الىپتىڭ ءوزى – كيەلى كوزى
قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلىنىڭ تۋىلعانىنا – 150 جىل
حح عاسىرداعى قازاق سپورتىن قاجىمۇقانسىز كوزگە ەلەستەتۋ قيىن. قاجىمۇقان – قازاق سپورتىنىڭ كوشباسى، الاش جۇرتىن، تورتكۇل دۇنيەگە العاش تانىتقان ارۋاقتى باتىر. قاجىمۇقان حالقىمىزدىڭ تاريحىنا ماڭگىلىككە تىركەلگەن الىپ تۇلعا.
حالقىمىز قاجىمۇقاندى «كۇش اتاسى» دەپ تەگىن اتاعان جوق. قازاق الىبى دۇنيەجۇزىلىك كۇرەس تاريحىنداعى وقشاۋ تۇلعانىڭ ءبىرى. دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيونى اتاعىن بىرنەشە مارتە ولجالاعان ادامنىڭ كۇرەس ونەرىن وركەندەتۋگە قوسقان ۇلەسىن تىزبەلەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ول كەزدە قازىرگىدەي سالماققا قاراپ كۇرەسۋ دەگەن جوق. قاجىمۇقاننىڭ جۇمىر جەردىڭ بار بەلدiسiن بەت قاراتپاي جىعۋى، ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە الەم چەمپيونى اتانۋى قازاقتىڭ كۇرەس تاعىنا شىعۋى ەمەس پە؟ قاجىمۇقانعا ءبىز وسى ءبىر عاجاپ جەڭىسى ءۇشىن ماڭگىلىككە قارىزدارمىز. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «الىبى بۇل زاماننىڭ قاجىمۇقان. ادامنىڭ وسى كۇنگى مىقتىسى شوڭ» دەگەن ەكى اۋىز سوزىندە الاش جۇرتىنىڭ ءوز الىبىن ايبىن تۇتۋى، ماقتانۋى، وعان جان تەڭگەرمەۋى ءتارىزدى ماڭگى الاۋلاعان سەزىم جاتىر.
سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ « دۇرىلدەپ ءوتتىڭ دۇنيە باس بالۋانى، ۇل تارتىپ تۋسا يگى ەندى وزىڭە»، دەگەن ارمانعا، ماقتانعا تولى ەكى جولى قاي قازاقتىڭ دا جان جۇيەسىن الابوتەن شىمىرلاتاتىنى داۋسىز. كۇش اتاسىنا جىر ارناعان اقىندار از بولعان جوق، قادىر مىرزالييەۆتىڭ:
تاۋ كوتەرسەڭ قارىڭ سەنىڭ تالماپتى،
سونداي كۇشپەن اتا - باباڭ مال باقتى.
ساعان ارناپ قۇيعان شويىن ەسكەرتكىش
بولماس سەنەن سالماكتى،- دەگەن جولدارىنان قاجىمۇقاننىڭ تاۋداي تۇلعاسى، ءبۇتىن ءبىر ءبىر حالىقتىڭ بويىنداعى باۋىرقانعان قايرات، بۇلا كۇش ايقىن اڭعارىلادى.
قاجىمۇقان جايىندا قالام تەربەگەن جازۋشىلار، عالىمدار، جۋرناليستەر از ەمەس. قالماقان ءابدىرقادىروۆ، مۇراتقان تانەكەيەۆ، اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ، ءالىمقۇل بۇركىتبايەۆ، ماركس قازىكەنوۆ سەكىلدى ازاماتتار بالۋان مۇراسىن كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتۋ ماقساتىندا كوپ ەڭبەك تىندىردى.
كۇش اتاسىنىڭ تەمىرلانداعى كەسەنەسىنىڭ بوي كوتەرۋىنە زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تىكەلەي ىقپالى بولعانىن جاقسى بىلەمىز. وسىنىڭ ءبارى قاجىمۇقاننىڭ حالقى ءۇشىن توككەن تەرىنىڭ قايتارىمى. ەلىنىڭ، جەرىنىڭ مەرەيىن، مارتەبەسىن وسىرگەن ءبىرتۋار بالۋانعا دەگەن حالقىنىڭ ماڭگىلىك قۇرمەتى. بالۋاننىڭ باسىنا تاۋەل ەتۋگە بارعان ادامنىڭ نازارى بىردەن كەسەنە قابىرعاسىنا ىلىنگەن ءمارمار تاقتاعا تۇسەدى. تاقتادا قاجىمۇقاننىڭ داڭقتى جەڭىس جولى قىسقاشا تۇيىندەلگەن.
چەمپيوندىققا باستاعان داڭعىل جول...
مۇقاننىڭ كاسىپقوي بالۋاندىق جولى 1901 جىلى ومبىدا بولىپ جاتقان تاتاردىڭ ءداستۇرلى «سابانتويىندا» ورىستىڭ اتاعى جەر جارعان تاجىريبەلى، قارت بالۋانى اندرەي زلوبينمەن كەزدەسۋىنەن باستالادى. بۇل كۇرەستە مۇقاننىڭ عالامات كۇش يەسى ەكەنىن تۇسىنگەن زلوبين جاس جىگىتكە پەتەربۋرگتەگى بۇكىل رەسەيگە «ۆانيا اعاي» دەگەن اتپەن تانىلعان يۆان لەبەديەۆتىڭ بالۋاندار مەكتەبىنە جول نۇسقايدى. وندا سيرك ويىندارىن كورسەتۋگە ماشىقتانادى. 1903 جىلدىڭ تامىز ايىنان 1904 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن التى اي فرانسۋز كۇرەسىن ۇيرەندى. بۇل جەردە ول ورىستىڭ جانە تاعى باسقا ۇلتتاردىڭ بالۋاندارىمەن بىرگە جاتتىعادى. ولاردىڭ ىشىندە «چەمپيونداردىڭ چەمپيونى» اتانعان يۆان پوددۋبنىي، يۆان شەمياكين، يۆان زايكين، شۋلس، ميشا بوروۆ، مەدۆەديەۆ، وسيپوۆ، تۋنيستىك مۋرزۋك سياقتى دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى بالۋاندارمەن تەك جاتتىعىپ، كۇرەسىپ قانا قويماي، ولارمەن دوس بولىپ تا كەتەدى. ول كوپ ۇزاماي ودەسساعا بارىپ، ۆەتليجينسكيي دەگەن كىسىنىڭ جەكەمەنشىك مەكتەبىنە ءتۇسىپ، كۇرەستىڭ باسقا تۇرلەرىن دە ۇيرەنەدى. گامبۋرگ قالاسىندا دا كۇرەس تاجىريبەسىن تولىقتىرادى. 1904 جىلى مۇقان تۇڭعىش رەت رەسمي تۇردە كۇرەسكە تۇسەدى. 1905 جىلى ناۋرىز ايىنا دەيىن سوزىلعان وسى جارىستا ورىستىڭ ەڭ مىقتى بالۋاندارىن جەڭەدى. يۆان پوددۋبنىيمەن تەڭ ءتۇسىپ، كىشى التىن مەدالدى يەلەنەدى. بابامىز ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن يۆان پوددۋبنىيمەن دوستىعىن، ونىڭ ادامگەرشىلىگىن ايتىپ كەتكەن ەكەن. پوددۋبنىي قاجەكەڭنەن 10 جاس ۇلكەن، 16 كەلىدەي اۋىر بولعان.
كييەۆتەن كەيىن مۇقان قازانعا كەلىپ، ءبىرىنشى بايگەنى جەڭىپ، مىڭ سوم التىن اقشا مەن ءبىر التىن مەدال الادى. 1905 جىلى ول رەسەيدىڭ ءبىرسىپىرا بالۋاندارىمەن، سونىڭ ىشىندە پوددۋبنىيمەن بىرگە فرانسيانىڭ كينت قالاسىنا بارىپ، حالىقارالىق جارىستا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جۇلدەنى بولىسەدى. ءبىرىنشى جۇلدە -1000، ەكىنشى جۇلدە 500 فرانك ەكەن. پوددۋبنىي اقشانى تەڭ بولەدى. بۇل ءجايت ەكەۋىن ەگىز تۋعان باۋىرداي جاقىنداستىرادى.
كوپ ۇزاماي ولار پاريجگە كەلەدى. سول كەزدە ءحىح عاسىردىڭ ەڭ كۇشتى بالۋانى اتالىپ جۇرگەن پاۋل ءشميدتىڭ باعىن شايقالتادى. جىلدىڭ اياعىنا تامان رەسەيدىڭ اتىنان قاجەكەڭ مەن پوددۋبنىي گەرمانيادا 150 -گە جۋىق بالۋان جينالعان جارىسقا قاتىسادى. قاجەكەڭنىڭ ايتۋىنشا، اعىلشىن بالۋانى پيرار كولوستىڭ ءتۇرى ادام شوشىرلىق ەكەن. ءدال وسى تۇستا پوددۋبنىي اۋىرىپ قالىپ قاجىمۇقاننىڭ ءبىر ءوزى كۇرەسەدى. جارىستىڭ سوڭىندا ءبىرىنشى ورىن مەن ەكىنشى ورىندى پيرار كولوس پەن قاجىمۇقان بولىسەدى.
كەيىن گامبۋرگتەگى ءبىر جارىستا كولوس مۇقاندى جەڭە المايتىنىن بايقاپ، ونى تەمىر قىسقاشپەن ۇرىپ قۇلاتادى. مۇقان توعىز كۇندەي ەمدەلىپ، قايتا بەلدەسكەندە كولوستىڭ اۋزىنان قارا قانىن اعىزادى. كولوستىڭ جانكۇيەرلەرى مىلتىق اتىپ، وق بالۋاننىڭ سىرت جاعىندا تۇرعان پوليسيا قىزمەتكەرىنە تيەدى. سيرك باسشىلارى جارىقتى ءوشىرىپ، قاراڭعىدا مۇقاندى بوي تاسالاتىپ جىبەرەدى ( اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ. كەرۋەن. 195 - بەت. 1989 جىل ).
مۇقان 1905 جىلعا دەيىن پاريج، لوندون، ۆارشاۆا، گامبۋرگ، ريم، پراگا، ۆەنا، مادريد، ودەسسا، مينسك، يالتا، ۆيلنيۋس سياقتى قالالاردا جۇلدەلى ورىندارعا يە بولدى.
1905 جىلى جاپونياعا بارىپ، دجيۋ- دجيتسۋ كۇرەسى بويىنشا ساراكيكي ءجيندوفيدى جەڭەدى. داڭقتى بالۋانىمىز 1906 جىلى بەرلين قالاسىندا ەۋروپا چەمپيونى، نەمىس بالۋانى تون كەننەديدى جەڭىپ، قۇرلىقتا تەڭدەسسىز اتانعان. 1910 جىلى بەرليندە دۇنيە ءجۇزىنىڭ چەمپيونى گانس كاۋندى جەنىپ، الەم چەمپيونى اتاعىنا قول جەت كىزەدى. 1913-1916 جىلدارى پاريج قالاسىندا الەم چەمپيونى ستۋرمەنتتى جەڭگەن.
قاجىمۇقان بابامىز – ءبىز ءۇشىن ماڭگى جادىمىزدا قالار، دارا تۋعان سوم تۇلعا. ەلىن، جەرىن سۇيگەن، قانشا قيىنشىلىق كورسە دە مويىماعان، قاجىرلى قايراتىمەن، الاپات كۇشىمەن، اقىل - پاراساتىمەن ەل سۇيىكتىسىنە اينالعان باتىر بابامىزدىڭ ەلىمەن، ۇلتىمەن بىرگە ماڭگى جاساي بەرەرى انىق.
دايىنداعان: ءابدىلاشىم ارداق ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
You Might Also Like
-
كەمەلەر جۇزدىرگەن شاعىلتىپ جەلكەنىن ايعا، تاۋ تولقىن توسىڭدە تەربەلگەن ەركە كۇن قايدا؟ قايدا سول داۋرەنىڭ تاعدىردان كۇش-قۋات سەزگەن، شاعالا كوكتەمنىڭ دۇركىرەپ ۇشتى ما كوزدەن؟
-
اياكوز دەگەن - اياداي بۇلاق دەسەدى. جۇرتتاردا قالعان جۇمباقتى كىمدەر شەشەدى؟ اياكوز بولىپ. عاسىرلار العا كوشەدى، ايا، كوز، ايا - ارۋلار ەلى كەشەگى!، -دەپ اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ جىرلاعانداي توعى...
