InfoHub Logo

جەر بەتىندەگى ءار حالىقتىڭ ءوز باسپاناسى بولعان. مىسالى، ورىس حالقىنىڭ اعاش شەبەرلەرى شىرشانىڭ نەمەسە قاراعايدىڭ بورەنەلەرىنەن قيىپ ءۇي سالعان. توبەسىن تەپ-تەگىس تاقتايمەن شاتىرلاپ، وعان اعاش اتتىڭ بەينەسىن ويۋلاپ ورناتقان. كەرەگەسىنە قويىلعان تىرەۋ مەن تەرەزە جاقتاۋلارى دا ورنەكتەلگەن. ۋكراينادا، كارپات تاۋىنىڭ كوكورايلى باۋىرايىندا تۇراتىن گۋسۋلدار بۋك اعاشىنىڭ جۋان بورەنەلەرىنەن ءۇي سالادى. مۇندا بۋك اعاشتارى وتە كوپ. شەتىن كەستەلەگەن جارعاق كەۋدەشەلى سال ايداۋشىلار كەسىلگەن بورەنەلەردى بۋىپ-بۋىپ، تاۋ وزەنىمەن تومەن قاراي اعىزادى. گۋسۋلدار ءۇيىنىڭ جانىنان قوي قورا تۇرعىزادى. ونى «پانا» دەپ اتايدى. گۋسۋلداردىڭ ۇيلەرى كىرسە شىققىسىز ادەمى.

قابىرعانىڭ ءبىر بولىگىن كىلەم ءتارىزدى گۇل سۋرەتىمەن اشەكەيلەيدى. ەرنەۋلەردە ورنەكتى قىش تاباقشالار ءىلۋلى تۇرادى. ال ۇيلەرىنىڭ پەشى، بۇرىش-بۇرىشى مەن بۇعاتى جاسىل، سارى، كوگىلدىر ءتۇستى جىلتىر قىش تاقتالارمەن قاپتالادى. گۋسۋلداردىڭ كيىمى دە ادەمى: ءار ءتۇستى ماتالاردان قۇراستىرىلىپ، كەستەمەن كومكەرىلەدى.

چۋكچالار سوناۋ قيانداعى چۋكوت تۇبەگىندە تىرشىلىك ەتەدى. ولاردىڭ ءوز تىلىندە بۇل ءوڭىر «چاۋ-چۋ» ياعني «بۇعىلى جەر» دەپ اتالادى. شىنىندا دا، بۇل وڭىردە بۇعى جىرتىلىپ-ايىرىلادى. سۋىق وتكىزبەيتىن جىلى كيىمسىز بۇل وڭىردە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇعى چۋكچالاردىڭ مىنسە — كولىگى، كيسە — كيىمى، سويسا — ازىعى، تەرىسى — يارانگا دەپ اتالاتىن جىپ-جىلى ءۇيى.

يارانگا — بىرنەشە قادا اعاشتىڭ باسىن قوسىپ بايلاپ، ءۇستىن ىشىنە اينالدىرا تاعى دا بۇعى تەرىسىن ۇستاپ، شارشى بولمە جاسايدى، اس ىشەتىن، جاتاتى بولمە وسى. ال قوستىڭ ىرگەسى — شوشالا، ءارى تاماق پىسىرەتىن اس ءۇي قىزمەتىن اتقارادى. تەمىر پەشتە — لاۋلاعان وت ۇستىندەگى شوڭكەدە بۇعى ەتى شىمىرلا قايناپ جاتادى. بۇعىشىلاردى يارانگادان باسقا اعاشتان قۇراستىرعان نەمەسە تاستان قالاعان قىستاقتارى بولادى. ونى كوبىنەسە بۇعى ءورىسىنىڭ ماڭىنا سالادى.

جاپونيادا جەر ءجيى سىلكىنەدى. سوندىقتان مۇندا ءۇيدى جەڭىل ماتەريالداردان تۇرعىزادى. ونداي ءۇي جەر سىلكىنىسىنەن قۇلاعان كۇننىڭ وزىندە اسا ءقاۋىپتى ەمەس. ادامدى باسىپ قالمايدى. قۇرىلىسقا كوبىنەسە جەڭىل، جۇقا تاقتايشا پايدالانىلادى. ءۇي قابىرعاسىن كەيدە ماي سىڭگەن جىلتىر قاعازدان دا جاسايدى. ال بولمە-بولمەنى ءبولىپ تۇرعان قالقان قابىرعالار جىلجىمالى كەلەدى. سۋىق تۇسكەن كەزدە تەمىر پەشتى پايدالانادى. ونداعى شوقتىڭ قىزۋى ءۇيدى لەزدە جىلىتادى. مەرەكە كۇندەرى ءار ۇيدە الۋان ءتۇستى قاعازدان، جاسالعان شىراقتار ىلىنەدى. كەلگەن قوناقتى ءۇي يەسى، مىڭدەتتى تۇردە، داستارقانعا شاقىرادى. قوناقتىڭ قولىنا شانىشقى ىسپەتتى ەكى شي ۇستاتادى. ال ەدەن ۇستىنە توسەلگەن جۇمساق كوپشىكتەر ورىندىق قىزمەتىن اتقارادى. قوناق اتتانار كەزدە ءۇي يەسى وعان قاعازدان جاسالعان تىرنا سىيلايدى. ويتكەنى ولار تىرنا ادام بالاسىنا باقىت اكەلەدى دەپ سەنەدى.

كاۆكاز تاۋى بوكتەرىندە ورنالاسقان اۋىلدارداعى ۇيلەر «ساكلي» دەپ اتالادى. تاستاقتى تاۋ بەتكەيىنە ساتى-ساتى ەتىپ، قاشاپ سالعان بۇل ۇيلەر سىرتتان قاراعاندا جارقاباقتاعى جاپىرلاعان قۇستار ۇياسىن ەلەستەتەدى.

كانادانىڭ قيىر سولتۇستىگى قىس ايلارىندا وتە سۋىق، ول پوليار شەڭبەرىنەن ءارى جاتىر. وسىناۋ قاتال تابيعات قويناۋىندا يگلۋىن پانالاپ، كانادالىق ەسكيموستار عۇمىر كەشەدى. يگلۋ — ءۇيدىڭ ءبىر ءتۇرى، ول ۇلكەن-ۇلكەن كەسەك قاردان قالانادى. ىشىندەگى ۇيىقتايتىن ساكىگە دەيىن قاردان جاسالادى. تەرەزە ورنىنا ءمولدىر مۇز قالانادى.

بامبۋكتان جاسالعان ۇيلەردى ۆەتنام، لاوس، كامپۋچيا، مالايزيا ەلدەرىنەن كورۋگە بولادى. ءبىر عاجابى ونىڭ قابىرعاسى مەن تىرەۋى، باسپالداعى مەن بولمەارالىق قالقالارى، ءتىپتى ءۇي ىشىندەگى جيھازدارىنا دەيىن بامبۋكتان جاسالعان. ءۇيدىڭ توبەسىن دە وسى اعاشتىڭ جاپىراعىمەن جابادى.

نيگەريا — افريكا ەلى. وندا كۇن ىستىق، ءارى ءجيى-جيى داۋىل سوعىپ تۇرادى. قاتتى داۋىلدار كەيدە پالما جاپىراعىمەن جابىلعان ءۇي شاتىرىن دا ۇشىرىپ اكەتەدى. جاڭا عانا تۇرعان ءۇي شاتىرى قۇيىن كوتەرگەن تۇندىكتەي اپ-ساتتە جوق بولادى. ال ءۇيدىڭ قابىرعاسى قوزعالا قويمايدى. نيگەرلىكتەر ونى تالدان توقىپ، ءىشى-سىرتىن ساز بالشىقپەن دومبازداپ سىلاپ تاستايدى. ەدەنگە قامىستان توقىلعان توسەنىش توسەيدى، اس ىشەتىن ىدىستارىن اسقاباق قابىعىنان جاسايدى.

يندونەزيا ءۇندى مۇحيتىنداعى ارالدارعا ورنالاسقان. ول ارالداردىڭ ەڭ ۇلكەنى — سۋماترا. بۇل ءوڭىر ۇنەمى جاسىل جەلەككە بولەنىپ تۇرادى. كۇنى ىستىق، اۋاسى ىلعالدى. يندونەزيا جايىندا: "جاۋىنى-نوسەر، اعاشى بۇلتپەن تىلدەسكەن، كوبەلەگى قۇستاي، ۇيلەرى اعاش اياقتى ەل" دەگەن اڭىز تاراعان. ماۋسىم كەزىندە شەلەكتەپ قۇيعان جاۋىن بويى تولاستامايدى. قايدا بارساڭ تەلەگەي-تەڭىز سۋ، مي باتپاق. ال ۇيلەرىنىڭ ءىشى قۇپ-قۇرعاق. ولاي بولاتىن سەبەبى — تىرەۋ ۇستىنە سالىنعان ءۇي جەر سىزىنان بيىكتە تۇرادى، ءارى وعان جىلان دا ورمەلەپ شىعا المايدى.
ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول ءورىستى ساعالاعان شوپاندار قاۋىمى قورا-قورا قويىن ايداپ، جاز بويى كوشىپ جۇرەدى. ولاردىڭ كيىز ءۇيى كوشىپ-قونۋعا لايىقتالىپ جاسالعان. ونى شاپشاڭ تىگۋگە نەمەسە قولما-قول جىعىپ، ارباعا ارتىپ ءجۇرىپ كەتۋگە بولادى. الايدا كيىز ءۇيدىڭ تىگۋى مەن جىعۋى كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.

جەر بەتى قانداي كەڭ؟ ءبىر جاق بەتىندە — ءتۇن، ەكىنشى جاق بەتىندە — تاڭ. ءبىر قيىرىندا — جاز، ەكىنشى قيىرىندا — قىس. انا جاقتا — ءشول، مىنا جاقتا — شالقىعان مۇحيت. انا وڭىردە — سىڭسىعان ورمان بولسا، مىنا وڭىردە شىبىق تا وسپەيدى. ءبىر ايماقتا مي باتپاق، ەندى ءبىر ايماقتا تاۋلار تۇر... جەر بەتى ءار الۋان، سوعان وراي ءار ايماقتاعى ادامدار تىرشىلىگى دە ور قيلى. قيىر سولتۇستىكتىڭ تۇرعىندارى جىلى كيىمسىز ءومىر سۇرە المايدى. ال تروپيكتىك ايماق تۇرعىندارى كويلەكپەن ءجۇرىپ تە ىستىقتايدى. ارالداردى مەكەندەيتىن ادامدار ءوز ءناپاقاسىن مۇحيتتان الادى. ال ورماندى قونىستانعان كىسىلەر اڭ اۋلاۋدى كاسىپ ەتەدى. ءبىر حالىق ءۇشىن نان — نەگىزگى تاعام، ەكىنشى ءبىر حالىقتىڭ نەگىزگى قورەگى — كۇرىش، ادامدار ءوز باسپانالارىن دا ءار ءتۇرلى ۇلگىدە سالۋدى ەرتە زامانداردان داستۇرگە اينالدىرعان.

---