InfoHub Logo

جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ 1-سىنىپ وقۋشىلارى جاڭارتىلعان باعدارلاما بويىنشا ءبىلىم الۋعا كوشتى. بۇل باعدارلاما نەگىزىندە بەس كۇندىك وقۋ اپتاسى دا بار. ياعني، بيىلدان باستاپ ءبىرىنشى سىنىپتار بەس كۇن عانا ءبىلىم الادى. جاڭا باعدارلامانىڭ تاعى ءبىر جاڭالىعى - بيىل مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان بۇلدىرشىندەر وقۋ جىلىن «الىپپەمەن» ەمەس، «ساۋات اشۋمەن» باستادى. ۇزاق جىلدار بويى بالالاردى وقۋ مەن جازۋعا ۇيرەتكەن «الىپپە» نەگە قولدانىستان شىعىپ قالدى، دەگەن ماسەلە كوتەردى «ايقىن» گازەتى.

ءسوزىمىزدىڭ ءالقيسساسىن «ءالىپ­پە­ءنىڭ» تاريحىنان باستاساق. جال­پى «الىپپە» ءسوزىنىڭ قايدان شىق­قانىن، ونىڭ ءتۇبىرى نە ەكەنىن كوپ­شىلىك بىلە بەرمەيدى. و باستا اراب ءالفاۆيتىنىڭ ءبىرىنشى ءارپى «اليب» پەن سودان كەيىنگى ءارپى «بي»-دەن قۇرالعان. ەكەۋىنىڭ قو­سىندىسىنان الىپپە ءسوزى پايدا بولادى. بۇل ءسوز تىلىمىزگە اراب جازۋى ارقىلى ەرتەرەك ەندى. كەيى­نىرەك 1929 جىلى لاتىن، ال 1940 جىلدان باسپا، كيريلل الفاۆيتىنە كوشتى. 

قازاق الىپپەسى مەن قازاق ءتىلى وقۋلىعىنىڭ اتاسى - احمەت باي­تۇرسىن ۇلى. ول قازاق الىپپەسىن جازۋدى 1910 جىلى قولعا العان ەكەن. «الىپپەمەن» بىرگە قازاق گرافيكاسىن دا جاساۋعا كىرىسكەن. ونىڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ مادەني دۇنيەتانىمىندا بار كوپ عاسىر­لىق ءداستۇرلى، وزگە تۇركى حالىق­تارىنا ورتاق، تۋىستىق سيپاتى بار اراب تاڭبالارىن العان ەكەن. سول تاڭبالاردى الاش قايراتكەرى قازاق فونەتيكاسىنا يكەمدەگەن. ءسويتىپ، 24 تاڭبادان تۇراتىن قازاق جازۋىن قالىپتاستىرادى. مۇنى كەيىنىرەك «بايتۇرسىنوۆ جازۋى» دەپ تە اتا­عان. قازاقتىڭ ۇلتتىق گرافي­كاسىنىڭ اتاسى دەۋىمىز سوندىقتان. عالىم قازاق گرافيكاسىن تۇزگەن سوڭ، وسى جازۋدى ۇيرەتەتىن الىپپەنى جازىپ شىعادى. سول كەزدەن باستاپ ءاربىر زيالى ازامات حالىققا قارا تانىتىپ، ساۋات اشۋ ءۇشىن الىپپە جازۋدان باستاۋدى ماقسات ەتتى. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الىپپەسى «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن 1912-1925 جىلدار ارالىعىندا 7 رەت باسىلىپ شىققان ەكەن. ال 1926 جىلى «ءالىپ­ءبيدىڭ» جاڭا ءتۇرى جازىلدى.

العاشقى «الىپپە» 1912 جىلى ورىنبوردا باسىلىپ شىعادى. اۆتور «بالالار، بۇل جول باسى دانالىققا» دەپ باستالاتىن «تار­تۋ» ولەڭىن وقۋلىقتىڭ بەتاشارى رەتىندە پايدالانادى. كىتاپتىڭ ءارىپ ۇيرەتەتىن ءبىرىنشى بەتىنىڭ ۇستىڭگى جاعىندا قۇران ءسوزى جازى­لىپ قويىلعان ەكەن. وندا: «بيس­سميللاھي-راحماني-راحيم» دەگەن جازۋ بار. وقۋلىقتا قازاق ارىپتەرى توتە جازۋ رەتىمەن بەرىلىپ وتىرعان. ءاربىر ءارىپتىڭ تومەنگى جاعىنا قىسقا ءارى نۇسقا ماتىندەر توپتاس­تىرىلعان.

بۇل وقۋلىقتان سوڭ، 1926 جىلى الىپپە قايتا باسىلىپ شىقتى. بۇل بۇرىنعى الىپپەنىڭ جالعاسى دەپ اتاۋىمىزعا دا نەگىز بار. كىتاپ 14 جىلدان سوڭ قايتا وڭدەلىپ، قىزىلوردا باسپاسىنان جارىق كورەدى. عالىمدار 1926-1928 جىلى شىققان وقۋلىقتاردىڭ اراسىندا ەش ايىرما جوق ەكەنىن ايتادى. 1926 جىلعى نۇسقادا ءار تاقىرىپقا كەرەكتى سۋرەتتەر قوسا بەرىلىپ وتىر­عان. ۇيىمداستىرۋشىلار سۋ­رەتتەردىڭ ساباق وقىتۋدا بالانىڭ ۇعىمىنا تەز قونىمدى بولاتىنىن نەگىزگە العان ەكەن. 

بۇل - قازاق الىپپەسىنىڭ تا­ريحى. قازاققا ءبىر عاسىرعا جۋىق ازىق بولعان الىپپە بيىلدان باس­تاپ ساۋات اشۋ پانىنە وزگەردى. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان 380 مىڭعا جۋىق وقۋشى العاشقى وقۋ ءبىلىم پاراعىن «الىپپەمەن» ەمەس، «ساۋات اشۋمەن» باستادى. قازاق بالاسى تالاي زاماندار بويى جي­نا­عان ءبىلىمىنىڭ اسىل قازىناسىنا العاش جول اشاتىن وقۋ قۇرالى دەپ ەرەكشە قادىرلەگەن «الىپپفەنىڭ» سوڭعى پاراعى جابىلدى. مينيستر­لىكتەگىلەر «ساۋات اشۋ» ءپانىنىڭ «الىپپەدەن» ايىرماسى جوق ەكەنىن، ەكەۋىنىڭ دە وقۋ مەن جازۋعا ۇيرەتەتىنىن ايتادى. الايدا 1912 جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى قۇراس­تىرعان تۇڭعىش «الىپپە» وقۋلى­عىنىڭ ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت­تان سوڭ اتاۋىنىڭ «ساۋات اشۋ» بوپ وزگەرگەنىنىڭ سەبەبىن تۇسىنە الماي الەكپىز. مينيسترلىك جاڭارتىلعان باعدارلامانى سىلتاۋ ەتىپ، قازاقتى بايىرعى قۇندىلىعىنان ايىر­عىسى كەلە مە؟ ءبىزدى الاڭداتاتىنى دا وسى. ءبىر عاسىرلىق تاريحى بار قۇندى وقۋلىق اتاۋىنان نەگە جەرىندىك؟ «الىپپە» اتاۋىنىڭ ءوزى جۇرەككە جىلى، كوڭىلگە قونىمدى ەدى عوي. جىل سايىن 1-سىنىپ وقۋشىلارى «الىپپەمەن» قوشتاسۋ وتكىزەتىن. سوندا بيىلدان باستاپ وقۋشىلار «ساۋات اشۋمەن» قوش­تاسۋ جاساماق پا؟ كوڭىلدە ساۋال كوپ. بۇعان وزگەلەر نە دەيدى؟

گۇلزينا ابەن قىزى، جوعارى ساناتتاعى باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى، ق ر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى:

— بۇگىنگە دەيىن ءبىلىم وردالا­رىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان كەز كەلگەن وقۋشىنىڭ العاشقى تانى­عانى «الىپپە» بولدى. سول سەبەپتى دە «الىپپەنىڭ» ءار ادامعا ىستىق كورىنەتىنى جاسىرىن ەمەس. دەسەك تە، جاڭارتىلعان وقۋ باعدار­لاما­سىنا، جاڭا مازمۇنعا سايكەس «ساۋات اشۋ» «الىپپەنى» الماس­تى­رىپ وتىر. بۇعان دەيىن ساۋات اشۋدى ءپان ەسەبىندە جۇرگىزىپ كەلسەك، بيىل­دان باستاپ وقۋلىق اتاۋى رە­تىندە ەنگىزىلدى. بۇگىندە بالالاردىڭ مەكتەپكە دايارلىعى ءتۇرلى دەڭگەيدە. ءارتۇرلى مەكتەپكە دايىنداۋ ورتا­لىق­تارى مەن جەكە دايارلايتىن وقىتۋشىلاردىڭ (رەپيتيتور) قاپتاپ كەتۋى بەلگىلى دەڭگەيدە ءبىلىم جۇيەسىنە ءوز كەدەرگىسىن كەلتىرۋدە. ءبىلىم وشاعىنا قىزۋ دايىندىقپەن كەلگەن بالا ءۇشىن الىپپە تىم جەڭىل. جالپى «الىپپەنى» قولىنا ۇستاعان كەز كەلگەن بالا ونداعى ءماتىندى وقىپ، تاقپاعىن جاتتاۋعا ەش قينالمايدى. سەبەبى، «ءالىپ­پەدە» بارلىق ءسوز، سويلەم بۋىن-بۋىنعا ءبولىنىپ بەرىلەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل وقۋلىق جاتتاندى وقۋعا ۇيرەتەدى.

ساۋات اشۋدىڭ جاڭالىعى مەن وزگەشەلىگى كوپ. جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ ءبىلىم جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن كىتاپتى كورگەن اتا-انالار بۇل وقۋلىق 1-سىنىپ وقۋشىسى ءۇشىن اسا اۋىر دەۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، «ساۋات اشۋدا» ءبىر ءارىپتى ۇيرەنۋگە تورت-بەس ساباق ارنالادى دا، سول ۋاقىتتا بالانى وزدىگىنەن ىزدەنۋگە ۇيرەتەتىن ءتۇرلى تاپسىرمالار بەرى­لەدى. ياعني، بالانى جاتتاندى ءبى­ءلىم­گە باعىتتاۋ ەمەس، ءبىر دۇنيەنى ۇيرەنۋگە وزىنشە تالپىنۋ، ىزدەنۋ، كەرەكتى ءبىلىمدى يگەرۋگە ءوزى كۇش سالىپ بارىپ قابىلداۋعا باۋليدى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - ساۋات اشۋ تىڭدالىم، جازىلىم، وقىلىم جانە ايتىلىم سىندى دەڭگەي­لەردەن تۇرادى. «الىپپەنىڭ» كەزىن­دە بالالار:

— سەنىڭ اتىڭ كىم؟
— مەنىڭ ەسىمىم ءاديا.
— سەنىڭ جاسىڭ نەشەدە؟
— مەن جەتى جاستامىن، -  دەيتىن قاراپايىم ديالوگتى ءۇشىنشى سى­نىپقا جەتكەندە قۇرىپ ۇيرەنەتىن. سەبەبى، بۇل كىتاپ ارىپكە بايلا­نىستى اڭگىمە ماتىندەر بەرىلەدى دە، بالالار ونى تولىق تۇسىنە الما­عاندىقتان، ءماتىندى جاتتاپ الادى. ال ساۋات اشۋدا ءبىر ءارىپتى ۇيرەنۋ جاڭا­عى اتالعان ءتورت دەڭگەي بويىن­شا جان-جاقتى قاراستى­رىلعان. قاراپايىم ديالوگتى وقۋ­شىلار تىڭدالىم ارقىلى ءبىرىنشى سىنىپتا-اق مەڭگەرۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. 
بۇل وقۋلىقتىڭ «الىپپەنى» ال­ماس­تىرعانى جونىندە ءتۇرلى پىكىرلەر بار. دەسەك تە، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ەكى جاقتى قاراستىرۋ كەرەك. اتا-انا رەتىندە ءبىرشاما قيىن بولۋى مۇمكىن. ءبىراق مامان رەتىندە ساۋات اشۋدىڭ الدەقايدا ءتيىمدى دەپ ايتۋعا بولادى. جالپى بۇل وقۋ­لىقتىڭ بەتالىسى، الدىنا قويىپ وتىرعان ماقساتى جامان ەمەس. 

عاني بەيسەنباي ۇلى، Edtech.kz حالىقارالىق ءبىلىم ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى: 

— بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن يدەيا­نىڭ نەگىزگى اۆتورلارىنىڭ بەرگەنى دۇرىس بولار ەدى. ولارعا ەلدىڭ عانا ەمەس، تالاي بىلىكتى مامانداردىڭ دا قويار سۇراقتارى كوپ. ەنگىزىپ وتىر­عان باعدارلامالارىنىڭ مىق­­تىلىعىنا سەنىمدىلىكتەرى كۇش­ءتى بولسا، قورىقپاي ەلدىڭ ال­دىنا شىققاندارى دۇرىس. ەڭ وكى­ءنىشتىسى، ولاردىڭ ايتار دايەكتەرى، كەرى­سىنشە سۇراقتى ودان ءارى كو­بەي­تۋگە الىپ كەلە مە دەپ قاۋىپتەنەمىن. ءما­سەلەن، «الىپپەمەن» ەمەس، «ساۋات اشۋمەن» قوشتاساتىنىمىز، ول بەر جاعى عانا. ارينە، ءسوزدىڭ پارقىن تۇسىنەتىن ادام ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەكەنىن بىلەمىن. كە­زىندە ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدى «بۇت» دەپ قىسقارتىپ مينيستر­لىكتىڭ ەلدى ءبىر شۋلاتقانى ەستەن كەتپەسە كەرەك. اتاۋدا تۇرعان نە بار دەيسىز، ول ەشتەڭە ەمەس. مەنى شوشىتاتىنى، سۋ جاڭا باعدار­لامانىڭ قاراپايىم ەلگە بەيمالىم تۇستارى. ءورىمتالداي قازاق بالا­سىنىڭ ءبىلىمىن اعىلشىن مەن ورىس تىلدەرى ارقىلى وسىرەمىز دەۋ پەدا­گوگيكا عىلىمىندا بولماعان قۇ­بىلىس. بالانىڭ جان-جاقتى دا­مۋىنا تىكەلەي ىقپال بەرەتىن وقۋشىنىڭ ەڭ سۇيىكتى ەڭبەك پەن سۋرەت پاندەرىن بىرىكتىرىپ، «كوركەم ەڭبەك» ەتۋ سەبەبى تاعى دا ويلان­دى­را­دى. «الىپپە» اتاۋىن اۋىستىرىپ، ونى بىرىكتىرۋمەن شەكتەلگەن بولسا، ءبىرسارى، ەلدى كوكەيىن مازالاعان وسىنداي ساۋالدار وتە كوپ. 

ۇلجالعاس اعىبايەۆا،  ۇستاز:

— «ساۋات اشۋ» دەگەن ۇعىم سوناۋ ءحىح عاسىردا حالىقتىڭ باسىم بولىگى ءارىپ تانىمايتىن، بالالار بالاباقشا تۇگىلى مەكتەپكە بارماعان زاماتتا قولدانىلدى جانە سول كەزەڭنىڭ سيپاتىنا ءمان-ماعىناسى جاعىنان تولىق ساي. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ حالىق ساۋاتىن اشىپ، بالالاردىڭ ءبىلىم الۋ جولىندا كۇرەسكەن تۇسى دا سول زامان. ال بۇگىندە ءار قازاقتىڭ بالاسى بالاباقشادان ساۋاتىن اشىپ كەلىپ جاتقان تۇستا مۇنداي ۇعىمدى وقۋلىق رەتىندە مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ قانشالىق­تى دۇرىس؟ «الىپپەنىڭ» تاريحى تىم تەرەڭدە. «الىپپە» قولدانىسقا ەنگىزىلگەن كەزەڭنەن باستاپ، وسى كىتاپپەن ءارىپ تانىعان وقۋشى­لاردان قانشاما قازاق زيالىسى شىقتى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ مۇراسى دەپ باعالاپ كەلگەن ءقادىرلى كىتاپتىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋ ارقىلى نە ۇتامىز؟ بالكىم، وسى جوباعا جاۋاپتى تۇلعالار ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن وقۋلىق مازمۇنىنىڭ وزگە­شە­لىگىمەن تۇسىندىرەر. دەسەك تە، ەگەمەندىگىن العان ۋاقىتتان بەرى ساۋاتتى ءارى ساپالى ءبىلىم الۋىنا مەيلىنشە جاعداي جاسالىپ كەلە جاتقان مەملەكەت جاستارىنىڭ «ساۋاتىن اشۋ» قاجەت ەمەس. ءار قازاق بالاسى «الىپپەمەن-اق» ءارىپ تانىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە قاۋ­قارلى.

باعدات باتىق ۇلى، «بالابەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:

— ءبىر ەسەپتەن، ەڭ العاشقى وقۋ­لىقتىڭ جۇيەگە كەلتىرىلىپ جاتقا­نىنا قۋانۋعا دا بولار ەدى. سەبەبى، سوڭعى جىلدارى ءار باسپا وزىنشە «الىپپە» شىعارىپ ءجۇردى. ۇستازدار قاۋىمى «اتامۇرانىڭ» وقۋلىعىن دۇرىس قابىلدايدى. ال «ساۋات اشۋ» وقۋلىعى سول باسپادان شى­عىپ وتىر. ساپاسى دا جاقسى، جەڭىل، ۇعىنىقتى دەگەن پىكىرلەردى ەستىدىم. بۇعان قۋانۋعا بولادى. دەگەنمەن مينيسترلىكتىڭ وقۋلىقتىڭ اتاۋىن بىلايشا وزگەرتكەنى كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتادى. ويتكەنى «الىپپە» قا­زاقى تۇسىنىكتە قاستەرلى اتاۋعا اينا­لىپ كەتتى. «الىپپەگە» ارنا­لىپ تالاي ءان-جىر، تاقپاق جازىل­دى. وسىنىڭ ءبارى ءبىر ساتتە كەرەكسىز بولىپ قالعانى ما؟ قىنجىلاسىڭ، ارينە! «الىپپەمەن قوشتاسۋ» دەگەن ادەمى ءداستۇرىمىز بار ەدى. ءبىز ءقازىر جاڭارۋ داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سوندىقتان ءار سالاعا، سونىڭ ىشىنىدە اعارتۋ سالاسىنا دا رەفورما قاجەت. دەگەنمەن «ءداستۇر­ءدىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەندى ۇمىتۋعا بولماس. رەفورمانىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، ۇلتتىق قۇندى­لىقتاردان باس تارتۋعا بولمايدى. ال «الىپپە» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى مە­ءنىڭ تۇسىنىگىمدە - ۇلتتىق قۇندىلىق. قالاي دەگەندە، بۇل اسىعىستاۋ، شا­لاعايلاۋ شەشىم دەپ ويلايمىن.

ءسوز سوڭى

مينيستر و باستا «1988 جىلدان باستاپ، ەىدۇ ەلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى مەكتەپتەردە جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋگە كوشە باستادى. بۇل ۇدەرىس 90-جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي اياقتالدى. 1997 جىلى جوعارىدا ايتىلعان ەلدەر جاڭارتىلعان مازمۇندى ولشەۋدىڭ ءبىرىڭعاي ستاندارتى تۋرالى شەشىم قابىلدادى، ول - PISA دەپ اتالادى. وسىلايشا، قازاقستان اتالمىش ستاندارتپەن 2009، 2012 جانە 2015 جىلدارى ەلىمىزدەگى كەيبىر مەكتەپتەردە ءبىلىم ساپاسىن انىقتاۋعا كىرىسكەن بولاتىن. ال بيىلعى جىلى قازاقستاندا 1 قىركۇيەكتەن باستاپ، بارلىق مەكتەپتەردە 1-سىنىپتان وسى ستاندارت جۇيەسى ەنگىزىلە باستايدى. وعان تولىق كوشۋگە ءتورت جىل جوبالانىپ وتىر» دەگەن بولاتىن. جاڭارتىلعان جۇيەگە «الىپپە» وقۋلىعى ەنبەي قالعان سىڭايلى. مىڭ عاسىر بويى بالالارعا ءبىلىم بەرۋگە ازىق بولعان «الىپپەدەن» نەگە جەرىنگەنىمىزدى ۇقپادىق. «الىپپەمەن» دە جاڭا ستاندارتتى ەنگىزۋگە بولار ەدى. عاسىردا، ياعني ءبىلىم عاسىرىندا ادامزات بالاسى تەك بىلىممەن عانا بيىكتەردى باعىندىرا الادى. سول بيىكتە احاڭنىڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «الىپپەسى» دە قاتار تۇرۋى زاڭدىلىق ەدى عوي...

گۇل بەكزات، اسىل تۇمار

---