InfoHub Logo

«قىرىق سان قىرىم، وتىز سان رۇم، ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت، ون سان نوعاي» بۇلگەندە، ورمامبەت حان ولگەندە»، — دەلىنگەن ءبىر زامان بولعان ەكەن. سول زامانلاردىڭ تۇسىندا: قوندىگەر، قۇبان، قوتان، قوعام دەگەندەر بولعان ەكەن. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى — مايقى بي» دەگەن ءبىر بي بولعان ەكەن. توعىز حاندى قولىنان تاققا وتىرعىزعان كىسى ەكەن دەيدى. وسىلاردىڭ زامانىندا قىرىق حاننىڭ ءبىرى بولعان قىزىل ارىستان دەگەن حان سول ۋاقىتتاردا بۇقارادا تۇرىپ، ۋاقىتىندا بۇقارانى تۇگەل بيلەپ، وسى كۇنگى ءبىر وزىندە ون بەس ازانشى جۇما كۇنى ازان ايتاتۇعىن مۇنارانى سول قىزىل ارىستان حان جاساتقان ەكەن دەسەدى. بايبىشەسىنەن بالا بولماي، قىزىلاياق دەگەن ءبىر ەلدى شاۋىپ، ات كوتىنە سالىپ الىپ كەلگەن ءبىر قىزعا حان اياق سالىپ، ونان ءبىر بالا تۋىپ، ءوزى ساۋىسقاننىڭ الاسىنداي الا تۋىپ، سونان بايبىشە وزىنەن تۋماي، توقالدان تۋعاندىعىن ءىشتارلىق قىلىپ، كۇندەپ:

— بۇل بالاڭدى، بالام دەپ ساقتاما، كوزىن جوعالت، قاراشىعىن باتىر! مىناۋ وسكەندە، جۇرتىندى الا قىلىپ، الا تايداي بۇلدىرەدى! — دەگەن سوڭ حان قىرىق جىگىتكە بۇيىرىپتى:

— مىنا بالانى، تاپقان شەشەسىن سىرداريادان ءارى وتكىزىپ قويا بەرىڭدەر! ولسە، ءولسىن. ولمەسە، ءوز بەتىمەن قاڭعىپ كۇنىن كورسىن! — دەپ، جەر اۋدارىپتى — زيناقار قايتىپ بۇل جۇرتتى، مىنا قاتىن مەن بالانى دا كورمەسىن، سەندەر دە كورمەڭدەر! — دەپ.

سوندا بۇل بالا مايقى بيگە ۇشىراپ، مايقى بي قاسىنا ءوز بالاسى ءۇيسىن باتىردى ءجۇز جىگىتپەن قوسىپ:

— قاراتاۋدان ءارمان قاراي اسىڭدار. ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ دەگەن تاۋلار بولادى، قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر دەگەن بۇلاقتار بولادى. سول جايلاردى بارىپ، ىرگە تەۋىپ، سالىق سالىڭدار! اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن ەل بولۋدى، جۇرت بولۋدى ويلاڭدار! كۇندەردىڭ كۇنىندە وسى بالا حان بولادى، سەندەر قاراشى بولاسىڭدار! — دەپ باتاسىن بەرىپ، قويا بەرگەن ەكەن.

«بولار ۇلان بوعىنان» دەپ، بۇلار بىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە كوزگە ءتۇسىپ، اۋىزعا ىلىنە باستادى. ۇيقىنى بۇزىپ، جىلقى الدى، كۇيمەنى بۇزىپ، قىز الدى. ءوز الدىنا مال مالدانىپ، جان جاندانىپ، ءۇيلى-باراندى بولا باستادى. ساتۋسىز دۇنيە العان سوڭ، قالىڭسىز قاتىن العان سوڭ ەل بولماسقا نەمەنە، جۇرت بولماسقا نەمەنە؟! بۇلاردىڭ مۇنداي قايراتتى، باتىر بولعانىن باياعى قىزىل ارىستان حان ەسىتەدى. قوتان، قوعام، قوندىگەر، قۇبان، مايقى بيلەرگە ەلشى جىبەردى: «مەنىڭ بالامدى جىگىت-جەلەڭ بەرىپ، جەلىكتىرىپ جىبەرگەنى نە قىلعانى؟ بالامدى وزىمە الىپ كەلىپ بەرسىن دە، مەنەن نە قالاعاندارىن السىن!» دەپ.

سونان سوڭ بۇلار ءجۇز جىگىتپەن قوتان ۇلى بولاتتى جىبەردى: «سەندەر بارىپ شاقىرىپ كەلىڭدەر!» دەپ.

بۇلار كەلگەن سوڭ بۇلارعا ەرىپ قايتۋ بىلاي تۇرسىن، وزدەرىن جىبەرمەدى. جانە كەلگەندەر قايتقىسى كەلمەدى. «اتى بەستىسىندە قاتاياتۇعىن، جىگىت جيىرما بەستە قارتاياتۇعىن، كوكەكتەن باسقا قۇسى جوق، كوك ءشوپتى جۇلعاننان باسقا ءىسى جوق» سارتتىڭ وتىنى مەن كومىرىن تاسىپ بەرگەننەن باسقا كورەر قىزىعى جوق ەلدەن نە الامىز؟» — دەپ.

سونان سوڭ حان تاعى قايتا-قايتا كىسى سالدىرىپ قويماعان سوڭ قوعام ۇلى الشىندى ءجۇز جىگىتپەن جىبەردى: «سەندەر بارىپ جا-
تىپ الماڭدار، شاقىرىپ كەلىڭدەر!» دەپ.

ولار دا قايتا المادى: «دەنى ساۋ جاس ازاماتقا جالعاننىڭ قىزىعى مۇندا ەكەن. ىشكەنى — جىلقىنىڭ ءسۇتى، ساپىرىلۋلى سارى قىمىز، جەگەنى — قازى-قارتا، جال-جايا — جىلقىنىڭ ەتى. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قۇشقانى — سۇلۋ قىز-كەلىنشەك بۇلاردا!» [دەپ]، ورنىعىپ تۇرىپ الدى.

بۇل سوزگە دالەل بولارلىق ءبىر ءسوز — بۇحاراي-شارىپتەن كەشە مۇسا، سەكەرباي زامانىندا ءبىر «تەنتەك يشان» دەگەن يشان كەلىپ، بۇحاراعا قايتا بارعاندا، حالىق سۇراعان ەكەن:

— تاقسىر، نە كوردىڭىز؟ — دەپ.

سوندا تەنتەك يشان ايتىپتى:

— ساحاراعا باردىم، مۇندا كورمەگەن ءتورت نارسە كوردىم: باعىلان سەمىز قوزى، سارى قازى، ساپىرۋلى قىمىز، ساۋلەتتى قىز! — دەگەن ەكەن.

«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ ءتۇيىنى ءبىر» دەپ، ءسوزدىڭ مىلجىڭىن قويىپ، تۇرعىسىن ايتۋ كەرەك. بۇلار ەندى: «ەل بولعانىمىزدى، جۇرت بولعانىمىزدى جۇرت كوزىنە تۇسىرەلىك!» — دەپ، باياعى الا بالانى الاشاعا سالىپ، حان كوتەردى. وعان «الاشا حان» دەپ ات قويدى. «اۋەلگى كەلگەندى — ۇلى ءجۇز، ونىڭ باسى ۇيسىنگە: «ۇلى ءجۇز — ءۇيسىن» دەپ ات قويدى.

ورتانشى كەلگەندى — ورتا ءجۇز، ونىڭ باسى بولات، وعان اقجول، «ورتا ءجۇز — اقجول» دەپ ات قويدى. سوڭعى كەلگەندى — كىشى ءجۇز، ونىڭ باسى الشىنعا «كىشى ءجۇز — الشىن» دەپ ات قويدى.

«جاۋعا شاپقاندا، «الاش! دەسىپ شابايىق!» دەپ، «الاش!» دەپ ۇران شاقىردى. كەشە: «الاش — الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا، ءۇيىمىز — اعاش، ۇرانىمىز — الاش بولعاندا، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى —  قازاق ەمەس پە ەدىك؟!» دەپ ايتىلعان ءسوز سوندا قالدى.

«سوندا بولات ەل شاپقاندا، سوعىسۋىن [دا] جان ايانباي سوعىسادى ەكەن، ولجا العاندا، المايدى ەكەن. زاتىندا، سۇيەگىندە ابىزدىق بار ەكەن. سونان: «بولاتقوجا» اتانعان ەكەن» دەسەدى. «جانە قايدا بارسا، جولى اق بولعاندىقتان، «اقجول» اتانعان ەكەن» دەسەدى. «بۇرىنعى اتى اقارىس ەكەن» دەپ سويلەيدى.

قازاقتىڭ بەتىمەن جايىلعان قويداي ەمىن-ەركىن ءوز تىزگىنى وزىنە ءتيىپ، قاتىن كەرەك بولسا، نوعايلاردىڭ قىزىن ەرىكسىز، سۇراۋسىز الىپ كەتە بەرگەندىكتەن، نوعاي حالقى قازاقتى بۇل كۇنگەنشە جەك كورىپ كەتكەنى — سول دەيدى.

قالماق ەجەلدەن اتاسىنىڭ اسىنداي بولعان، ونان ولجاعا ۇل تۇسسە، «قۇل» دەيدى دە، قىز تۇسسە، «كۇڭ» دەيدى.

---