InfoHub Logo

امانگەلدييەۆا ەلەونورا سالاۋات قىزى
ماحامبەت وتەمىس ۇلى اتىنداعى ءبقۋ-نىڭ
«شەت ءتىلى: ەكى شەت ءتىلى» ماماندىعىنىڭ IV كۋرس ستۋدەنتى
عىلىمي جەتەكشىسى: اعا وقىتۋشى، ماگيستر گ.ا. تۋرەجانوۆا

تۇڭعىش ەلباسىنىڭ «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان» اتتى جولداۋىندا: «ءبىز بۇكىل ەلىمىز بويىنشا الەمدىك ستاندارتتار دەڭگەيىندە ساپالى ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن كورسەتۋگە قول جەتكىزۋىمىز كەرەك» دەپ كورسەتكەن ەدى [2].

بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگياعا نەگىزدەلۋىن جانە اقپاراتتىق قۇرالداردىڭ كەڭىنەن قولدانۋىن قاجەت ەتەدى. ءاربىر تەحنولوگيا وزىندىك جاڭا ادىس-تاسىلدەرمەن ەرەكشەلەنەدى. ادىس-تاسىلدەردى ءمۇعالىم ىزدەنىسى ارقىلى وقۋشى قابىلەتىنە، قابىلداۋ دەڭگەيىنە قاراي ىرىكتەپ قولدانادى. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ مۇعالىمدەرى وزدەرىنە وڭتايلى نۇسقانى قولدانۋىنا، پەداگوگيكالىق ءۇردىستى كەز كەلگەن ۇلگىمەن قۇرا بەرۋىنە مۇمكىندىك الدى. قازىرگى ۋاقىتتاعى وقۋ-تاربيە ءۇردىسىنىڭ ەرەكشەلىگى بالانىڭ تۇلعالىق دامۋىنا باعىتتالعان جاڭا وقۋ تەحنولوگيالارىن ۇتىمدى پايدالانۋ قولدانىسقا ەنۋ ۇستىندە. مۇعالىمدەر تەك ءوز ءپانىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى بولۋ ەمەس، تاريحي-تانىمدىق، پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق ساۋاتتى، ساياسي-ەكونوميكالىق ءبىلىمدى جانە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق ءبىلىمدى جانە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيانى جان-جاقتى مەڭگەرگەن اقپاراتتىق قۇزىرلى مامان بولۋ كەرەك [5]. وقۋشىنىڭ دارىندىلىعىنىڭ دامۋى قابىلەتىنىڭ اشىلۋى كوبىنەسە ءمۇعالىمنىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىنە جانە ونىڭ تۇلعالىق قاسيەتىنە بايلانىستى دەسەك، ۇستاز وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتىپ، وزدەرىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرىپ، ىستەگەن ىس-ارەكەتتەرىنەن جاعىمدى ەموسيالار الاتىنداي دارەجەگە جەتكىزۋى كەرەك.
سوڭعى جىلدارى زامان پەداگوگتارى كومپيۋتەر جانە مۋلتيمەديالىق قۇرالداردى قولداندانا وتىرىپ، ساباق وتكىزۋى ءتيىمدى ءتاسىل ەكەنى بەلگىلى. بۇل قۇرالدىڭ قۋاتتىلىعى سونشالىقتى ونىمەن بىرگە ءبىلىم جۇيەسىنە جاڭا ادىستەرمەن بىرگە الەمدىك ويلاۋدىڭ جاڭا يدەولوگياسى ەنگىزىلدى. جاڭاشىل پەداگوگتار وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعالىق قاسيەتىن بارىنشا قۇرمەتتەپ، ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەر مەن بەيىمدىلىكتەرىن، وزدىگىمەن ويلاۋ قابىلەتىن دامىتا وتىرىپ، اعىلشىن ءتىلىن جەتىك مەڭگەرتۋدە.

جاڭا وقىتۋ تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ اياسىندا اعىلشىن ءتىلىن ءپانىن وقىتۋدا جەتىلدىرۋ، ياعني ءاربىر وقۋشىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرىنە، ىنتاسىنا، مۇمكىندىكتەرىنە قاراي ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتەتىن وقىتۋ جۇيەسىن جاساۋعا ۇمتىلۋ - ەڭ باستى ماقسات. اعىلشىن ءتىلىنىڭ الەمدىك ءتىل ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ وقۋشىلاردى وسى تىلدە ەركىن ويلاپ-سويلەۋگە ۇيرەتۋدە وقۋشىلاردى وزگە ۇلتتىڭ مادەنيەتىمەن تانىستىرا وتىرىپ سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەكتىلىگى باستى نازاردا بولۋ كەرەك [4].

ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ تەك قانا تەحنيكالىق قۇرال ەمەس، سونىمەن بىرگە جاڭا اقپاراتتىق، كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيا جانە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ساباق بەرۋدىڭ جاڭاشا ءادىسى بولىپ وتىر. اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ، اعىلشىن ءتىلى ساباقتارىنىڭ ماقساتتاردا قولدانىلادى: ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەگەن موتيۆاسيالارىنىڭ ارتۋى، تىلدىك كومپەتەنسيانى دامىتۋ، وزگە تىلدەگى ماتىندەردى تۇسىنە ءبىلۋ، سونداي-اق اقپاراتتى بايلانىسقان جانە دايەكتەلگەن كۇيىندە بەرە ءبىلۋ،  لينگۆيستيكالىق ءبىلىم كولەمىنىڭ ارتۋى،  ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتقان ەلدىڭ الەۋمەتتىك مادەني قۇرىلىمى تۋرالى ءبىلىمنىڭ   تولىعۋى، اعىلشىن ءتىلىن ءوز بەتىمەن ۇيرەنۋگە دايارلىق پەن قابىلەتتىلىكتى دامىتۋ [6].

جاڭا تەحنولوگيالاردى اعىلشىن ساباعىندا دۇرىس قولدانا ءبىلۋ كەرەك. ساباقتىڭ سانىنا ەمەس، ساپاسىنا نازار اۋدارعان ءجون. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدە جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، پەداگوگيكادا قالىپتاسقان جازۋ، تىڭداۋ، ءتۇسىنۋ، سويلەۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا ابدەن بولادى.  ال قازىرگى ۋاقىتتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ۇيىندە كومپيۋتەر، نوۋتبۋك، جانە تەلەديدار بار. جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ مۇمكىندىكتەرى وقۋشىلارعا وقۋ باعدارلامالارىن وقىپ، ءتىل ۇيرەنۋدە دە ءساتتى قولدانىلاتىنىن تۇسىندىرۋگە مۇمكىندىك بەرىپ، شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتى دامىتۋعا، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرۋعا، تىڭداۋ مەن سويلەۋ داعدىلارىن ۇيرەنۋگە ەڭ جاقسى جاعدايلاردى جاساۋعا اسەر ەتىپ، ناتيجەسىندە ساپالى ءبىلىم الۋىن  قامتاماسىز ەتەدى.

سونىمەن قاتار، اعىلشىن ءتىلىن ويىن ارقىلى وقىتۋ – ءتىل ۇيرەنۋدە ەڭ ۇتىمدى تاسىلدەردىڭ ءبىرى.  مەكتەپتەگى شەتەل ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى بويىنشا ويىنداردى ەكى تۇرگە بولۋگە بولادى. ولار: دايىندىق ويىندارى جانە شىعارماشىلىق ويىندارى. دايىندىق ويىندارىنا گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق، فونەتيكالىق جانە ورفوگرافيكالىق ويىندار جاتادى. گرامماتيكالىق قۇرىلىمداردى ەستە ساقتاۋ قيىنداۋ جانە وقۋشىنى جالىقتىرىپ جىبەرەدى. سول سەبەپتەن ويىندار بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ءتۇسىندىرۋدى جەڭىلدەتەدى.

ويىن – ويلاۋ قابىلەتىن جاقسارتۋ مەن ساباقتى قىزىقتى وتكىزۋ ماقساتىندا قولدانىلاتىن وقىتۋشىنىڭ قۇرالى. ويىن – وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدە ءداستۇرلى ءادىس ەكەندىگى ءمالىم. ويىن كومەگىمەن وقۋشىلاردىڭ تانىم پروسەستەرىنىڭ بارلىعى دا ىسكە قوسىلادى: بايقاۋ، ەستە ساقتاۋ، ويلاۋ جانە شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى داميدى. ويىن تەحنولوگياسىن قولدانۋ – ءار قاشان جاقسى ناتيجەلەر بەرەدى، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرادى. ساباقتىڭ ماقساتى مەن مىندەتىنە قاراي سول ساباقتى پىسىقتاۋدا، وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ ارەكەتىن ىسكە قوسۋدا ءار ءتۇرلى ويىندار قولدانىلادى. ويىنداردىڭ وقىتۋ پروسەسىندە پايداسى ماڭىزدى. كوپتەگەن اتاقتى پەداگوگ عالىمدار ويىننىڭ وقىتۋ بارىسىنداعى تيىمدىلىگىنە اسا ءمان بەرگەن. ويىن – ەموسيونالدىق جانە اقىل – وي سەزىمدەرىنىڭ كۇشەيۋىنە نەگىز بولاتىن، الدىن – الا ۇيىمداستىرىلعان ءىس – ارەكەت.

شەتەل ءتىلى ساباعىندا ويىنداردى قولدانۋ، ءتىل ۇيرەنۋشىلەرگە تەك قانا اۋىزشا سويلەۋ قابىلەتىن جاقسارتىپ قويماي، ادامدارعا شىعارماشىل تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋعا، كەز كەلگەن ءىستى شىعارماشىلىقپەن ورىنداۋ، ياعني ونى ساپالى، جوعارى دارەجەدە ورىنداۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. ويىن – ول ءوزىن – ءوزى باقىلاۋ، ءوزىن – ءوزى باسقارۋ، ءوزىن - ءوزى قالىپتاستىرۋ ورتاسى. ويىن ءار قاشان كەز كەلگەن جاعدايدا شەشىم قابىلداۋعا – قالاي ماسەلەدەن شىعۋ، نە ايتۋ، قالاي جەڭۋ جولدارىن ۇيرەتەدى [8]. ويىن ەڭ الدىمەن قىزىقتى ءىس – ارەكەت. ويىندا بارلىق قاتىسۋشىلار تەڭ. ول ءتىپتى ناشار وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ دا قابىلەتىنە سايكەس كەلەدى. تەڭدىك سەزىمى، قىزىقتى جانە قۋانىشتى اتموسفەرا، تاپسىرمانىڭ قولدان كەلەتىنىن بايقاۋ سياقتى سەزىمدەردىڭ بارلىعى وقۋشىلارعا باسقا تىلدە سويلەۋگە كەدەرگى بولاتىن ۇيالشاقتىق سەزىمىن جەڭۋگە كومەكتەسەدى. باسقالارمەن تەڭ دارەجەدە مەن دە سويلەي الادى ەكەنمىن، دەگەن سياقتى وزىنە دەگەن سەنىمدىلىك سەزىمى پايدا بولادى. سونىمەن، ءبىز ويىندى سوزدەردى كوپ قايتالاۋ ارقىلى اۋىزەكى ءتىلدى جاتتىقتىراتىن جاتتىعۋ رەتىندە قاراستىرامىز.

اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدە قولدانىلاتىن تاعى ءبىر ءادىس – ول كوممۋنيكاتيۆتى ءادىس. كوممۋنيكاتيۆتى ءادىس وقۋشى مەن وقىتۋشى اراسىنداعى پسيحولوگيالىق توسقاۋىلدىڭ جويىلۋىن ۇيعارادى. ءبىلىم الۋشىلار وزدەرى مەن وقىتۋشى اراسىنداعى قاشىقتىقتىڭ جوقتىعىن سەزىنە باستاعاندا، ولارمەن قاتىناس قىزىقتى، كوڭىلدى بولسا، وقۋشىلارعا وزگە تىلدە سويلەي باستاۋ وڭايعا تۇسەدى [7]. وقىتۋداعى كوپتەگەن ويىن ەلەمەنتتەرى ساباقتى جانداندىرادى، ستۋدەنتتەردىڭ ەموسيونالدى كوڭىل-كۇيىن ساقتاپ وتىرادى، ولاردىڭ ءۋاجىن كۇشەيتەدى. «جۇپتىق»، «ۇشتىك» جۇمىستار، ستۋدەنتتەرگە قىزىق تاقىرىپتارداعى پىكىرسايىستارعا قاتىسۋ – وسىنىڭ بارلىعى مۇعالىمگە ستۋدەنتتەردىڭ جەكە تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋگە، ساباقتاردى شىعارماشىلىق جانە قىزىق ەتۋگە جانە دە سول مەزەتتە وقىتۋشىعا ستۋدەنتكە سەزدىرتپەي، وقىتۋ ۇدەرىسىنە تولىققاندى باقىلاۋ جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنا سايكەس قولدانىلاتىن ءادىس – تاسىلدەردىڭ ءبىرى  مودۋلدىك وقىتۋ تەحنولوگياسى. مودۋلدىك وقىتۋ ول  - وقۋشىنىڭ بەلسەندى وقۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرادى، وقۋشى ءوز ارەكەتىن   جوسپارلايدى، تالدايدى، ءوزى باقىلاي بىلۋگە ۇيرەنەدى [3]. جالپى پەداگوگيكا عىلىمىندا مودۋل بارلىق جۇيەنىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە قاراستىرىلعان. س.ي.وجوگوۆتىڭ پىكىرىنشە مودۋل دەگەنىمىز - قانداي دا ءبىر جۇيەنىڭ، ۇيىمنىڭ اياقتالاتىن، ءبىرشاما دەربەس بولىگى. جالپى «مودۋل» ءسوزى «وقىتۋدىڭ مازمۇنى مەن تەحنولوگياسىن» بىلدىرەدى. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدا مودۋلدىك وقىتۋ ءادىسىن پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگىن  تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدەۋ جانە ونى تاجىريبەلىك-ەكسپەريمەنتتە تەكسەرۋ ارقىلى قورىتىندىسىن شىعارىپ، تيىمدىلىگىن دالەلدەۋ. سونداعى تاجىريبە بارىسىنداعى وقىتۋ مازمۇنىنا قاراپايىم كوممۋنيكاتيۆتىك بىلىكتىلىكتى،قاجەتتى جاعدايدا اۋىزشا جانە جازباشا  (ءسوز، تىڭداپ ءتۇسىنۋ، وقۋ، جازۋ) ءوزارا مادەني قارىم-قاتىناس پروسەسسىندە قولدانا الۋ قابىلەتتىلىگى مەن دايىندىعىن قالىپتاستىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن تىلدىك، سوزدىك، الەۋمەتتىك – مادەني ءبىلىم، بىلىك داعدىلار ەنگىزۋ.   
جاڭا تەحنولوگيانى اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا قولدانىپ، مىناداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە بولادى: وقۋشىلاردىڭ جەكە جۇمىس الۋى، گرامماتيكالىق قۇرىلىمداردى وڭاي تۇسىنۋىنە، پىكىرتالاس، تالداۋ، اناليز جاساۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ارتتىرۋى، ۇلگەرىمى تومەن وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتتۋى.

اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا جاڭا تەحنالوگيالاردى پايدالانۋ زامان تالابى دەسەك، وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋ، سويلەۋ ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن قالىپتاستىرۋ، دىبىستاردى دۇرىس ايتۋ، ديالوگتىك سويلەۋدىڭ قالىپتاسۋى، تۇسىنگەنىن ايتا ءبىلۋ، ساۋاتتى جازۋعا داعدىلاندىرۋ، دۇنيەتانىمىن، ءوي-ورىسىن كەڭەيتۋ، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن جان-جاقتى دامىتىپ، شىعارماشىلىق قابىلەتىنە جول اشادى.
 
قولدانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن  2010-2015  جىلدارعا دەيىن اقپاراتتاندىرۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى.
2. «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان» ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ حالىققا جولداۋى. 2007ج. استانا.
3. جانپەيىسوۆا م.م. «مودۋلدىك وقىتۋ تەحنولوگياسى وقۋشىنى دامىتۋ قۇرالى رەتىندە». الماتى 2006 جىل.
4. يمانبايەۆا ا، وقۋ-تاربيە ءۇردىسىن اقپاراتتاندىرۋ دىلگىرلىگى. قازاقستان مەكتەبى، №2، 2000ج.
5. يسايەۆا گ.، شەت ءتىلى ساباعىندا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى. «جاڭا تۇرپاتتى ءمۇعالىم دايىنداۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى  رەسپۋبليكالىق  عىلىمي  كونفەرەنسيانىڭ ماتەريالدارى. مەكتەپتەگى شەت ءتىلى، 2011ج.
6. مۋسايەۆا گ.ءا. اقپاراتتىق تەحنولوگيانى وقۋشىلاردىڭ اعىلشىن تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ قۇرالى رەتىندە قولدانۋ. مەكتەپتەگى تەحنولوگيا، 2010ج. №5 32ب
7. توكتامىسوۆا گ.ا. «كوممۋنيكاتيۆتى وقىتۋ تەحنولوگياسى نەگىزىندە وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ داعدىسىن دامىتۋ جولدارى.»
8. https://articlekz.com/kk/article/26441

---