InfoHub Logo

ءا. بوكەيحان:

ماقالانى قالام ءوزى تىلەگەندە جازسا – ءسوز كەستەلى بولادى.

ا. بايتۇرسىن ۇلى:

وقۋ قۇرالىنىڭ ەڭ ۇلىعى – بالا وقىتاتۇعىن كىتاپ.

ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىلى. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى. ءوز ۇلتىنا باسقا جۇرتتى قوسامىن دەگەندەر اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا تىرىسادى.

ەگەر دە ءبىز قازاق دەگەن ۇلت بولىپ تۇرۋدى تىلەسەك، قارنىمىز اشپاس قامىن ويلاعاندا ءتىلىمىزدىڭ دە ساقتالۋ قامىن قاتار ويلاۋ كەرەك.

ورىسشا وقىعاندار ورىس ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، نوعايشا وقىعاندار نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن. قازاق سوزدەرىن الىپ، ورىس يا نوعاي جۇيەسىمەن تىزسە، ارينە، ول ناعىز قازاقشا بولىپ شىقپايدى. سونداي كەمشىلىك بولماس ءۇشىن ءار جۇرت بالاسىن اۋەلىندە ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋ-سىزۋ ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى انا تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋعا ءتيىسپىز.

ءتىل – ادامنىڭ ادامدىق بەلگىسىنىڭ زورى، جۇمسايتىن قارۋىنىڭ ءبىرى.

سويلەگەندە ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن كەلتىرىپ سويلەۋ قانداي كەرەك بولسا، جازعاندا دا ءسوزدىڭ كەستەسىن كەلتىرىپ جازۋ سونداي كەرەك.

حالىق ءومىرى ءبىر جىلداپ، ون جىلداپ، ءحاتتا ءجۇز جىلداپ تا ەمەس، مىڭ جىلداپ سانالادى. سونداي ۇزاق ءومىرىنىڭ ىشىندە ءھار حالىقتىڭ داعدىلى تۇتىنىپ كەلە جاتقان سوزدەرى، ول سوزدەرىنىڭ بىرىنە-بىرى جالعاسىپ تۇزىلەتىن داعدىلى جولى، جۇيەسى، قيسىنى بولادى. ءھار جۇرتتىڭ تۇرىندە، تۇتىنعان جولىندا، مىنەزىندە قانداي باسقالىق بولسا، تىلىندە ءھام سونداي باسقالىق بولادى.

ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى ءوز تىلىمىزبەن وقىتىپ، ونان سوڭ باسقاشا وقىتۋى ءتيىس.

ءتىلدىڭ مىندەتى – اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭدaعانىنشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنىنشە، كوڭىلدىڭ ءتۇيىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ.

سىرتتان بىرەن-ساران جات سوزدەر كەلسە، ونى جانشىپ كەمىرىپ، ءوز ءتىلىنىڭ قالپىنا ءتۇسىرىپ العان – قازاق. جات جۇرتتىڭ شالىعى تيمەسە، كاسىبي، عۇرپى وزگەرىلمەسە، جالعىز ءتىل وزگەرىلدى دەپ ايتۋعا ءتىپتى جول جوق. قازاقتىڭ ءتىلى وزگەرگەن ءتىل دەپ ايتۋعا جول جوق بولسا، ەملەسىن دە قيسىق دەپ ايتۋعا جول جوق: قازاقتا ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا حيلاف كەلەتىن ەملە جوق. ەدىلدەن باستاپ ەرتىسكە دەيىن، ورالدان باستاپ اۋعانعا شەيىن قازاقتا ءتىل دە ءبىر، ەملە دە ءبىر.

XX عاسىرعا شەيىن تۇرىكتىڭ ءتىلىن ازدىرماي اسىل قالپىندا الىپ كەلگەن، ءتىل تۋراسىنداعى ابىروي مەن العىس قازاققا ءتيىستى.

ءالىپ-بي دەگەن – ءتىلدىڭ نەگىزگى دىبىستارىنا ارنالعان تاڭبالاردىڭ جۇماعى. نەعۇرلىم ءتىل دىبىستارىنا مول جەتسە، ارناعان دىبىسقا ءدال كەلسە، وقۋعا، جازۋعا جەڭىل بولسا، ۇيرەتۋگە وڭاي بولسا، زامانىنداعى ونەر قۇرالدارىنا ورناتۋعا قولايلى بولسا، سوعۇرلىم ءالىپ-بي جاقسى بولماقشى.

قازاق الدەقاشان تىلىندە قانداي دىبىستار بار ەكەنىن ايىرعان، ءار دىبىسقا بەلگىلەپ تاڭبا ارناعان. وقۋىمىزعا ونىمىز جاقسى، جازۋىمىزعا تاعى جاقسى، ۇيرەتۋ جاعىنان ورىستىكىنەن، نەمىستىكىنەن، فرانسۋزدىكىنەن، اعىلشىندىكىنەن وڭاي، وڭتايلى.

ساۋاتتى ادام جازعاندا قول داعدىسىمەن جازادى.

ءتىل ءبىلىمى ەرەجە جاتتاتۋ تۇردە ۇيرەتىلمەي، ءسوزدىڭ تۇلعا، ماعىنا، قيسىن جاعىن تانۋ تۇردە ۇيرەتۋ كەرەك. ءسوزدىڭ تۇلعا، ماعىنا جاعىن تانۋعا كەرەگى جوق نارسەلەر ءتىل ءبىلىمىنىڭ ساباعىنا كىرمەسكە ءتيىس.

جاقسى ءالىپبي تىلگە شاق بولۋ كەرەك. ولشەنبەي تىگىلگەن و جەر بۇ جەر بويعا جۋىسپاي، قولبىراپ، سولبىراپ، تۇرعان كەڭ كيىم سياقتى ارتىق ارىپتەرى كوپ ءالىپبي دە قولايسىز؛ بويىڭدى قىسىپ، ءتانىڭدى قۇرىستىرىپ تىرىستىرىپ تۇرعان تار كيىم سياقتى ءارپى كەم ءالىپبي قولايسىز بولادى.

ءسوزدىڭ ەڭ ۇلىسى – تاريح!

ءبىز اۋەلى ەلدى تۇزەتۋدى بالا وقىتۋ ءىسىن تۇزەتۋدەن باستاۋىمىز كەرەك.

جاستاردىڭ وقۋ-تاربيە جۇمىسى تۇزەلمەي، جۇرت ءىسى تۇزەلمەيدى.

ەلدە جوق رۋح – اقىن سوزىنە قايدان كەلسىن؟!

كوركەم ءسوز – كوڭىل ءتىلى، جالاڭ ءسوز زەيىن ءتىلى.

ماقال – تاجىريبەدەن شىققان اقيقات تۇرىندە ايتىلاتىن ءسوز.

تەڭەۋ – ەرەۋىل ءسوز.

ءسوز جازاتىن ادام ءارى جازۋشى، ءارى سىنشى بولۋى كەرەك.

ع. قاراش:

ءبىر حالىقتىڭ ءوز تىلىندە ءبىلىم ونەرى بولماسا، ول حالىقتىڭ ءتىلى بۇزىلىپ وزگەردى ءھام كورشىلەس كۇشتى حالىقتىڭ تىلىمەن اسىرەلەپ...سوعان قول بولادى، ونىڭ ىشىندە جاڭالىقتار كوبەيەدى. ول كىشكەنە ۇلتتاردى جاڭارتىپ، جانداندىرىلماعان ەسكى ءتىلى ءوزىنىڭ بارلىق ماڭىزىن جويادى ءھام جىلدام ۇمىتىلادى.

ءتىل بولماسا، ۇلت تا بولمايدى. ياعني ول ۇلت بۇتىندەي ولگەن، جوعالعان ۇلت بولادى.

جالپى ونەر ءبىلىمنىڭ ىشىنە انا ءتىلى بولۋى دا كىرەدى ءھام مۇنىڭ كەرىسىنشە انا ءتىلى بولۋدان ۇلتتىڭ ءبىلىم ونەرى تابىلادى. انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ، ەشبىر ءبىلىم ونەردى تاراتۋعا مۇمكىن ەمەس.

ەڭ اۋەلى انا ءتىلى قاجەت. ەگەر انا ءتىلىن بىلمەسەڭ، وندا سەن ول ۇلتتىڭ بالاسى ەمەسسىڭ. انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ، ۇلت ءبىلىمىن الا المايسىڭ. ۇلت ءبىلىمى بولماسا، وندا ادەبيەتتىڭ بولمايتىندىعى ءوزى-اق بەلگىلى. ادەبيەتى جوق ۇلتتىڭ، ونەرى دە ورشىمەيدى.

 ءتىل ساقتاۋعا مۇمكىن بولعاندا، ءتىل ساقتالۋعا ءتيىس. ءبىز ءتىلىمىزدى قانشا ساقتاساق، ۇلتىمىزدى دا سونشا ساقتاعان بولامىز.

ۇمىتپاڭىز. ءوزىمىزدى باسقا ۇقساس حالىقتان ايىراتىن بەلگىمىز بولعان انا ءتىلىمىزدى بىلسەك قانا وسى ماقساتتارعا جەتپەكپىز.

ءتىل ەشبىر ۋاقىتتا وزگە نارسەلەرگە باس يمەسكە ءتيىس. ءبىز ونى بەگىرەك تە سۇيۋگە ءھام ءتۇرلى جۇقپالى شەت تىلدەردەن ساقتاۋعا بورىشتىمىز. ءتىل اينا، ونىڭ ىشىنە ءبۇتىن حالىقتىڭ تۇرمىسى ءتۇسىپ تۇرادى.

ءتىل – كوڭىلدىڭ اشقىشى،
كوڭىل – جارىق، جان – قيا.
ءبىلىم – باقىتتىڭ باسقىشى،
قاراڭعىدا جول قيا.

ح. دوسمۇحامەد ۇلى:

مادەنيەتىمىزدىڭ نەگىزى – ءبىلىم. بىلىمگە ءتىل ارقىلى جەتىلەدى. ءبىلىمدى جۇرتتاردىڭ ءتىلى باي بولادى.

اقىندىق – تابيعاتتىڭ ساننان تاڭداپ بىرەن-ساران ادامدارعا بەرەتىن ارتىق ونەرى. «كوپ بەرىلگەننەن كوپ سۇرانادى» دەگەن ناقىلدى ەسكەرتىپ، اياعىنا دەيىن تۇزەتۋگە كەرەك ەدى. ءتىلدى بۇزباي ۇستارتۋ، شەبەرلەتۋ، بايىتۋ – اقىنداردىڭ مويىندارىنا ارتىلعان زور بورىش.

سوندىقتان وڭاشا جۇرگەن ەلدىڭ ءوز ەركىندە تۇرعاندا ءتىلى بۇزىلمايدى. ەلدىڭ ءتىلىن بۇزاتىن – كورشىلەس ەلدەردىڭ مادەنيەتىن ۇلگىگە العان مادەنيەتتى ەلدەردىڭ اسەرى.

ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدە قازاق ءتىلى – باي ءتىل. تەك سوزدەرى عىلىم جولىنا سالىنىپ رەتتەلمەگەن ءتىل. قازاق ءتىلى عىلىم جولىنا سالىنىپ رەتتەلسە، ەشبىر جۇرتتىڭ تىلىنەن كەم بولاتىن ەمەس، بۇعان يلانۋىمىز كەرەك.

ەلدىڭ ءتىلى بۇزىلۋىنا ەڭ الدىمەن وقىعاندارى سەبەپ بولادى. بۇلار جات اسەرلەرگە باعىنعىش كەلىپ، انا ءتىلىن وزگەرتۋگە جول باسشى بولادى.

ادەبيەت ءتىلىنىڭ قارۋى - باسپا مەن مەكتەپ. باسپا مەن مەكتەپ دەگەن – ادام شوشىنارلىق وتە قايراتتى قارۋ. باسپا مەن مەكتەپتە قولدانعان ءتىل ەلگە اقىرىندا سىڭبەي قالمايدى. مەكتەپ پەن باسپانىڭ ءتىلى دۇرىس ءتىل بولسا، ەلدىڭ ءتىلى كوركەيتىپ، بايىتىپ، گۇلدەندىرەدى؛ مەكتەپ پەن باسپادا قولدانعان ءتىل شاتاسقان ءتىل بولسا، ول ەل – سورلى ەل، مۇنداي ەلدىڭ ءتىلى بۇزىلماي قالمايدى.

جات سوزدەردى قولدانعاندا ءتىلىمىزدىڭ زاڭىمەن وزگەرتىپ، تىلىمىزگە لايىقتاپ الۋ كەرەك. جات ءسوزدى وزگەرتپەي، بۇلجىتپاي الاتىن جەر دۇنيەدە ءتىل جوق دەپ ايتسا دا بولادى.

جاسىندا ۇلت مەكتەبىندە دۇرىستاپ وقىعان ادام انا ءتىلىنىڭ زاڭىن ۇمىتپايدى، بوتەن ءتىلدىڭ سوزدەرىن انا ءتىلىنىڭ زاڭىمەن ايتامىن دەپ شاتاسادى.

انا ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ تۇرىپ، بوتەنشە جاقسى سويلەسەڭ، بۇل – ءسۇيىنىش؛ انا ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ، بوتەنشە سويلەسەڭ، بۇل – كۇيىنىش. ءوز ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ جات تىلگە ەلىكتەي بەرۋى قور قاتە. بۇل وقىعانداردىڭ ءھام وقۋشىلاردىڭ ەسىنەن شىقپاۋى كەرەك.

ءتىل – جۇرتتىڭ جانى. ءوز ءتىلىن ءوزى بىلمەگەن ەل – ەل بولمايدى. مادەنيەتكە ۇمتىلعان جۇرتتىڭ الدىمەن ءتىلى وزگەرمەكشى، ءتىلى بۇزىلماقشى. تىلىنەن ايىرىلعان جۇرت – جويىلعان جۇرت. ءتىلىمىزدى بۇزباي ۇستارتۋ شارتتارىن قاراستىرۋ، جۇرت ادەبيەتىنەن، كوركەم ادەبيەتتەن ۇلگىلەر كورسەتىپ، ورنەكتى تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ.

م. دۋلاتوۆ:

قازاق ءتىلى – باي، تازا ىرگەلى جۇرت ءتىلى دەپ ءبارىمىز دە ايتامىز... ءبىراق قۇر باي، تازا دەۋمەن ءتىلىمىز وزدىگىنەن ساقتالىپ، ادەبيەتىمىز ءوربىپ كەتە الا ما؟ قاي جۇرتتىڭ ءتىلى بولسا دا تۋ باسىندا بىزدىكى سەكىلدى تازا دا، باي بولعان. ءبىراق ولار كورشى جۇرتتاردىڭ ءسوزى قوسىلا-قوسىلا، جۇرە بۇزىلعان. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى بۇرىن ىلعالسىز تازا بولسا دا، بۇل كەزدە باسقا جۇرتتارمەن ارالاسا باستادىق، باسقا جۇرتتاردىڭ وقۋىن وقىدىق... ءبىر جاعى بۇحار، ءبىر جاعى مەككە، مەدينە، ستامبۇلداردان دا وقىپ قايتقاندارىمىز بار. سولاردىڭ ءبارى ەلگە نوعايشىلاپ، ارابشىلاپ، سارتشىلاپ قايتىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ سويلەگەن سوزىندە، جازعان حاتىندا شەت جۇرتتاردىڭ ءتىلى اڭقىپ تۇر... قازاق ءتىلىن ساقتايمىز، بالالارىمىزدى قازاقشا بولسىن دەگەندە بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ نەگىزى «ءتىل – قۇرالى» ەكەنىن ۇمىتپاسقا كەرەك.

ھاركىمنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ قۋعان، ۇيرەنگەن ءبىر ءىسى بولادى. سو ءىسىن ول باسقالاردان ارتىعىراق بىلەدى. ەگەر وقۋ، وقىتۋدى ماشىقتاپ، ول وقىتۋدىڭ ءھام وقىتقان نارسەلەرىنىڭ اسىل ءتارتىبىن، ءتۇپ نەگىزىن انىق بىلەتىن كىسىلەر جازۋ حاقىندا ءوز پىكىرلەرىن تۇسىنىكتى ەتىپ جازسا، سىناۋشى دەپ سولاردى ايتۋعا جارايدى.

قازاق ءتىلىن ىسكە اسىراتىن بولساق، قازاق ادەبيەتىن كۇشەيتەمىز دەسەك، ەڭ الدىمەن ءىستىڭ سانىن سالماقتاماي، ساپاسىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قازاقشا دەپ جازىلعان سوزدەردىڭ الگى كەمشىلىگىن قۇرتۋ كەرەك. ونى قۇرتۋ ءۇشىن اۋەلى بەل كەمشىلىكتىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك.

جەر جۇزىندەگى ەزىلگەن جۇرتتاردىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىز ەكەنى راس بولسا، بۇل جۇرتتى تەڭگەرۋ ءۇشىن كوزىن اشىپ، ونەر-بىلىم ۇيرەتىپ، ۇگىت-ناسيحات تاراتۋ قاجەت بولسا، قازاق-قىرعىز تىلىنە توقتاۋسىز جول اشىپ، بۇگىننەن باستاپ «ءتىلماش جوق، مىنەكەي، تاقسىر، ءتىلماش جوق دەگىزىپ، قازاق-قىرعىزدى ەندى ساندالتپاۋ كەرەك».

 

قاجەتتى سىلتەمەلەر(قاراپ كورىڭىز):

سايتتاعى بارلىق ۇلاعاتتى سوزدەر

ونەر-بىلىم، ءتىل تۋرالى قاناتتى سوزدەر

ءتىل تۋرالى ماقال - ماتەلدەر

سايتتاعى بارلىق ماقال - ماتەلدەر

Cايتتاعى بارلىق اۆتورلار

ولەڭدەر

---