InfoHub Logo

اكىمشىلىك قۇقىقتىق ادىستەر ىشىندە ەرىكسىز سيپاتتاعى قۇرالدار بار، ولار اتقارۋشى بيلىك ورگاندارى رەتتەيتىن قوعامدىڭ قاتىناستارعا ىقپال ەتۋدى قامتاماسىز ەتەدى. باسقارىلاتىنداردىڭ مىنەز-قۇلىقتارىن ەرىكسىز تۇردە قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن شارالاردى مەملەكەت بەلگىلەيدى، ونىڭ جيىنتىعىن اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ ينستيتۋتى قۇرايدى.

اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋگە مىناداي سيپاتتار ءتان، ول ەڭ الدىمەن وزىندىك ماقسات ەمەس، مەملەكەتتىك كوندىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولا وتىرىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ اياسىندا قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ مەن قورعاۋدىڭ قاجەت قۇرالى رەتىندە قولدانىلادى، ياعني جازالاۋ فۋنكسياسىن ورىندايدى.

ءبىراق ونىڭ ءمانى وسىمەن شەكتەلمەيدى. اكىمشىلىك ەرىكسىز شارالار قۇقىق قورعاۋ ماقساتىمەن بىرگە باسقا دا فۋنكسيالاردى ورىندايدى، ياعني قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جاساعانى ءۇشىن جازالاۋ (تارتىپتىك جانە اكىمشىلىك) رەتىندە عانا ەمەس جانە ولاردىڭ الدىن الۋ، ەسكەرتۋ، سونىمەن بىرگە جولىن كەسۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ولاردى قولدانۋ اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالاردىڭ سانكسياسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ قۇرالى دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. ولار قوعامدىق ءتارتىپتى جانە قوعام قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى.

اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالاردا كورسەتىلگەن مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرىن ورىنداۋدى قامتاماسىز ەتەدى. ونى ەرىكسىز شارالار دەپ اتاۋدىڭ ءوزى ولاردى سوتتان تىس تارتىپتە قولدانۋ سيپاتىنىڭ كۋاسى، ياعني ولاردى سوتتىڭ قاراۋىنسىز، ءوز قىزمەت پروسەستەرىندە ناقتى جۇزەگە اسىرىپ پايدالانۋ بەلگىلەنگەن اتقارۋشى ورگانداردىڭ (لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ) وكىلەتتىگىنە جاتقىزىلعان. ءبىراق ق ر زاڭدارىندا بەلگىلەنگەن جاعدايلاردا اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋدىڭ جەكەلەگەن شارالارىن سوتتار قولدانادى. ول اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى جاساعاندارعا اكىمشىلىك جازانىڭ اسا قاتاڭ ءتۇرىن سالۋمەن بايلانىستى (مىسالى، اكىمشىلىك قاماۋعا الۋ).

اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋگە مىنالار ءتان

اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ — مەملەكەتتىك باسقارۋ اياسىنداعى قوعامدىق قاتىناستارعا قول سۇعۋشىلىقتان قورعاۋدىڭ كەپىلدىگى جانە قۇرالى. ول قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ جانە جولىن كەسۋ، قۇقىق بۇزۋشىلاردى اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا تارتۋ، كىنالىلەردى جازالاۋ، قوعامدىق ءتارتىپ پەن قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قولدانىلادى.

زاڭ جانە زاڭنان تۋىندايتىن اكىمشىلىك-قۇقىقتىڭ نورمالاردا كوزدەلگەن ەرىكسىز شارالاردى بيلىكتىك وكىلەتتىككە يە اتقارۋشى ورگاندار (لاۋازىمدى تۇلعالار) سوتتان تىس قولدانادى.

ەرىكسىز شارالاردى بارلىق اتقارۋشى ورگاندار (لاۋازىمدى تۇلعالار) قولدانبايدى، تەك اكىمشىلىك بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋعا ارنايى وكىلەتتىككە يەلەنگەندەر قولدانادى.

اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ شارالارىن بارلىق اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالاردى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قولدانبايدى، تەك مەملەكەتتىك باسقارۋ اياسىندا ۆەدومستۆولىق، جالپى مىندەتتى مىنەز-قۇلىقتى رەتتەۋگە قولدانادى. مىسالى، جول قاۋىپسىزدىگى، سانيتارلىق قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرى، رۇقسات بەرۋ جۇيەسىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ت.ب.

اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ شارالارىن اكىمشىلىك-قۇقىقتىق نورمالاردا كوزدەلگەن رەتتەر بويىنشا، مەملەكەتتىك باسقارۋ اياسىندا، قۇقىق قورعاۋشىنىڭ فۋنكسيالارىن جۇزەگە اسىرۋعا وكىلەتتەنگەن اتقارۋشى ورگاندار (لاۋازىمدى تۇلعالار) قولدانادى.

اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ باسقارۋ ءادىسى رەتىندە ادامداردىڭ ساناسى مەن مىنەز-قۇلقىنا پسيحيكالىق، ماتەريالدىق نەمەسە كۇش كورسەتۋ تۇرىندە اسەر ەتەدى. پسيحيكالىق ماجبۇرلەۋ ەرىككە، ەموسياعا اسەر ەتەدى، ياعني جەكە تۇلعانىڭ پسيحيكاسىن، ونىڭ ەركىن قالىپتاستىرادى جانە دە جەكە تۇلعاعا قولايسىز زارداپتاردى تۋدىرۋ مۇمكىندىگىنە قاراي، قانداي دا بولماسىن اسەر ەتۋ شارالارىن قولدانۋ ءقاۋپىن تۋعىزا وتىرىپ، مىندەتتەۋى قوعامدىق مىنەز-قۇلىقتى مويىنداتۋ بولىپ سانالادى.

پسيحيكالىق ماجبۇرلەۋگە مىنالار جاتادى: مىسالى، ىشكى ىستەر ورگاندارى قىزمەتكەرىنىڭ قۇقىققا قارسى مىنەز-قۇلىققا جول بەرىلمەۋى تۋرالى رەسمي تالابى، بەلگىلەنگەن نىساندا اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعانى تۋرالى ەسكەرتۋ جانە ت.ب.

ماتەريالدىق ماجبۇرلەۋ جەكە تۇلعانىڭ، لاۋازىمدى تۇلعانىڭ جانە زاڭدى تۇلعانىڭ اقشالاي سومالارى مەن مۇلكى ارقىلى مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتۋ. ول — مۇلىكتى يەلەنۋگە پايدالانۋعا جانە قولدانۋعا بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر قويۋ؛ مۇلىككە يە تۇلعانى ماتەريالدىڭ يگىلىكتەردەن ايىرۋ؛ قۇقىق بۇزۋشىدان اقشالاي سومانى، ياعني سالىنعان اكىمشىلىك جازانى، ايىپپۇلدى ءوندىرىپ الۋ.

كۇش كورسەتۋ تۇرىندەگى ماجبۇرلەۋ شارالارى قۇقىققا قارسى مىنەز-قۇلىقتىڭ جولىن كەسە وتىرىپ، جەكە تۇلعانىڭ ارەكەت بوستاندىعىن شەكتەيدى. مىسالى، ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعان ادامدى ۇستاۋ ارقىلى، زاڭدا بەلگىلەنگەن مەرزىم ىشىندە ءجۇرىپ-تۇرۋ بوستاندىعىن شەكتەيدى؛ قۇقىق بۇزۋشىعا ارنايى قۇرالداردى، كۇش جۇمساۋ مەن اتىس قارۋىن قولدانۋ ارقىلى قۇقىققا قارسى ارەكەتىنىڭ جولى كەسىلەدى.

باسقارۋشىلىق قىزمەتتە قولدانىلاتىن اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ جەكە تۇلعاعا كۇش كورسەتۋ ارقىلى زيان كەلتىرۋ نەمەسە ونىڭ مارتەبەسىن كەمىتۋدى ماقسات ەتپەيدى. ءبىراق، ول ۇرەي تۋعىزۋشىلىق جانە جازالاۋشىلىق ادىستەردەن كەم ەمەس. اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ شارالارى قۇقىق بۇزۋشىمەن قاتار، قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساماعان ادامدارعا (قۇقىق بۇزۋشىلىقتى ەسكەرتۋ) تابيعي اپاتتار، ىندەتتەر مەن جۇقپالى اۋرۋلاردان كەلەتىن قوعامعا ءقاۋىپتى زارداپتاردى ەسكەرتۋ ماقساتىندا قولدانىلادى.

اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ تۇرلەرى. قولدانۋ، قۇقىقتىق ءتارتىپتى جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ادىستەرىنە، پايدا بولاتىن قۇقىقتىق قاتىناستاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، ماقساتتارىنا جانە اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ شارالارىن قولدانۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى، اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ شارالارى ءتورت توپقا بولىنەدى. ءسويتىپ، اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ ماقساتتى تاعايىنداۋىنا بايلانىستى:

— اكىمشىلىك ەسكەرتۋ شارالارى؛
— اكىمشىلىك بۇلتارتپاۋ شارالارى؛
— اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك شارالارى بولىپ بولىنەدى. ال، اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋدىڭ ءتورتىنشى ءتۇرى ق ر ءاقب تۋرالى كودەكسىندە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ءىس جۇرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ شارالارى دەپ اتالادى (618-باپ). ءبىراق ولار جەكە زاڭدىڭ ماعىناعا يە ەمەس، ول اتالعان كۇش كورسەتۋ شارالارىن قامتيدى (مىسالى، اكىمشىلىك ۇستاۋ). ەرىكسىز سيپاتتاعى اكىمشىلىك ەسكەرتۋ شارالارى مەملەكەتتىك باسقارۋ اياسىندا بولۋى مۇمكىن جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىك رەجىمىنە زياندى، باسڭا دا قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى ەسكەرتۋ سيپاتىندا قولدانادى. مىسالى، ولار تابيعي ءزىلزالالاردى، جايسىز جاعدايلاردى، ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعى جانە ءومىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، كاسىپورىن جونە مەكەمەنىڭ جۇمىس جاعدايلارىنىڭ قالىپتى بولۋىنا بايلانىستى قولدانىلادى. وسى شارالاردىڭ ايقىن پروفيلاكتيكالىق سيپاتىنا قاراي، بۇنداي شارالاردى ەرىكسىز تۇردە، ياعني قۇزىرەتتى اتقارۋ ورگاندار (لاۋازىمدى تۇلعالار) زاڭدى-بيلىكتىك وكىلەتتىكتەرىن جۇزەگە اسىرۋ پروسەسىندە قولدانادى.

اكىمشىلىك-ەسكەرتۋ شارالارى

اكىمشىلىك-ەسكەرتۋ شارالارى قۇقىق بۇزۋشىلىقپەن بايلانىستى ەمەس. ولار قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الادى جانە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعان كىنالى ادامدارعا باعىتتالعان باسقا دا كوندىرۋ شارالارىن قولدانۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزادى. اكىمشىلىك ەسكەرتۋ شارالارى كوپ ءتۇرلى، ولاردى قوعامدىق ءومىردىڭ ءار ءتۇرلى اۋماقتارىندا، ءار ءتۇرلى باقىلاۋ، قاداعالاۋ سيپاتتاعى قۇزىرەتكە يەلەنگەن سۋبەكتىلەر قولدانادى.

اكىمشىلىك ەسكەرتۋ شارالارىنىڭ تۇرلەرىنە مىنالار جاتادى:

— باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ تەكسەرىستەرى؛
— تۇلعانىڭ جەكە باسىن تەكسەرۋ جانە ونىڭ قولىنداعى زاتتاردى تەكسەرۋ؛
— جۇقپالى اۋرۋلار، ىندەتتەردىڭ الدىن الۋ جانە كارانتين ەنگىزۋ؛
— قوعامدىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر تونگەن جاعدايدا كولىك جانە جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ قوزعالىسىن توقتاتۋ؛
— ادامداردىڭ جانە قوعامدىق تاماقتاندىرۋ كاسىپورىندارىنىڭ سانيتارلىق جاعدايىن كۋالاندىرۋ؛
— مۇلىكتى رەكۆيزيسيالاۋ (ق ر اك 253-بابى)، دۇلەي اپاتتار، اۆاريالار، جۇقپالى اۋرۋلار، ىندەتتەر جانە توتەنشە سيپاتتاعى وزگە دە جاعدايلار بولعان كەزدە قوعام مۇددەسى ءۇشىن مەملەكەتتىك بيلىك جانە باسقارۋ ورگاندارىنىڭ شەشىمى بويىنشا زاڭ قۇجاتتارىندا بەلگىلەنگەن ءتارتىپ پەن جاعدايلاردا مەنشىك يەسىنە مۇلىكتىڭ قۇنى تولەنە وتىرىپ الىنۋى؛
— مەملەكەتتىك شەكارا ۋچاسكەلەرىن جابۋ، ت.ب.

وسى اتالعان جانە باسقا دا شارالاردى قولدانۋ زاڭمەن وتە قاتاڭ رەتتەلەدى. مىسالى، «ق ر ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى» ق ر 1995 ج. 21 جەلتوقسانداعى زاڭى بويىنشا، ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى:

— ادامداردىڭ ىشىمدىك، ەسىرتكى جانە پسيحوتروپتىڭ زاتتاردى قولدانعاندىعىن بەلگىلەنگەن تارتىپپەن كۋالاندىرۋعا نەمەسە ونى جۇرگىزۋ ءۇشىن ولاردى مەديسينالىق مەكەمەلەرگە جىبەرۋگە (جەتكىزۋگە)؛
— وزگە مۇمكىندىكتەر بولماعاندا، مەنشىك نىسانىنا قاراماستان كولىك قۇرالدارىن پايدالانۋعا؛
— باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىنان بوساتىلعان ادامداردى قاداعالاۋعا؛
— ازاماتتاردىڭ تۇرعىن جونە باسقا جايلارىنا كەدەرگىسىز كىرۋگە؛
— ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ۋچاسكەلەر مەن اۋماقتارعا كىرۋىن شەكتەۋگە نەمەسە وعان تىيىم سالۋعا؛
— كارانتيندىك شارالار جۇرگەن كەزدە، سونداي-اق قۇرامىندا ەسىرتكى بار جابايى وسىمدىكتەر جاپپاي وسەتىن، بالىقتىڭ قۇندى تۇقىمدارى ۋىلدىرىق شاشاتىن جەرلەرىنە، ۇلتتىق ساياباقتاردىڭ، مەملەكەتتىك ساياباقتاردىڭ قورىقشالارىندا باقىلاۋ-وتكىزۋ پۋنكتەرىن ورناتۋعا جانە ت.ب. قۇقىلى.

---