الاڭ كوڭىل، اقجارما مىنەز
ادەبي سىننىڭ نازارىنا كوپ ىلىگە بەرمەيتىن اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى ساكەن يماناسوۆ ماعان بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ جايلاۋىندا تاپتاۋرىن جەردى جەرسىنبەي، جەرسىنسە دە كوڭىلى كۇيزەلە؛ الاكولدىڭ داۋىلىن اڭساپ، سيرەك تە بولسا توپەلەپ وتەتىن جاۋىنىن اڭساپ كەتكەندە اتاق-داڭقىنا دا، تار بولسا دا، اقىن كوڭىلىنىڭ قۇدىرەتىمەن كەرىمسال دالاداي كەڭ كورىنىپ كەتەتىن، ەسىك-تەرەزەسى جەلپىلدەمەسە دە، بار دۇنيەنىڭ ءلۇپىلىن ءبىر مينۋتتا جۇرەگىنەن وتكىزىپ تۇرعانداي الاساپىران تىرلىك كەشتىرەتىن، جىلى سۋلى قالا ۇيىنە دە قولىن ءبىر-اق سىلتەپ؛ كوزىنە كورىنگەن ات اتاۋلىعا جايداق مىنسە دە اۋىل، ەل قايداسىڭ، اتامەكەن جەر قايداسىڭ دەپ، ون سەگىز ورمە دويىرمەن ءبىر تارتىپ جونەلەتىن جانە بارسام با ەكەن، وندا مەنى قالاي قارسى الادى، ەگەر الدىمنان شىعىپ، شىلبىرىمدى ۇستار ەشكىم بولماسا شە؛ الدە قىزبالىقتى قويىپ كەرى قايتسام با ەكەن دەپ ەكى ۇشتى ويمەن بەيمالىم كۇي كەشپەي، ات باسىن الاكولگە ءبىر-اق تىرەيتىن ازامات كورىنەدى.
اقىننىڭ رومانتيكاسى بۇرىنعى پوەزياسى ارقىلى مەنىڭ كوڭىلىمدە ساكەننىڭ وسى بەينەسى ۇيالاعان ەدى. «بەل-بەلەس» كىتابىن قولىما العاندا، سىرتقا شىعارماسام دا، ىشىمنەن ءبىر سايقال وي سىپسىڭداپ، ءومىردىڭ اعىسى مەن داۋىلىنان، اشقىلتىم سۋعا كوپ شايىلعان جاۋلىقتاي ءوڭى مەن و باستاعى ءيى تۇسپەي يىلمەي تۇرار ءمانىن جۇقارتىپ المادى ما ەكەن دەگەن كۇدىك، كۇنشىلدىكتىڭ وتىنداي، جىلت-جىلت ەتىپ ەدى.
«ەسىمە الىپ ەرسىلەۋ قىلىقتى ەسكە،
تىمىرايىپ وتىرىپ تىمىق كەشتە،
ەرتەڭىمدى ويلاۋىم دۇرىس شىعار
بالا بولا بەرگەنشە قىرىق بەستە.
قايداعى ءبىر ونبەيتىن ۇمىتكە ەرگەن
اۋلاعىراق جۇرەيىن جىگىتتەردەن —
دەگەنىمشە جەلىگىپ جەتى تۇندە
مىناسى كىم تاعى دا كىرىپ كەلگەن؟!
بارەكەلدى! جىگىتتەر، سەندەر مە ەدىڭ؟!
كەڭىپ سالا بەردى مە بولمەم مەنىڭ.
قايداعىنى قيالداپ كەتىپ ەدىم،
جاقسى بولدى-اۋ شىنىندا كەلگەندەرىڭ!
كۇلمەي-اق قوي، كومەيىڭ بولدى ءمالىم،
بار، بايبىشە، جايعاستىر سوڭعىلارىن.
قىشىپ ەدى-اۋ يەگىم، قايدا عانا
جىبەرگەنسىڭ تيەگىن دومبىرانىڭ...» —
دەگەن جولداردى «بەل-بەلەستىڭ» العاشقى بەتتەرىنەن وقىدىم دا، الگى سيقىر كوز سىپسىڭ ويدى ءبىر قۋىپ تاستاپ، دەمىمدى ءبىر-اق الدىم. كوكىرەگىمدى كەرىپ، دەمىمدى ءبىر-اق العانىم — اۋمالى-توكپەلى دۇنيەنىڭ بورتپە بۋى، جازاتايىم جەلى وڭىنان ەسسە، ەتەك-جەڭى جەلپىلدەپ، ەندىگى قالعان عۇمىردا جالپاعىنان باسىپ وتەردەي كەيبىر سايازدارعا ءجالاڭتوس كۇي كەشتىرەتىن توقتىق اقىندى ءوزىنىڭ باياعى بولمىسىنان، باياعى ورىسىنەن، باياعى جەلىسىنەن جاڭىلدىرا الماعان ەكەن.
س.يماناسوۆتىڭ العاشقى ءۇش-تورت كىتابىنان كەيىن العان اسەرىمدى، ونىڭ پوەزياسى تۋرالى ويلارىمدى بۇدان ون شاقتى جىلعا جۋىق بۇرىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بەتىندە ايتقان بولاتىنمىن. مەن «بەل-بەلەستە» نە جازسا دا ىنتا-شىنىمەن قۇلاپ جازاتىن اق كوڭىل اقىننىڭ بۇرىنعى جاستىق ەكپىندەگى جىرلارىنىڭ كەمەلدەنە، بايسالدانا تۇسكەنىن، ءومىردىڭ كەرمەك دامىنەن ويلارىنىڭ تەرەڭدەي، شىندىعىنىڭ اشقىلتىمداۋ تارتقانىن كورىپ، ءوزىمنىڭ و باستاعى پىكىرىمنىڭ راستالعانىنا، اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ ءوز نارىمەن، ءوز بابىمەن كەلە جاتقانىنا قۋاندىم. اقىننىڭ «ءسوز پاتشاسىنا» باياعى ادالدىعىن، باياعى «قياناتتى كورگەندە كۇيىپ كەتىپ، قىرعيداي تيگەن كۇيىندە» جۇرگەنىنە قۋاندىم.
بۇل كىتاپتان باسى امان، بالا-شاعاسى تۇگەل، جازاتايىم ءسۇرىنىپ كەتسە قول ءۇشىن بەرىپ كوتەرمەلەر كۇيلى اعايىن-تۋمانىڭ ورتاسىندا، ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا جۇرسە دە، «ەشكىمنىڭ سىباعاسىن جەمەسە دە، ەشكىمنىڭ وبالىنا ءوزى قالماق تۇگىلى، ومىردەن قيانات اتاۋلىنى كورە قالسا جەلكەلەپ جەتكەنشە قۋىپ بەرەتىن» اقىننىڭ — الاڭ كوڭىلىن، تۇندەردە مازالاعان مۇڭى مەن ويىن، دۇنيە جايلى، عۇمىر جايلى، ەل جايلى، ەرلىك پەن ەزدىك جايلى تولعانىسىن كوردىم، مازاسىز كۇي كەشكەن، ماردامسىپ، ماڭعازدانباي كۇن وتكەرگەن اقىن بولمىسىن كوردىم.
اقىننىڭ وقىرمان كوڭىلىندەگى بەينەسىن جاسايتىن — ونىڭ تۆورچەستۆوسى. ساكەننىڭ ادال، شىنشىل، ەلىم دەگەن، ءتىلىم مەن قانىم، قازاق دەگەن حالىقتىڭ ەرتەڭگى، الپىس جىل كەيىنگى ۇرپاعى قانداي بولار دەگەن مۇراتتى ارمانعا تولى ازاماتتىق بەينەسى ونىڭ پوەزياسىنداعى مىنەزدەن قاشالعان. مىنەز دەگەندى، ادەتتە «تەنتەك، تەلى، ۇردا-جىق» دەگەن سۇيكىمسىز ماعىنادا تۇسىنەتىنىمىز بار. ال مەن كۇندەلىكتى ءومىردىڭ يلەۋىنە كونە بەرمەيتىن، ءار قۇبىلىس، ءار كەزەڭ جايلى ءوز پىكىرى، ءوز ءتۇيىنى بار؛ بىرەۋ ايتتى دەپ اتتانا شاپپايتىن اقىن رەتىندە مىنەزدى اقىن دەگەندى ايتىپ وتىرمىن.
«بەل-بەلەستى» ءبىر وقىپ شىققاندا، كەيبىرەۋلەر «تاقىرىبى تار ەكەن»، اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي،
«تاپپاق بولىپ مەنەن دە اقىرى ءمىن،
تار دەپ تە ءجۇر بىرەۋلەر تاقىرىبىڭ»، —
دەۋى مۇمكىن. «باياعى اۋىل، تۋعان جەر، باياعى ماحاببات، باياعى بالا-شاعانىڭ اينالاسى» دەپ كىنارات ارتاتىندارمەن كەلىسۋگە بولماس. ويتكەنى مۇندا اقىننىڭ ءوز «مەنى» ارقىلى دۇنيەگە كوزقاراسى، اينالا تىرشىلىكتىڭ تىنىسىنا اقىن جۇرەگىنىڭ لۇپىلىمەن قاراۋى، ءتۇسىنۋى مەن ءتۇيسىنۋى بار. ال اقىن دا بۇكىل تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان، ءومىردىڭ ىسسى-سۋىعى، اششى-تۇششىسى، كولەڭكە-كۇنگەيى، سۇيۋ-كۇيۋى، زامانى تۋرالى ۇلكەندى-كىشىلى تۇجىرىمى — ونىڭ شىنشىل ليريكاسىنان جان-جاقتى، كۇزگى ورمانداي بوياۋ، بەدەرلەرىمەن كورىنىپ جاتادى.
ساكەننىڭ ماحاببات تۋرالى جازعاندارى، بۇگىنگى جاتتاندى ءسوز، جاۋىر بولعان، كۇيۋ-سۇيۋى كوپ، ءبىراق جۇرەگىڭدى، تىم بولماسا، ءبىر بۇلك ەتكىزبەيتىن سان-ساپات ولەڭدەرگە ۇقسامايدى. اقىن وزىنشە سۇيەدى، وزىنشە قۇلايدى، وزىنشە ايالايدى جانە سونىڭ ءبارىن نانىمدى، يلاندىرىپ، ءسۇيسىندىرىپ، نالىتىپ، وقىرمانىنا ولەڭ ەتىپ جەتكىزگەن.
«جۇرەكتىڭ وشىرەم دەپ ءورتىن ىشكى،
كەۋلەپ تە بارا جاتقان دەرتى كۇشتى.
جات بولىپ شىقتىق پا دەپ شىنىمەن-اق
ويلاۋدىڭ ءوزى قانداي قورقىنىشتى.
تاعدىر دا وسىنشالىق دۇلەي مە ەدى؟
جۇرگەنى-اي جەگىدەي جەپ ءبىر وي مەنى.
ارامىز ماڭگىلىككە اجىرار دەپ،
ايتۋدىڭ ءوزى قانداي ۇرەيلى ەدى».
اۆتور كوپ اقىندارداي سۇيىكتىسىن كىنالامايدى، «سەن مەنى باسقا بىرەۋگە ايىرباستاپ كەتتىڭ، ءۇيتىپ كەتتىڭ، ءبۇيتىپ كەتتىڭ» دەپ زىلدەنبەيدى. ءوزى سۇيەدى، سۇيگەنى جات بولىپ كەتسە دە، ءوزىنىڭ سۇيگەنىن شاراسىز مويىنداۋدان ارلانبايدى. جيناقتا:
«جىبەك جەل كۇنى-تۇنى الديلەگەن،
جانىندا ءجۇز بۇرالىپ تال بيلەگەن،
اقىرىن اينالا ءبىر قاراپ قويىپ،
اش كوزىن اشىپ-جۇمىپ قالعيدى ەمەن»، —
سەكىلدى سۋرەتتەر،
«شىنىمدى ايتسام، مەن دەگەن —
ەركىندىكپەن ەگىز تۋعان ەلدەن ەم؛
كيلىككەندى كورگە تىعىپ ءبىر دەمدە،
اتا-بابام اتتان تۇسپەي جۇرگەندە،
كورشىسىنە كوز الارتىپ كورمەگەن!
تاريحتى قانشا اقتارىپ مەن ەندى
تۋرا قاراپ، تىك ۇستاسام دەنەمدى،
ەستىمەگەم، بەيبىت ەلدى — كۇشى كەم،
دۇرلىكتىرىپ نايزاسىنىڭ ۇشىمەن
قازاق شاپتى دەگەندى!» —
سەكىلدى ەلدىككە، ادامگەرشىلىككە ۇندەيتىن، تۋعان حالقىن، تاريحىن قاستەرلەۋگە شاقىرار، جۇرەكجاردى ولەڭدەر كوپ.
اقىننىڭ جاڭا جيناعى تۋرالى ايتقاندا، ءبىرىڭعاي ماقتاۋ ەمەس، سىن دا قاجەت دەگەن قاعيدانى ءوز باسىم قابىلداي بەرمەسەم دە، ساكەنگە بىرەر تىلەك ايتقىم كەلەدى. اۋىل، ەل، الاكول توڭىرەگى تۋرالى ولەڭدەردە وي قايتالاۋ، ءسوز قايتالاۋلار كەزدەسىپ قالادى. كەيبىر جەكەلەگەن ولەڭدەردە تۇيىندەۋ جەتىسپەي، تارقاتىلعالى تۇرعان بۇرىمداي اسەر قالدىرادى. قارا ماتاعا قانشا كۇيە جاقساڭ دا، كوزگە ۇرىپ كورىنبەي، باياعى بەدەرىن بەرمەيدى. ال اق ماتاعا ءسال شاڭ-توزاڭ تۇسسە بولدى، كىر شالىپ قالادى. ساكەندەي شىنشىل جاندى اقىنعا «بىرەۋدىڭ ءوزى جاقسى، بىرەۋدىڭ كوزى جاقسى» دەگەن پيعىلدان جاسالعان ولەڭ جاراسپايدى، ول سونادايدان مەن مۇندالاپ كوزگە تۇسەدى. سونداي شىن جۇرەگىنەن شىقپاعان ولەڭدەردىڭ بىرەن-ساراندارىنىڭ ءوزى-اق ساكەننىڭ كىتابىندا اربانىڭ بەسىنشى دوڭگەلەگىندەي كوزگە ۇرىپ تۇر.
قازاق پوەزياسىنا ءبىر جاقسى كىتاپ، مىنەزى بار، قانى سورعالاعان، جۇرەگى لۇپىلدەگەن، كوڭىلى الاڭ، كوزى اشىق كىتاپ كەلىپتى. ادام سەزىمىنىڭ ءوزى كەيدە سال تارتار مىنا الەمدە مۇنداي جىرلار اۋاداي قاجەت-اق.
1985
You Might Also Like
-
1905-1907 جىلدار ارالىعىندا قازاق حالقى ءۇشىن ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى تونگەن شاق ەدى. 20 عاسىردا ورىن العان ساياسي وقيعالار ۇلتىمىزدىڭ مادەني وركەندەۋىنە قارسى كەدەرگىلەرگە تولى بولدى. رەسەي ي...
-
مەن بىزگە ىلە-شالا ىلەسىپ كەلە جاتقان ادەبيەتتەگى باۋىرلاستارىما، ودان كەيىنگى، بۇل كۇندە الدى وتىزدى ەڭسەرىپ تاستاسا دا، جاسامىستاردىڭ «جاس» دەگەن ايدار تاعۋىمەن ەلەنەتىن تۋىندىلارى بو...
