بەردىقوجا باتىر
بۇرىنعى وتكەن زاماندا، قازاق-قالماق جاۋ بولىپ جەر تالاسى بولىپ، جاۋشىلىق قاتتى بولعاندا، تۇركىستاننان ءبىر بالا قاشىپ شىعىپ كەرەيگە كەلىپ ءسىڭىپ، شانىشقىلى دەگەن ەلگە كەلىپ سىڭگەن ەكەن. «اتىم — ارىقمەرگەن» دەپ، ءبىر بايعا بالا بولىپ، مالىن باعىپ ءجۇرىپتى. ءبىر وزەنگە بۇعى، مارال كوپ كەلەدى ەكەن.
ارىقمەرگەن ءبىر كۇنى «مەن اڭ اۋلاپ كەلەمىن» دەپ يەن وزەنگە كەلىپ، ايتقانىنداي بۇعى، مارال، قۇلان، كيىك كوپ ەكەن. مارالدى اتىپ تاستاپ قايتىپ كەلە جاتقاندا، ءبىر يەن جەردە ءبىر وزەندە ءبىر توپ جىگىت، وڭشەڭ ادەمى كيىم، ادەمى ات مىنگەن، جارىسىپ كەلىپ: «كۇيەۋ كەلەدى، كۇيەۋ كەلەدى، ءجۇر، ءجۇر امان-ەسەن ءجۇرسىڭ بە؟» — دەپ اراعا الىپ، «ءجۇر-جۇر» دەپ الا جونەلىپتى.
ەسىم شىعىپ كەتتى. ايداپ ءبىر جوتانى اسىپ ەدىم، و داعى وزەن ەكەن. جەر اسىپ، اۋىل قونىپ جاتىر ەكەن. ەسىم شىعىپ كەتتى. «مىنە كۇيەۋ كەلدى، ءۇي تىگىپ جىبەرىڭدەر»، — دەپ جاستار الگى ايعاي سالىپ ەدى، وڭشەڭ سۇلۋ قىز-قاتىندار جيىلىپ كەلىپ ءبىر ءۇي تىگىپ جىبەرىپ، ءجۇر-جۇر دەپ قامالاپ، الگى وتاۋعا كىرگىزىپ، قىمىز قۇيىپ كۇتە باستادى. كۇن باتتى، نەشە ءتۇرلى تاماق بەرىپ كۇتىپ، قىز-قاتىن، بوزبالالار، ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ، ەكى-ەكىدەن ايتىسىپ، ءتۇن ورتاسى بولعان ۋاقىتتا، «مىناۋ سەنىڭ قالىڭدىعىڭ» دەپ ءبىر قىزدى قاسىما بەرىپ: «ەكەۋىڭ ويناپ-كۇلىپ جاتىڭدار» دەپ قولىما بەردى. سونان سوڭ مەن قىزعا: «سەن مەنىڭ قايداعى قالىڭدىعىمسىڭ؟ قاي ەلسىڭ؟ ءجونىڭدى ايتشى؟» دەدىم. قىز ايتادى: «سەن بۇگىن ءوزىڭ ۇيىقتاماي تاڭ اتىر، سودان كەيىن مەنىڭ ءجونىمدى سۇرا، ايتايىن. ەگەردە ۇيىقتاساڭ، قاي ەلسىڭ؟ مەنىڭ قالىڭدىعىمسىڭ با؟ دەپ سۇراما» دەپ ايتپاي، «ەگەر قولىڭ سۇعىپ «قوسىلامىن» دەسەڭ، رۇقسات، ءوزىڭ ءبىل» — دەپتى.
«تاۋەكەل، نە بولسا دا سۇلۋمەن قوسىلايىن» دەگەن ويىما ءبىتىپ، قىزبەنەن قوسىلىپ، قۇشاقتاسىپ جاتتىم. ءبىر ۋاقىتتا ۇيىقتاپ قالعان ەكەم، ويانىپ، باس كوتەرىپ كوزىمدى اشسام، الگى اۋىل دا جوق، قوينىمداعى قىز دا جوق، باسىمدا ءۇي دە جوق، كوشىپ كەتىپتى. ەر-توقىمدى باسىما جاستاپ قويىپتى، اتىمدى ارقانداپ قويىپتى، ءبارى كەتىپ قالىپتى. نە قىلارىمدى بىلە الماي، اتىمدى ەرىتتەپ ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتىم. ەلگە كەلىپ ايتىپ ەدىم، بۇل نە نارسە بولدى؟ جىن با، شايتان با؟ ايتسام ەل مازاق قىلادى عوي دەپ، الگى اڭعا كىسى جىبەرىپ ارتتىرىپ العىزدىم. سودان سوڭ اڭعا بارماي قورقىپ ءجۇرىپ، كۇزگە جاقىن تاعى دا بارايىن دەپ سول وزەنگە كەلدىم. تاعى دا اڭ قالىڭ ەكەن. ءبىر بۇعى اتىپ تاستاپ قايتىپ كەلە جاتسام، تاعى بۇرىنعىداي بوزبالا شاۋىپ كەلە جاتىر. «كۇيەۋ كەلدى» دەپ، «كۇيەۋ امان ءجۇرسىڭ با؟» — دەپ، «ءجۇر-جۇر» دەپ تاعى دا ايداپ كەلىپ ەدى، بۇرىنعىداي ساۋىق قىپ جۇرگەن قىز، بوزبالاسى: «كۇيەۋ كەلدىڭ بە؟» — دەپ، ءۇي تىگىپ قوناق قىلىپ، تاعى قىزدى اكەلىپ «ەكەۋىڭ ويناپ-كۇلىپ جاتىڭدار» دەپ، بۇرىنعىداي تاماق بەرىپ قوسىپ قويدى. قالىڭدىعىما: «سەن ءجونىڭدى ايت، قالاي ايتپايسىڭ؟ ءوزىڭ ادامبىسىڭ؟ سايتانبىسىڭ؟ ءجونىڭدى ايت»، — دەپ سۇراپ ەدىم، «مەن قالىڭدىعىڭمىن، راس. ءبىراق مەن ءقازىر ايتسام، ولەمىن، سەن ادام بالاسىسىڭ عوي، ءبىر تۇنگە شىداپ ۇيىقتاماي تاڭ اتىرعانعا شىداساڭ، مەنى الىپ قالاسىڭ. سودان كەيىن مەن ءجونىمدى ايتايىن، ەگەر ۇيىقتاساڭ، تاعى دا ايرىلاسىڭ» — دەيدى. سودان سوڭ مەن شىدايمىن دەپ ۇيىقتاماي وتىردىم. تاڭ تاياپ قالعاندا، قالعىپ كەتىپ وتىر ەدىم، قارا باسىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەم، كۇن شىعىپ قاپتى.
تاعى دا باياعىداي اتىمدى ارقانداپ، توقىمىمدى جاستاپ كەتىپ قالىپتى. ەندى قايتەم، مىناۋ مەنى ماسقارا قىلدى عوي، ەندى ادامعا ايتايىن دەپ ۇيالىپ جاسىرىپ قويدىم. اڭدى ارتتىرىپ الىپ قىستاي شىقپاي، جاز شىعىپ، جەر كوكتەپ، مال سەمىرگەن زاماندا تاعى دا بارايىن دەپ تاۋەكەل قىلا ءجۇردىم.
بۇرىنعى يەن وزەنگە كەلىپ، ءبىر قۇلاننىڭ بيەسىن اتىپ تاستاپ تاعى كەلە جاتسام، ءبىر جوتادان ءبىر توپ جىگىتتەر شاۋىپ كەلە جاتىر. ءبىر جەلمايا تۇيەگە مىنگىزىپ العان، ءبىر ايەل ادام، ءبىر جىگىت ءبىر بەسىكتى الدىنا وڭگەرىپ الىپتى. قاراسام ءوزىمنىڭ ايەلىم سىقىلدى. «كۇيەۋ، ءسۇيىنشى-سۇيىنشى! مىنا ايەلىڭ امان بوساندى، مىنا بالاڭ ەركەك بالا، ءجۇر-جۇر، اۋىلعا ءسۇيىنشى بەر»، — دەپ تاعى دا ايىرىپ الا جونەلدى. اۋىلعا الىپ كەلدى. جانە قونىپ جاتىر ەكەن ءۇي تىگىپ. «مىنا كۇيەۋگە ءۇي تىگىپ جىبەر»، — دەپ قايتا الىپ كەلدى. ءبىر جەرگە ءۇيدى تىگىپ، مەنى ءتۇسىرىپ كىرگىزىپ، الگى بەسىكتى قاسىمىزعا الىپ قويىپ: «مىنە بالاڭ، مىنە قالىڭدىعىڭ»، — دەپ تاعى دا كۇتتى. سوندا قىز جىلادى. «اپىرىم-اۋ، ۇيقىدان كىسى ولە مە؟ ءبىر تۇنگە نەگە شىدامايسىڭ، وبالىما قالدىڭ عوي، بۇگىن ولسەڭ دە، شىدا. بۇگىن ۇيىقتاماي شىداساڭ، مەنى الىپ قالاسىڭ، سودان كەيىن مەن ءجونىمدى ايتايىن»، — دەدى. سول كۇنى ۇيىقتاماي وتىردىم. قىز-بوزبالالار ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ، تاعى دا ولەڭ ايتىپ تاڭ تاياۋ بولعاندا تارقاپ كەتتى. «ەندى شىدا، ۇيىقتاما»، — دەپ قالىڭدىعىم جىلاپ وتىردى. تاڭ قاۋىم بەرىپ، جارىق تارتىپ قالعانشا ۇيىقتاماي وتىردىم. ءبىر ۋاقىتتا قالعىپ كەتكەن ەكەم، ىبىر-جىبىر باسىلىپ قالعان سىقىلدى، شىداي الماي قالعىپ كەتىپ وتىر ەكەم، ءۇيدى جىعىپ، ەكى تۇيە قومداپ، جۇكتى ارتقالى ءۇيدىڭ ءىشىن ءبۋىپ-تۇيىپ تاعى دا كەتكەلى جاتىر ەكەن. ويانىپ كەتىپ: «وي، بۇلارىڭ نە؟» دەپ سويلەپ قالىپ ەدىم، «وي، بايقۇس كۇيەۋ وياۋ ەكەن»، — دەپ تۇرا- تۇرا جونەلدى، كۇلىسىپ كەتىپ قالدى. سوندا قومداعان ەكى تۇيە قالدى. ءۇيدىڭ ءىشىن ءبۋىپ-تۇيىپ قويعان ەكەن. ءبارى قالا بەردى.
«ال ەندى ايتام دەپ ەدىڭ عوي، قانە، سەن سويلەشى»، — دەپ قالىڭدىعىمنان سۇرادىم. مەن ەندى ايتايىن: «ءبىز يرانعايىپ دەگەن ەل بولامىز، ءبىزدىڭ ىشىمىزدە بال اشىپ، كىتاپپەن سويلەيتىن مولدالارىمىز بولادى. سولار ايتقان «سەن قازاق بالاسىنا بەرىلەسىڭ» دەپ ءبىزدىڭ مولدا-قوجالارىمىز سويدەپ، سوعان امالسىز ءوزىنىڭ جولىمەن شاريعات ۇكىم قىلعان سوڭ امالسىز كونىپ، سونداعى بۇيىرعان ادامىم سەن بولىپ، مەنى قيماي، اكە-شەشەم، باۋىر-تۋىسقاندارىمىز سەنى ۇيىقتاتىپ تاستاپ، ۇرلاپ الىپ جۇرگەنى سول ەدى. مەن سەنەن بۋاز بولىپ، مىنە ءبىر جىل ءوتتى، مىنا بالا سەنىڭ بالاڭ، ۇل بالا. ەندى قورىقپا، قۇداي بۇيرىعىمەن سەنىڭ بالاڭ، مىنە، سەنىڭ بالاڭ بولدى» دەپ، جىلاپ سونى ايتتى. سونان سوڭ قۋانىپ ءۇيدى ارتىپ الىپ، ەكى تۇيەگە بالانى، ايەلدى الىپ ەلگە كەلدىم. باعاناعى قۇلاننىڭ بيەسىن سودان كەيىن ارتتىرىپ الىپ توي قىلىپ، «قوجاڭ بەرسە، قوينىڭا سال» دەگەن ماقال بويىنشا بالانىڭ اتىن بەردىقوجا قويىپ، وسىنداي ۇيلەندىم دەپ ارىقمەرگەن ايتقان ەكەن.
سول بالا ەرجەتىپ ون-ون بەسكە كەلگەن سوڭ، باتىر بولىپ، نەشە ءتۇرلى ونەر ءبىتىپتى. تۇسىندە ۇيىقتاپ جاتىپ شوشىپ ويانىپتى. تۇسىندە باسىنا ءبىر نارسە كەلىپ، سىرىلداپ شوشىتىپ مازاسىن الىپ قورقىتىپتى. شوشىپ ويانسا، ءتۇسى ەكەن. بۇل نە نارسە دەپ قورقىپ، ءتۇن بولسا ۇيقى جوق، ۇيىقتاسا ءبىر نارسە سىرىلداپ، شوشىتىپ ۇيقى كورمەپتى. سونان سوڭ باقسىلارعا بال اشتىرىپ، ۇيىنە اپارىپ باققىزىپتى. بىرەۋ اناۋ، بىرەۋ مىناۋ دەپ ەشكىم تابا الماي جۇرگەندە، اققۋ تەرىسىن كيگەن ءبىر دۋانا كەلىپ ات ۇستىنەن ايعاي سالىپ كەلىپ: «سىرىلداعان نارسەگە قورىقپا، ساعان دارىعالى جۇرگەن بۇل سىبىزعى ەكەن. سەن وزەننەن قارا قۋراي اكەل، سونى سىبىزعى قىپ تارتقىزايىن، سەن سول سىبىزعى دارىعان سوڭ ءبارىنىڭ ءتىلىن بىلەسىڭ»، — دەگەن ەكەن. بەردىقوجا بارىپ بەس-التى قارا قۋراي قيىپ الىپ دۋاناعا بەرگەن. دۋانا ۇيىنە ءتۇسىپ قۋرايدى جونىپ، سىبىزعى قىلىپ تارتقىزعان ەكەن. حايۋانداردىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، سىبىزعىشى بولىپ كەتىپتى. سول بەردىقوجا باتىر بولىپ، ارىقمەرگەن بالاسى اتانىپ ءجۇرىپتى. قالماق-قازاق جاۋشىلىق زاماندا جالعىز كەتىپ جىلقى الىپ، اسقان جايشى بولىپ ەلگە ولجا سالىپ، باتىر اتاق العان ەكەن. انىق اتى بەردىقوجا، ەل قويعان اتى — «بالا باتىر» دەپ قويسا كەرەك. ناعاشىسى — يرانعايىپ، اكەسى ەل شاپقاندا قاشىپ كەلگەن، شانىشقىلى كەرەيگە سىڭگەن دەپ ايتادى ەستۋىمىز. «ارىق مەرگەننىڭ باسقاشا دا اتى بار شىعار، ءبىزدىڭ ەستۋىمىز وسىلاي» دەپ ايتادى بۇرىنعى ۇلى كارىلەر.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
You Might Also Like
-
شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردى ءبىر دۇشپانى ولتىرەيىن دەپ جاتقاندا، ايتتى دەيدى:
-
...قالماقتار ءسۇرىلىپ كەتكەننەن كەيىن كوپ جەر بوسايدى. ونى بۇرىنعى مەجە بويىنشا جايما-جاي بولىستىرە الماي، قازاق پەن قىرعىزدىڭ ورتاسىندا شاتاق شىعادى. قىرعىزدار قالماقتار سۇرگىنىنە دەيىنگى زاماندا ج...
