تابيعاتتى قورعاۋ-ادامزاتتىڭ پارىزى
تاقىرىبى: تابيعاتتى قورعاۋ-ادامزاتتىڭ پارىزى
(دوڭگەلەك ستول)
ماقساتى: بالالاردى تابيعات اسەمدىگىن كورە بىلۋگە، ونى ايالاۋعا، قورعاۋعا تاربيەلەۋ، ەكولوگيالىق بىلىمدىلىك، ويلاۋ قابىلەتىن، ساۋاتتى سويلەۋ داعدىسىن دامىتۋ.
كورنەكىلىگى: تابيعات تاقىرىبىنا ارنالعان ناقىل سوزدەر، بۋكەتتەر، البومدار، كىتاپتار.
ءمۇعالىم: قىمباتتى ۇستازدار، وقۋشىلار!
جالپى، تابيعات — تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس-مەكەنى، تىرشىلىكتىڭ تۇلەپ وسۋىنە قاجەتتى ءنارى، جەر بەتىنە كورىك بەرگەن ءسانى.
حالىق ۇعىمىندا تابيعات دەگەن ءسوز جەر، اڭ، تۋعان جەر، اتامەكەن سوزدەرىمەن قاتار تۇرادى. ولاي بولسا، بۇگىنگى دوڭگەلەك ستولىمىز دا تابيعات تۋرالى بولماق.
قازاقستان تابيعاتىنىڭ ولشەۋسىز بايلىعىن يگەرە وتىرىپ، ءبىزدى قورشاعان ورتانىڭ بۇتىندىگىن ساقتاۋ دا رەسپۋبليكامىزداعى ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. كوشپەلى تۇرمىس كەشكەن قازاقتار ءوزىنىڭ بارلىق اقىل ويىن تابيعاتپەن بايلانىستىرعان. ال ءقازىر سول كوشپەلى قازاقتاردىڭ اقىل ويىن ءبىز ساقتاپ وتىرمىز با؟ مىنە بۇگىنگى تالقىلاناتىن ماسەلەمىز وسى.
1-وقۋشى: نۋ ورمان، جاسىل ورمان، مىناۋ ورمان،
دالاعا قورعان بولىپ تۇرا قالعان.
بارلىعى بالاسىنداي ءبىر-اق ءۇيدىڭ،
بارلىعى جارالعانداي ءبىر ادامنان.
و، قۇدىرەت، نەتكەن شالقار كۇي ەڭ سەن،
بۇگىن مەنىڭ ءجيى ەڭسەم.
وسىلاي دا ويلانىپ قوي، ادامدار،
جىعىلمايسىڭ ورمانىڭا جۇگىنسەڭ
تابيعات اسەمدىكتىڭ توركىنىسىڭ،
ءان سالامىز ءبىر سەنىڭ كوركىڭ ءۇشىن.
جان-جانۋار تابىنىپ ءبىر وزىڭە،
سەنەن اسىپ تۇرعانداي بار تىنىسىن
2-وقۋشى: ەكولوگيا قازىرگى داۋىردە ادامزاتتى تولعاندىرىپ وتىرعان ماڭىزدى پروبلەماعا اينالدى. تابيعاتتى، قورشاعان ورتانى جويۋ ارقىلى بۇكىل قوعامدى، تىرشىلىكتى جويىپ جىبەرۋگە بولاتىنىن كوپتەگەن ەلدەر تۇسىنە باستادى. ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىرىمىزدە تەحنيكالىق قۇرالدارمەن قارۋلانعان كەيبىر ەلدەر مەن ادامزات بالاسىنىڭ جەر پلانەتاسىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قۇرتىپ جىبەرۋى ونشا قيىندىققا تۇسپەيدى. سوندىقتان بۇكىل الەم حالقىنىڭ ورتاق ءۇيى جەر پلانەتاسىن – ادامزات بالاسى بىرىگە وتىرىپ ەكولوگيالىق اپاتقا قارسى تۇرىپ، جەر انامىزدى ساقتاپ قالۋ بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە.
3-وقۋشى: تابيعات الدىندا وزدەرىن جاۋاپتى ساناعان، بارلىق جان-جانۋارلاردى كيەلى ساناپ، وزەن، كول جاعالاۋلارىن تازا ۇستاپ، بۇلاق كورسە كوزىن اشىپ، جاستايىنان ءوز اۋلەتتەرىنە، بالالارىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، بويلارىن ۇيرەتكەن.
تابيعات ارقىلى ادام بويىنا سۇلۋلىق پەن اسەمدىك دامىتۋ يدەياسى قازاق اعارتۋشىلارى مەن جازۋشىلارىنىڭ، اقىندارىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن ولەڭدەرىندە تولىق كورسەتىلگەن. مىسالى اباي مەن شوقاننىڭ، جامبىل مەن ىبىرايدىڭ، ماعجان مەن ساكەننىڭ، ءىلياس پەن قاسىمنىڭ، كاكىمبەكتىڭ ولەڭ-جىرلارىنان كوركەم جازىلعان تابيعات سۋرەتتەرىمەن تانىسىپ جان رۋحىنا بولەنۋگە بولادى.
4-وقۋشى: قازاق حالقىنىڭ تابيعاتتى، قورشاعان ورتانى، جان-جانۋارلار مەن قۇستاردى ايالاعانى سونشالىقتى، ءتىپتى سوناۋ اشارشىلىق جىلدارىنىڭ وزىندە ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى اققان سۋدىڭ بالىعىنا دا، ۇشقان قۇسىنا دا، جۇگىرگەن اڭىنا دا ەشبىر زيانىن كەلتىرمەگەن. كوشپەندى حالىق ءجيى-جيى، جاز بويى قونىستارىن اۋىستىرىپ، سول قونىستانعان جەردىڭ توپىراعى توزباسىن، وسىمدىگى ولمەسىن، شابىندىعى جاپىرىلماسىن دەگەن ويمەن ءاربىر بيلەر حالىقتى جاڭا قونىستارعا الدىن الا باعىت بەرىپ وتىرعان.
قازاقستان توپىراعى كيەلى، جەر بەتىنىڭ ءشوبىن تارتساڭ، شىرىنى شىعاتىن كوك مايسا، جاسىل كىلەم ەدى. كەڭبايتاق ەلىمىزدىڭ بارلىق تەرريتورياسىندا نەبارى 30% عانا شولدى-شولەيت ايماق بولعان، ال ءقازىر ءححى عاسىردىڭ باسىندا ءشولدى ايماق 66%-عا جەتىپ وتىر. ول دەگەنىمىز حالقىمىزدىڭ كوپشىلىگى تابيعاتتى كۇتۋگە، ونىڭ تابيعي بايلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا ءالى دە بولسا ۇيرەنبەي جاتقاندىعى. كەن ورىندارى، جەر استى بايلىقتاردى العاننان كەيىن قالپىنا كەلتىرىلىپ، كوگالداندىرىلمادى، قوپارىلعان جەردىڭ توپىراعى جەل بولسا سول ماڭايدىڭ بارلىعىن شاڭعا اينالدىرىپ باسىپ جاتادى. ءاربىر وسكەن اعاش بۇگىنگى تاڭدا التىننان دا ارداقتى، ونى قالادا دا، دالادا دا كەسىپ جاتىرمىز، اعاش شابىلعان جەر تازالانبايدى. تابيعات اياسىنا – قارقارالى، باياناۋىل، بۋراباي ءتارىزدى نەمەسە وزەن، كول ماڭىنا دەمالۋعا شىققان توپ بارلىق قوقىس زاتتاردى شاشقان بويى قالدىرىپ، ءتىپتى جاققان وتتى سوندىرمەيدى.
5-وقۋشى: بىزدەگى كەمشىلىكتەردى جىبەرمەۋ، بارلىعىمىزدىڭ دا قولىمىزدان كەلەدى، ءبىراق كوپ نارسەنى تۇسىنە بەرمەيمىز. ادامزاتتىڭ جاۋاپسىز كەزەڭى ءبىتىپ، جاۋاپكەرشىلىگى ارتاتىن كەزەڭى جەتتى.
ەندى قازىرگى بار تابيعات قورى شەڭبەرىندە ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنۋ جانە ءوندىرىس كولەمىن ۇلعايتۋدى شيكىزات رەسۋرستارى شىعىنىنىڭ كولەمىن ءوسىرۋ جولىمەن ەمەس، از قالدىق بەرەتىن جانە قالدىقسىز تەحنولوگياعا تەزىرەك كوشۋ، كەن ورنى جىنىسى قۇرامىنداعى بارلىق كومپونەنتتەردى كومپلەكستى الۋ مەن پايدالانۋ، ءوندىرىس قالدىقتارىن قايتا پايدالانۋ مەن تۇتىنۋ، تابيعي ورتانى لاستاۋدىڭ الدىن الاتىن قالدىقسىز وندىرىستەر مەن تەحنولوگيانى ەنگىزۋ، ەنەرگيا مەن شيكىزاتتىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىن قازىرگى زامانعى جانە تاۋسىلمايتىن كوزدەرمەن اۋىستىرۋ نەگىزىندە جۇرگىزۋ قاجەت. ەكونوميكا عىلىمى «قوعام - ءوندىرىس – تابيعي ورتا» جۇيەسىنىڭ دامۋ پروبلەمالارى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىنا باسشىلىق ەتە وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ تابيعي قورىنىڭ ۇنەممەن جۇمسالۋى جانە ساقتالىنۋى ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋى قاجەت. ەكونوميكا جانە ەكولوگيا بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ەگەر ەكونوميكا پرينسيپتەرى ەكولوگيا پرينسيپتەرىمەن قايشى كەلەتىن بولسا، قوعامدا جانە ادامدار ساناسىندا قاراما-قايشىلىقتار بار دەگەن ءسوز، ودان ارىلۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى، ايتارلىقتاي ەمەس.
كوپتەگەن قالالاردا اتموسفەرالىق اۋا زياندى زاتتارمەن مولشەردەن ارتىق لاستانعان. اسىرەسە لاستانعاندارعا الماتى، تاراز، وسكەمەن، زىريان، ريددەر، تەمىرتاۋ، شىمكەنت قالالارى جاتادى. سەمەي ءوڭىرىنىڭ توپىراعىنىڭ راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانۋى ادام دەنساۋلىعىنا ءالى دە بولسا اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. كاسپيي، ارال باسسەيندەرىندەگى ەكولوگيالىق جاعداي ماقتانارلىقتاي ەمەس. ورال جانە ىلە، سىرداريا جانە نۇرا وزەندەرى ونەركاسىپ قالدىقتارىمەن لاستانىپ كەلەدى. اۋىز سۋ، تىنىس الاتىن اتموسفەرالىق اۋا، قاجەتتى ازىق-تۇلىكتىڭ نەشە ءتۇرلى ۋلى قوسىلىستارىمەن لاستانۋى ادامداردىڭ يممۋنالدىق-گەندىك جۇيەسىن بۇزاتىنى بەلگىلى. بۇل وزگەرىستەر ادامزات بالاسىنا جانە بيوسفەرادا تىرشىلىك ەتەتىن بارلىق ءتىرى اعزالارعا مۋتاگەندىك وزگەرىستەر تۋعىزادى. بيولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق وزگەرىستەر جەر بەتىندە بولا بەرسە، بيوسفەرانىڭ تابيعي تەڭدىگى بۇزىلىپ، جەر بەتىندەگى بارلىق جان-جانۋارلار جويىلىپ ءبىتۋى مۇمكىن. تابيعات زاڭدىلىعى وتە قاتال زاڭ
6-وقۋشى: وركەنيەتتى دامىعان ەلدەردە بارلىق ەكولوگيالىق جاعدايلارعا جاۋاپتى تۇردە قارايدى. زاۆود، فابريكا، تەس-تەردە ءتۇتىن شىعاتىن ترۋبالارىنا سۇزگىلەر قويىلىپ، قالا ىشىنەن شىعاتىن بارلىق قوقىستار، قالا سىرتىنداعى ارنايى سالىنعان پەشتەردە ورتەنىپ، ول باسقا پايدالى ىسكە، بۇيىمدارعا پايدالانىلادى. ءىرى قالالاردىڭ كوشە بويىندا جەلدەتكىشتەر ورناتىلادى، بىرنەشە ەكولوگيالىق لابوراتوريالار جۇمىس ىستەيدى. ال ءبىزدىڭ باسقا قالالاردى الماي-اق قويايىق، قاراعاندىنىڭ ءوزىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى ءماز ەمەس. ول كىمنىڭ كىناسى؟
7-وقۋشى: ەستەرىڭىزدە بولسا جاقىندا تەمىرتاۋ قالاسىنداعى بۇرىنعى «كاربيد» وندىرىستىك بىرلەستىگى اۋماعىنداعى جانە نۇرا وزەنىنىڭ تابانىنداعى سىناپ قالدىقتارىن تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى اپان شاتقالىنا كومۋ تۋرالى جوعارى جاقتىڭ شەشىمىنە بايلانىستى بىرنەشە مارتە قوعامدىق تىڭداۋلار بولىپ، وعان تەمىرتاۋ جۇرتشىلىعىنىڭ نارازىلىعى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانعان بولاتىن. ەۆروپا دامۋ جانە قايتا قۇرۋ بانكىسىنىڭ قارجىسىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن بۇل شارانى اتقارۋدى دانيا ەلىنىڭ كومپانياسى موينىنا الىپ، وعان تاپسىرىس بەرۋشى رەتىندە ەلىمىز اتىنان اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قاراستى سۋ رەسۋرستارى جونىندەگى كوميتەتى تاعايىندالعان ەدى. سىناپ قالدىقتارىن كومۋ تۋرالى جوبا جاساۋشىلار بىرنەشە ۆاريانتتاردى سالىستىرا كەلىپ، وسى اپان شاتقالىنان پوليگون اشۋعا توقتالعان. وعان باستى سەبەپ رەتىندە پوليگون ورنالاساتىن جەردىڭ تاۋ جىنىستارىنىڭ قۇرامى، ياعني سۋ وتكىزبەيتىن قاسيەتى، گەولوگيالىق جاعدايلارىنىڭ ۋلى زاتتى «جەرلەۋگە» قولايلى ەكەندىگى العا تارتىلعان. الاي دا بۇعان قارسى پىكىر ايتۋشىلار پوليگون قالادان نەبارى 2،5 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان، بولاشاقتا قالا قۇرىلىسى وسى باعىتتا عانا داميتىن بولعاندىقتان ونداعان جىلداردان سوڭ بۇل پوليگون قالا ورتالىعىندا قالىپ قويادى جانە پوليگوندى سالۋ بارىسىندا قاۋىپسىزدىك تالاپتارى ساقتالاتىنىنا كەپىلدىك جوق دەگەن ۋاجدەردى ايتقان.
سونىمەن قوسا بۇل اۋماقتىڭ تەمىرتاۋلىقتاردىڭ دەم الاتىن، جەكە مەنشىك مالدارى ورىستەيتىن القاپ ەكەنى، وندا «بەلىي كليۋچ» باستاعان تازا بۇلاقتار بار ەكەندىگى، پوليگون سالىنعان جاعدايدا ونىڭ ءبارى لاستانۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، ۋلى قالدىقتاردى قالادان تىم بولماعاندا 15 شاقىرىم الىسقا مۇمكىن بولسا، ادامدار قونىستانبايتىن، بوس جاتقان قۇمايت-شولەيت جەرلەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك دەسكەن.
قالامىزداعى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ جىلدان جىلعا ناشارلاپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. سوڭعى جىلدارى كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسى جولعا قويىلىپ، جاڭادان وندىرىستەر كوپتەپ اشىلا باستاعالى بەرى جاعداي ءتىپتى قيىنداپ كەتتى. كومىرتەگى توتىعى ءوسىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە قالامىزدىڭ ورتالىعىندا ۋلى سىناپ وشاعى، ياعني جايلاپ جارىلاتىن بومبا بار. سىناپ - وتە ۋلى ەلەمەنت جانە ادام ورگانيزمىندە بىرتىندەپ جيناقتالا بەرەتىندىگى دە ءقاۋىپتى. بۇل كوپتەگەن ادامداردىڭ ءومىرىن قيىپ وتىر. ءبىزدىڭ قالادا كۇنىنە 40 ادام قايتىس بولادى ەكەن. ەرتەڭ ونىڭ سانى 140 ادامعا جەتپەسىنە كىم كەپىل؟ سوندىقتان دا بۇل زاھارلى ۋدى قالايدا قالا اۋماعىنان تىسقارى تاسۋىمىز كەرەك. بۇل بۇگىن عانا تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە ەمەس.
8-وقۋشى: ەكولوگ مامان كونستانتين پاۆلوۆ تەمىرتاۋدا اۋاعا جىل سايىن 400-450 مىڭ توننا زياندى لاقتىرىندى تارايتىنىن، قالا ماڭىنداعى ۇيلەردى ورتا ەسەپپەن 330 ميلليون توننا ءتۇرلى قالدىقتار توگىلگەنىن ايتا كەلىپ، سوڭعى جىلدارى ومىرگە كەلگەن سابيلەردىڭ اراسىندا تۋا ءبىتتى كەمتارلىقتىڭ جانە ونىڭ سالدارىنان شەتىنەۋ فاكتىلەرىنىڭ جىلدان جىلعا جيىلەپ بارا جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتى. قالانىڭ اۋاسى نەگىزىنەن سولتۇستىك شىعىس پەن وڭتۇستىك باتىستان سوعاتىن جەل ارقىلى تازارتىلىپ، ەندى سولتۇستىك شىعىستى نۇرقازعان كەنىشى كولەگەيلەپ الدى، وڭتۇستىك باتىستى اپان پوليگونى جاپپاقشى، سوندا حالىق نەمەن تىنىستاماق؟ تاجىريبەلى كونستانتين نيكولايەۆيچتىڭ ايتۋىنشا، سىناپ قالدىعىن 18 شاقىرىم كەرى تاسىمالداپ قالانىڭ ىرگەسىنە كومگەننەن گورى، سول تۇرعان جەرىنەن ءارى قاراي 3 شاقىرىم عانا تاسىمالداپ تەگىسجول ەلدى مەكەنى باعىتىندا «جەرلەگەن» دۇرىس. وندا دا ءدال اپانداعىداي سۋ وتكىزبەيتىن تاۋ جىنىسى بار، ءارى ول باعىتتان قالاعا قاراي جەل ۇرمەيدى، ياعني سىناپ توزاڭىن تەمىرتاۋعا ايدامايدى. بۇل ەكولوگيالىق قانا ەمەس، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمدى.
سونىمەن ەندى وسى ماسەلە پارلامەنتكە، ۇكىمەتكە، سۋ رەسۋرستارى جونىندەگى كوميتەتكە، سونىمەن بىرگە ەۆروپا دامۋ جانە قايتا قۇرۋ بانكىنە دە جولداناتىن بولدى. الەمدىك بانككە جولداناتىن سەبەبى – ولاردىڭ قارجى بولگەندىگى باستى شارتى بويىنشا پوليگوننىڭ جوباسى اشىق تۇردە تالقىلانىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قولداۋىنا يە بولۋى ءتيىس كورىنەدى. ال اپان پوليگونىنىڭ جوباسى بولسا بىزدە حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولماق تۇگىلى سوڭعى ۋاقىتتارعا دەيىن مەيلىنشە جابىق ءارى قۇپيا ۇستالىپ كەلگەن.
ءمۇعالىم:
تابيعات - ءار بەتى تەرەڭ ماعىناعا تولى بىردەن-بىر كىتاپ. تابيعات جارىلىسىن، قورشاعان ورتا تىنىسىن، بارلىق تىرشىلىك بولمىسىن جان دۇنيەسىمەن تۇسىنەتىن ادامدار تازالىققا، يماندىلىققا باس يگەن ادامدار.
سوڭعى كەزدە الەمدە تومەندەگىدەي سۇراق تۋىپ وتىر: «ەكولوگيا مەن يماندىلىقتىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار، ولاردى نە بايلانىستىرادى، ەكولوگيالىق يماندىلىق دەگەنىمىز نە؟» وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەيىك
9-وقۋشى:
ەكولوگيالىق يماندىلىقتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ارنالار: يناباتتىلىق، مادەنيەتتىلىك، ادالدىق، نىساپتىلىق، دانالىق، ىنتىزارلىق، لەپىرمەۋشىلىك، ىقىلاستىلىق جانە قايراتتىلىق. ءبارىنىڭ باس ءارپىن قوسساق – يماندىلىق دەگەن ءسوز تۇزىلەدى.
10-وقۋشى: بۇل سۇحباتتاعى اڭگىمەمىز ادالدىق جايىندا بولماق. ادالدىق – تابيعات ۇيلەسىمىندەگى قاتىناستاردىڭ شىنايىلىعى مەن تابيعيلىعىن ايقىندايتىن كاتەگوريا. ادالدىق – ءابسوليۋتتى ادىلەتتىلىكتىڭ العى شارتى. ادالدىق – كەز كەلگەن بولمىستىڭ بولاشاققا دەگەن پەرسپەكتيۆاسىن ايقىندايتىن ولشەم. جالپى تابيعاتتىڭ دامۋى جاڭعىرۋعا، جاڭارۋعا نەگىزدەلگەن. جاڭعىرۋ نەگىزىندە جاتقان زاڭدىلىقتار – ماڭگىلىك اقيقات ەرەجەلەرىنىڭ ولشەمىمەن جازىلعان كود. ونى تابيعاتتىڭ ميلليونداعان جىلدار بويى وتكەن «ءومىر مەكتەپتەرىنىڭ» ءتۇيىندى اكسيوماسى دەسە دە بولادى.
11-وقۋشى: تابيعات قورشاعان ورتا ەمەس، تابيعات ءبىزدىڭ ءوزىمىز. ءوزىڭدى ءوزىڭ الداۋ، ءوز بولمىسىڭ الدىندا ارام بولۋ دامۋ پەرسپەكتيۆاسىن جوعالتۋمەن تەڭ ەكەندىگىن سارالاۋ پارىز. ادالدىق عىلىمي كاتەگوريادان گورى ادامي تىرشىلىكتىڭ قازىعى ەكەندىگىن ۇققان ابزال. ادالدىقتان باستاۋ الماعان جەردە ادامزاتتىڭ ماۋەلى ءومىر قياندارىن ايشىقتاۋدا كەشىرىلمەس وكىنىشكە سوقتىراتىنىن عاسىرلار دالەلدەگەن شىندىق.
ادامزاتتىڭ ءار زاماندارداعى ويلاۋ جانە ارەكەت جۇيەلەرى بەلگىلى ءبىر كۋلتۋرولوگيالىق تانىم قالىپتاستىرۋعا ىقپال جاساعان. اتاپ ايتقاندا ولارعا ءتان ميفولوگيالىق مادەنيەت، قادىم زامانعى سوڭعى كوسمولوگيالىق مادەنيەت، ءبىزدىڭ قازىرگى كۋلتۋرالوگيالىق تانىمىمىزدىڭ باستاۋى انتروپولوگيالىق مادەنيەت جانە ءبىز باستاپ كوشىرىپ وتىرعان تەحنولوگيالىق مادەنيەتتەردى قاراستىرۋعا بولادى. الدىڭعى ەكى زامانداعى كۋلتۋرالوگيالىق تانىم داۋىرلەرىندە ادام مەن تابيعات اراسىنداعى ۇيلەسىمنىڭ گارمونياسى تاڭعاجايىپ مامىراجاي بولعان. سوندىقتاندا ول حالىقتار ساناسىندا «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان رەتىندە ەستە ساقتالعان. ال سوڭعى داۋىرلەردەگى – انتروپولوگيالىق، اسىرەسە تەحنولوگيالىق تانىم تۇسىنداعى مادەنيەت سانامىزعا جات، تابيعاتقا «انتروپولوگيالىق قىسىم» (انتروس-ادام) دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى. ءتىپتى بۇل ءۇردىستىڭ ەتەك الۋىنىڭ سونشاما اۋقىمدى جانە اياۋسىز ءجۇرىپ جاتقاندىعى «سانالى ادامنىڭ ارەكەتىنىڭ سانالىلىعىنا» كۇدىك تۋدىرىپ، جالپى الەمدىك ىندەتكە اينالىپ بارا جاتقاندىعى قورقىنىش تۋدىرادى. ايتىلعان ماسەلەنىڭ تۇپكى اداسۋشىلىق نەگىزى ادامداردىڭ ءوز مۇمكىندىگىن عىلىم مەن مادەنيەتتەن تىس اسىرا باعالاپ، «نە قۇداي، نە بۇلاي ەمەسپىن» دەگەن جان سەبىلدىككە بارۋىنان باستاۋ الاتىنى اقيقات. الايدا ەكولوگيالىق ورتا ءبىز ءۇشىن جايلاۋ عانا ەمەس، ءبىزدى جاراتقان كيە ەكەندىگى، ءبىزدىڭ قانشاما ءبىلىمدى بولساق تا، سول ورتانىڭ ءارى كەتسە كسەروكوشىرمەسى ەكەندىگىمىزدى ۇمىتپاعان ءجون.
1-وقۋشى: قورشاعان ورتانىڭ بۇتىندىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ادامنىڭ، مەنتاليتەتىن، ونىڭ مورالدىق، ەتيكالىق داعدىلارىن وزگەرتۋ كەرەك، تابيعات پەن ادامنىڭ اراسىنا جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرۋ قاجەت. ءاربىر قوعام مۇشەسى تابيعات قۇبىلىستارى زاڭدىلىقتارمەن تانىس بولۋى كەرەك. ەكولوگيالىق ساۋاتسىزدىقتى جويۋ – ۇكىمەتىمىزدىڭ حالىق اراسىندا جۇرگىزەتىن ماڭىزدى ماسەلەلەرىنە اينالۋى ءتيىس. تابيعات پەن قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ جولدارىن ۇعىندىرۋ جالپى حالىقتىڭ ەكولوگيالىق ساۋاتىن اشۋ، جاستارعا ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ ناتيجەسىندە عانا شەشىلەدى. ۇزدىكسىز ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرى قازاق حالقىنىڭ تابيعاتپەن قارىم-قاتىناس ۇستىندە تۋعان تاريحي كوزقاراسى مەن سالت-داستۇرىنەن باستاۋ الادى.
ءمۇعالىم: تابيعات، سەن تىرشىلىك، تۇنىپ تۇرعان،
سەن كۇنسىڭ كوتەرىلگەن كۇلىپ قىردان.
سەن كولسىڭ، سەن ارمانسىڭ، سەن بۇلاقسىڭ،
ادامعا سۇلۋلىقتى شىن ۇقتىرعان
تابيعات ەگىز اداممەن،
ۇقساستىق تابام سودان مەن،
ماڭگىلىك بولسىن ەگىزدەر،
جەر — انا، كول، تەڭىزدەر.
سايىپ كەلگەندە ايتارىمىز – قانداي جۇمىس اتقارماساق تا قورشاعان ورتاعا ابايلاپ قاراپ، ونى قورعاۋعا كۇش سالۋ باستى باعىتىمىز بولىپ قالا بەرەدى. قاشان دا بولماسىن تابيعاتتى ايالاي بىلەيىك. ول وكتەمدىكتى كوتەرمەيدى.
بۇگىنگى «تابيعاتتى قورعاۋ – ادامزاتتىڭ پارىزى» اتتى كەشىمىزدى قورىتىندىلاۋ ءۇشىن مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى جانە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە ءسوز بەرىلەدى.
مۇعالىمدەر ءوز ويلارىن ايتادى.
(دوڭگەلەك ستول)
ماقساتى: بالالاردى تابيعات اسەمدىگىن كورە بىلۋگە، ونى ايالاۋعا، قورعاۋعا تاربيەلەۋ، ەكولوگيالىق بىلىمدىلىك، ويلاۋ قابىلەتىن، ساۋاتتى سويلەۋ داعدىسىن دامىتۋ.
كورنەكىلىگى: تابيعات تاقىرىبىنا ارنالعان ناقىل سوزدەر، بۋكەتتەر، البومدار، كىتاپتار.
ءمۇعالىم: قىمباتتى ۇستازدار، وقۋشىلار!
جالپى، تابيعات — تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس-مەكەنى، تىرشىلىكتىڭ تۇلەپ وسۋىنە قاجەتتى ءنارى، جەر بەتىنە كورىك بەرگەن ءسانى.
حالىق ۇعىمىندا تابيعات دەگەن ءسوز جەر، اڭ، تۋعان جەر، اتامەكەن سوزدەرىمەن قاتار تۇرادى. ولاي بولسا، بۇگىنگى دوڭگەلەك ستولىمىز دا تابيعات تۋرالى بولماق.
قازاقستان تابيعاتىنىڭ ولشەۋسىز بايلىعىن يگەرە وتىرىپ، ءبىزدى قورشاعان ورتانىڭ بۇتىندىگىن ساقتاۋ دا رەسپۋبليكامىزداعى ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. كوشپەلى تۇرمىس كەشكەن قازاقتار ءوزىنىڭ بارلىق اقىل ويىن تابيعاتپەن بايلانىستىرعان. ال ءقازىر سول كوشپەلى قازاقتاردىڭ اقىل ويىن ءبىز ساقتاپ وتىرمىز با؟ مىنە بۇگىنگى تالقىلاناتىن ماسەلەمىز وسى.
1-وقۋشى: نۋ ورمان، جاسىل ورمان، مىناۋ ورمان،
دالاعا قورعان بولىپ تۇرا قالعان.
بارلىعى بالاسىنداي ءبىر-اق ءۇيدىڭ،
بارلىعى جارالعانداي ءبىر ادامنان.
و، قۇدىرەت، نەتكەن شالقار كۇي ەڭ سەن،
بۇگىن مەنىڭ ءجيى ەڭسەم.
وسىلاي دا ويلانىپ قوي، ادامدار،
جىعىلمايسىڭ ورمانىڭا جۇگىنسەڭ
تابيعات اسەمدىكتىڭ توركىنىسىڭ،
ءان سالامىز ءبىر سەنىڭ كوركىڭ ءۇشىن.
جان-جانۋار تابىنىپ ءبىر وزىڭە،
سەنەن اسىپ تۇرعانداي بار تىنىسىن
2-وقۋشى: ەكولوگيا قازىرگى داۋىردە ادامزاتتى تولعاندىرىپ وتىرعان ماڭىزدى پروبلەماعا اينالدى. تابيعاتتى، قورشاعان ورتانى جويۋ ارقىلى بۇكىل قوعامدى، تىرشىلىكتى جويىپ جىبەرۋگە بولاتىنىن كوپتەگەن ەلدەر تۇسىنە باستادى. ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىرىمىزدە تەحنيكالىق قۇرالدارمەن قارۋلانعان كەيبىر ەلدەر مەن ادامزات بالاسىنىڭ جەر پلانەتاسىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قۇرتىپ جىبەرۋى ونشا قيىندىققا تۇسپەيدى. سوندىقتان بۇكىل الەم حالقىنىڭ ورتاق ءۇيى جەر پلانەتاسىن – ادامزات بالاسى بىرىگە وتىرىپ ەكولوگيالىق اپاتقا قارسى تۇرىپ، جەر انامىزدى ساقتاپ قالۋ بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە.
3-وقۋشى: تابيعات الدىندا وزدەرىن جاۋاپتى ساناعان، بارلىق جان-جانۋارلاردى كيەلى ساناپ، وزەن، كول جاعالاۋلارىن تازا ۇستاپ، بۇلاق كورسە كوزىن اشىپ، جاستايىنان ءوز اۋلەتتەرىنە، بالالارىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، بويلارىن ۇيرەتكەن.
تابيعات ارقىلى ادام بويىنا سۇلۋلىق پەن اسەمدىك دامىتۋ يدەياسى قازاق اعارتۋشىلارى مەن جازۋشىلارىنىڭ، اقىندارىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن ولەڭدەرىندە تولىق كورسەتىلگەن. مىسالى اباي مەن شوقاننىڭ، جامبىل مەن ىبىرايدىڭ، ماعجان مەن ساكەننىڭ، ءىلياس پەن قاسىمنىڭ، كاكىمبەكتىڭ ولەڭ-جىرلارىنان كوركەم جازىلعان تابيعات سۋرەتتەرىمەن تانىسىپ جان رۋحىنا بولەنۋگە بولادى.
4-وقۋشى: قازاق حالقىنىڭ تابيعاتتى، قورشاعان ورتانى، جان-جانۋارلار مەن قۇستاردى ايالاعانى سونشالىقتى، ءتىپتى سوناۋ اشارشىلىق جىلدارىنىڭ وزىندە ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى اققان سۋدىڭ بالىعىنا دا، ۇشقان قۇسىنا دا، جۇگىرگەن اڭىنا دا ەشبىر زيانىن كەلتىرمەگەن. كوشپەندى حالىق ءجيى-جيى، جاز بويى قونىستارىن اۋىستىرىپ، سول قونىستانعان جەردىڭ توپىراعى توزباسىن، وسىمدىگى ولمەسىن، شابىندىعى جاپىرىلماسىن دەگەن ويمەن ءاربىر بيلەر حالىقتى جاڭا قونىستارعا الدىن الا باعىت بەرىپ وتىرعان.
قازاقستان توپىراعى كيەلى، جەر بەتىنىڭ ءشوبىن تارتساڭ، شىرىنى شىعاتىن كوك مايسا، جاسىل كىلەم ەدى. كەڭبايتاق ەلىمىزدىڭ بارلىق تەرريتورياسىندا نەبارى 30% عانا شولدى-شولەيت ايماق بولعان، ال ءقازىر ءححى عاسىردىڭ باسىندا ءشولدى ايماق 66%-عا جەتىپ وتىر. ول دەگەنىمىز حالقىمىزدىڭ كوپشىلىگى تابيعاتتى كۇتۋگە، ونىڭ تابيعي بايلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا ءالى دە بولسا ۇيرەنبەي جاتقاندىعى. كەن ورىندارى، جەر استى بايلىقتاردى العاننان كەيىن قالپىنا كەلتىرىلىپ، كوگالداندىرىلمادى، قوپارىلعان جەردىڭ توپىراعى جەل بولسا سول ماڭايدىڭ بارلىعىن شاڭعا اينالدىرىپ باسىپ جاتادى. ءاربىر وسكەن اعاش بۇگىنگى تاڭدا التىننان دا ارداقتى، ونى قالادا دا، دالادا دا كەسىپ جاتىرمىز، اعاش شابىلعان جەر تازالانبايدى. تابيعات اياسىنا – قارقارالى، باياناۋىل، بۋراباي ءتارىزدى نەمەسە وزەن، كول ماڭىنا دەمالۋعا شىققان توپ بارلىق قوقىس زاتتاردى شاشقان بويى قالدىرىپ، ءتىپتى جاققان وتتى سوندىرمەيدى.
5-وقۋشى: بىزدەگى كەمشىلىكتەردى جىبەرمەۋ، بارلىعىمىزدىڭ دا قولىمىزدان كەلەدى، ءبىراق كوپ نارسەنى تۇسىنە بەرمەيمىز. ادامزاتتىڭ جاۋاپسىز كەزەڭى ءبىتىپ، جاۋاپكەرشىلىگى ارتاتىن كەزەڭى جەتتى.
ەندى قازىرگى بار تابيعات قورى شەڭبەرىندە ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنۋ جانە ءوندىرىس كولەمىن ۇلعايتۋدى شيكىزات رەسۋرستارى شىعىنىنىڭ كولەمىن ءوسىرۋ جولىمەن ەمەس، از قالدىق بەرەتىن جانە قالدىقسىز تەحنولوگياعا تەزىرەك كوشۋ، كەن ورنى جىنىسى قۇرامىنداعى بارلىق كومپونەنتتەردى كومپلەكستى الۋ مەن پايدالانۋ، ءوندىرىس قالدىقتارىن قايتا پايدالانۋ مەن تۇتىنۋ، تابيعي ورتانى لاستاۋدىڭ الدىن الاتىن قالدىقسىز وندىرىستەر مەن تەحنولوگيانى ەنگىزۋ، ەنەرگيا مەن شيكىزاتتىڭ ءداستۇرلى تۇرلەرىن قازىرگى زامانعى جانە تاۋسىلمايتىن كوزدەرمەن اۋىستىرۋ نەگىزىندە جۇرگىزۋ قاجەت. ەكونوميكا عىلىمى «قوعام - ءوندىرىس – تابيعي ورتا» جۇيەسىنىڭ دامۋ پروبلەمالارى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىنا باسشىلىق ەتە وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ تابيعي قورىنىڭ ۇنەممەن جۇمسالۋى جانە ساقتالىنۋى ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋى قاجەت. ەكونوميكا جانە ەكولوگيا بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ەگەر ەكونوميكا پرينسيپتەرى ەكولوگيا پرينسيپتەرىمەن قايشى كەلەتىن بولسا، قوعامدا جانە ادامدار ساناسىندا قاراما-قايشىلىقتار بار دەگەن ءسوز، ودان ارىلۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى، ايتارلىقتاي ەمەس.
كوپتەگەن قالالاردا اتموسفەرالىق اۋا زياندى زاتتارمەن مولشەردەن ارتىق لاستانعان. اسىرەسە لاستانعاندارعا الماتى، تاراز، وسكەمەن، زىريان، ريددەر، تەمىرتاۋ، شىمكەنت قالالارى جاتادى. سەمەي ءوڭىرىنىڭ توپىراعىنىڭ راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانۋى ادام دەنساۋلىعىنا ءالى دە بولسا اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. كاسپيي، ارال باسسەيندەرىندەگى ەكولوگيالىق جاعداي ماقتانارلىقتاي ەمەس. ورال جانە ىلە، سىرداريا جانە نۇرا وزەندەرى ونەركاسىپ قالدىقتارىمەن لاستانىپ كەلەدى. اۋىز سۋ، تىنىس الاتىن اتموسفەرالىق اۋا، قاجەتتى ازىق-تۇلىكتىڭ نەشە ءتۇرلى ۋلى قوسىلىستارىمەن لاستانۋى ادامداردىڭ يممۋنالدىق-گەندىك جۇيەسىن بۇزاتىنى بەلگىلى. بۇل وزگەرىستەر ادامزات بالاسىنا جانە بيوسفەرادا تىرشىلىك ەتەتىن بارلىق ءتىرى اعزالارعا مۋتاگەندىك وزگەرىستەر تۋعىزادى. بيولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق وزگەرىستەر جەر بەتىندە بولا بەرسە، بيوسفەرانىڭ تابيعي تەڭدىگى بۇزىلىپ، جەر بەتىندەگى بارلىق جان-جانۋارلار جويىلىپ ءبىتۋى مۇمكىن. تابيعات زاڭدىلىعى وتە قاتال زاڭ
6-وقۋشى: وركەنيەتتى دامىعان ەلدەردە بارلىق ەكولوگيالىق جاعدايلارعا جاۋاپتى تۇردە قارايدى. زاۆود، فابريكا، تەس-تەردە ءتۇتىن شىعاتىن ترۋبالارىنا سۇزگىلەر قويىلىپ، قالا ىشىنەن شىعاتىن بارلىق قوقىستار، قالا سىرتىنداعى ارنايى سالىنعان پەشتەردە ورتەنىپ، ول باسقا پايدالى ىسكە، بۇيىمدارعا پايدالانىلادى. ءىرى قالالاردىڭ كوشە بويىندا جەلدەتكىشتەر ورناتىلادى، بىرنەشە ەكولوگيالىق لابوراتوريالار جۇمىس ىستەيدى. ال ءبىزدىڭ باسقا قالالاردى الماي-اق قويايىق، قاراعاندىنىڭ ءوزىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى ءماز ەمەس. ول كىمنىڭ كىناسى؟
7-وقۋشى: ەستەرىڭىزدە بولسا جاقىندا تەمىرتاۋ قالاسىنداعى بۇرىنعى «كاربيد» وندىرىستىك بىرلەستىگى اۋماعىنداعى جانە نۇرا وزەنىنىڭ تابانىنداعى سىناپ قالدىقتارىن تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى اپان شاتقالىنا كومۋ تۋرالى جوعارى جاقتىڭ شەشىمىنە بايلانىستى بىرنەشە مارتە قوعامدىق تىڭداۋلار بولىپ، وعان تەمىرتاۋ جۇرتشىلىعىنىڭ نارازىلىعى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانعان بولاتىن. ەۆروپا دامۋ جانە قايتا قۇرۋ بانكىسىنىڭ قارجىسىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن بۇل شارانى اتقارۋدى دانيا ەلىنىڭ كومپانياسى موينىنا الىپ، وعان تاپسىرىس بەرۋشى رەتىندە ەلىمىز اتىنان اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قاراستى سۋ رەسۋرستارى جونىندەگى كوميتەتى تاعايىندالعان ەدى. سىناپ قالدىقتارىن كومۋ تۋرالى جوبا جاساۋشىلار بىرنەشە ۆاريانتتاردى سالىستىرا كەلىپ، وسى اپان شاتقالىنان پوليگون اشۋعا توقتالعان. وعان باستى سەبەپ رەتىندە پوليگون ورنالاساتىن جەردىڭ تاۋ جىنىستارىنىڭ قۇرامى، ياعني سۋ وتكىزبەيتىن قاسيەتى، گەولوگيالىق جاعدايلارىنىڭ ۋلى زاتتى «جەرلەۋگە» قولايلى ەكەندىگى العا تارتىلعان. الاي دا بۇعان قارسى پىكىر ايتۋشىلار پوليگون قالادان نەبارى 2،5 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان، بولاشاقتا قالا قۇرىلىسى وسى باعىتتا عانا داميتىن بولعاندىقتان ونداعان جىلداردان سوڭ بۇل پوليگون قالا ورتالىعىندا قالىپ قويادى جانە پوليگوندى سالۋ بارىسىندا قاۋىپسىزدىك تالاپتارى ساقتالاتىنىنا كەپىلدىك جوق دەگەن ۋاجدەردى ايتقان.
سونىمەن قوسا بۇل اۋماقتىڭ تەمىرتاۋلىقتاردىڭ دەم الاتىن، جەكە مەنشىك مالدارى ورىستەيتىن القاپ ەكەنى، وندا «بەلىي كليۋچ» باستاعان تازا بۇلاقتار بار ەكەندىگى، پوليگون سالىنعان جاعدايدا ونىڭ ءبارى لاستانۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، ۋلى قالدىقتاردى قالادان تىم بولماعاندا 15 شاقىرىم الىسقا مۇمكىن بولسا، ادامدار قونىستانبايتىن، بوس جاتقان قۇمايت-شولەيت جەرلەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك دەسكەن.
قالامىزداعى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ جىلدان جىلعا ناشارلاپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. سوڭعى جىلدارى كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسى جولعا قويىلىپ، جاڭادان وندىرىستەر كوپتەپ اشىلا باستاعالى بەرى جاعداي ءتىپتى قيىنداپ كەتتى. كومىرتەگى توتىعى ءوسىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە قالامىزدىڭ ورتالىعىندا ۋلى سىناپ وشاعى، ياعني جايلاپ جارىلاتىن بومبا بار. سىناپ - وتە ۋلى ەلەمەنت جانە ادام ورگانيزمىندە بىرتىندەپ جيناقتالا بەرەتىندىگى دە ءقاۋىپتى. بۇل كوپتەگەن ادامداردىڭ ءومىرىن قيىپ وتىر. ءبىزدىڭ قالادا كۇنىنە 40 ادام قايتىس بولادى ەكەن. ەرتەڭ ونىڭ سانى 140 ادامعا جەتپەسىنە كىم كەپىل؟ سوندىقتان دا بۇل زاھارلى ۋدى قالايدا قالا اۋماعىنان تىسقارى تاسۋىمىز كەرەك. بۇل بۇگىن عانا تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە ەمەس.
8-وقۋشى: ەكولوگ مامان كونستانتين پاۆلوۆ تەمىرتاۋدا اۋاعا جىل سايىن 400-450 مىڭ توننا زياندى لاقتىرىندى تارايتىنىن، قالا ماڭىنداعى ۇيلەردى ورتا ەسەپپەن 330 ميلليون توننا ءتۇرلى قالدىقتار توگىلگەنىن ايتا كەلىپ، سوڭعى جىلدارى ومىرگە كەلگەن سابيلەردىڭ اراسىندا تۋا ءبىتتى كەمتارلىقتىڭ جانە ونىڭ سالدارىنان شەتىنەۋ فاكتىلەرىنىڭ جىلدان جىلعا جيىلەپ بارا جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتى. قالانىڭ اۋاسى نەگىزىنەن سولتۇستىك شىعىس پەن وڭتۇستىك باتىستان سوعاتىن جەل ارقىلى تازارتىلىپ، ەندى سولتۇستىك شىعىستى نۇرقازعان كەنىشى كولەگەيلەپ الدى، وڭتۇستىك باتىستى اپان پوليگونى جاپپاقشى، سوندا حالىق نەمەن تىنىستاماق؟ تاجىريبەلى كونستانتين نيكولايەۆيچتىڭ ايتۋىنشا، سىناپ قالدىعىن 18 شاقىرىم كەرى تاسىمالداپ قالانىڭ ىرگەسىنە كومگەننەن گورى، سول تۇرعان جەرىنەن ءارى قاراي 3 شاقىرىم عانا تاسىمالداپ تەگىسجول ەلدى مەكەنى باعىتىندا «جەرلەگەن» دۇرىس. وندا دا ءدال اپانداعىداي سۋ وتكىزبەيتىن تاۋ جىنىسى بار، ءارى ول باعىتتان قالاعا قاراي جەل ۇرمەيدى، ياعني سىناپ توزاڭىن تەمىرتاۋعا ايدامايدى. بۇل ەكولوگيالىق قانا ەمەس، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمدى.
سونىمەن ەندى وسى ماسەلە پارلامەنتكە، ۇكىمەتكە، سۋ رەسۋرستارى جونىندەگى كوميتەتكە، سونىمەن بىرگە ەۆروپا دامۋ جانە قايتا قۇرۋ بانكىنە دە جولداناتىن بولدى. الەمدىك بانككە جولداناتىن سەبەبى – ولاردىڭ قارجى بولگەندىگى باستى شارتى بويىنشا پوليگوننىڭ جوباسى اشىق تۇردە تالقىلانىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قولداۋىنا يە بولۋى ءتيىس كورىنەدى. ال اپان پوليگونىنىڭ جوباسى بولسا بىزدە حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولماق تۇگىلى سوڭعى ۋاقىتتارعا دەيىن مەيلىنشە جابىق ءارى قۇپيا ۇستالىپ كەلگەن.
ءمۇعالىم:
تابيعات - ءار بەتى تەرەڭ ماعىناعا تولى بىردەن-بىر كىتاپ. تابيعات جارىلىسىن، قورشاعان ورتا تىنىسىن، بارلىق تىرشىلىك بولمىسىن جان دۇنيەسىمەن تۇسىنەتىن ادامدار تازالىققا، يماندىلىققا باس يگەن ادامدار.
سوڭعى كەزدە الەمدە تومەندەگىدەي سۇراق تۋىپ وتىر: «ەكولوگيا مەن يماندىلىقتىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار، ولاردى نە بايلانىستىرادى، ەكولوگيالىق يماندىلىق دەگەنىمىز نە؟» وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەيىك
9-وقۋشى:
ەكولوگيالىق يماندىلىقتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ارنالار: يناباتتىلىق، مادەنيەتتىلىك، ادالدىق، نىساپتىلىق، دانالىق، ىنتىزارلىق، لەپىرمەۋشىلىك، ىقىلاستىلىق جانە قايراتتىلىق. ءبارىنىڭ باس ءارپىن قوسساق – يماندىلىق دەگەن ءسوز تۇزىلەدى.
10-وقۋشى: بۇل سۇحباتتاعى اڭگىمەمىز ادالدىق جايىندا بولماق. ادالدىق – تابيعات ۇيلەسىمىندەگى قاتىناستاردىڭ شىنايىلىعى مەن تابيعيلىعىن ايقىندايتىن كاتەگوريا. ادالدىق – ءابسوليۋتتى ادىلەتتىلىكتىڭ العى شارتى. ادالدىق – كەز كەلگەن بولمىستىڭ بولاشاققا دەگەن پەرسپەكتيۆاسىن ايقىندايتىن ولشەم. جالپى تابيعاتتىڭ دامۋى جاڭعىرۋعا، جاڭارۋعا نەگىزدەلگەن. جاڭعىرۋ نەگىزىندە جاتقان زاڭدىلىقتار – ماڭگىلىك اقيقات ەرەجەلەرىنىڭ ولشەمىمەن جازىلعان كود. ونى تابيعاتتىڭ ميلليونداعان جىلدار بويى وتكەن «ءومىر مەكتەپتەرىنىڭ» ءتۇيىندى اكسيوماسى دەسە دە بولادى.
11-وقۋشى: تابيعات قورشاعان ورتا ەمەس، تابيعات ءبىزدىڭ ءوزىمىز. ءوزىڭدى ءوزىڭ الداۋ، ءوز بولمىسىڭ الدىندا ارام بولۋ دامۋ پەرسپەكتيۆاسىن جوعالتۋمەن تەڭ ەكەندىگىن سارالاۋ پارىز. ادالدىق عىلىمي كاتەگوريادان گورى ادامي تىرشىلىكتىڭ قازىعى ەكەندىگىن ۇققان ابزال. ادالدىقتان باستاۋ الماعان جەردە ادامزاتتىڭ ماۋەلى ءومىر قياندارىن ايشىقتاۋدا كەشىرىلمەس وكىنىشكە سوقتىراتىنىن عاسىرلار دالەلدەگەن شىندىق.
ادامزاتتىڭ ءار زاماندارداعى ويلاۋ جانە ارەكەت جۇيەلەرى بەلگىلى ءبىر كۋلتۋرولوگيالىق تانىم قالىپتاستىرۋعا ىقپال جاساعان. اتاپ ايتقاندا ولارعا ءتان ميفولوگيالىق مادەنيەت، قادىم زامانعى سوڭعى كوسمولوگيالىق مادەنيەت، ءبىزدىڭ قازىرگى كۋلتۋرالوگيالىق تانىمىمىزدىڭ باستاۋى انتروپولوگيالىق مادەنيەت جانە ءبىز باستاپ كوشىرىپ وتىرعان تەحنولوگيالىق مادەنيەتتەردى قاراستىرۋعا بولادى. الدىڭعى ەكى زامانداعى كۋلتۋرالوگيالىق تانىم داۋىرلەرىندە ادام مەن تابيعات اراسىنداعى ۇيلەسىمنىڭ گارمونياسى تاڭعاجايىپ مامىراجاي بولعان. سوندىقتاندا ول حالىقتار ساناسىندا «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان رەتىندە ەستە ساقتالعان. ال سوڭعى داۋىرلەردەگى – انتروپولوگيالىق، اسىرەسە تەحنولوگيالىق تانىم تۇسىنداعى مادەنيەت سانامىزعا جات، تابيعاتقا «انتروپولوگيالىق قىسىم» (انتروس-ادام) دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى. ءتىپتى بۇل ءۇردىستىڭ ەتەك الۋىنىڭ سونشاما اۋقىمدى جانە اياۋسىز ءجۇرىپ جاتقاندىعى «سانالى ادامنىڭ ارەكەتىنىڭ سانالىلىعىنا» كۇدىك تۋدىرىپ، جالپى الەمدىك ىندەتكە اينالىپ بارا جاتقاندىعى قورقىنىش تۋدىرادى. ايتىلعان ماسەلەنىڭ تۇپكى اداسۋشىلىق نەگىزى ادامداردىڭ ءوز مۇمكىندىگىن عىلىم مەن مادەنيەتتەن تىس اسىرا باعالاپ، «نە قۇداي، نە بۇلاي ەمەسپىن» دەگەن جان سەبىلدىككە بارۋىنان باستاۋ الاتىنى اقيقات. الايدا ەكولوگيالىق ورتا ءبىز ءۇشىن جايلاۋ عانا ەمەس، ءبىزدى جاراتقان كيە ەكەندىگى، ءبىزدىڭ قانشاما ءبىلىمدى بولساق تا، سول ورتانىڭ ءارى كەتسە كسەروكوشىرمەسى ەكەندىگىمىزدى ۇمىتپاعان ءجون.
1-وقۋشى: قورشاعان ورتانىڭ بۇتىندىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ادامنىڭ، مەنتاليتەتىن، ونىڭ مورالدىق، ەتيكالىق داعدىلارىن وزگەرتۋ كەرەك، تابيعات پەن ادامنىڭ اراسىنا جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرۋ قاجەت. ءاربىر قوعام مۇشەسى تابيعات قۇبىلىستارى زاڭدىلىقتارمەن تانىس بولۋى كەرەك. ەكولوگيالىق ساۋاتسىزدىقتى جويۋ – ۇكىمەتىمىزدىڭ حالىق اراسىندا جۇرگىزەتىن ماڭىزدى ماسەلەلەرىنە اينالۋى ءتيىس. تابيعات پەن قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ جولدارىن ۇعىندىرۋ جالپى حالىقتىڭ ەكولوگيالىق ساۋاتىن اشۋ، جاستارعا ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ ناتيجەسىندە عانا شەشىلەدى. ۇزدىكسىز ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرى قازاق حالقىنىڭ تابيعاتپەن قارىم-قاتىناس ۇستىندە تۋعان تاريحي كوزقاراسى مەن سالت-داستۇرىنەن باستاۋ الادى.
ءمۇعالىم: تابيعات، سەن تىرشىلىك، تۇنىپ تۇرعان،
سەن كۇنسىڭ كوتەرىلگەن كۇلىپ قىردان.
سەن كولسىڭ، سەن ارمانسىڭ، سەن بۇلاقسىڭ،
ادامعا سۇلۋلىقتى شىن ۇقتىرعان
تابيعات ەگىز اداممەن،
ۇقساستىق تابام سودان مەن،
ماڭگىلىك بولسىن ەگىزدەر،
جەر — انا، كول، تەڭىزدەر.
سايىپ كەلگەندە ايتارىمىز – قانداي جۇمىس اتقارماساق تا قورشاعان ورتاعا ابايلاپ قاراپ، ونى قورعاۋعا كۇش سالۋ باستى باعىتىمىز بولىپ قالا بەرەدى. قاشان دا بولماسىن تابيعاتتى ايالاي بىلەيىك. ول وكتەمدىكتى كوتەرمەيدى.
بۇگىنگى «تابيعاتتى قورعاۋ – ادامزاتتىڭ پارىزى» اتتى كەشىمىزدى قورىتىندىلاۋ ءۇشىن مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى جانە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە ءسوز بەرىلەدى.
مۇعالىمدەر ءوز ويلارىن ايتادى.
You Might Also Like
-
ساباق تاقىرىبى : سىزبانىڭ ماسشتابتارى مەن سىزىق تۇرلەرى.
