InfoHub Logo

... سارى ءۇيسىن، قاسقاراۋ، جانسەيىت، سادىر، شاپىراشتى، ىستى، بوتباي، سىيقىمنان: قاراقويلى، اققويلى، قۋسيراق. ءۇيسىن رۋلارى سارىتاۋقۇم، ءۇش الماتى، ىلەنىڭ بەر جاعىن باسىپ الىپ، سوندا قونىس تەبەدى. ونىمەن شەكتەلىپ قالمايدى. سارىباعىش، سولتىعا قول سالادى. شانىشقىلى بەردىقوجا دەگەن باتىر، شاپىراشتى قاۋمەن، جاپەك دەگەن، كاشكە، داۋلەت دەگەن بىرگە تۋعان ءتورت اعايىن ەكەن، سولارمەن بىرگە بوتباي تىلەۋقابىل، جايساڭ دەگەن ادامدار مەن قاسقاراۋ مالدىباي، قونىسباي دەگەندەر قىرعىزعا تيىسە بەرەدى. سارىباعىشتىڭ قولىنان كاشكە ولەدى. سولتىنىڭ قولىنان جايساڭ ولەدى...

جاپەك پەن بەردىقوجا ءۇيسىننىڭ جانىسى تولە بيگە بارادى. تولە بي ەكەۋىن ەرتىپ، جولاي تالاس جاقتان شاعىم ايتا كەلگەن ۇيسىندەردى دە قوسىپ الىپ ابىلاي حانعا بارادى. ابىلايدىڭ ورداسى ول كەزدە ازىرەتتىڭ قاراتاۋىندا ەكەن. ابىلاي كەلگەندەرگە كەيىپ:

— وسىمەن ەكى كەلدىڭدەر. ەندى تولە ءبيدى الدىعا سالىپ كەلىپسىڭدەر! — دەپ، ءمان-جايعا قانىققان سوڭ: — كىنا — ءۇيسىن جاعى، سىزدەردە! — دەيدى. تولە بي ابىلايدىڭ سوزىنە توقتايدى. تولە بي شىمكەنتتى جايلايدى ەكەن. ارىز ايتا  بارعاندار تولە بيگە: «ءۇيسىندى قوسىپ بەر»، — دەيدى. تولە بي ولارعا باسۋ ايتقانىمەن، جاپەك پەن بەردىقوجا ابىلاي مەن تولەنى تىنداماي، ورتا جۇزدەگى ارعىنداردىڭ تورەسى كوكجارلى باراق حانعا بارادى. ول ءۇيسىن مەن ارعىننان ءتورت مىڭ قول جيىپ، قىرعىزعا شۇعىل اتتانادى.

بۇل حاباردى شولعىنشى ارقىلى ءبىلىپ تۇرعان ەسەنقۇل، قاشىكە، بولەكباي، كەبەك بيلەردى شاقىرىپ الىپ:

— جاپەك پەن بەردىقوجا تولە ءبيدى باس قىلىپ، ابىلايعا ارىز ايتا بارعان ەكەن، ابىلاي ءسوزدىڭ توركىنىن جاقتىرماپتى، ولاردى قولداماپتى. وعان توقتاماعان ولار ارعىنعا كەتتى دەپ ەستىدىك، جامان ايتپاي جاقسى جوق، تىزە قوسىپ، دايار تۇرالىق، — دەيدى.

— وقىستان ءتۇن جامىلىپ كەلىپ قالۋى دا مۇمكىن. سونشا قازاققا بارىپ جاردەم سۇراپ جۇرگەندەرى دە تەگىن ەمەس. ساق بولايىق، — دەيدى ءۇش باتىر.

...كوكجارلى باراق سۇلتان باس بولعان ءۇيسىن، ارعىندار ۇرلانىپ جەتىپ، قاستەكتەن اسىپ، بورالدايداعى قاشىكە باتىردىڭ اۋىلىنا قول تۇسىرەدى. تاڭ اتا جەتكەن ەكەن دەيدى بۇرىنعىنىڭ شالدارى. دايار تۇرعان سولتى، سارىباعىش رۋلارى تەگىس اتقا قونىپ، كۇن شىعا بەرە ۇرىسقا كىرەدى. تۇسكە دەيىن قازاقتى قىرعان ەكەن دەيدى. قاستەكتى اسىرا قۋىپ، كوكجال باراقتى ولتىرگەننەن كەيىن، قازاقتار قاشقان ەكەن دەيدى بۇرىنعى شالدار.

ەسەنقۇل، قاشىكە، كەبەك جارلىق شىعارىپ، ءدۇيىم ەلگە: «قازاقتار مۇنىمەن توقتامايدى، قاراپ قالمايدى، ساق جۇرەلىك. وزگەسى بولماسا دا، قازىق مويىن قازاق تىنىش جاتادى دەيسىڭ بە؟» — دەگەن ەكەن. ەسەنقۇل باتىردىڭ «قازىق مويىن قازاق» دەگەنى — شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر ەكەن دەسەدى، ونىڭ موينى ۇزىن ەكەن. ەسەنقۇل باتىر ايتقانداي، بەردىقوجا اتتانعانىن الماي قويماعان دەسەدى بۇرىنعىلار. قاتىن-بالا دا «قازىق مويىن قازاق» دەگەندە ۋانادى ەكەن.

سادىر حان «قازاققا اتتانامىن» دەپ سولتى، سارىباعىش شاقىرۋعا ادام جىبەرىپتى. ەسەنقۇل باتىر، قاشىكە مەن كەبەك: «اتتانعاندى قويسىن، قازاق ءوزى كەلسە، كورىپ الدىق. ابىلاي مەن تولە بي قالىس قالعاندا، ءبىزدىڭ بارىپ بەيبىت اۋىلعا تيگەنىمىز بەيباستىق بولادى. ءبىز از ەلمىز. قونىسقا بولا قازاق ىلەنى ءوتىپ، بەرى كەلگەندە توقتاتىپ الساق جارادى. سىزدەر جاقتاعى قازاقتاردىڭ بەرگى بەتكە ءوتىپ جاتقانىن كورىپ تۇرسىڭ»، — دەپ سالەم ايتىپ، ەسەنقۇل باتىر سادىرعا قاشىكە باتىر مەن كەبەك ءبيدى جىبەرەدى. ەسەنقۇلدى ەل-جۇرتى «شوڭ باتىر» دەيدى ەكەن، كەبەك سادىرعا بارىپ: «شوڭ باتىر مەن قاشىكە باتىر ايتتى، قايتىڭىز رايدان»، — دەيدى. سادىر ونىڭ سوزىنە توقتامايدى. حان سادىر اتتانىپ كەتەدى.

سادىر بەردىقوجا سياقتى بولعان ەكەن. تيسە دە، تيمەسە دە تىنىش جاتقان ەلگە سوقتىعىسىپ جۇرگەندىكتەن، قازاقتار ونى ابىلاي حانعا كوپ جاماندايدى ەكەن. كەبەك قايتىپ كەتەدى. تالقان — كىشى تالاستان بەرى، كوكدونەن شالدىڭ تۇسى دەگەن جەردە ەكەن. تالقاندى جايىل، موماقان بيلەيدى ەكەن. سولتىنى بولەكباي بيلەيدى ەكەن. بولەكباي قارابالتا، اقسۋدا ەكەن. بولەكبايعا ايتپاي، موماقان باس بولىپ، جايىل دا بارادى. تولەبەردى سادىرعا «قوي» دەسە دە، جايىل مەن موماقان كونبەيدى. جايىلدىڭ قارتايىپ قالعان كەزى. تولەبەردىنىڭ سوزگە ارالاسقانىن جاقتىرماعان اعالارى: «بالانىڭ سويلەگەنى قالاي؟» — دەپ قاعىتادى. تولەبەردى مەن ءبورىباي بارماي قالادى. سادىر كوپ قولدى باستاپ بارىپ، شىمكەنتتەن بەرگى قازاقتى شاۋىپ، شولاققورعان مەن سوزاق قالالارىن تالايدى. كوپ ولجاعا كەنەلەدى. وسىدان كەيىن تولە بي ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنىڭ بيلەرىنە حابار جىبەرىپ، شاقىرتادى. ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرى جينالادى. بيلەر كوكجارلى باراق، قاۋمەن، جاپەك، جايساڭ جانە باسقا دا بەلگىلى باتىرلاردىڭ ولگەنىن جەتكىزىپ، سادىردىن تىزەسىنىڭ باتقانىن كوبىرەك ايتىپ، سادىردىڭ كەيىنگى شىمكەنت قازاعىن شاۋىپ، شولاققورعان، سوزاقتى تالاعانىن ايتىپ، تولە ءبيدىڭ ەندى ابىلايعا كونبەيتىنىن تۇسپالداپ، قىرعىزدىڭ كەيىنگى قىلعانىن بەيباستىق دەپ، بۇقار جىراۋ دەگەن ءۋازىر ءھام اقىنعا: «ابىلايعا وسىنى سەن جەتكىز»، — دەپ ءبىراۋىزدان شەشىمگە كەلەدى. ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرى وسىعان توقتاپ، ەسىكتىڭ الدىنا وتىرىپ الىپتى. ابىلايعا: «سىرتتا ءۇش ءجۇزدىن بيلەرى كەلىپ، ەسىك الدىندا جيىلىپ تۇر»، — دەسە دە، ءىستىن ءمانىن بىلگەن حان ۇقپاعان بولىپ، بۇقار جىراۋمەن توعىزقۇمالاق ويناپ وتىرا بەرىپتى. بۇقار جىراۋ توعىزقۇمالاق ويناپ وتىرىپ، ءۇش ءجۇزدىن بيلەرىنىڭ نە سەبەپتى جينالعانىن جانە تولە ءبيدىن كەسىمدى شەشىمىن ولەڭدەتىپ ايتىپ جەتكىزىپتى. قازاقتاردىڭ وقىعاندارى ايتار ەدى، قىرعىزدىڭ شالدارى ايتاتىن ەدى، بۇكار جىراۋ سوندا بىلاي دەپتى:

— قىرعىز كوكجارلى باراقتى الدى،
سارتبەك قازاقتى الدى.
شولاققورعان، سوزاقتى الدى،
ابىلاي حان، ەندى، سادىردىڭ
سەنى الماعىنا از-اق قالدى!..

سوندا ابىلاي ءبىر جەڭىن كيىپ، ءبىر جەڭىن كيمەي، قاباعى سالىڭقى، ەسىكتەن شىققان ەكەن دەيدى بۇرىنعىنىڭ شالدارى. ابىلاي:

— ءبىر جاعىم قوقان، ءبىر جاعىمدا جۇڭگو، ءبىر جاعىمدا ورىس تۇرعاندا، ازعانتاي قىرعىزعا قىزىقپاي ءجون تۇرساق دەپ ەدىم، بولمادىڭدار. قازاق پەن قىرعىز ءبىر تۋعان ەدىك. بايتىك قاستىق قىلىپ كوكىمگە ۋ بەردى. سودان ورتامىز بۇزىلدى. تاشكەندى ءبۇتىن يەلەنگەندە بايتىك كىم بولماق ەدى؟! قىرعىز-قازاقتىڭ بۇزىلعانىن پايدالانىپ قالماق قايتا كەلگەن. قازاق بۇقار كىرىپ، قىرعىز ىسار كىرىپ، ەل تەنتىرەگەن. سول ەستەرىڭنەن شىقتى ما؟تەنتىرەپ ءجۇرىپ تاباندارىڭ تەسىلىپ «اقتابان شۇبىرىندى...» اتاندىڭدار، سونى ۇمىتتىڭدار ما؟ قالماقتان جاڭا كۇتىلىپ وتىرساق، قىرعىزدىڭ جەرىنە قىزىعىپ مىنانى باستادىڭدار. قوقان، جۇڭگو، ورىس ۇشەۋىنىڭ بىرەۋى قول سالسا، ەجەلدەن ءبىر تۇقىم، ءبىر بوز ءۇيلى، كەيدە قاعىسىپ، كەيدە تابىسىپ جۇرگەن كىرعىزداردىڭ پايداسى تيەدى عوي دەپ ەدىم، بولمادىڭدار. راس، سەندەر ايتقان سادىردىڭ قىلىعى ايىپ، تىنىش جاتقان ەلگە بۇلىك سالعان... ءبىزدىڭ كوكجارلى باراقتىكى دە ايىپ، جورتۋىل جاساپ ءوزى بارعان. ءبىراق ول ءوز جازاسىن تاپتى. بىزدە بەردىقوجا بار. ول دا قاراپ جاتپايدى. سەندەر مەنىڭ ايقانىما توقتايىن دەپ تۇرعان جوقسىڭدار. مەن قىرعىز دەپ اتتانبايمىن، سادىر دەپ اتتانام! سادىر كونسە، وسى ۋاقىتتا ايتارمىن. ال بۇيرىق بەردىم، اتتانىڭدار! — دەيدى. ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرى اڭتارىلىپ:

— قالاي اتتانامىز، ءوزىڭىز ايتىڭىز، — دەسەدى ابىلايعا قاراپ.

— ءۇش ۇيدەن ءبىر ادام، ەكى ادامعا ءۇش ات الىڭدار. ەكى ادامىڭ ءبىر بيە ءسۇتىن ىشەسىڭ. ات باسىنا ءبىر شىدەر، ءبىر ارقان الىڭدار، — دەپ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن باستاپ حان ابىلاي اتتانادى. كۇزدى كۇنى جولعا شىققان ابىلاي كەلە جاتىپ تاشكەندى الادى. قوقان ابىلايعا تيىسە المايدى. تاشكەندى العاننان كەيىن ابىلاي قىرعىزعا ەلشى جىبەرىپ، ورتاداعى شاتاقتى تىنىشتىق جولىمەن شەشپەك بولادى. سولتى، سارىباعىش ەسەنقۇل باتىر، كەبەك بي كەڭەس قىلىپ: «پالەن بارسىن، تۇگەن بارسىن» دەسەدى. ەسەنقۇل باتىر: «سارىباعىشتان پالەن بارسىن، سولتىدان جامانسارتتىڭ ۇلى تولەبەردىنى جىبەرىڭدەر، قوسىلام دەۋشىلەر بولسا، وزدەرى ءبىلسىن. ءبىزدىڭ سارىباعىش پەن سولتىدان بارعان كىسىلەرگە تولەبەردى باس بولسىن!» — دەيدى. بۇعان كەبەك بي كەلىسىمىن بەرىپ، ءسوز بايلاسىپ، سولتى مەن سارىباعىشتان ءسوز بىلگەن، ءىس بىلگەن ءتورت كىسىگە باس قىلىپ تولەبەردىنى جىبەرەدى.

قىرعىزداردىڭ باسقا رۋلارىنان دا ەلشىلەر قوسىلىپ وتىرىپ، تاشكەنگە قىرىق ەلشى بارادى. سادىردىڭ ەلشىسى:

— سادىر حان مەنى حان دەپ تانىسىن دەپ ايتقىز، — دەيدى. ابىلاي ۇندەمەي قويادى. وزگە ەلشىلەر دە سول سوزگە توقتاعانىن بىلدىرەدى. ابىلاي ولاردى جاقسىلاپ كۇتىپ، سىي-سىياپاتپەن شاپان جاۋىپ، جاز شىعا ەلىنە قايتارىپتى. تولەبەردى ابىلايعا ۇناپ قالادى. سول كەزدە تولەبەردى جيىرما بەس جاستا ەكەن. ونىڭ ابىلايعا ۇناعان سەبەبى — حاننىن قۇزىرىنا ەلشىلەر كىرگەندە، جاس بالا سوڭىنان كىرىپ، ادەت بويىنشا تولەبەردى قولىن قۋسىرىپ، كەۋدەسىنە قويىپ، بوساعادا تۇرا بەرەدى. ابىلاي:

— بالام، سەن نەگە وتىرمايسىڭ؟ — دەيدى. سوندا تولەبەردى:

— مەن حان وتىر دەگەن جەرگە وتىرام، — دەيدى. ابىلاي:

— كەل، قاراعىم، — دەپ وڭ جاعىنان ورىن بەرەدى. اركىم ارنەنى ايتىپ، ءوز ويىن بىلدىرەدى. ءبىر كەزدە ابىلاي تولەبەردىگە قاراپ:

— سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەيدى. تولەبەردى:

— سىزدەن رۇقسات بولسا، سويلەيمىن، — دەيدى. ابىلاي:

— ءيا، سويلە، قاراعىم، — دەيدى.

— تاقسىر، ءبىزدىڭ قىرعىز از ەل. باسىنان قانداي ىستەر وتكەنىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. قازاق پەن قىرعىز ءبىر تۋعان باۋىر. ءسىز ادىلدىك جاساساڭىز، قىرعىز وعان كونەدى. قىرعىزدىڭ كونبىستىگى بار. ول ءوزى بارىپ ەشكىمگە سوقتىقپايدى، ونى ءوزىڭىز بىلەسىز. سادىردىڭ عانا بەيباستىعى بار. قىرعىز ءوز اراسىندا وڭ-سول بولىپ بولىنەدى. وڭعا — بۇعى، ساياق، سولتى، سارىباعىش، باعىش جاتادى. ەسەنقۇل دەگەن باتىرىمىز بار ءھام ءار رۋدىڭ باسشىلارى بار. ءبارى ەسەنقۇلدىڭ سوزىنە توقتايدى. سول جاقتاعى ەل دە ەسەنقۇلدى تىڭدايدى. وسى كىسى باس بولىپ سادىرعا ايتار. سادىر دا سوزگە كونەر. كونبەسە، ونىڭ دا جاۋابىن ايتار قىرعىز. ءبارىمىزدىڭ حانىمىز بولدىڭىز، ءسوزىمدى تىڭداڭىز، — دەيدى تولەبەردى.

— ءيا، بالام، ءسوزىڭنىڭ ءتۇبى تەرەڭ ەكەن، ايتا بەر، — دەيدى ابىلاي.

— ولاي بولسا، قازاقتىڭ كىنالى ادامدارى مەن قىرعىزدىڭ كىنالى ادامدارى جازاعا تارتىلسىن. قىرعىز اتتانىپ كەلگەن جوق، قازاق اتتانىپ كەلدى. سول ءۇشىن وسىنشا قان توگىلدى. قازاقتا شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر بار، تىنىش جاتپايدى. وسىنى ايتام، — دەپ بارىپ توقتايدى.

تولەبەردىنىڭ سوزىنە ابىلاي رازى بولدى. ابىلاي:

— كۇداي قالاسا، جازدا بارامىن، باسشىلارىڭا سالەم ايتىڭدار. مەنىڭ ىزدەگەنىم جاقسىلىق. قازاقتاردىڭ اراسىندا بەيباستىق جاساعاننىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىن، تولەبەردى بالا! سول ەسەنقۇل باتىرعا ايتا بار، سادىر تەنتەك وسىدان بىلاي تىنىش جاتسىن. باسقا ايتار ءسوزىم جوق. مەن تىنىش جاتقان ەلدى شاۋىپ، تالاپ، اتىمدى شىعارىپ، ەل اراسىن بۇلدىرگەن حان ەمەسپىن. مەنىڭ ىرقىما كونسە، قالىس قالامىن، كونبەسە، وندا كورىپ الدىق، — دەپ ءسوزىن اياقتاپ، قىرىق ەلشىگە حوش ايتىپ، شىعارىپ سالعان ەكەن.

...بەردىقوجاعا ابىلاي: «قوي!» — دەيدى. ءۇيسىننىڭ توبە ءبيى تولە بي دە: «قوي!» — دەپ ايتادى. بەردىقوجا سوڭىنا ەرگەن ءۇيسىندى ەرتىپ الىپ، قىرعىزعا تيىسە بەرگەن. بىردە جولى بولىپ، بىردە جولى بولماعان. تولەبەردى بۇل كەزدە قىرعىزعا كايتا كوشىپ كەلگەن ەكەن. قىرعىز بەن قازاقتىڭ اراسىندا ءبىر داۋ تۋىنداسا، اراعا جۇرەتىن تولەبەردى ەكەن. تولەبەردى ابىلايعا بارىپ ارىز- دانادى. ابىلاي:

— ءۇيسىننىڭ تولە بيىنە ايتقىزدىم، ءوزىم دە ايتتىم، ءتىلىمدى المادى، ەندى نە امال قىلامىن؟ — دەيدى. تولەبەردى:

— رۇقسات بەرىڭىز، ءبىزدىڭ سارىباعىش، سولتى ءوز جولىنان قالماسىن، مەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدان وتەيىن دەپ كەلدىم. بەردىقوجاعا ءبىزدىڭ قىرعىزعا تيەسىلى جەردەگى ءۇيسىننىڭ ءبىرازى ەرىپ ءجۇر. ەگەر ءبىزدىڭ سولتى مەن سارىباعىش وسى بەردىقوجاعا ەرىپ جۇرگەن ۇيسىننەن جەڭىلىپ قالسا، ءوز وبالدارى وزدەرىنە، ال ەگەر بەردىقوجانى ءبىزدىڭ سولتى مەن سارىباعىش جەڭىپ كەتسە، وندا وعان جانىڭىز اشىماسىن، — دەيدى. حان ابىلاي بۇل سوزگە:

— بەردىقوجاعا ءوز بىلگەندەرىڭدى قىلا بەرىڭدەر. ونى ولتىرسەندەر دە، قالىس قالامىن. ءۇيسىننىڭ تولە ءبيى دە ونى تەنتەك دەپ وتىر. ودان ارعىسىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر، — دەيدى. تولەبەردى كەلىپ ەسەنقۇلعا ءىستىڭ ءمانىسىن ايتادى. ەسەنقۇل باتىر مەن تولەبەردى ەلدىڭ يگى-جاقسىلارىن جيىپ، كەڭەسەدى. ەلدى بارلاپ كەلۋ ءۇشىن سولتىدان ءبورىبايدى، بولەكبايدان مىرزانى جانە سارىباعىشتان ەكى كىسى قوسىپ، تورتەۋىن باس قىلىپ، سەكسەن ادامدى اتتاندىرادى. بۇلار كۇندىز دەم الىپ، تۇندە جورتىپ، بەردىقوجانىڭ اۋىلىنا جاقىندايدى. ءبورىباي باتىردىڭ الدىنان قالىڭ قولمەن بەردىقوجانىڭ ءوزى شىعا كەلىپ، قولعا ءتۇسىرىپ الادى. جولداستارىمەن ۋادەلەسكەن جەرگە ءبورىباي كەلمەگەسىن، مىرزا باتىر: «ءبورىباي ىشكە ەنىپ كەتىپ، قولعا تۇسكەن ەكەن، ەندى قايتايىق، قازىق مويىن قازاقتىڭ جولى بولىپتى، ەلگە حابار بەرەيىك»، — دەپ جونەپ كەتەدى. وسىلايشا جولداستارى ءبورىبايدى تاستاپ كەتەدى.

بەردىقوجا ىلەنىڭ بويىندا ەكەن. ءبورىبايدى اۋىلىنا الىپ بارىپ، بايلاپ قويادى. تارى وراتىن كەز ەكەن. بەردىقوجانىڭ كوكشولاق دەگەن سايگۇلىك اتى بار ەكەن. بەردىقوجا ءبورىبايدى بۇرىننان بىلەدى. كۇندىز دالاعا الىپ شىعىپ، ونى «باۋىرىم» دەپ كوپ اڭگىمەلەسەدى. كوپ ۇزاماي، ءبىر كۇنى كەشكە بەردىقوجا باتىر كوكشولاقتىڭ شىلبىرىن شۇباتىپ، ءبورىباي باتىردى قاسىنا الىپ، سويلەسىپ وتىرادى. ءبورىباي وناشالاۋ وتىرعان ەكەن، جانىنان ءوتىپ باراجاتقان كوكشولاققا كوزى تۇسكەندە، بەردىقوجا: «قاراما كوكشولاققا، باۋىرىم، كوزىڭ وتەدى»، — دەيدى. سويتكەنشە بولماي، قولىن بايلاعان قىل شىلبىردى تىسىمەن قيىپ جىبەرىپ، كوكشولاققا ىرعىپ مىنگەن ءبورىباي:

— حوش، باتىر! — دەيدى. بەردىقوجا دا ءبورىبايعا قاراپ تۇرىپ:

— باۋىرىم، حوش! كوكشولاقتى ءمىندىڭ. سەنى قۋالامايمىن. قۋعانمەنەن، كوكشولاق جەتكىزبەيدى، قۇتتى بولسىن، باۋىرىم! — دەپ قالا بەرىپتى.

ءسويتىپ، ءبورىباي ىلەدەن ءوتىپ اۋىلىنا كەلەدى.

تولەبەردى قوردايدا ەكەن. ابىلايعا جۇرەيىن دەپ قامدانىپ جاتقان ەكەن. ەسەنقۇل:

— قول جيىپ اتتانايىق»، — دەسە، تولەبەردى وعان كونبەي:

— ءبىز ءوزىمىز بارىپ ۇرىندىق، قازاق كەلىپ اۋىلىمىزدان بايلاپ اكەتكەن جوق. مەن سارىباعىش پەن سولتىعا ريزامىن، — دەيدى ەكەن.

ءبورىباي كەلگەننەن كەيىن، سولتى مەن سارىباعىش جيىلىپ، كەڭەس قۇرادى. كارىسى ەسەنقۇل مەن كەبەك، حانى ءبورىباي بولىپ «ەندى نە ىستەيمىز؟» دەپ اقىلداسادى. ءبورىباي:

— ءقازىر بەردىقوجانىڭ بەكىنىسى مىقتى، وندا بارۋعا بولمايدى. جايشىلىقتا، بەردىقوجا سارىتاۋقۇمعا كەلگەندە بارساق بولادى، مەن بىلگەن بەردىقوجا ءبىر كەلەدى، — دەپ ءسوزىن اياقتايدى ءبورىباي. وسىعان ءبارى كەلىسەدى. ەل شۋ جاققا كوشىپ جاتقاندا سولتى مەن سارىباعىشتى ارت جاقتان كەلىپ شابادى. قامدانىپ جۇرگەن ەل جيىلىپ، كۇش جيناپ، قايىرا قۋادى. قۋىپ وتىرىپ ىلەگە بارىپ، كوپ ولجاعا كەنەلەدى. ىلەنىڭ ار جاعىن قىستاپ وتىرعان ءۇيسىننىڭ مالىن تالاپ، ءۇيىن شاۋىپ، بەردىقوجانى ءولتىرىپ، كوپ مال مەن ادامدى قولعا ءتۇسىرىپ، مول ولجامەن ۇيلەرىنە قايتادى. سارىباعىش پەن سولتىنىڭ شالدارى ماقتانىپ وتىرۋشى ەدى. باسشىلارى ەسەنقۇل، اتەكە، كەبەك، ءبورىباي ەكەن. ول كەزدە تولەبەردى ابىلايعا كەتكەن ەكەن.

بەردىقوجانى قالاي ولتىرگەنى جونىندە دە جازا كەتەيىن. ىلەگە جەتكەننەن كەيىن كەبەك، ەسەنقۇل، ءبورىباي، مىرزا باتىر بۇرىن قازاقتاردا اماناتتا بولىپ، قايتىپ كەلگەن بولەكباي رۋىنان اشا باتىردى قازاقتار اراسىنا جىبەرەدى. وعان: «اشا، ءسىز بەردىقوجانى بايقاپ، قايسى ۇيدە تۇراتىنىن انىقتاپ كەلەسىز بە؟» — دەپ، بەردىقوجانىڭ اۋىلىنا جۇمسايدى. «ماقۇل» دەپ اشا باتىر كەتەدى. ءبورىباي مەن مىرزا باتىرلار ەسەنقۇل مەن كەبەككە، اتەكەگە كەلىپ بولعان جايدى ايتادى.

— اشا باتىردى جۇمسادىق، ءبىلىپ كەل دەپ، رۇقسات بەرسەڭىزدەر، سارىباعىش پەن سولتىنىڭ تالاپكەر باتىرلارىن ەرتىپ ءبىز قالايىق، بەردىقوجانى ءولتىرىپ قايتامىز. ال سىزدەر باس بولىپ، قول كەتە بەرسىن، — دەيدى ولار. ەسەنقۇل باتىر بۇعان ريزا بولىپ:

— باۋىرىم، ءۇمىتىم ءوزىڭسىڭ، كەشە كوكجارلى باراقتى، جاپەكتى، وسى بەردىقوجانى قۋىپ، باراق حان مەن جاپەكتى ولتىرگەندە باتامدى بەرىپ، «وسى قازىق مويىن قازاققا سەنى سالام، باۋىرىم» دەگەن ەدىم. اتەكە، كەبەك ەكەۋىڭ قولدى باستاپ، قولعا تۇسكەن مال مەن جاندى الىپ جۇرە بەرىندەر. مەن بالالارعا باس بولىپ قالايىن. قۇداي قالاسا، قازىق مويىن قازاقتى ءولتىرىپ قايتامىز. ايتپەسە، بۇل قازىق مويىن قازاق بىزگە تىنىشتىق بەرمەيدى. قازاقتار «قىرعىز كەتىپ قالدى» دەپ ەندى الاڭسىز جاتادى. شارشاعان نەمەلەر قامسىز قالادى. ءدال وسىنداي كۇشى سارقىلىپ تۇرعاندا قازاقتى قايتا قىرايىق. اشا باتىر ونىڭ قاي جەردە جاتقانىن انىق ءبىلىپ كەلەدى. اشانىڭ قازاقتان ايىرماسى جوق، — دەيدى. سودان كەيىن ەسەنقۇل باتىر قولدى جيىپ: «ءوز كۇشىنە سەنگەن سولتى مەن سارىباعىشتان بىزگە ەرىپ كىم قالادى؟» — دەپ جار سالادى. بىلەگىنە سەنگەن بەس ءجۇز ادام العا شىعادى. اتەكە مەن كەبەك بي قولدى باستاپ ءجۇرىپ كەتەدى. قىس تۇسكەن، قوڭىر كۇزدىڭ اياق شەنى ەكەن. ءتۇن ۇزاق، قوڭىرسالقىن. بەردىقوجامەن قازاقشا سويلەسىپ، ءمان-جايدى ءبىلىپ العاننان كەيىن اشا كەلەدى. كەلگەننەن كەيىن قولعا قاراپ: «قازاقتار ارعىن مەن ءۇيسىن ارالاس وتىر ەكەن، ەكەۋى تەندەي. ورتاسىنان توقسان ءۇي بەرىپ، ۇلكەن اق ۇيدە شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتىر ەكەن مەن بارسام. تومەنگى شۋدان كەلگەن قازاق بولىپ باردىم. ءبىر قوندىم، ەكى بيە سويدى»، — دەيدى. اشا باتىر باس بولىپ اۋىلدىڭ جانىنا كەلەدى. اشا باتىر «وسى اۋىل» دەپ كورسەتكەن اۋىلدىڭ تۇسىنا كەلگەندە، ەسەنقۇل باتىر كولدى ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن اۋىلدىڭ باسىنا، ءبىرىن اۋىلدىڭ اياق جاعىنا ورنالاستىرىپتى. ءوزى اشا باتىردى الىپ، جانىنا ءبورىباي باتىردى ەرتىپ، ماڭايىنداعىلارعا: «مەن اۋىلعا بارىپ، داۋىسىم ۇرانداپ شىققاندا، وسى جەردەن ات قويىڭدار. «ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز بەردىقوجا!» دەپ ايقايلاي بەرىڭدەر، قارسىلىق كورسەتكەندەر بولماسا، ءۇي ىشىندەگىلەرگە تيمەڭدەر»، — دەپ ەسكەرتەدى. سول ايتقانداي بولىپتى. قازاقتاردىڭ اۋىلى ىلەدەن الىس ەكەن. بەردىقوجانىڭ ءوز ءۇيىنىڭ جانىنا بارىپ ەسەنقۇل «جانقوراز!» دەپ ۇران سالعاندا، قالىڭ قول اۋىلدى قورشاپ الىپتى. بەردىقوجانىڭ ءوزى ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشىپ قويعان ەكەن. شىراعىن جارىق قىلىپ، قولىنا قىلىشى مەن نايزاسىن الىپ بەردىقوجا قاراپ تۇرىپتى دەسەدى. جانىنداعى ادامدارىمەن اتقا مىنە الماي قالىپتى. ەسەنقۇل:

— ءۇيدى كوتەر! — دەپ، ۇيگە كىرەيىن دەگەندە:

— باتىر، مەن كىرەيىن، — دەپ، ءبورىباي كىرگەنشە، ەسەنقۇل ءۇيدى توڭكەرىپ تاستاپتى. ءبورىبايعا:

— ا، باۋىرىم، كەلىپ قالدىڭ با؟ كوكشولاقتى ءمىنىپ قاشقانىڭنان-اق وسى ءىستىڭ بولارىن ءبىلىپ ەدىم، — دەپ بەردىقوجا تۇرا ۇمتىلادى. «بەردىقوجا مەن ءبورىباي ەكەۋى تىرەسىپ تۇرعاندا، ەسەنقۇل كەلىپ بەردىقوجانى جاعادان الدى»، — دەيدى شالدار. — وسىنشا باتىر كەلىپ، وزگەڭ تىنىش تۇر، — دەپ، بەردىقوجانىڭ ادامدارىن، قاتىن-بالاسىن ءبولىپ تاستاپ، بەردىقوجانىڭ ءوزىن بايلاپ، اۋىلدان شىققان ەكەن دەسەدى. «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما» دەپ ەسەنقۇل مەن ءبورىباي اۋىلدان تىنىش قانا شىعىپ كەتىپتى. بەردىقوجانى ەسەنقۇل: «ولتىرىڭدەر!» دەپ ءولتىرتىپ، «ال، بەردىقوجانىڭ ولىگىن»، — دەپ، كەسكىلەپ، ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن دەيدى بۇرىنعى شالدار. ال مەنىڭ بەردىقوجانىڭ ءولىمىن جازعانىمدى ايىپ كورمەڭىزدەر.

سودان كەيىن قازاقتار ابىلايعا ارىز ايتىپ بارىپتى. تولەبەردى سول ۋاقىتتا تالاس قىرعىزىنىڭ داۋى ءۇشىن ابىلايدىڭ جانىندا ەكەن.  قىرعىزدان ەسەنقۇل مەن كەبەك بارىپتى. ابىلايدىڭ الدىندا قىرعىز بەن قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ايتىسىپ وتىرىپ، بىتىمگە كەلگەن ەكەن دەيدى شالدار. بەردىقوجانىڭ قۇنى توعىز بايتالعا كەسىلگەن ەكەن دەسەدى ولار. وسىدان كەيىن قازاق پەن قىرعىز اراسى ابىلاي داۋىرىنەن قوقانعا قاراعانعا دەيىن تىنىش بولىپتى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ءجالاڭتوس باتىر

ەلشىبەك باتىر تۋرالى

بەردىقوجا (ءى نۇسقا)

---