InfoHub Logo

فيلوسوفيا قوعام ماسەلەسىن باستى نازارعا قوياتىن الەۋمەتتىك عىلىمداردىڭ ءبىرى.

فيلوسوفيا ۇعىمى گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «دانالىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى» بىلدىرەدى ەكەن («فيليا» - ءسۇيۋ، «سوفيا» - دانالىق). بۇل ءسوزدى ەڭ العاش قولدانىسقا ەنگىزگەن ەجەلگى گرەك عالىمى پيفاگور بولاتىن. العاشقى ۋاقىتتا ەل اراسىندا كەيبىر اقشا قۇمارلاردىڭ اسەرىنەن مازاققا اينالىپ، كەيىنىرەك دانالىقتىڭ سيمۆولىنا اينالعان فيلوسوفتاردىڭ ىقپالىمەن جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەن فيلوسوفيا ۇعىمى ادام مەن قورشاپ جاتقان ورتانى تەرەڭ زەرتتەپ، زەردەلەۋگە باسا نازار اۋداردى. سونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك فيلوسوفيا قوعامدى ەتەنە زەرتتەۋمەن اينالىسادى.

«قوعام» ۇعىمى ەكى ماعىنالى بولىپ كەلەدى. كەڭ ماعىنادا بۇل ۇعىم جانۋارلار الەمىنە دە، جانە ادامدارعا دا قاتىستى. ەگەر، بۇل ۇعىم تەك ادامدارعا عانا قاتىستى بولسا ول دا ءار ءتۇرلى ماعىناعا يە بولادى:

قوعام – اۋقىمدى ماعىنادا ادامزات، الەمدىك قاۋىمداستىق؛

قوعام – تار ماعىنادا ەتنيكالىق، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك بىرلەستىك؛ شىعۋ تەگىمەن، ۇستانىمىمىەن، كاسىپتەرىمەن، مۇددە-ماقساتتارىمەن بايلانىستى ادامدار توبى.

ءحىح-حح عع. فيلوسوفتارى مەن سوسيولوگتارىنىڭ پىكىرىنە قارايتىن بولساق، قوعام – ەڭبەك ءبولىنىسى مەن ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن قىزمەتتىك جۇيە (و.كونت)، قوعام – ۇجىمدىق كوزقاراسقا سۇيەنگەن ينديۆيد ۇستىنەن قارايتىن رۋحاني شىندىق (ە.ديۋركگەيم)، قوعام – الەۋمەتتىك ارەكەتتىڭ جەمىسى بولىپ تابىلاتىن ينديۆيدتەردىڭ ءوزارا ارەكەتى (م.ۆەبەر). قوعامدى ماتەرياليستىك تۇرعىدا تۇسىندىرگەن كارل ماركس، قوعامنىڭ ينديۆيدتەردەن تۇرمايتىنىن، ءبىراق وسى ينديۆيدتەردىڭ بىر-بىرىمەن بايلانىسىنىڭ جانە قاتىناسىنىڭ جيىنتىعىن بىلدىرەتىندىگىن العا تارتتى.

وسىلايشا، قوعام – ادامداردىڭ بىرگە جاي عانا ءومىر ءسۇرۋى عانا ەمەس، سونداي-اق ولاردىڭ بىرلەسىپ جاساعان قىزمەتتەرى، سانالى تۇردە قويىلعان ماقسات-مۇددەلەرىن ىسكە اسىرۋى. «قوعام – بۇل ورتاق قاجەتتىكتەرىمەن، مۇددەلەرىمەن جانە ماقساتتارىمەن بىرىككەن ادامداردىڭ زەردەلى ۇيىمداستىرىلعان مادەني ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ فورماسى».

كەز-كەلگەن قوعام ادام ينديۆيدتەرىنەن قۇرىلادى، جانە ول ينديۆيدتەر ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساپ، ىس-ارەكەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولۋى قاجەت. ياعني، ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر جيىنتىعى ءوزىنىڭ قىزمەتىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى جاعدايلاردى جاساۋعا قابىلەتتى بولعان كەزدە الەۋمەتتىك توپقا، قوعامعا اينالادى. قوعامدىق ءومىر - بۇل ادامداردىڭ بىرلەسكەن ىس-ارەكەتى.

الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق وي ەۆوليۋسياسىنىڭ ۇزاق كەزەڭىندە ەمپيريكالىق باقىلاۋلار مەن جالپىلاۋلاردى جوققا شىعارماعان قوعام تۋرالى تەوريلىق بىلىمدەر ءىس جۇزىندە مەملەكەت جانە ونىڭ زاڭدارى، سونداي-اق سول حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن مىنەز-قۇلىق نورمالارى تۋرالى بىلىمدەرمەن شەكتەلدى. الايدا، ءقازىردىڭ وزىندە پلاتوننىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق قۇرىلىستارى مەملەكەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىلىگىن قوعامدى قۇرايتىن ادامداردىڭ ناقتى ساياسي قاجەتتىلىكتەرىمەن عانا ەمەس، ولاردىڭ «ساياسي ەمەس» قاجەتتىلىكتەرىمەن دە بايلانىستىرۋ مۇمكىندىگىن اشتى: ونىڭ ديالوگتارىندا مەملەكەت (ول قوعام) اتالعان قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرۋداعى ءوزارا كومەك ماقساتىندا ادامداردىڭ «بىرلەسىپ قونىستانۋىن» بىلدىرەدى. ءبىراق تا، بۇل جاعدايدا قوعامدى قۇرۋدىڭ بەلسەندى ساتتەرى ءالى دە مەملەكەتتىڭ تازا ساياسي فۋنكسيالارى بولىپ تابىلادى (قازىرگى ماعىنادا): حالىقتى جانە ەڭ الدىمەن تەرريتوريانى - سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋ، سونداي-اق ەل ىشىندەگى ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ. دەمەك، ەجەلگى گرەكتەردىڭ كلاسسيكالىق الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق ويىنا ءتان قوعام مەن مەملەكەتتى سايكەستەندىرۋ.

پلاتوندىق مەملەكەتتىك-ساياسي ۇيىمداسقان قوعام يدەياسىن اريستوتەل ودان ءارى دامىتتى، ول بيلىك تۇرعىسىنان (ساياسي ۇستەمدىك) ونىڭ ماكرو- عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونىڭ ميكروقۇرىلىمىن ءتۇسىندىرىپ كەتتى. اريستوتەل ساياساتىنداعى الەۋمەتتىك بايلانىستىڭ نەگىزگى ءتۇرى - بۇل ەجەلگى گرەك پوليستەرىندەگى قوعامدىق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار وتباسىلىق ءومىردى سيپاتتايتىن ۇستەمدىك / باعىنۋشىلىق: وتباسىنداعى كۇيەۋى مەن ايەلى، اكەسى مەن بالالارى، وتاعاسى مەن قۇلدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس. ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزگى ۇياشىعى بولىپ تابىلاتىن وتباسىنداعى قاتىناستان اريستوتەل ودان دا جوعارىعا قاراي بەت بۇرادى. ولار – وتباسىدان كەيىنگى كورشىلىكتىڭ پرينسيپىنەن قۇرالعان اۋىل، سودان سوڭ پوليستەر مەن قالالار، اقىرىندا قالا مەملەكەتكە كوتەرىلەدى. بۇل جەردە قالا كوممۋنيكاسيانىڭ ساياسي تابيعاتى ونىڭ ءتۇپنۇسقالىق ماقساتىن اشىپ كورسەتە وتىرىپ، ونىڭ تولىقتىعى مەن شىندىعىندا كورىنەدى. دەمەك، قوعام دامۋىنىڭ سوڭعى كەزەڭىن بەينەلەيتىن ءپوليستىڭ اريستوتەل ءۇشىن لوگيكالىق، دالىرەك ايتساق، ونتولوگيالىق باسىمدىعى بار، وعان الىپ كەلەتىن بۇكىل ەۆوليۋسيالىق پروسەستى الدىن-الا انىقتايدى. بۇل سحەمادا ەجەلگى گرەك كلاسسيكتەرى داۋىرىندەگى الەۋمەتتىك فيلوسوفيانىڭ سوسيولوگيالىق رەاليزمى ءوزىنىڭ ناقتى كورىنىسىن – ناقتى-امبەباپتىقتىڭ جەكە ادامعا قاتىستى ءسوزسىز باسىمدىعى تۋرالى يدەياسىمەن (ەرەكشە، قايتالانباس جانە ت.ب.) تابادى.

پلاتوندىق-اريستوتەلدىك قوعام تۋرالى ستويكالىق جاڭالىقتاردىڭ كومەگىمەن جاڭارتۋعا تىرىسقان سيسەروننىڭ پىكىرىنشە، «بۇل بۇكىل الەم ونسىز دا قۇدايلار مەن ادامداردىڭ ءبىرتۇتاس ازاماتتىق قاۋىمداستىعى رەتىندە قاراستىرىلۋى كەرەك». سيسەروننىڭ قوعامدى تەوريالىق تۇرعىدان تۇسىنۋگە ەنگىزگەن بىرنەشە جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى - ونىڭ مەملەكەت «حالىقتىڭ مەنشىگى» دەگەن انىقتاماسى بولدى. قوعام بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ قالاۋىمەن ەمەس، ورتاق قىزىعۋشىلىقتارى مەن ماقساتتارى بار ادامداردىڭ توبىنان قۇرىلدى دەگەن تۇسىنىكتى ۇستاندى. ودان كەيىنگى عاسىرلاردا دا عالىمدار قوعام جايلى تۇسىنىكتەرىن سان الۋان وزگەرتۋگە تىرىستى. زامان تالاپتارى مەن قىسىمدارىنا قاراي ۇعىم دا بىرنەشە وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىردى.

ءحىح عاسىرداعى كارل ماركس قالدىرعان فيلوسوفياداعى قوعام تۇسىنىگىنە سۇيەنەتىن بولساق، مەملەكەت تە، ءدىن دە، وتباسى مەن مادەنيەت تە قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلادى. وسى بولشەكتەردىڭ بارلىعى ءبىرقالىپى قاتار جۇمىس جاساپ تۇراتىن بولسا قوعام ەشقاشان قۇلامايدى. جانە قوعام وسى بولشەكتەرسىز ءوز جالعاسىن تاپپاس تا ەدى، ءتىپتى قۇرىلماس تا ەدى دەپ ايتا كەتكەن.

وسىلايشا فيلوسوفياداعى قوعام تۇسىنىگى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەۆوليۋسيالىق دامۋ مەن ءوسۋ ساتىسىندا كەلە جاتىر. زامان مەن عاسىر، قوعام مەن ادامدار سان-الۋان وزگەرگەنىمەن ەڭ اۋەلگى ايتىلعان «قوعام» تۇسىنىگى ءوز ماعىناسىن جوعالتپاعان. فيلوسوفيا عالىمدارى قوعامدى ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەپ كەلە جاتسا دا، سول تۇپكى ماعىنادان اجىراعان ەمەس.

جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى  ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بولات اديا ەرجان قىزى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى

---