InfoHub Logo

الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى - قازاقپەن بىرگە جاسايتىن ماڭگىلىك تاريح. ۇلتىنىڭ ماڭگىلىگىن ويلاعان الاش زيالىلارىنىڭ تاريحي از ۋاقىتتا قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن باعالاۋ – قازىرگى جانە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ جادىنان شىقپايتىن قاستەرلى بورىشى دەپ بىلەمىز.
الاش زيالىلارى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە، قازاق حالقى كەلەشەكتە جەر بەتىندە ءومىر سۇرە مە دەگەن سۇراق تۋىنداعان داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ، حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىكتى.

الاشتىڭ كوشباسشىلارى رەسەي يمپەرياسى مەن جاڭادان بيلىككە كەلگەن قۇيتۇرقى ساياسات ۇستانعان، يمپەريالىق پيعىلدى جالعاستىرعان كوممۋنيستەردىڭ قازاق حالقىنا ەشقانداي جاقسىلىق اكەلمەيتىنىن، كەلەشەكتە الاش وكىلدەرىنىڭ حالقى ءۇشىن جاساعان جانقيارلىق ىس-ارەكەتتەرىن كەشىرمەيتىنىن، كەرەگىندە پايدالانىپ، كەيىن ويلانباستان قۇرباندىققا شالاتىنىنا 1917 -1920جج. كوزدەرى جەتتى.
الاش زيالىلارىنىڭ ەرلىگى- وسىنداي جاعداي بولاتىنىن بىلە تۇرا ءوز يدەيالارىنان ءولىم الدىندا دا باس تارتپاي اقىرعى كۇندەرىنە دەيىن كۇرەسۋى.

ۇلتتىق اتاۋىنىڭ ءوزى ەركىندىكتى مەڭزەيتىن قازاق حالقى رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىنا تۇسكەسىن دە ءوز ازاتتىعى جولىندا ۇزدىكسىز كۇرەسىن توقتاتقان جوق. XءىX ع. سوڭى مەن XX ع. باسىندا ازاتتىق كۇرەستىڭ ەكپىنى ۋاقىتشا باسەڭسىگەن تۇسىندا قازاق جاستارىنىڭ ءبىر تولقىنى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءار ايماقتارىندا ءبىلىم الىپ، رۋحاني شىڭدالىپ XX ع. باسىندا قازاق ەلىنىڭ ساياسي ارەناسىنا الاش قوزعالىسى اتىمەن شىقتى.
الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ ىس-ارەكەتتەرى باسقا ەلدەردەگى ساياسي قوزعالىستارىنان ەرەكشەلەنىپ تۇراتىنى- قازاق زيالىلارى ساياسي-مادەني قايراتكەرلىكتى تۇتاس ۇستانىپ كۇرەستى.

الاش ارىستارى رەسەي يمپەرياسىنداعى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى ازاتىق كۇرەستىڭ جاڭا باعىتىن تاڭدادى. بۇل باعىت- نەعۇرلىم دەموكراتيالىق رەفورمالار ارقىلى بەيبىت جولمەن، از شىعىنمەن اۆتونوميالىق ەلدىككە قول جەتكىزۋ، كەيىن ورايى كەلسە دەربەس تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ ادامزات قوعامداستىعىندا ىرگەلى ەل بولىپ گۋمانيستىك پرينسيپپەن ءومىر ءسۇرۋ.

قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى- تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن الاش زيالىلارىنىڭ كوشباسشىلارى ورتاق ماقساتقا مامىلەگە كەلىپ وعان جەتۋ جولدارىن ايقىندادى. بۇل ازاتتىق كۇرەستە قازاق حالقىنىڭ وزىق ويلى تۇلعالارىنىڭ باستارىن بىرىكتىرىپ ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ الاش قوزعالىسىن تۋىنداتتى.

الاش قايراتكەرلەرى قازاق قوعامىنىڭ ومىرىنە بەلسەنە ارالاسىپ كوپباعىتتى ساياسي ىستەر اتقاردى - ءباسپاسوز-اقپاراتتىق قۇرالدارىن قۇرىپ گازەت-جۋرنالدار شىعاردى، ازاتتىق، بوستاندىق يدەيالارىن، الاش يدەياسىن تاراتتى، ۇلتتىق قوعامدا تۋىندايتىن قايشىلىقتاردى بەيبىت تۇردە شەشە ءبىلدى، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ اراسىندا مامىلەگەرلىك ۇلكەن ەڭبەك اتقاردى، ساياسي ۇندەۋلەرىن، ولەڭدەرىن، پىكىرلەرىن جاريالادى، قاۋلى-قاراردار قابىلدادى، سەزدەر ۇيىمداستىردى، دەموكراتيالىق نەگىزدە الاش پارتياسىن، الاش ۇكىمەتىن قۇردى، ۇلتتىق اتريبۋتيكالاردى دۇنيەگە اكەلدى، الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ ارقىلى ۇلتتى ۇيىستىردى، بىرىكتىردى، تۇتاستىردى.

الاش زيالىلارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ الدىنداعى كەلەسى ءبىر جاساعان ۇلان-عايىر ۇلاعاتتى ىسى-مادەني سالاداعى سان قىرلى، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت باعىتىنداعى اتقارعان ولشەۋسىز ەڭبەكتەرى.

الاش قوزعالىسى وكىلدەرىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتۋ بارىسىندا شىعارماشىلىقپەن ىستەگەن زور ەڭبەكتەرى ادەبيەتتى، جازبا جانە اۋىزشا ءتىلدى، ۇلتتىق پەداگوگيكانى، پسيحولوگيانى، تاريحتى، ەتنوگرافيانى، پۋبليسيستيكانى، ءباسپاسوزدى، اۋدارما ءىسىن، مەديسينانى، بيولوگيانى، تابيعاتتانۋدى، اۋىل شارۋاشىلىعىن، ماتەماتيكانى، وركەنيەتتى دامۋ جولدارىن قامتىدى.

الاش قالامگەرلەرى شىعارماشىلىعىندا تولىمدى تۇردە ۇلت مۇددەسى، ۇلتتىق پاتريوتيزم، ادامدى قۇرمەتتەۋ، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، حالىقتىڭ سالاۋاتتىلىعى، جەتكىنشەك ۇرپاقتى تاربيەلەۋ جولدارى، قازاق حالقىنىڭ ادامزات كوشىندە لايىقتى ورىن تابۋ، انا تاقىرىبى، ايەل تەڭدىگى ماسەلەسى - باستى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى. ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىككە قۇرىلعان وسى تۋىندىلاردا گۋمانيستىك يدەال، گۋمانيستىك وي الدىڭعى قاتارعا شىعىپ، ۇلتتىڭ ادامسۇيگىشتىك قاسيەتتەرى بەينەلەندى.

وتارلىق جاعدايدا كومەسكىلەنگەن ۇلتتىق ءپاتريوتيزمدى، ۇلتتىق مۇددەنى جاڭعىرتتى. ولاردىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى، ونىڭ ىشىندە ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇمابايەۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ جانە كوپتەگەن باسقا وكىلدەرىنىڭ عىلىمي، ادەبي شىعارمالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى باعدارلامالارعا ەنگىزىلىپ مەكتەپتەردە  ءارتۇرلى پاندەر اياسىندا وتىلۋدە. ءالى قانشاما قۇندىلىقتارى تولىق زەرتتەلمەي، يگەرىلمەي زەرتتەۋشىلەردى، باسقا دا كاسىبي مامانداردى كۇتىپ جاتىر.

الاش ارىستارىنىڭ كوزقاراستارى، ماقساتتارى، مۇددەلەرى قازىرگى جان-جاقتى جاھاندانۋ داۋىرىندە كەرىسىنشە وتكىرلەنە، وزەكتىلەنە تۇسۋدە، ونى ۋاقىت ايقىنداپ وتىر.

الاش زيالىلارىنىڭ زەرتتەلمەگەن سان-قىرلى ەڭبەكتەرىن كاسىبي تۇعىردا سارالاپ، زەردەلەپ، كەلەشەك جەتكىنشەك ۇرپاققا، جالپى قازاق ۇلتىنا پايدالى ەڭبەكتەرىن، وعان داۋ جوق، ءبىلىم سالاسىنداعى وقۋلىق باعدارلاماعا ەنگىزىپ كەلەشەك قوعامنىڭ رۋحاني ورەسىن وسىرۋگە، قازىرگىدەن دە بيىك بەلەسكە كوتەرۋگە بولادى دەپ ويلايمىز.

گيلىموۆ ايدىنبەك

م.ت. ءجۇمادىل.  ت.ع.ك 

---