۋ، قولدان ءسۇيىپ امانداسۋ، كوزدەن ءسۇيىپ امانداسۋ، ماڭدايدان ءسۇيىپ امانداسۋ، يىسكەپ امانداسۋ.
مەيىرىمدىلىكتى انادان ۇيرەن،
ادەپتىلىكتى دانادان ۇيرەن - دەمەكشى، وقۋشىلاردان ۇيگە بەرىلگەن ادەپتىلىككە بايلانىستى تاقپاقتار، ىرىم - تىيىمدار سۇرالادى.
ۇلاعاتتى سوزدەر:
ادامدا جاقسى قاسيەت بولماسا، وعان ب ا ق تا، باقىت تا قونبايدى.
ج. بالاساعۇني
ۇلكەننىڭ اقىلىن تىڭداۋ، سوزگە توقتاۋ، ۇلكەن - كىشىنى سىيلاۋ - يناباتتىلىقتىڭ كورىنىسى.
ع. مۇستافين
ءبىز ءوز بويىمىزدا ادەپ سەزىمىن دامىتۋعا ءتيىسپىز. ويتپەسەك، ادامداردىڭ ءىلتيپاتىنان وپ - وڭاي ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. بۇل قاتەلىگى ءۇشىن ادام ومىردە وتە كوپ زيان شەگەدى. جانە، وكىنىشكە وراي، ۇرپاقتارىن وسى اۋىر زياننان قۇتقارا الماي كەلەدى.
ي. گەتە
«جاقسى ادام بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن، جاراتىلىسىنان گورى، جاتتىعۋدىڭ ءرولى زور»
دەموكريت
ولەڭ وقۋ: جەكسەنوۆا اقمانەت
«كوشەدە» م. ماقاتايەۆ
ادەپتىلىك - ءوزىڭنىڭ اتا - اناڭدى رەنجىتپەۋ، اتا - انا اقىسى تۋرالى قىسقاشا توقتالايىق. پەرزەنت ءاردايىم اتا - انانى قۇرمەتتەپ، ولارعا جاقسىلىق جاساپ، ايتقاندارىن ىستەپ، قارتايعان شاعىندا ولارعا اۋىر ءسوز ايتپاۋى، كوڭىلدەرىن قالدىرماۋ. قاندايدا ءبىر تاپسىرما بەرىلسە اۋىر بولسىن، ورىنداۋعا تىرىسۋ. ءاردايىم كۇلىمسىرەپ جاقسى سوزبەن جاۋاپ بەرۋ، سىيلاپ قۇرمەتتەپ وتىرۋ كەرەك. «اناڭدى ارقالاپ مەككەگە اپارساڭ دا اق ءسۇتىن اقتاۋ قيىن»دەگەن وسىدان بولسا قاجەت.
كورىنىس: «ادەپ» ى. التىنسارين
تاقتاعا «ادەپ» دەگەن ءسوزدى جازىپ، ءار وقۋشىنىڭ ءبىر - ءبىر ءسوزىن توپتاستىرۋ.
ج - ىگەرلى ج - القاۋ
ا - دال ا - رسىز
ق - ايرىمدى م - ەيىرىمسىز
س - ىپايى ا - قىلسىز
ى - نتىماقتى ن - ادان
ەگەر سەنى ەشكىم ءقادىر تۇتپاسا، مۇنىڭ سەبەبى وزىڭدە ەكەنىن ۇمىتپا.
قورىتىندى:
ەندەشە وقۋشىلار ءبىز ءوزىمىزدى ءاردايىم ادەپتى وقۋشى بولۋعا تاربيەلەيىك. ولاي بولسا بالالار ءبىز ءبىر - بىرىمىزگە، ادامدارعا قامقورلىق جاساۋدى، جاقىندارىمىزعا، دوستارىمىزعا ءتىپتى بوتەن ادامدارعا دا قۋانىش سىيلاۋدى وزىمىزگە ادەپكە اينالدىرايىق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى العان ءبىلىمىمىز ءىز - ءتۇسسىز كەتپەيدى، كۇندەلىكتى ومىردە ەستەرىڭدە ۇستايسىڭدار دەپ سەنەمىن.
اقىل، سانا، بىلىممەن،
ونەرىمە سەنەمىن؟
ارىم - تازا اق كوڭىل،
ادالدىققا سەنەمىن.
ابىرويلى اق نيەت،
ادامدىققا سەنەمىن،- دەي وتىرىپ سىنىپ ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
You Might Also Like
-
اقپاراتتاردىڭ الۋان تۇرلىلىگى جانە ولاردى وڭدەۋدىڭ تاسىلدەرى. اقپارات سانى، اقپارات ولشەم بىرلىگى.
