قىردىڭ قىرمىزى بوياۋلارى
مەن بىزگە ىلە-شالا ىلەسىپ كەلە جاتقان ادەبيەتتەگى باۋىرلاستارىما، ودان كەيىنگى، بۇل كۇندە الدى وتىزدى ەڭسەرىپ تاستاسا دا، جاسامىستاردىڭ «جاس» دەگەن ايدار تاعۋىمەن ەلەنەتىن تۋىندىلارى بولا تۇرا، ەلەنە بەرمەي جۇرگەن تالانتتارعا ريزالىق، جاناشىر جانە ءۇمىتتى سەزىممەن قارايمىن. ءبىزدى جاسقاندىراتىن، جانىمەن ۇعىناتىن، بيىكتەتەتىن، ونان قالسا، ۇيالتاتىن دا سولار.
ادام ەسەيگەن سايىن، رۋحاني وسكەن سايىن كارى ەمەندەي دارالانا بەرەتىن بولسا كەرەك. مۇمكىن ءار كەزەڭ ۇرپاعىنىڭ وزىنە، ۋاقىتىنا ساي مىنەز بەن بولمىستاعى ەرەكشەلىكتەرى بولاتىنىنان با، ايتەۋىر بىزدەن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنان ءوزىم قىزىعارلىق قاسيەتتەر كورەمىن. ول — تۇتاستىق، ادامگەرشىلىك، ۇزەڭگى قاعىستىرىپ اۋدارىسا ءجۇرىپ ءبىرىن-بىرى ورعا جىقپايتىن جاناشىرلىق، ءتىپتى ءبىرىن-بىرى ادام رەتىندە جاقسى كورمەگەننىڭ وزىندە تالانتىن مويىنداۋ جانە حالىققا مويىنداتۋعا تىرىسار ازاماتتىق.
بۇل — ىشىپ-جەۋ، داۋلاسۋ-جاۋلاسۋدىڭ وتكىنشى وداقتاستىعى ەمەس، ادەبيەتتەگى ءار بۋىننىڭ، وسكىننىڭ ساباعىنداي، تۇتاستىعىنا، وركەندەۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزار اۋاداي قاجەت قاسيەتتەر. وسى قاسيەتتەردى اقساقالداردان نەمەسە ءبىزدىڭ ورتا بۋىن وكىلدەرىنەن ەمەس، كەيىنگىلەردەن كورىپ، سەزەمىن. ءتاۋباعا كەلەمىن.
ادەبيەت — حالىق ءومىرىنىڭ ايناسى. تۋعان ادەبيەتتىڭ تۇتاستىعى — حالىق بىرلىگى.
ءبىزدىڭ وكشەمىزدى باسىپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتىندەگى وسى سىرقاۋسىز بۋىننىڭ بەلدى وكىلى — اقىن نۇرلان ورازالين.
كوپ جۇرت نۇرلاندى دراماتۋرگ دەپ بىلەدى، پەسا جازۋشى دەپ ۇعادى. نۇرلاننىڭ پوەزيالىق شىعارمالارىنا زەر سالا بەرمەيدى. زەر سالماعان ادام كۇمىستى دە قولا دەي سالۋى ابدەن مۇمكىن.
مەن ءوزىم نۇرلاندى قازاق پوەزياسىنداعى ساناۋلى اقىنداردىڭ ءبىرى دەپ قابىلدايمىن. سوناۋ 70-جىلداردىڭ باسىندا:
«وڭىمنان سوققان جەل مە ەكەن،
سولىمنان سوققان جەل مە ەكەن،
سالعىرتتاۋ جۇرگەن كەزىمدە،
سابىلىپ قايدان كەلدى ەكەن!؟» —
دەپ، پوەزياعا كەلگەن، ول كەزدە «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەننەن كەيىن ەڭبەك ءومىربايانىن باستاعان ۇزىن بويلى، بيداي ءوڭدى، قاعىلەز كەلگەن جاس جىگىتتىڭ بۇكىل ءبىتىم-بولمىسىنان دا، نۇرعا تولى ۇلكەن كوزدەرىنەن دە ەرەكشە ءبىر جىلىلىق، مەيىرىم ەسىپ تۇراتىن.
راس، نۇرلان قوزىلاعان قويداي جىل سايىن جىر كىتابىن شىعارمايدى. اندا-ساندا جارق ەتىپ كورىنەتىن ساناۋلى جيناقتارىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا جۇرەگىڭدى ءدىر ەتكىزەر ساعىنىش مۇڭى ەسەدى. سوناۋ بالا شاقتاعى «كوشكەن ءۇندى شاقىرعان سىبىزعى جەل»، «جۇلدىز كوشىپ، اي اۋلاعان تۇندەردە اقىلعا قۇرىق سالعىزباي جۇلقىنعان جۇرەك»، «جىگىت-كوكتەم قىز-قىرعا گۇل ۇسىنىپ»، «سايگۇلىك جەل، قۇبا جونمەن جارىسقان جومارت كەزدەر» — وسىنىڭ ءبارى تابيعاتتىڭ وزىندەي سەزىم بوياۋلارىمەن كوز الدىڭدا تۇرا قالعاندا، دۇنيەنىڭ قاساڭدىعىن، ادامداردىڭ، ارالداردىڭ قاشىقتىعىن قاتىگەزدىكپەن ءوش الىپ، وكپە قايىرۋ ەمەس، جاعىمپازدىقپەن العان جالعان ابىروي-اتاعىڭ ەمەس، تەك عاشىقتىعىڭ — مىناۋ جاقسىلىعى مەن جامانشىلىعى شۋاق پەن كولەڭكەدەي جارىق دۇنيەگە عاشىقتىعىڭ، قارىمتاسىز عاشىقتىعىڭ عانا جەڭەدى دەپ جار سالعان اقىن جۇرەگىنىڭ سەنىمىنە سەن دە سەنەسىڭ. ولەڭ سەندىرسە عانا ولەڭ عوي.
«ويپاڭ بەل، ويماق قىراتتار
جوندانعان كەزدە كەلەرمىن.
وي جەلكە كۇلىك قۇر اتتار
قوڭدانعان كەزدە كەلەرمىن.
كەلەرمىن، بالكىم، تاڭدى ۇرىپ،
كەلەرمىن، بالكىم، كەشتى ۇرىپ،
تاڭقۋراي ءبىتىپ، جاڭعىرىپ —
قۇلازىپ جاتقاندا ەشكىلىك.
ەرتە مە، كەش پە... ءبىر كەلەم،
ساعىنىشىم مەنەن جولدى ىرعاپ،
اي تۋعان شاقتا ىرگەدەن،
قاراعايلارعا قول بۇلعاپ»، —
دەپ، رومانتيكانىڭ اق بوز ارعىماعىن سار جەلدىرىپ جۇرگەن نۇرلان اقىن بەرتىن كەلە:
«قالاي بوسقا جۇرگەنبىز كۇيىپ-جانىپ،
كۇيمەيتۇعىن جەرلەردە كۇيىپ-جانىپ،
وتتەگىنى ءبولىسىپ ءبىر اۋادان،
ءبىر اسپاننان جۇرگەنبىز ءسۇيىپ جارىق؟!
قالاي، ءقايتىپ جۇرگەنبىز — تاڭدانامىن؟
وتكەن-كەتكەن... ءبىرىن دە اڭدامادىم.
وگەي سەزىم كەۋدەنى تەبەدى ەندى،
تەپكىزگەن كىم؟
تابا الماي شامدانامىن...
تابا الماي دال بولامىن...» —
دەپ، كۇنى كەشەگە دەيىن اق بوز ۇمىتپەن، اق بوز تاۋلاردىڭ ىشىندە اق بوز ارمانداي ءپانيدىڭ سۇلۋلىعىنا قايران قالىپ، دۇنيەنىڭ ءبارى وسىنداي دەپ قاراعان، «كۇلگەن بىرگە، جىلاعان، تۇرعان بىرگە، قۇلاعان» دوستارعا ەندى ويلانا كوز سالاتىن بولدى؛ «مازا بەرمەي جۇرەككە، ساناعا ءتۇن، ساتتەرىم كوپ تولقيتىن، جاماعاتىم»، — دەيتىن كەمەل كەزەڭگە جەتتى.
«بۇلعالاپ تاۋلار شوقتىعىن،
ءوتىپ تە جاتىر كوپ كۇنىم.
تۇندەرىم قانشا مازاسىز
كەتىپ تە جاتىر... جوق تىنىم.
شىعا الماي شىرقاپ سورەمنەن،
كورە الماي قىزىق ولەڭنەن،
سانانى سانعا بولشەكتەپ،
سارساڭعا ءتۇسىپ كەلەم مەن»، —
دەپ ەسەيە بەردى.
ءومىر ەسەيتەدى، ەلەگىنەن ەكشەپ وتكىزەدى. دۇنيە تۇگەلىمەن بوزالا تاڭ، بوزبالا تۇندەر ەمەس ەكەنىن سوناۋ كۇنگى دوستارىڭنىڭ وزدەرى-اق، سوناۋ ءبىر ماڭگىلىك دەپ ۇققان سالقام سەزىم، «قويۋ قارا تۇندەردەگى ەلىكتەردەي، اعاراڭداپ ۇزاپ بارا جاتقان ارمان» مويىنداتادى. «جيىرماسىنشى قيىن عاسىردا ادامداردى سەندىرۋ دە قيىن ەكەنىنە» كوز جەتكىزەسىڭ، كوزىڭ جەتكەن سايىن وتكەنىڭە، اينالاڭا، ءتىپتى باياعى «الما اعاشتار ىرعالعان بوزامىق تۇندەردە قيىلىپ قارايتىن سىنىق ايدىڭ وزىنە دە الىپ-ۇشپاي ويلانا قارايسىڭ»، مىڭ عاسىرلىق قالپىنان جاڭىلماي، ادالدىقتىڭ سوڭىنان ءالى كۇنگە قالماي تىرسەكتەپ كەلە جاتقان زۇلىمدىقتى كورەسىڭ.
نۇرلاننىڭ «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «جەتىنشى قۇرلىق» اتتى ولەڭدەر جيناعىن وقىپ شىققانىمدا، جەردىڭ قانىق بوياۋلارىنا شالىنعان كەمەل اقىننىڭ وسىنداي ويلى جىرلارىنا كەنەلدىم.
نۇرلان سەزىمىمەن قايىپ، اقيقات پولوتنوسىنا سۋرەت سالادى. ادامنىڭ كوڭىل دۇنيەسى، جان الەمىن ءدال سول كۇيىندە تۇسىرەتىن تەحنيكالىق قۇرال نە سۋرەتكەرلىك قۇدىرەت جوق. ول — بويلاتپايتىن قۇبىلىستى عالام. اقىن وسى عالامات الەمنىڭ قۇپيالارىن ءدوپ باسۋعا تىرىسادى. كوڭىل كۇيىنىڭ كوشىرمەسىن ءدال ءتۇسىرۋدى — ولەڭمەن ءتۇسىرۋدى — مۇرات تۇتادى.
كوڭىل كۇي، سەزىم — ولەڭنىڭ وزەگى. سەزىمسىز ولەڭ — سۋسىز ساعىم. نۇرلان ءوزىن تولقىتپاعان جايدى جازبايدى. تەك تۇلا بويىن شىمىرلاتىپ، وتكەن كۇن، كەلەر شاقتاردى ەلەستەتەردەي اسەر بەرگەن قۇبىلىس قانا ونىڭ جۇرەك قالامىنان جىر تۋعىزادى. وسى كوڭىل دۇنيەسىنىڭ قالت ەتكەن قاس قاعىم ءساتى نۇرلان ونەرىندە تابيعاتتىڭ كوڭىل الەمىمەن كومكەرىلەدى دە، ادام مەن جاراتىلىستىڭ بۇل كۇندە جەر ۇستىنەن قاشىقتاپ بارا جاتقان ۇيلەسىمىن تابادى.
«جىراقتادىڭ... سەن مەنەن جىراقتادىڭ،
كەتپەي قويدى كەۋدەمنەن ءبىراق تا مۇڭ.
جانىم بۇگىن جاۋىندى كوشەدەيىن،
شاشىن جايىپ جىلاۋدا قۇراق، تالىم».
نەمەسە
«قىراۋ كەلىپ قونارداي تال باسىنا،
سىز تيگەندەي سىلكىنەم جامباسىما».
وسى شۋماقتاردىڭ وزىنەن-اق ليريكالىق كەيىپكەردىڭ ىشكى جان الەمىن كورەسىڭ.
«جۇلدىز جاۋدى...
اسپاننان اي قۇلادى.
ەلەڭ ەتتى سەزىمنىڭ ايقۇلاعى.
كوڭىلىمدى قورقىنىش جانشىلادى،
كوڭىلىمدى قۋانىش قامشىلادى.
اپپاق جاۋىن، ءساۋىردىڭ تامشىلارى».
مەن انا ءبىر جىلى فرانسيادا بولعانىمدا، ءمۇسىنشى رودەننىڭ پاريج ماڭىنداعى شەبەرحانا مۋزەيىنە بارىپ ەم. قىردا وسكەن قازاق اتاۋلى ءمۇسىن ونەرىنىڭ باعاسىن بىلە بەرمەيدى. ءدال سوعان دەيىن ءوزىم دە مەن ءۇشىن قۇپياداي بۇل الەمنىڭ قىرى مەن سىرىنا ءۇڭىلىپ كورگەن ەمەس ەدىم. سول جولى اتاقتى شەبەردىڭ سازدان سوققان تۋىندىلارىن كورىپ، تاڭ-تاماشا قالعانىم بار. ادامنىڭ بەس ساۋساعى. جەر استىنان شىعىپ تۇرعانداي. سول ساۋساقتارعا قاراي قالساڭ، ونىڭ يەسىنىڭ قانداي كۇي كەشىپ تۇرعانىن بىردەن سەزىنەسىڭ. نۇرلان ولەڭدەرىندەگى وسىنداي تابيعاتپەن، اۋامەن، بۇلتپەن، اي ساۋلەسىمەن استاسىپ جاتاتىن جان قوزعالىسى، تىنىسى كوڭىل قۋانتادى.
«دالادا اياز،
اقپاندى ۇمىتتىم دا،
اقتارىلدىم كول-كوسىر سەزىم بولىپ،
جانارىمنان ەل سەزبەس سىر ۇقتىڭ با —
ورعىدى ءبىر ويناقشىپ كوزىڭدە ەلىك
(كەزدەستىڭ-اۋ عاجايىپ كەزىم بولىپ؟!)»
ادام بالاسىنىڭ بۇكىل جارىق دۇنيەگە، بارشا جانعا دەگەن جاناشىرلىق، سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى ءوزىنىڭ ويماقتاي اۋلىلىن، ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقاندا كوڭىل كوزى تۇسكەن تۋعان تابيعاتىن جاقسى كورۋدەن باستالسا كەرەك. ءوزىنىڭ ارشاسى مەن شىرشاسىن، توبىلعىسى مەن دۇزگەنىن كيە تۇتپاعان ادام باسقانىڭ اۋلاسىنداعى قايىڭىن قاستەرلەي المايدى. ءوز تۋعان جەرىنىڭ تاۋى مەن جىلعاسىن، قۇرالايى مەن ۇلارىن، ناۋرىزى مەن قاراشاسىن نۇرلان كەرەمەت ورنەكتەيدى.
«كوك باستاۋدىڭ جابىسىپ بەلەسىنە،
قايداعىنى ورالتىپ ەل ەسىنە
شايقاڭ-شايقاڭ ەتەدى تۇلكى تۇماق،
كوك بۇركىتىن كوتەرىپ توبەسىنە...»
كوز الدىڭىزدان سۋرەتتەر ءوتىپ جاتادى. جاي وتپەيدى. ءدال ءوزىڭ باستان كەشىپ، سول اۋامەن دەمالىپ تۇرعانداي سەزىندىرەدى.
«قازان ايى. قاراشى، قارا سۋىق.
تاۋ يىعى اپپاق قار، دالا سۇلىق،
اتاسىنىڭ قامشىسىن قالدىرعانداي،
تاۋعا كەتىپ بارادى بالا سۋىت.
قازان ايى. قاراشى، قارا سۋىق».
مىنا سۋرەتتى كورىڭىزشى، سوناۋ باياعى تاۋ بوكتەرىندەگى شاعىن اۋىل، كوگىلدىر مۇنارعا ورانعان ساي-سالا، شىڭعا ورمەلەگەن سارى شاپاق... تەزەك ءيىسى مۇرنىڭا كەلەدى.
«قياق ءشوپتى سارعايعان نەسىبە قىپ،
قيا بەتتى بارادى كەسىپ ەلىك.
قويلى اۋىلدىڭ قيىنان شىققان ءتۇتىن
قاز، تىرنانىڭ بارادى كوشىنە ەرىپ».
ءوزىڭ دە سول قاز، تىرنانىڭ نەمەسە قيا تۇستى بەتكە العان سۇلۋ ەلىكتىڭ سوڭىنان ەرىپ ءبىر جاقتارعا كەتىپ قالعىڭ كەلەدى، ويتكەنى سارعالداق سەزىمدى سارتاپ قىلعان تاس كوشەلەر مەن كوشەلى قابىرعالار جان الەمىڭدى تۋلاقتاي تارىلتىپ، قۋسىرىپ بارادى.
«كوشەلەردى قىدىرىپ قاشادى ءۇنىڭ.
اق جاڭبىرلار كەۋدەڭە شاشادى مۇڭ.
كوزگە تۇسەر كوك ايدىن كولگە قۇلاپ،
مۇڭايعانى ءسامبى تال شاشاعىنىڭ...»
نۇرلان ولەڭدەرىندە تىلىمىزدەگى ۇمىتىلا باستاعان تىركەس، بالاما بوياۋلار ءجيى كەزدەسەدى. قازاق ءتىلىنىڭ قانىق بوياۋى كونە ماتاداي كومەسكى تارتىپ، كەرەمەت مەتافورا، وبرازدار ۇمىت بولا باستادى.
«ناۋرىز تۋا بۋلانىپ جىلداعى قار،
ساي-سالامەن سىڭعىرلاپ، جىلعا قۇلار.
قوزى-لاعىن كوگەندەپ كوكتەۋدەگى ءۇي،
قوشاقانىن قويشى قارت قۇمعا بۇلار».
ءبىزدىڭ كوبىمىز كىبىرتىكتەپ، ولەڭمەن سۋرەت سالا المايتىنىمىز — سوزدىك قورىمىزدىڭ قىمىزى ازايعان تورسىقتاي جۇدەۋ تارتۋىندا. ءتىلدىڭ كوركى بالاما، بوياۋلارىندا.
«كۇزدىڭ سىنىق قاباعى... نۇر جاسىرىپ،
جاپىراقسىز جابىرقاپ تۇر ما شىبىق؟
جالعىز اتتى جولاۋشى — ساياتشى قارت
تاۋ بوكتەرلەپ كەلەدى قىرعا اسىعىپ.
تۇعىرىندا — بۇركىتى توماعالى.
تىزگىن تارتىپ، ماڭايىن شولادى، ءانى.
قىزىل تۇلكى-دۇنيە — كوز ۇشىندا،
كوز ۇشىندا بۇلدىراپ جول اعادى».
نۇرلان ءسوز مۇحيتىندا ەركىن جۇزەدى. جەل قاي باعىتتان سوقسا دا جەلكەنىن كوتەرۋگە دايىن.
«جەلدى كەزەڭ، جەلكىلدەگەن قۇلىن شاق،
بال كۇندەيىن بايانى مول ۇرىنشاق،
ايقايتاس پەن قارارشادان، شۇڭگىتتەن
تۇرعاندايىن ءبىر ءۇن ساپ.
جەز تاڭدايلى قۇلىنشاق».
نەمەسە
«الىپ تاۋلار اسپاننىڭ كەمەسىندەي،
باعزى كۇننىڭ بوياۋسىز ەلەسىندەي.
ءجۇزىپ بارا جاتقانداي ءبىر باعىتتا،
اققان جۇلدىز ساداقتىڭ جەبەسىندەي»..
ال مىنا ءبىر جولداردا:
«تانىس داۋىس. بالا كۇنگى تانىس ءۇن.
جاپان تاۋدى مەكەن ەتكەن تانىسىم —
انا-بۇعى بۇگىن نەگە مازاسىز،
بۇگىن نەگە جاڭعىرتىپ ءجۇر تاۋ ءىشىن؟!»
نە
«اۋىل تۇنگى ۇيقىدا،
بوراسىندا.
قاراگەر ات جۋسايدى قوراسىندا.
الدەنەگە كوڭىلىم ەلەگىزىپ،
كەتىپ قالعىم كەلەدى قارا شىڭعا».
نەمەسە
«ءان سىزداتىپ الاتاۋدىڭ جوتاسىن،
ىنگەن-سەزىم ىزدەر كەشتە بوتاسىن.
جاسىل باقتىڭ جاپىراعىن جۇلىپ كۇز،
تانىمىزگە سالار مەزگىل سوقاسىن».
نۇرلان اقىننىڭ سۋرەتكەرلىك ونەرىنىڭ نەگىزگى ءتىنى — ادالدىق. باعزى زاماننان اقىن بىتكەن الاسۇرىپ اراشاشى بولعان ادالدىقتىڭ زۇلىمدىقپەن جەكپە-جەگى ءالى يتجىعىسپەن كەلەدى. جالت ەتپە جىلتىراق پەن شىن اسىلدى اجىراتۋ ىردۋ-دىردۋلى، وتپەلى ۇراندارى مول ءبىزدىڭ زامانىمىزدا وڭاي ەمەس. وقۋشىنىڭ كوركەمدىك تالعامىن تاربيەلەۋ — ادەبيەتشىلەردىڭ باستى پارىزى. ءبىز تابيعاتىمىزدان اڭعال حالىقپىز. ونىڭ ۇستىنە تالعام تاربيەسىن ادەيى ۇمىتتىرعان قوعامىمىزدىڭ تىزگىنى وزىنشە وي ويلاعاندى، وزىنشە پايىم جاساي الاتىنداردى ىلعي سىرتقاقپاي قالدىرۋعا تىرىسىپ كەلەدى.
وسى ءبىر جايدى جاقسى تۇسىنەتىن اقىن ءومىردىڭ، زاماننىڭ كۇردەلىلىگىن، كۇردەلى تىرلىكتىڭ پسيحولوگياسىن اشۋعا ۇمتىلادى.
«بايقايسىڭ با؟..
قۇلاعىنا عالامنىڭ ءان كەلەدى،
كوز الدىنا عالامنىڭ قان كەلەدى...
ءان مەنەن قان شارپىسىپ جاتىر تىنباي،
دۇنيەنىڭ جالعاسىپ ماڭگى ەلەگى.
كەتكەندەي بوپ ويلاردىڭ سالى سۋعا،
سانالار قاعىسۋدا، الىسۋدا،
اتوم-عاسىر اتوي ساپ ساعات سايىن.
وق جوناتىن زاۆودتار جارىسۋدا...»
كەيدە شۋلى، دۋلى، تەمىرلى، تاستى قالانىڭ كەۋدە قىسار تىرلىگىنەن جۇيكەسى جىڭىشكەرىپ جۇدەۋ تارتقاندا، سۇيىكتىسىن جانىنا ەرتىپ الىپ:
«اق شاتىردى قوندىرىپ ىقتاسىندا،
ءتۇتىن يىسكەپ، قاقالىپ وت باسىندا،
ادام اتا، حاۋانا... وتىرار ما ەك
سەنەن وزگە ەشكىم دە جوق قاسىمدا»، —
دەپ، تابيعات اياسىن، پاكتىك پەن سۇلۋلىقتى اڭسايتىن اقىن ادامزات ساناسىنىڭ ەندى قاسىرەت تۋعىزار كەساپاتىنا الاڭدايدى؛ بۇرىنعى قۇلىن شاقتىڭ مامىراجاي تىرلىگى ەندى وعان قاناعات ەمەس، ويتكەنى جەر مەن ەلدىڭ ەركىن تىنىس-دەمىنسىز جەكە باستىڭ بۇلتسىز عۇمىرى بولۋى مۇمكىن ەمەس.
«كوڭىل — ارسىز...
تىرشىلىگىڭ تاعى ارسىز.
ارسىز-مۇڭسىز، ويسىز، قامسىز
ءوتىپ جاتىر كوپ كۇنىڭ،
ءوتىپ جاتىر كوپ ءتۇنىڭ»، —
دەپ وزىنە-وزى ريزا بولماي:
«وزەكتە جالىن. كوزدە — مۇڭ،
وزىمە بوتەن ءوز دەمىم.
ولەڭ دە بوتەن، وي بوتەن،
جۇلقيدى جاندى كەزبە مۇڭ»، —
دەۋى دە جاي ايتىلا سالعان وي ەمەس.
مۇنىڭ استارىندا اقىن ارماندايتىن ادالدىققا، جاراسىمدى تىرلىككە، ەركىندىككە الاڭداۋ بار. الاڭداۋ نەدەن تۋىندايدى؟ ءومىردىڭ، ادامداردىڭ الالىعىنان، ادىلەتسىزدىكتىڭ ويقاستاۋىنان، جازىقسىز جاپا شەككەن بىرەۋلەردىڭ جەتىم سەزىم، جەرىك ءۇنىن ەستۋدەن تۋىندايدى.
«ۋاقىتتىڭ بۇگىندە جاسى كەپكەن...
بۇرىل!
قارا، جولىڭا باسىپ وتكەن:
ۇلى ابايىن سويىلعا جىعىپ جۇرتى،
ماحامبەتتىڭ سەمسەردە باسى كەتكەن».
اقىن الدان كوڭىل مەن اقاۋلى تىرلىكتىڭ مازاسىز بولمىسىن كورىپ قانا قويمايدى. مەيىرىمنىڭ سوڭىنان ەرگەن قاتىگەزدىك بارىن، ءومىردىڭ سوڭىندا ءولىم بارىن ەسكەرتە وتىرىپ، ادىلەت پەن ادالدىقتىڭ جەڭۋى ءۇشىن كورىپ، سەزۋدىڭ از ەكەنىن، اركىم ءوز قۋاتىن جۇمساۋى قاجەتتىگىن مەڭزەيدى. ادىلەت پەن شىندىقتىڭ اسپاننان سالبىراپ تۇسپەيتىنىن ەسكە سالادى.
«جۇلقىپ-جۇلقىپ وتەردەي جۇرەك تۇسىن،
بۇلقىن! سىلكىن! ءومىردى جىر ەت، كۇشىم،
جاعالاسىپ، الەمدىك سۇمدىقتاردىڭ
كۇرەس كەرەك قاعاتىن كۇرەك ءتىسىن!»
نۇرلان ومىردەگى بارلىق بولمىسقا، قۇبىلىسقا ىزاسى بەتىنە تەۋىپ، تەپسىنىپ قارامايدى. ىزا — اقىلدىڭ جاۋى. اقىل جۇقارعان جەردە اقيقات تا سىلتي باسادى. اقىن جاقسىلى، جاماندى تىرشىلىك بولمىسىنا بيىكتەن، پاراسات بيىگىنەن بايىپپەن قارايدى. بۇل — سۋرەتكەرگە اسا قاجەت قاسيەت. كوبىمىزگە قونباي، قولىمىزدى جەتكىزە الماي جۇرگەن قاسيەت.
نۇرلاننىڭ پوەزياسىن قاداعالاپ وقيتىن بولعاندىقتان، ونىڭ شالعىندى بولمىسىن دا، شاڭداقتى تۇسىن دا بايقاپ، باعدارلاپ جۇرەمىن. اقىنعا ۇكىم ايتۋ، ونىڭ وزىنە عانا ءتان ورنەگىنە باسقا باعدار قوس دەۋ — ايىپ. سۋرەتكەر تۆورچەستۆوسىنىڭ جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قابىلدانۋى مۇمكىن ەمەس، ولاي بولۋعا ءتيىس تە ەمەس.
نۇرلان پوەزياسىنداعى اقىندىق شابىت، ءسوز ونەرى جايلى:
«جۇرەكتى تۋلاتىپ ءبىر قيال-اعىن،
ولەڭ-قۇس، كەۋدەمە كەپ ۇيالادىڭ...
از كۇندەردى وتكەرىپ ءسوز قۇراۋمەن،
سامايدى دا بوياپپىز بوز قىراۋمەن.
مەنەن قاشىپ بارا ما شابىت شىركىن،
جۇمىر باسىن تاۋعا ۇرىپ، تاسقا دا ۇرىپ؟!
اۋىق-اۋىق جۇرەكتى جەلىكتىرىپ،
ولەڭ اتتى قوزعاي ما جەتىم ەلىك؟!
وتتى ولەڭنىڭ جالىنى ەرتە سونسە ؟
مەن نە دەرمىن، اپىر-اي، ەرتەڭىمە؟!
ءوزىڭدى اڭساپ كەلەمىن، ىستىقكولىم،
شابىت قۇسىن جاڭا ءبىر ۇسىنار دەپ...» —
دەگەن شۋماقتارى ماعان ۇنامايدى. راس، جاراتىلىس بەرگەن تالانت قۇپياسىن اشۋ، ولەڭ تۋارداعى اقىننىڭ جان كۇيىن ولەڭمەن بەرۋ قازاق پوەزياسىندا سيرەك كەزدەسەدى. نۇرلان جىرلارىندا بۇل باسقاشا اسەر قالدىرادى.
ەكىنشى ءبىر جاي — نۇرلان جيىرما بەستەن اسىپ كەتىپپىن، وتىزعا دا كەلىپ قالىپپىن دەگەن تاقىلەتتەس «ۋايىمدى» ءجيى ايتادى. وقىرمان ءۇشىن اقىننىڭ جاسىنىڭ قاجەتى شامالى. وعان «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز» كەرەك، ساف التىننان قۇيىلعان سەزىم ورنەكتەرى كەرەك.
«اتتاندىرىپ ۇيقىسىز ساعاتتاردى،
ءتوزىم تالدى، جانار مەن تاعات تالدى.
ءومىر — بوران. بارادى ءۇزىپ-جۇلىپ
داپتەرىمنەن سىزىلعان پاراقتاردى»، —
دەگەن جولدارعا سۇيسىنە وتىرىپ، نۇرلان اقىنعا قازاق پوەزياسىنىڭ جارقىن بەتتەرىنە اينالار جاڭا جىرلار تۋعىزار مازاسىز تۇندەرى جاقسى جىرعا سۋساپ جۇرەتىن حالقىن جەمىسىنە كەنەلتە بەرسىن دەيمىز.
1988
You Might Also Like
-
ادەبي سىننىڭ نازارىنا كوپ ىلىگە بەرمەيتىن اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى ساكەن يماناسوۆ ماعان بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ جايلاۋىندا تاپتاۋرىن جەردى جەرسىنبەي، جەرسىنسە دە كوڭىلى كۇيزەلە؛ الاكولدىڭ داۋىلىن اڭسا...
-
تالانتتى اقىن مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ 1937 جىلى 3 قىركۇيەكتە گۋريەۆ وبلىسى، جىلوي اۋدانىنا قاراستى امانكەلدى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ «اقكيىزتوعاي» دەگەن جەرىندە تۋعان. اتا-اناسىنان ەرتە ايىرىلعا...
