نار تاۋەكەل ەتكەن ەكەن
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ اتىنداعى كەڭشار جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتى جىلدىعىندا ەڭسە كوتەرىپ، ىرگەلى ەل قاتارىنا قوسىلعان. 1961 -جىلى سول كەزدەگى «شادىرا» سوۆحوزىنان ءبولىنىپ، جەكە سوۆحوز بولىپ شاڭىراق كوتەرگەن.
ول كەزدە بۇل ەلدى مەكەن «جاڭاجول» سوۆحوزى اتالاتىن. اۋدانداعى ورتا شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبىرى ەدى. وتكەن وتىز ەكى، وتىز ءۇش جىلدا سول قالپىنان ءبىر تانعان ەمەس.
راس، سوناۋ ءبىر جىلداردا مۇرات دۇيسەنباي ۇلى راحمەتوۆ ديرەكتور بولعان تۇستا ءار سالا بويىنشا ارتى اۋدان، الدى وبلىس كولەمىندە جەڭىمپاز دەپ تانىلىپ، اۋىسپالى قىزىل تۋلاردى جەڭىپ العان تۇستارى دا بولعان. تەك مۇنداي جۇلدىزدى ساتتەرى ۇزاققا بارماعان. شارۋاشىلىقتىڭ ىرگە تاسى بەرىك بولعانىمەن، شارۋاسى شالقىعان ەل ەدى دەپ ايتا قويۋ قيىن.
ءبىر سوزبەن، وزا شاۋىپ بايگە الماسا دا ۇلان بايگەدە شاڭعا كومىلىپ، ءتىپتى ارتتا قالعان جايى جانە جوق ەدى. ەل قاتارلى تىرلىك كەشىپ جاتاتىن. تەك الىپتاردى القىندىرىپ، ونسىز دا ولمەستىڭ كۇيىن كەشىپ كەلە جاتقان وداقتاعى كوپتەگەن كاسىپورىندار مەن شارۋاشىلىقتاردىڭ شاڭىراعىن شايقاي، ءتورت اياعىن اسپاننان كەلتىرە كەلگەن قايتا قۇرۋ كەزەڭىنىڭ تەپكىنى قابىرعاسىن قاقىراتىپ-اق جىبەرگەن.
بۇل اۋىرتپالىقتى قىردا جاتقان اياداي ءماشھۇر ءجۇسىپ اتىنداعى كەڭشار عانا ەمەس، وداقتاعى نەبىر شارۋاسى شالقىپ وتىرعان كاسىپورىندار مەن شارۋاشىلىقتار دا ايقىن سەزىنگەن. كوبىسى-اق تۇرالاپ تىنعان. شارۋادان بەرەكە كەتە باستاعاننان كەيىن ەلدىڭ دە ەكونوميكالىق جاعدايى تىعىرىققا تىرەلگەندەي ەدى.
«ءبىر جۇماقتىڭ ءبىر توزاعى بار» دەگەندەي، نارىقتىق قاتىناس كەزەڭىندە ەل ىشىندەگى بايلانىستىڭ ءۇزىلىپ، ەسەپ ايىرىسۋ جۇيەسى جۇرىسىنەن جاڭىلعان جورعاداي كىبىرتىكتەپ، باعا شارىقتاپ، اقشا قۇنسىزدانىپ، جەكەلەگەن ادامداردىڭ دا قالتاسىن قاعا كەلگەن قاتقىل قاباقتى نارىق زامانى وداقتى مەكەندەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە جول اشقانداي ەدى.
ال مۇنىڭ ءوزى سوڭعى جەتپىس جىلدان استامعى كەڭەستىك ءداۋىر كەزەڭىندە ءتىلى مەن دىنىنەن، اتا ءداستۇر، سالت-ساناسىنان ادا بولۋعا اينالىپ ۇلتتىق سەزىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىپ، نامىسى اياۋسىز تاپتالعان قازاق
حالقى ءۇشىن جاراتۋشى جاببار حاقتىڭ اسقان مەيىرىمدىلىكپەن جارىلقاۋىمەن پارا-پار ەدى.
اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزگى تىرەگى اتا زاڭىمىز قابىلدانىپ، كوسەگەنى كوگەرتەر كوك بايراعىمىز كوككە شانشىلا جەلبىرەپ، ءتىرى جەتىمنىڭ كۇنىن كەشىپ، شەت قاقپاي قالعان ءتىلىمىز مارتەبەلى مىنبەلەردەن بۇلاق سۋىنداي سىلدىراي توگىلىپ، حان ابىلاي، قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، مالايسارى، ولجاباي، ءاز جانىبەك تاعى دا باسقا ەل قورعانى باتىرلارىمىز، قاز داۋىستى قازىبەك، تولە بي، ايتەكە بي، ابىلايدىڭ اقىلشىسى كومەكەي اۋليە بۇقار جىراۋلار عاسىرلار قويناۋىنان «ءتىل قاتىپ»، رۋحتارى تۋعان حالقىمەن ساعىنىسا قاۋىشقان.
سول ءبىر تاريحي كەزەڭ، سول ءبىر ۇلى كەزەڭدەر حالىق ساناسىن سىلكىپ قانا قويماي، ۇلتتىق نامىس وتىن ۇرلەي تۇسكەن شاق ەدى. حالىقتىڭ وشكەنىن جاندىرىپ، ولگەنىن ءتىرىلتۋ ءۇردىسى بايان جەرىندە دە، ءوزىنىڭ ءساتتى جالعاسىن تاپقان.
ءسويتىپ، 1993 - جىلدىڭ 20 - قازانىندا ماشەكەڭنىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن كەڭشار دا اقىن، تاريحشى، كورىپكەل اۋليە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ وسى زامانعا، ساۋلەت ونەرىنىڭ تالاپتارىنا ساي سالىنعان مۇراجايى ايقارا ەسىك اشقان.
سول كۇنى ارقا توسىندە جەر-دۇنيەنى قاراشانىڭ قارا سۋىعى قالتىراتىپ تۇرعانداي ەدى. سوعان قاراماستان ماشەكەڭنىڭ مۇراجايىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا كەلگەن ادامداردان كوز تۇنادى.
اۋدانداعى ون ءبىر شارۋاشىلىقتان اۋدان ورتالىعىنان كەلگەندەردى بىلاي قويعاندا، سەمەي، كورشىلەس ەكىباستۇز قالالارىنان دا قوناقتار بارشىلىق ەدى.
مىنە، ءبىز اۋليەگە ارنالىپ سالىنعان ءمۇراجايدىڭ ىشىنە كىرىپ كەلەمىز. مۇندا قويىلعان ەكسپوناتتار اقىننىڭ ومىرىنەن مول حابار بەرەتىندەي. قارسى الدىمىزدا اق قاعازعا ءبىر كيمەلەپ كەلگەن ويدى جازا قويۋعا قۇلشىنا كىرىسكەن ماشەكەڭنىڭ ءبيۋستى تۇر. ونى كورگەندە اق جاۋلىقتى انالاردىڭ ءبىرى:
- جارىقتىق-اي، دەپ كوزىنە جاس العان. سول ءسات جۇرتتىڭ كوپشىلىگى قول ورامالدارىن جانارلارىنا قاراي جاقىنداتىپ جاتقانى بايقالىپ-اق قالعان. ءيا، بۇل تالاي جىلدار اڭساي كۇتكەن اسىلىنىڭ، ارداعىنىڭ تۋعان ەلىنە ارناعان ولشەۋسىز ەڭبەگىنىڭ ەندىگى جەردە حالىق يگىلىگىنە اينالاتىنان ءشۇباسىز سەنگەن ماشەكەڭنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ سارعايعان ساعىنىشتان شىققان كوز جاسى، قۋانىش كوز جاسى ەكەندىگى ءسوزسىز ەدى. ال كەيبىر اقساقالدار اللا ءوزىڭ كەشىرە گور دەسىپ، كۇبىرلەسىپ قويادى.
بالكىم، ولاردىڭ تاريحتىڭ، ماشەكەڭنىڭ الدىندا ەشبىر كىنالارى بولماسا دا، سوناۋ ءبىر سويقاندى جىلداردا وتكەن وكىنىشتى ءىس ءۇشىن اللادان، قالا بەردى ماشەكەڭنىڭ ارۋاعىنان كەشىرىم سۇراعاندىقتارى بولار.
ەكسپوناتتاردى اسىقپاي ارالاپ جۇرگەن ادامداردىڭ اراسىنان مۇرات دۇيسەنباي ۇلى راحمەتوۆتى كوزىم شالدى. سول ءسات جاڭا عانا ماشەكەڭنىڭ مۇراجايىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى بايانداما جاساعان اقىننىڭ نەمەرەسى، عالىم، جازۋشى قۋاندىق پازىل ۇلى ءماشھۇر ەڭبەگىن زەرتتەپ، ءار جىلداردا پىكىر ايتقان. م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، د. ابىليەۆ، ءا. قوڭىراتبايەۆ، م. بوجەيەۆ، س.داۋىتوۆتەرمەن قاتار ماشەكەڭنىڭ بەيىتىن قالپىنا كەلتىرىپ مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋدى قولعا العان ادامداردىڭ ەسىمىن ماقتانىشپەن ايتا كەلىپ، مۇرات دۇيسەنبايۇلىنا ازاماتتىق اق العىسىن ارناعانى ەسىمە ورالعان. راسىندا دا، مۇرات اعانىڭ جانە باسقالارىنىڭ سول جىلداردا.
ماشەكەڭ ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگى ەرلىكپەن پارا - پار ەكەن-اۋ دەگەن ويعا بەكىنگەن مەن وسىدان ءبىر جىل، ءبىر اي وتكەن سوڭ وسى اڭگىمەگە قايتىپ ورالىپ، مۇرات دۇيسەنبايۇلىن ىزدەپ باراتىنىمدى بىلگەن جوق ەدىم.
- ءيا، دەپ از ىركىلىپ، ويعا بەرىلگەن ول الدەن سوڭ. بۇل 1976 جىلى ەدى. «جاڭاجول» سوۆحوزىنا ديرەكتور بولىپ تاعايىندالدىم. سول جىلى اقىننىڭ كەلىنى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى سول كەزدەگى حالىق دەپۋتاتتارى وبلىستىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ماحمەت قايىربايەۆقا ارنايى بارىپ جولىعىپ، ماشەكەڭنىڭ بەيىتىن كوتەرىپ، قالپىنا كەلتىرۋگە رۇقسات الىپ كەلىپتى.
ماقاڭنىڭ كومەگىمەن ەكىباستۇز حالىق دەپۋتاتتارى قالالىق كەڭەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى ىسكە ارالاسىپ، قۇرىلىس ماتەريالدارىن اكەلىپ توگە باستاعان شاعى ەكەن. ءنۇريلا اپاي ماعان وسى جايلاردى بايانداپ، قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ ءالى دە جەتىسپەيتىندىگىن، قۇرىلىسشىلاردىڭ قاجەت ەكەندىگىن ايتتى. قانداي كومەگىڭ بار دەۋدى دە ۇمىتپادى. سۇراستىرا كەلسەم نۇريلا اپاي ەسكەلدىدەگى ماشەكەڭ بەيىتىنىڭ باسىنا جەڭىل - جەلپى كوشىپ تە العان ەكەن.
- كومەكتەسەمىز، اپا، قولدان كەلگەن كومەكتى ايامايمىز دەپ جاتىرمىن. ايتقاندى ورىنداۋ ازاماتقا سىن، قولدان كەلگەن كومەكتى اياعانىمىز جوق. 1977 - جىلى بەيىت قۇرىلىسى اياقتالدى. سول كۇنى بەيىت باسىنا جينالعان حالىقتىڭ قۋانىشىن كورسەڭىز عوي.
وسى ساتتە سول جىلداردا الدە ءبىر يگىلىكتى ءىس جايلى ءسوز بولا قالسا ەل باسشىلارىنىڭ ەرتەڭ الدەكىم جوعارى جاققا جازىپ جىبەرسە مەن جاۋاپ بەرەمىن، جۇرتتىڭ نەسى كەتەدى دەپ شىر-پىرى شىعاتىنى ەسىمە تۇسە كەتكەنى.
- مۇرات دۇيسەنباي ۇلى، قۇرىلىس ماتەرياددارىنىڭ، اسىرەسە ادام كۇشىنىڭ سول جىلدار دا جىرتىلىپ ايىرىلماعانى بەلگىلى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ قوراسى قۇلاپ، ءبىرىنىڭ ءۇيىنىڭ توبەسىنەن تامشى اعىپ، شارۋاشىلىق باسشىلارىنان ماتەريال سۇراپ، ول تابىلا قالعان جاعدايدا جوندەۋشى قۇرىلىسشىلار تاۋىپ بەرۋىن تالاپ ەتىپ كەڭسە تابالدىرىعىن توزدىرىپ جۇرگەنىن كوزبەن كورگەن ەدىك.
كەيدە مۇنىڭ ءوزى جوعارىعا جازىلار ارىز-شاعىمعا دا نەگىز بولىپ جاتاتىن. اقىننىڭ بەيىتىن كوتەرگەن كەزدە ءوزىڭىزدىڭ ۇستىڭىزدەن الدەكىمدەر جوعارى جاققا جۇيرىك قالامىن جورعالاتىپ جىبەرگەن جوق پا؟
- ول نە دەگەنىڭ؟ اۋىلدىڭ ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن قارتىنا دەيىن ماشەكەڭنىڭ بەيىتىنىڭ ويداعىداي بىتۋىنە تىلەكتەس بولدى دەسەم ارتىق ايتقاندىق بولماس. ءبىر دە ءبىرى «بەيىتتى نەگە كوتەرىپ جاتىرسىڭدار» دەپ ءسوز قوزعاعان ەمەس. قايتا قارجى قاجەت بولسا كومەكتەسەيىك دەۋشىلەر از بولعان جوق.
ءتىپتى، مۇراجاي سالۋ كەرەك دەگەندى دە سول اۋىل ادامدارى اۋىزعا العاش العان ەدى. سولاردىڭ ءبىرى قازاق ونەرىنىڭ بەلگىلى تارلاندارى قۋات، سۋاتتىڭ اكەسى اۋەزبەك ابۋسەيىتوۆ اقساقال ماشەكەڭنىڭ نەمەرەسى تولەۋبايدىڭ بولاشاق مۇراجايعا دەپ ارناپ جيناعان ءبىراز ەكسپوناتتارى بار، سونى پايدالانىپ، ماشەكەڭنىڭ مۇراجايىن اشۋ قاجەت، ءىستىڭ ءبىر قولعا الىنۋى عوي، ار جاعى وڭعارىلا بەرەدى دەپ اۋىل تۇرعىندارىنڭ اتىنان تىلەك بىلدىرگەن ەدى.
مەن تولەۋباي اقساقالدىڭ ۇيىندە جيناقتالعان ەكسپوناتتارمەن تانىستىم. وندا كيىز ءۇيدىڭ، اربانىڭ، بەسىكتىڭ التىباقاننىڭ، كەلىنىڭ ماكەتتەرى بار ەكەن. وسى زاتتاردىڭ، تاعى دا باسقا زاتتاردىڭ ماكەتىن تولەكەڭنىڭ ءوزى قولدان جاساعان كورىنەدى.
مەن ول كىسىلەردەن: ماشەكەڭنىڭ كيىم - كەشەگى، پايدالانعان زاتتارى بار ما؟ - دەپ سۇرادىم. بار دەستى ولار. كوز اينەگىن، كيىم - كەشەگىن تاعى دا باسقا زاتتارىن، شاي - ساماۋرىنىن كورسەتە وتىرىپ، مۇنىمەن قاتار دەدى ولار تاعى دا ەل ىشىندە تاراعان ماشەكەڭنىڭ زاتتارى بارشىلىق. ىزدەستىرەمىز، جيناستىرامىز دەستى.
كوپ ۇزاماي وسىنداعى مەكتەپتىڭ ءبىر بولمەسىن ماشەكەڭنىڭ مۇراجايىنا ءبولىپ بەردىك. سالتاناتتى جيىن ءوتتى. اۋەزبەك سالتانات ۇستىندە ماشەكەڭە ارناپ ءوزى شىعارعان ولەڭىن دومبىراعا قوسىلىپ ايتىپ بەردى. كەزىندە سەرى، ءانشى بولعان اۋەكەڭنىڭ سول ولەڭىن جازدىرتىپ الۋ بىردە - ءبىرىمىزدىڭ قاپەرىمىزگە كىرمەگەنىنە وكىنەمىن.
سونىمەن قاتار ول مۇراجايعا كۇمىس ەرتوقىمىن سىيلادى. اۋىلدىڭ اق جاۋلىقتى اجەلەرى مەن، اقساقالدارى ءان شىرقاپ، بي بيلەپ كەتتى. كەلەر جىلى اۋىل ورتاسىنان شارۋاشىلىق تاسىلمەن ەكى قاباتتى كلۋب ءۇيىن سالامىز، سونىڭ ەكىنشى قاباتىن ماشەكەڭنىڭ مۇراجايى رەتىندە پايدالانامىز-، دەپ جينالعان حالىققا ۋادە بەردىم.
اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندەگى كەيبىر جولداستارعا ويىمدى سەزدىرتسەم ولار، ءوزىڭ ءبىل، الدەكىم ۇستىڭنەن ارىز جازىپ جىبەرسە پارتيادان شىقپاساڭ دا سوگىس الاتىنىڭ ايدان انىق دەگەندى اڭعارتتى.
قاتتى تولقىپ ويلانۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى، پارتيادان شىقپاساڭ دا سوگىس الۋدىڭ ءوزى ول جىلداردا العا باسقان ادىمىڭدى ارتقا قاراي شەگىندىرۋمەن پارا-پار ەدى.
الدەنەدەن اۋىل ادامدارىنىڭ مەن ۋادە بەرگەن ساتتە گۇل-گۇل جايناعان جۇزدەرى، اۋەكەڭنىڭ اۋەزدى ءانى قۇلاعىما كەلگەندەي بولدى. سونىمەن قاتار «ۋادە قۇداي اتى» دەگەندى جاستاي سانامىزعا ءسىڭىرىپ وسكەن اۋىل بالاسىمىز عوي تاق تۇسسە تاڭدايعا، ب ا ق تۇسسە ماڭدايعا» دەگەندەي نارتاۋەكەل دەگەن ەدىك.
اۋليە بابامىزدىڭ ارۋاعى قولدادى ما ەكەن. ايتەۋىر ەشكىم جوعارىعا دا، تومەنگە دە بۇل جايلى «حابار» سالۋعا اسىقپادى. مادەنيەت ءۇيىنىڭ قابىرعاسى كوتەرىلىپ، ىشكى وڭدەۋ ءجۇمىستارى دا اياقتالدى.
وسى ساتتە مەن وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى بالتاباي سەيسەنبەكوۆكە جولىعىپ، مۇراجايدى جابدىقتاۋعا قول ۇشىن بەرۋدى ءوتىندىم. كوپ ۇزاماي پاۆلودارداعى ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كەلىپ، جۇمىستى قولعا الدى. ال بۇل كەزدە بولاشاق مۇراجايدىڭ ەكسپوناتتارىن ءبىرجارىم جىلدىڭ ىشىندە امانكەلدى وماروۆ جيناستىرىپ تا ۇلگەرگەن ەدى.
ق. ساتبايەۆتىڭ 90 - جىلدىعىن تويلاۋعا سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ كەلە قالدى. ول ماشەكەڭنىڭ باسىنا ات باسىن بۇرىپ، بەيىتىن ماۆزولەي ەتىپ سالىڭدار. مۋزەي ءۇيىن جەكە سالىڭدار، دەپ نۇسقاۋ بەرىپ قارجى ءبولدىرتتى. سوڭعى مۇراجاي كەزىندە سول كىسىنىڭ نۇسقاۋىمەن جوسپارلانعان ەدى. مىنە، ونىڭ حالقىنا قىزمەت ەتىپ تۇرعانىنا دا ەكىنشى جىل. تاعى دا قانداي ساۋالىڭىز بار، - دەدى ول ماعان نازارىن تىكتەپ.
- باستاعان ءىستىڭ ءساتتى اياقتالۋى ءارقاشاندا قۋانىش دەي تۇرساق تا سول قۋانىش ۇستىندە دە ادامنىڭ جان جۇرەگىن تولقىتىپ، ەسىندە ماڭگىلىك قالاتىن ەرەكشە ساتتەر دە بولادى عوي. سول جاعىنا دا ازداپ توقتالىپ وتسەڭىز.
- مادەنيەت ۇيىندەگى مۇراجاي اشىلعاندا اقبايبىشەنىڭ سۇيىندىكتىڭ شەشەسى (زەينەپ) كوزى ءتىرى ەدى. ءوزىنىڭ ۇستىندەگى شاپانىن شەشىپ الىپ مەنىڭ يىعىما ءىلدى. سول ساتتە ايتارى جوق قاتتى تولقىدىم. قارت انانىڭ جان - دۇنيەسىنىڭ دارحاندىعىنا ءسۇيسىندىم دەپ ءۇنسىز قالعان ول الدەن سوڭ بارىپ شاپانىن اقبايبىشەنىڭ وزىنە قايتىپ بەردىم. ءقازىر دە سۇيىندىكتىڭ ۇيىندە تۇر، دەگەن ەدى.
سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
قازاقتا قوناق سىيلاۋدىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بار. سونىڭ ءبىرى - تۇستەنۋ سالتى. بۇل - كادىمگى قوناقاسىنا جاقىن عۇرىپتىڭ ءبىرى. ۇلتىمىزدىڭ ادەتى بويىنشا بىرنەشە جاس جىگىتتەر سوعىمى سەمىز، قوناقاسىعا مىرزا ءۇ...
