InfoHub Logo

فارابي- ءومىرىن ادامداردى بىرىكتىرۋگە ارناعان ادام. ول مىڭ جىل بۇرىن ادامدار ءۇشىن ءومىر سۇرگەن ادام. ول ءوز ىسىنە بەرىلگەن ، اقىل – ويعا، بىلىمگە جانە تانىمعا دەگەن قۇشتارلىقتان باسقا ەشتەڭەنى دە، ەشكىمدى دە مويىنداماعان ادام.

ءانۋار ءالىمجانوۆ

شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي شىعارماشىلىعىن بۇكىل الەم جوعارى باعالايدى. تولىق ءاتى-جونى ءابۋ ءناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن ۇزلاق تارحان ءال-فارابي ات-تۇركي – ۇلى عالىم، ەنسيكلوپەديست، يسلام فيلوسوفياسىنىڭ جارىق جۇلدىزى، الەمدىك فيلوسوفيانىڭ كورنەكتى وكىلى. ءال-فارابيدىڭ باعا جەتپەس مۇراسى شىعىس پەن باتىس مادەنيەتتەرىنىڭ ساباقتاستىعى مەن ءوزارا تۇسىنىستىگىنىڭ لايىقتى بەلگىسىنە انالىپ وتىر. ءال-فارابي ەسىمىندەگى «ات-تۇركي» ءسوز تىركەسى ونىڭ تۇركى ەكەندىگىن اڭعارتادى. ءال-فارابي شىعارماشىلىعى يسلام مادەنيەتىنىڭ «التىن عاسىرىمەن» بايلانىستى. وتىرار سول داۋىردە اراب حاليفاتىنان الشاق ورنالاسقان ايماق ەدى.

جاستايىنان ءوزىنىڭ بويىنا دەشتى قىپشاقتىڭ ەركىندىك سۇيگەن رۋحىن ءسىڭىردى. ءارتۇرلى دىبىستارعا دەگەن قۇشتارلىق ونىڭ بويىندا بالالىق شاقتا ورىن تەۋىپ، ماڭگىلىك ساقتالدى. العاشقى كىتاپتارىن بالا فارابي ءوز وتباسىندا ءوقىپ-بىلدى دەۋگە نەگىز بار، سول ارقىلى ونىڭ بويىندا تانىپ-بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىق پايدا بولدى. جاس جىگىت بىلىمگە، مادەنيەتكە ۇمتىلدى، سوندىقتان دا ول سول زاماننىڭ باعدات، داماسك، كاير جانە الەپپونى تاڭدادى.

جالپى، ءال-فارابي اريستوتەلدىڭ جان تۋرالى كىتابىن 100 رەت، ال ريتوريكاسىن 200 رەت وقىپ شىققاندىعىمەن قالدى.

بەلگىلى بيوگراف يبن حالليكان قالدىرعان مالىمەتتەردە، ءال-فارابي 70-تەن استام ءتىل بىلگەن. ياعني، قازىرگى تىلمەن ايتاىن بولساق، ءال-فارابي كوپتىلدى ادام بولدى.  ءال-فارابي اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز اتالىپ، كوزىنىڭ تىرىسىندە - اق اتى الەمگە تانىلدى، ويتكەنى ول ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق پوتەنسيالىن يران، ءۇندى، گرەك، اراب، تۇركى جانە ت.ب. مادەنيەتتەردىڭ جاسامپازدىق قۋاتىن بويىنا سىڭىرگەن يسلام مادەنيەتىنىڭ رۋحاني اتموسفەراسىندا جۇزەگە اسىردى. ورتاعاسىرلىق تاياۋ جانە ورتا شىعىسقا اتى كەڭ تارالعان ءال - فارابي الەمدىك فيلوسوفيا تاريحىنا انتيكالىق فيلوسوفيا مەن يسلام دۇنيەتانىمىن سينتەزدەگەن، لوگيكا، ماتەماتيكا، مۋزىكا، گرامماتيكا، ساياسات پەن ەتيكا سياقتى كوپتەگەن عىلىم سالالارىندا تەرەڭ قولتاڭباسىن قالدىرعان ويشىل عالىم رەتىندە ەندى. وزىنە ءتان ەنسيكلوپەديالىعىمەن ءال - فارابي ءار ءتۇرلى مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر يدەيالارىن سينتەزدەۋدىڭ جەمىستى تاجىريبەسىن كورسەتىپ، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى (ولاردىڭ ىشىندە كوشپەلى تۇركى الەمىنىڭ قۇندىلىقتارى دا ماڭىزدى ورىن الادى) ورنىقتىرۋدىڭ ۇلگىسىن ايقىندادى.

عىلىمي ءبىلىم نەگىزدەرىن ءابۋ ناسىر ءال - فارابي وتىراردا الدى. مۇندا سول ۋاقىتتاعى ەڭ باي كىتاپحانا ورنالاستى. ءال-فارابي وسى كىتاپحانادا فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي ەڭبەكتەرمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. VIII عاسىردا وڭتۇستىك قازاقستان اراب حاليفاتىنىڭ كۇرامىنا كىرگەننەن كەيىن، وسى جەردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ رۋحاني ومىرىنە كوپ وزگەرىس اكەلگەن يسلام ءدىنى كەڭ تارالا باستايدى.

وسىندا ءال - فارابي ءوزى وكىلى بولعان تۇركى مادەنيەتىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن بويىنا ءسىڭىردى. ءار ادامنىڭ كوزقاراسى شىندىقتى رۋحاني - پراكتيكالىق يگەرۋدىڭ جۇيەسى بولىپ تابىلادى. وندا مادەني ايادا قالىپتاسقان بىلىمدەر مەن نانىمدار، ادامگەرشىلىك مۇراتتار، قورشاعان ورتاعا دەگەن پسيحولوگيالىق جانە ەستەتيكالىق قاتىناس جيىنتىعى كورىنىس تابادى. كوپتەگەن فارابيتانۋشىلار ءال - ءفارابيدىڭ كوزقاراسىنا تۇركى مادەني ءداستۇرىنىڭ اسەر ەتكەنىن مويىندايدى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، ويشىلدىڭ شىعارماشىلىعىنا ىقپال ەتكەن بۇل فاكتوردى جان-جاقتى زەرتتەۋگە باعىتتالعان ءىرى عىلىمي ەڭبەك وسى ۋاقىتقا دەيىن جوق. ءال-فارابي تۋماسىنان وكىلى بولىپ تابىلاتىن تۇركى مادەنيەتى وزىنە ءتان دۇنيەتانىمدىق باعدارلار مەن كاتەگوريالاردى، بولمىس پرينسيپتەرى مەن دۇنيەنى ۇعىنۋ قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىردى. وسى قۇندىلىقتار جاستىق شاعىندا ءال - ءفارابيدىڭ تۇلعالىق قالىپتاسۋىن انىقتادى.

ءال-فارابيدىڭ اريستوتەل فيلوسوفياسىن تانىپ ءبىلۋى جونىندە ايتار بولساق، ول انتيكالىق فيلوسوفيا مەن يسلام فيلوسوفياسىن بايلانىستىرا ءبىلدى. تەك ءال-فارابي ەڭبەكتەرى ارقىلى عانا تانىمال ورتاعاسىر ويشىلدارى پلاتون مەن اريستوتەلدىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، باعالاي ءبىلدى.

ءال-فارابيدىڭ انتيكا داستۇرىمەن بايلانىستىلىعىنان وسىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانىپ، داڭققا بولەنگەنىن ايتاتىن بولساق، ءال-فارابي جاستايىنان-اق ۇلى اريستوتەلدىڭ، پلاتوننىڭ، ەرتە دۇنيەدەگى گرەسيانىڭ باسقا دا فيلوسوفتارىنىڭ شىعارمالارىمەن ءتۇپ نۇسقاسىنان تانىسقانى جونىندە بىزدە دەرەكتەر بار.

ءال-فارابي پايعامبارلىقتىڭ قۇپياسىن راسيونالدى تۇردە تۇسىندىرۋگە تالپىنعان. سونىمەن بىرگە ءال-فارابي پايعامبارلاردى فيلوسوفتارمەن بايلانىستىراتىنىن بايقاۋعا بولادى. ولاردىڭ اراسىنداعى جالعىز ايىرماشىلىق بار – فيلوسوف بۇل كۇيگە وي-تولعاۋلار مەن تەوريالىق ويلاۋ ءادىسى ارقىلى جەتەدى، ال پايعامبار – قيال كۇشى ارقىلى.

ءال-فارابي اتاپ وتكەندەي، كەيبىر ەرەكشە زەرەك ادامدار، پايعامبار بولماسا دا، تەرەڭ سەزىمدەر مەن شابىت ارقىلى وسىنداي قيال كۇشىنە يە بولۋى مۇمكىن. ويشىل وسىنداي ادامدار فيلوسوفتار ەكەنىن ايتادى.

ءدىن وي-قيال ارقىلى بايلانىساتىن بولسا، فيلوسوف بۇعان دۇرىس لوگيكالىق ويلاۋ ءتاسىلى ارقىلى جانە بولمىستى تەرەڭ زەردەلەۋ ارقىلى قول جەتكىزەدى. ەكەۋى دە ءبىر جەردەن ءنار الادى، ءبىراق فيلوسوف ماتەريالدى الەمدى باقىلاۋ ارقىل سول الەمدى جاراتۋشىنى تانيدى، ال پايعامبار جان تازالىعى ارقىلى ماتەريالدى الەمنىڭ جاراتۋشىلىق نەگىزىنە كوز جەتكىزەدى. سول سەبەپتى ءال-فارابي ءۇشىن ءدىني اقيقات پەن فيلوسوفيالىق اقيقات اراسىندا ايىرماشىلىق بولۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى فيلوسوفيا دا، ءدىن دە جاراتۋشىمەن بايلانىستى – تەك ءبىرىنشىسى وي-تولعاۋلار ارقىلى، ەكىنشىسى قيال ارقىلى.

قورىتىندىلاي كەلە، ءال-فارابي بار ءومىرىن، ادامزاتتىڭ باقىتتى بولىپ ءومىر سۇرۋىنە ارنادى، سول سەبەپتى باقىت ءمانىن تەرەڭ زەرتتەدى. ول بۇكىل ادامزات اسىلى، عۇلاما ويشىل. ءال-فارابي بابامىزدان الار تاعىلىم مول، ول - ءبىلىم مەن عىلىم نەگىزى.  

سۇلتان باعدات سۇلتان قىزى

جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى 1 - كۋرس ستۋدەنتى

---