ادەپتىلىك ەرەجەلەر
ادەپتىلىك ەرەجەلەر
1. يماندى بولۋ. قۇدىرەتتى ءومىر زاڭدىلىقتارىن جانجۇرەكپەن سىيلاپ، سول ءتالىمنامانىڭ قاعيدالارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدىڭ كوركەم كورىنىسى. تەك جاقسىلىق جاساۋ، جاقسىلىق ويلاۋ، ادام بالاسىن، اينالانى، تابيعاتتى سىيلاي ءبىلۋ. اشۋلانباۋ، وسەك ايتپاۋ، ارتىق ءسوز سويلەمەۋ، تەك پايدالى ءسوزدى ايتۋ. جان تازالىعى مەن ءتان تازالىعىن ساقتاي ءبىلۋ. تىرشىلىكتە تىنىمسىز پايدالى ەڭبەك ەتۋ. ادام بالاسىنا، تابيعاتقا تەك پايدا كەلتىرۋ. يماندى بولۋ-ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ياعني ادەپتىلىكتىڭ مادەني كورىنىسى. يماندى بولۋ – ادامگەرشىلىك پارىز.
2. ادەپتى بولۋ. ادەپ-قالىپتاسقان ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بەلگىسى. يگى ادەتتەن ادەت-عۇرىپ قالىپتاسىپ، ودان ادەپ پايدا بولادى . «ادەپپەن سويلەپ ادەتتەن» دەپ، حالىق سويلەۋ مادەنيەتىن تالاپ ەتەدى. «ادەپتى بالا –ارلى بالا، ادەپسىز بالا-سورلى بالا» دەپ، حالىق ادەپسىزدىكتى قاتتى سىنايدى. «كوپ سويلەپ سوزبايىن، ادەپتەن وزبايىن » دەپ ، اباي دانا كوپ سويلەۋدىڭ ءوزى ادەپسىزدىك ەكەنىن اشىق ايتادى. مىنەز ادەبى، ءجۇرىس-تۇرىس ادەبى، ونەر ادەبى، ىس-ارەكەت ادەبى، شىعارماشىلىق ادەپ ۇلتتىق تۇلعانىڭ ىشكى جانە سىرتقى تۇلعانىڭ مادەنيەتىن كورسەتەدى. جالپى ۇلتتىق ادەپ- عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مادەني قۇندىلىق بولىپ تابىلادى. ادەپتى بولۋ، ياعني مادەنيەتتى بولۋ ءاربىر تۇلعانىڭ ۇلتتىق بورىشى.
3. ىزەتتى بولۋ. ادامزات بالاسىمەن تەك سىيلاسىمدىلىق ادەپپەن قاتىناس جاساي ءبىلۋ. ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتۋ، كىشىگە ىزەت ءبىلدىرۋ. كوپشىلىكتى، باۋىرلاستاردى، رۋدى، ەلدى، ۇلتتى، جالپى ادام بالاسىن قادىرلەي ءبىلۋ. «ادام دا –قۇدىرەت دە، ءاماندا قۇرمەتتە» قاعيداسىن ۇستاۋ. ءارقاشاندا ادەپتىلىك ىس-ارەكەتپەن، ادەپ ساقتاۋمەن كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ. ىزەتتىلىك- مادەني ارەكەتتىڭ كوركەم كورىنىسى.
4. قايىرىمدى بولۋ. ادام بالاسىنا، تابيعاتقا قامقورلىقپەن جاقسىلىق جاساۋ.كەمتارلارعا، كەمباعىلدارعا، جەتىم-جەسىرلەرگە، تۇرمىستان قىسىلعاندارعا قايىرىم جاساۋ. حالىق قاجەتىنە دەمەۋشى بولۋ. ادامزاتقا، تابيعاتقا قايىرىمدىلىق شارالارىن ۇيىمداستارا ءبىلۋ. قايىرىمدىلىق- ادەپتىلىك نەگىزى. قازاق حالقى-قايىرىمدى حالىق.. ءبىز – قايىرىمدى حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز. قايىرىمدى بولۋ ۇلتتىق پارىز.
5. مەيىرىمدى بولۋ. ادام بالاسىنا، تابيعاتقا مەيىر-شاپاعات كورسەتۋ. ادام بالاسىنىڭ جاقسىلىق جاقتارىن كورىپ، باعالاي ءبىلۋ. اتا-انانىڭ بالاعا دەگەن مەيىرىم-شاپاعاتى. جاقسى ادامداردىڭ جاناشىرلىق ىس-ارەكەتتەرى. جانجۇرەگىمەن بەرىلە جاقسى كورۋدىڭ كوركەم كورىنىستەرى. اتا-انانىڭ نەمەرەگە دەگەن مەيىرىمدىلىگى، ولاردى ەرەكشە جاقسى كورۋى. اتا-انانىڭ مەيىرىم-شاپاعاتى ادەپتىڭ شىڭى، جۇرەك سەزىمىنىڭ شىندىعى.
6. سالاۋاتتى بولۋ. سابىرلى، سالتاناتتى تۇلعانىڭ ءومىر قيىندىقتارىن جەڭە ءبىلىپ، سانالى ارەكەت جاساۋىنىڭ كورىنىسى. ارتىق سوزدەن، اراق ىشۋدەن، تەمەكى تارتۋدان، قۇمار ويىندارىنان اۋلاق بولۋ ارەكەتىنىڭ كوركەم كورىنىستەرى. جان تازالىعى مەن ءتان تازالىعىن ساقتاي ءبىلۋدىڭ ناتيجەلىك بەلگىسى. الەۋمەتتىك ورتادا ادەپ ساقتاپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتۋ ارقىلى بايقالعان، ادەپتى تۇلعانىڭ ابىرويلى بەينەسىنىڭ كورىنىسى.
7. بىلىكتى بولۋ. عىلىمي، مادەني، ادەبي قۇندىلىقتاردى جان-جاقتى جاقسى ءبىلىپ، ونى ادەپپەن ىس-ارەكەتكە پايدالانا ءبىلۋ قابىلەتى. بىلگەنىن باسقالارعا ۇيرەتە ءبىلۋدىڭ كورىنىسى. كوپ وقىپ، كوپ ۇيرەنۋدىڭ تۇلعالىق ناتيجەسى. يننوۆاسيالىق تاسىلدەر مەن جاڭاشا تەحنولوگيانى جاقسى يگەرىپ، ونى جان-جاقتى پايدالانۋدىڭ كاسىبي-تانىمدىق كورىنىستەرى.
8. قامقورشى بولۋ. ادامعا، تابيعاتقا، جان-جانۋارلارعا جاقسىلىق جاساپ، ولاردى قورعاپ، كومەك كورسەتۋدىڭ ادەپتى كورىنىسى. اتا-انانىڭ بالاعا، ادامداردىڭ بىر-بىرىنە، تابيعاتقا قامقورلىعى ادەپپەن قالىپتاسىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ بيىگىنەن كورىنەدى. ءاربىر ادەپتى ادام قامقورلىق سەزىمىن قالىپتاستىرا بىلۋگە مىندەتتى.
9. سابىرلى بولۋ. ءارقاشاندا شىدامدىلىقتى، بايسالدىلىقتى، توزىمدىلىكتى، اقىلدىلىقتى ساقتاي ءبىلۋ ۇلگىسى. «سابىر ءتۇبى- سارى التىن» دەپ، قازاق حالقى ۇرپاعىن سابىرلى بولۋعا تاربيەلەيدى. «اسىعىس ءتۇبى- وكىكش، ويلانىپ الماق- سابىر سول» دەيدى اباي دانا. سابىرلى بولۋ-ادەپتىلىكتىڭ كوركەم كورىنىسى.
10. جاۋاپتى بولۋ. ادەپتىلىكتىڭ اسا زور قاجەتتى ءتۇرى. ءاربىر ادامنىڭ وزىنە، ءوز ارەكەتىنە، بورىشىنا، مىندەتىنە، پارىزىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى-ادامدىقتىڭ، ادەپتىلىكتىڭ بەلگىسى. وتباسىنا، تاربيەگە، ەڭبەككە، بىلىمگە، كاسىپكە، ومىرگە، دەنساۋلىققا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ- ادامزاتتىق پارىز. وتباسىلىق، ۇجىمدىق، قوعامدىق، مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىك سياقتى ءاربىر ادامدا قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك بار. جاۋاپكەرشىلىگى جوق ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى دە جوق.
11. ۇلتجاندى بولۋ. جەكە تۇلعانىڭ ەڭ اۋەلى ءوز انا ءتىلىن، ۇلتىن ءسۇيۋىن، بۇكىل ادامزاتتى قادىرلەي بىلەتىنىن كورسەتەتىن ادەپ. ۇلتجاندىلىق ادەبى ۇلتتىق نامىس، پەرزەنتتىك پارىز ارقىلى قالىپتاسادى. ۇلتجاندى تۇلعا ءوز ۇلتىنىڭ ادەپتىلىك قۇندىلىقتارىن جوعارى باعالاپ، ولاردى ومىرگە پايدالانادى. «ەر ەل ءۇشىن تۋادى، ەل ءۇشىن ولەدى» . ۇلتجاندى بولۋ- وتانسۇيگىشتىكتىڭ ۇلگىلى بەلگىسى.
12. ۇجىمشىل بولۋ. ۇجىمدى ارداقتاپ، ونىڭ ماقساتتار مەن داستۇرلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدىڭ ادەپتىك كورىنىسى. وتانعا ۇيىمداسىپ قىزمەت ەتۋدىڭ كورىنىسى ۇجىمنان باستالادى. ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىك، دالدىك، قامقورلىق، سالتاناتتىق، ونەرپازدىق، زەرتتەگىشتىك، ءبىلىمدارلىق داستۇرلەرىن ىسكە اسىرۋدا ۇجىم مۇشەسى ءوز مىندەتىن ادەپتى ورىنداۋعا ءتيىس. ۇجىمشىل بولۋ – كوپشىلىكتى، حالىقتى، اۋلەتتى، جالپى ادام بالاسىن سىيلاي ءبىلۋدىڭ ونەگەلى ۇلگىسى.
13. ىسكەر بولۋ. جەكە تۇلعانىڭ ءىس- ارەكەتى شەبەرلىگى مەن ادەپتىلىگىنىڭ بەلگىسى. ىسكەرلىك كاسىپتىك ءبىلىم مەن ىسكە قۇمارلىق، قارىمدى قابىلەت، دارحان دارىن ارقىلى دامىپ، قالىپتاسادى. ىسكەر بولۋ بىلىكتىلىكپەن دە تىعىز بايلانىستى. مادەنيەتتىلىك ارەكەت ارقىلى ىسكەرلىك پەن شەبەرلىك ايقىن تانىلادى.
14. نامىستى بولۋ. ۇلتتىق تۇلعانىڭ ءوز ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتارىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن جوعارى باعالاپ، ونى دامۋعا ، قورعاۋعا جانقيارلىقپەن بەرىلىپ، قىزمەت ەتۋدىڭ ادەپتىلىك كورىنىسى. ۇلتتىق نامىس كوركەم- ونەردە، سپورتتا، وتان قورعاۋدا ەرەكشە ورىن الىپ، جەڭىسكە جەتۋگە قوزعاۋشى كۇش بولادى. مەيىرىمدى، قايىرىمدى، شەبەر، شەشەن، يماندى، ەر جۇرەك حالىقتىڭ نامىسىن قورعاي ءبىلۋ – زور ماقتانىش.
15. پەرزەنتتىك پارىزدى وتەۋ. ءاربىر ۇلتتىق تۇلعانىڭ وتان الدىنداعى، اتا-انا الدىنداعى قاسيەتتى مىندەتتەرى-پەرزەنتتىك پارىز دەپ اتالادى. وتانعا قىزمەت ەتۋ، وتاندى قورعاۋ، اتا-انانى سىيلاۋ، ولارعا قىزمەت ەتۋ ءبىلىم الۋدان باستالادى. پەرزەنتتىك پارىزدى وتەۋ ارەكەتى ۇلتتىق ادەپپەن تىكەلەي بايلانىستى. اتا-انا الدىندا ادەپتى بولۋ-پەرزەنتتىك پارىزدى وتەۋدىڭ العىشارتى بولىپ تابىلادى.
16. شىنشىل بولۋ. ادىلەتتىلىكتى ساقتاي ءبىلىپ، شىندىقتى قورعاۋ. ادەپتىلىكتىڭ ايشىقتى ايعاعى-شىنشىلدىق. «وتىرىك ورگە باستىرمايدى»، «ءمىنشىل بولما، شىنشىل بول» دەپ، حالىق ۇرپاعىن شىنشىلدىققا تاربيەلەگەن. دالا دانالارى شىندىق ءۇشىن جان قيعان. ومىردە، ونەردە، ادەبيەتتە شىندىقتى تانىپ، ونى ايتا ءبىلۋ كەرەك. شىندىق ايتىلماسا، مادەنيەت بۇزىلادى. شىنشىل، ادىلەتتى بولۋ – ادامزاتتىق پارىز.
17. ونەرپاز بولۋ. ونەرگە قۇمارلانىپ، ونى ۇيرەنە ءبىلۋ. «ونەرپاز بولساڭ، ارقالان» دەيدى اباي دانا. «ونەرلى جىگىت ورگە وزار» دەپ، حالىق ۇرپاعىن ونەرپازدىققا تاربيەلەگەن. ءاربىر ۇلتتىق تۇلعانىڭ ءوز ونەرپازدىق نىشاندارى، بەلگىلەرى، دارىندىق قاسيەتتەرى بولادى. ونەردى دامىتا ءبىلۋ ونەرپازدىڭ ار –نامىسىنا، تالابىنا، دارىنىنا، ەڭبەكقورلىعىنا بايلانىستى. ونەرپاز بولۋ-ادەپتىڭ (مادەنيەتتىڭ) بەدەلدى بەلگىسى.
18. ۇقىپتى بولۋ. جەكە تۇلعانىڭ ءوز ءىسىن ىقتياتتاپ،ۇقىپتىلىقپەن ۋاقىتىسىندا ورىنداي ءبىلۋ، ءوز زاتتارىنا، قوعامدىق مۇلىككە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، جيناقى، تياناقتى بولۋ. «ولاقتان سالاق جامان» دەپ حالىق ۇرپاعىن ۇقىپتىلىققا ۇيرەتكەن. جاۋاپكەرشىلىك پەن ۇقىپتىلىق- ۇلتىق ادەپتىڭ (مادەنيەتتىڭ) قۇندى بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى. ۇقىپسىز ادام كوپ نارسەدەن وپىق جەيدى.
19. ارلى بولۋ، ۇيات ساقتاۋ. «جانىم-ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ، قازاق حالقى ارىن جانىنان دا ارتىق كورەدى. ار مەن نامىس بىرلىكتە بولىپ ادامدى ماقساتقا جەتۋگە جەتەلەيدى. اردى ءۇمىت پەن سەنىم، ەڭبەك ماقساتىنا جەتكىزەدى. ارلى ادام
1. يماندى بولۋ. قۇدىرەتتى ءومىر زاڭدىلىقتارىن جانجۇرەكپەن سىيلاپ، سول ءتالىمنامانىڭ قاعيدالارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدىڭ كوركەم كورىنىسى. تەك جاقسىلىق جاساۋ، جاقسىلىق ويلاۋ، ادام بالاسىن، اينالانى، تابيعاتتى سىيلاي ءبىلۋ. اشۋلانباۋ، وسەك ايتپاۋ، ارتىق ءسوز سويلەمەۋ، تەك پايدالى ءسوزدى ايتۋ. جان تازالىعى مەن ءتان تازالىعىن ساقتاي ءبىلۋ. تىرشىلىكتە تىنىمسىز پايدالى ەڭبەك ەتۋ. ادام بالاسىنا، تابيعاتقا تەك پايدا كەلتىرۋ. يماندى بولۋ-ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ياعني ادەپتىلىكتىڭ مادەني كورىنىسى. يماندى بولۋ – ادامگەرشىلىك پارىز.
2. ادەپتى بولۋ. ادەپ-قالىپتاسقان ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بەلگىسى. يگى ادەتتەن ادەت-عۇرىپ قالىپتاسىپ، ودان ادەپ پايدا بولادى . «ادەپپەن سويلەپ ادەتتەن» دەپ، حالىق سويلەۋ مادەنيەتىن تالاپ ەتەدى. «ادەپتى بالا –ارلى بالا، ادەپسىز بالا-سورلى بالا» دەپ، حالىق ادەپسىزدىكتى قاتتى سىنايدى. «كوپ سويلەپ سوزبايىن، ادەپتەن وزبايىن » دەپ ، اباي دانا كوپ سويلەۋدىڭ ءوزى ادەپسىزدىك ەكەنىن اشىق ايتادى. مىنەز ادەبى، ءجۇرىس-تۇرىس ادەبى، ونەر ادەبى، ىس-ارەكەت ادەبى، شىعارماشىلىق ادەپ ۇلتتىق تۇلعانىڭ ىشكى جانە سىرتقى تۇلعانىڭ مادەنيەتىن كورسەتەدى. جالپى ۇلتتىق ادەپ- عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مادەني قۇندىلىق بولىپ تابىلادى. ادەپتى بولۋ، ياعني مادەنيەتتى بولۋ ءاربىر تۇلعانىڭ ۇلتتىق بورىشى.
3. ىزەتتى بولۋ. ادامزات بالاسىمەن تەك سىيلاسىمدىلىق ادەپپەن قاتىناس جاساي ءبىلۋ. ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتۋ، كىشىگە ىزەت ءبىلدىرۋ. كوپشىلىكتى، باۋىرلاستاردى، رۋدى، ەلدى، ۇلتتى، جالپى ادام بالاسىن قادىرلەي ءبىلۋ. «ادام دا –قۇدىرەت دە، ءاماندا قۇرمەتتە» قاعيداسىن ۇستاۋ. ءارقاشاندا ادەپتىلىك ىس-ارەكەتپەن، ادەپ ساقتاۋمەن كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ. ىزەتتىلىك- مادەني ارەكەتتىڭ كوركەم كورىنىسى.
4. قايىرىمدى بولۋ. ادام بالاسىنا، تابيعاتقا قامقورلىقپەن جاقسىلىق جاساۋ.كەمتارلارعا، كەمباعىلدارعا، جەتىم-جەسىرلەرگە، تۇرمىستان قىسىلعاندارعا قايىرىم جاساۋ. حالىق قاجەتىنە دەمەۋشى بولۋ. ادامزاتقا، تابيعاتقا قايىرىمدىلىق شارالارىن ۇيىمداستارا ءبىلۋ. قايىرىمدىلىق- ادەپتىلىك نەگىزى. قازاق حالقى-قايىرىمدى حالىق.. ءبىز – قايىرىمدى حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز. قايىرىمدى بولۋ ۇلتتىق پارىز.
5. مەيىرىمدى بولۋ. ادام بالاسىنا، تابيعاتقا مەيىر-شاپاعات كورسەتۋ. ادام بالاسىنىڭ جاقسىلىق جاقتارىن كورىپ، باعالاي ءبىلۋ. اتا-انانىڭ بالاعا دەگەن مەيىرىم-شاپاعاتى. جاقسى ادامداردىڭ جاناشىرلىق ىس-ارەكەتتەرى. جانجۇرەگىمەن بەرىلە جاقسى كورۋدىڭ كوركەم كورىنىستەرى. اتا-انانىڭ نەمەرەگە دەگەن مەيىرىمدىلىگى، ولاردى ەرەكشە جاقسى كورۋى. اتا-انانىڭ مەيىرىم-شاپاعاتى ادەپتىڭ شىڭى، جۇرەك سەزىمىنىڭ شىندىعى.
6. سالاۋاتتى بولۋ. سابىرلى، سالتاناتتى تۇلعانىڭ ءومىر قيىندىقتارىن جەڭە ءبىلىپ، سانالى ارەكەت جاساۋىنىڭ كورىنىسى. ارتىق سوزدەن، اراق ىشۋدەن، تەمەكى تارتۋدان، قۇمار ويىندارىنان اۋلاق بولۋ ارەكەتىنىڭ كوركەم كورىنىستەرى. جان تازالىعى مەن ءتان تازالىعىن ساقتاي ءبىلۋدىڭ ناتيجەلىك بەلگىسى. الەۋمەتتىك ورتادا ادەپ ساقتاپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتۋ ارقىلى بايقالعان، ادەپتى تۇلعانىڭ ابىرويلى بەينەسىنىڭ كورىنىسى.
7. بىلىكتى بولۋ. عىلىمي، مادەني، ادەبي قۇندىلىقتاردى جان-جاقتى جاقسى ءبىلىپ، ونى ادەپپەن ىس-ارەكەتكە پايدالانا ءبىلۋ قابىلەتى. بىلگەنىن باسقالارعا ۇيرەتە ءبىلۋدىڭ كورىنىسى. كوپ وقىپ، كوپ ۇيرەنۋدىڭ تۇلعالىق ناتيجەسى. يننوۆاسيالىق تاسىلدەر مەن جاڭاشا تەحنولوگيانى جاقسى يگەرىپ، ونى جان-جاقتى پايدالانۋدىڭ كاسىبي-تانىمدىق كورىنىستەرى.
8. قامقورشى بولۋ. ادامعا، تابيعاتقا، جان-جانۋارلارعا جاقسىلىق جاساپ، ولاردى قورعاپ، كومەك كورسەتۋدىڭ ادەپتى كورىنىسى. اتا-انانىڭ بالاعا، ادامداردىڭ بىر-بىرىنە، تابيعاتقا قامقورلىعى ادەپپەن قالىپتاسىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ بيىگىنەن كورىنەدى. ءاربىر ادەپتى ادام قامقورلىق سەزىمىن قالىپتاستىرا بىلۋگە مىندەتتى.
9. سابىرلى بولۋ. ءارقاشاندا شىدامدىلىقتى، بايسالدىلىقتى، توزىمدىلىكتى، اقىلدىلىقتى ساقتاي ءبىلۋ ۇلگىسى. «سابىر ءتۇبى- سارى التىن» دەپ، قازاق حالقى ۇرپاعىن سابىرلى بولۋعا تاربيەلەيدى. «اسىعىس ءتۇبى- وكىكش، ويلانىپ الماق- سابىر سول» دەيدى اباي دانا. سابىرلى بولۋ-ادەپتىلىكتىڭ كوركەم كورىنىسى.
10. جاۋاپتى بولۋ. ادەپتىلىكتىڭ اسا زور قاجەتتى ءتۇرى. ءاربىر ادامنىڭ وزىنە، ءوز ارەكەتىنە، بورىشىنا، مىندەتىنە، پارىزىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى-ادامدىقتىڭ، ادەپتىلىكتىڭ بەلگىسى. وتباسىنا، تاربيەگە، ەڭبەككە، بىلىمگە، كاسىپكە، ومىرگە، دەنساۋلىققا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ- ادامزاتتىق پارىز. وتباسىلىق، ۇجىمدىق، قوعامدىق، مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىك سياقتى ءاربىر ادامدا قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك بار. جاۋاپكەرشىلىگى جوق ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى دە جوق.
11. ۇلتجاندى بولۋ. جەكە تۇلعانىڭ ەڭ اۋەلى ءوز انا ءتىلىن، ۇلتىن ءسۇيۋىن، بۇكىل ادامزاتتى قادىرلەي بىلەتىنىن كورسەتەتىن ادەپ. ۇلتجاندىلىق ادەبى ۇلتتىق نامىس، پەرزەنتتىك پارىز ارقىلى قالىپتاسادى. ۇلتجاندى تۇلعا ءوز ۇلتىنىڭ ادەپتىلىك قۇندىلىقتارىن جوعارى باعالاپ، ولاردى ومىرگە پايدالانادى. «ەر ەل ءۇشىن تۋادى، ەل ءۇشىن ولەدى» . ۇلتجاندى بولۋ- وتانسۇيگىشتىكتىڭ ۇلگىلى بەلگىسى.
12. ۇجىمشىل بولۋ. ۇجىمدى ارداقتاپ، ونىڭ ماقساتتار مەن داستۇرلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدىڭ ادەپتىك كورىنىسى. وتانعا ۇيىمداسىپ قىزمەت ەتۋدىڭ كورىنىسى ۇجىمنان باستالادى. ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىك، دالدىك، قامقورلىق، سالتاناتتىق، ونەرپازدىق، زەرتتەگىشتىك، ءبىلىمدارلىق داستۇرلەرىن ىسكە اسىرۋدا ۇجىم مۇشەسى ءوز مىندەتىن ادەپتى ورىنداۋعا ءتيىس. ۇجىمشىل بولۋ – كوپشىلىكتى، حالىقتى، اۋلەتتى، جالپى ادام بالاسىن سىيلاي ءبىلۋدىڭ ونەگەلى ۇلگىسى.
13. ىسكەر بولۋ. جەكە تۇلعانىڭ ءىس- ارەكەتى شەبەرلىگى مەن ادەپتىلىگىنىڭ بەلگىسى. ىسكەرلىك كاسىپتىك ءبىلىم مەن ىسكە قۇمارلىق، قارىمدى قابىلەت، دارحان دارىن ارقىلى دامىپ، قالىپتاسادى. ىسكەر بولۋ بىلىكتىلىكپەن دە تىعىز بايلانىستى. مادەنيەتتىلىك ارەكەت ارقىلى ىسكەرلىك پەن شەبەرلىك ايقىن تانىلادى.
14. نامىستى بولۋ. ۇلتتىق تۇلعانىڭ ءوز ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتارىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن جوعارى باعالاپ، ونى دامۋعا ، قورعاۋعا جانقيارلىقپەن بەرىلىپ، قىزمەت ەتۋدىڭ ادەپتىلىك كورىنىسى. ۇلتتىق نامىس كوركەم- ونەردە، سپورتتا، وتان قورعاۋدا ەرەكشە ورىن الىپ، جەڭىسكە جەتۋگە قوزعاۋشى كۇش بولادى. مەيىرىمدى، قايىرىمدى، شەبەر، شەشەن، يماندى، ەر جۇرەك حالىقتىڭ نامىسىن قورعاي ءبىلۋ – زور ماقتانىش.
15. پەرزەنتتىك پارىزدى وتەۋ. ءاربىر ۇلتتىق تۇلعانىڭ وتان الدىنداعى، اتا-انا الدىنداعى قاسيەتتى مىندەتتەرى-پەرزەنتتىك پارىز دەپ اتالادى. وتانعا قىزمەت ەتۋ، وتاندى قورعاۋ، اتا-انانى سىيلاۋ، ولارعا قىزمەت ەتۋ ءبىلىم الۋدان باستالادى. پەرزەنتتىك پارىزدى وتەۋ ارەكەتى ۇلتتىق ادەپپەن تىكەلەي بايلانىستى. اتا-انا الدىندا ادەپتى بولۋ-پەرزەنتتىك پارىزدى وتەۋدىڭ العىشارتى بولىپ تابىلادى.
16. شىنشىل بولۋ. ادىلەتتىلىكتى ساقتاي ءبىلىپ، شىندىقتى قورعاۋ. ادەپتىلىكتىڭ ايشىقتى ايعاعى-شىنشىلدىق. «وتىرىك ورگە باستىرمايدى»، «ءمىنشىل بولما، شىنشىل بول» دەپ، حالىق ۇرپاعىن شىنشىلدىققا تاربيەلەگەن. دالا دانالارى شىندىق ءۇشىن جان قيعان. ومىردە، ونەردە، ادەبيەتتە شىندىقتى تانىپ، ونى ايتا ءبىلۋ كەرەك. شىندىق ايتىلماسا، مادەنيەت بۇزىلادى. شىنشىل، ادىلەتتى بولۋ – ادامزاتتىق پارىز.
17. ونەرپاز بولۋ. ونەرگە قۇمارلانىپ، ونى ۇيرەنە ءبىلۋ. «ونەرپاز بولساڭ، ارقالان» دەيدى اباي دانا. «ونەرلى جىگىت ورگە وزار» دەپ، حالىق ۇرپاعىن ونەرپازدىققا تاربيەلەگەن. ءاربىر ۇلتتىق تۇلعانىڭ ءوز ونەرپازدىق نىشاندارى، بەلگىلەرى، دارىندىق قاسيەتتەرى بولادى. ونەردى دامىتا ءبىلۋ ونەرپازدىڭ ار –نامىسىنا، تالابىنا، دارىنىنا، ەڭبەكقورلىعىنا بايلانىستى. ونەرپاز بولۋ-ادەپتىڭ (مادەنيەتتىڭ) بەدەلدى بەلگىسى.
18. ۇقىپتى بولۋ. جەكە تۇلعانىڭ ءوز ءىسىن ىقتياتتاپ،ۇقىپتىلىقپەن ۋاقىتىسىندا ورىنداي ءبىلۋ، ءوز زاتتارىنا، قوعامدىق مۇلىككە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، جيناقى، تياناقتى بولۋ. «ولاقتان سالاق جامان» دەپ حالىق ۇرپاعىن ۇقىپتىلىققا ۇيرەتكەن. جاۋاپكەرشىلىك پەن ۇقىپتىلىق- ۇلتىق ادەپتىڭ (مادەنيەتتىڭ) قۇندى بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى. ۇقىپسىز ادام كوپ نارسەدەن وپىق جەيدى.
19. ارلى بولۋ، ۇيات ساقتاۋ. «جانىم-ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ، قازاق حالقى ارىن جانىنان دا ارتىق كورەدى. ار مەن نامىس بىرلىكتە بولىپ ادامدى ماقساتقا جەتۋگە جەتەلەيدى. اردى ءۇمىت پەن سەنىم، ەڭبەك ماقساتىنا جەتكىزەدى. ارلى ادام
You Might Also Like
-
12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جاعدايىندا جاڭا تۇرپاتتى باستاۋىش مەكتەپ ءمۇعالىمىن دايىنداۋ ماسەلەلەرى
-
ينفورماتيكا پانىنەن اشىق ساباق
