قاسيەتتى مەكەن اياگوز
اياكوز دەگەن - اياداي بۇلاق دەسەدى.
جۇرتتاردا قالعان جۇمباقتى كىمدەر شەشەدى؟
اياكوز بولىپ. عاسىرلار العا كوشەدى،
ايا، كوز، ايا - ارۋلار ەلى كەشەگى!، -دەپ اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ جىرلاعانداي توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان، ماحاببات ورداسىناي اينالعان اياگوزدىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭدە.
اياگوز-كيەلى ايماق. اركىمگە ءوزىنىڭ تۋعان جەرى، كىندىك قانى تامعان جەرىنىڭ سۋى دا، توپىراعى دا قاسيەتتى. سونى ءبىلىپ، سەزىنىپ، توپىراعىنىڭ ءقادىرىن، جۋسانىنىڭ يەسىن، سۋى مەن اۋاسىنىڭ شيپا ەكەنىن، ال وسى جەردەگى ءومىر سۇرگەن اتا-بابامىزدىڭ رۋحتى ەكەنىن ءوزىمىز عانا ءبىلىپ قويماي، جاس ۇرپاق بويىنا سىڭدىرە بىلسەك بويىمىزداعى وتانسۇيگىشتىك قاسيەتىمىز نىعايادى. ال ەندەشە، ءوز تۋعان جەرىمنىڭ تاريحىنان سىر شەرتىپ وتەيىن.
قالانىڭ قازىرگى اتاۋى اۋداننان اعىپ وتەتىن اياگوز وزەنىنە بايلانىستى قويىلعان. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە وزەننىڭ اتى تۇركىلەردىڭ اي تايپاسىنىڭ اتاۋى مەن تۇركىشە "وگوز"، "وزەن"، ياعني "اي رۋىنىڭ وزەنى" دەگەننەن پايدا بولعان. ال حالىقتا تۇركىشە ايا "ادەمى" جانە «كوز» دەگەن نۇسقا كەڭ تارالعان. اياگوز جايلى اڭگىمە قوزعالسا «اياگوز اقىندار ەلى، ابىزدار ەلى، ماحابباتتىڭ بەسىگى»-دەپ ماقتانىشپەن ايتادى. سوزىمە دالەل رەتىندە، ماحاببات دەگەندە كۇللى تۇركى الەمىنىڭ سيمۆولى بولعان قوزى كورپەش-بايان سۇلۋدىڭ وتانى، ابىزدار دەگەندە - سوناۋ تاشكەندى بيلەگەن نار داۋىستى نارىنباي، ابىلايدىڭ باس ەلشىسى قۋ داۋىستى قۇتتىباي، «دالا پرومەتەيى» اتانعان اقتايلاق بي، جوبالاي مەن سەرىكباي بيلەردىڭ اتا مەكەنى، سوناۋ اقتامبەردى، دۋلات، ءارىپ سياقتى توكپە اقىن-جىراۋلاردىڭ، باتىرلار دەگەندە سول اقتامبەردى، ەر ەسپەمبەت، قازىمبەت، ورىس پەن قۇتتىمبەت، قاساباي مەن شىنقوجا، بەردىقوجا مەن شاقانتاي، ماتاق، بودەس سياقتى باتىرلار دالاسى.
اياگوز - ۇلى ابىلايحاننىڭ ءوزى يىعىنا التىنمەن اپتالعان تون جاپقان ەسپەمبەت باتىردىڭ تۋعان جەرى.
اياگوز - قولىنداعى تۋ سابىن كەلەسى تۋ ۇستارعا تاپسىرعانشا اجال-مەن تايتالاسىپ، جان ءتاسىلىمىن تۋ تۇبىندە تۋلاپ جاتىپ تاپسىرعان قازىمبەت باتىردىڭ كىندىك قانى تامعان جەر.
اياگوز - قابانباي تۋى استىندا توماعاسىن تۇڭعىش سىپىرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلارىنا نايزا تىرەپ، قىلىش سۋىرعان شىڭعوجا، بودەس، بيجىگىت سياقتى ەلى مەن جەرى ءۇشىن شىبىن جانىن ساداقا ەتكەنباتىرلاردىڭ وتانى.
اياگوز - قازاق-قالماق سوعىسىندا تىنىسى تالماعان داۋىلپازدار-اتاقتى اقتامبەردى جىراۋ مەن بورانباي ءبيدىڭ اتا قونىسى.
اياگوز - تاڭدايىنا بۇلبۇل ۇيا سالعان قۋ داۋىستى قۇتتىباي ءبيدىڭ، اتاعى التى الاشقا ايگىلى اقتايلاق ءبيدىڭ، «دالا گەركۋلەسى» اتانعان باراق تورەنىڭ دە دۇنيەگە كەلگەن ولكەسى.
اياگوز «تۋعان جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرماسا، توزاقتان ءبىر كىسىلىك ورىن تابىلار» - دەپ، سۇيەگىن سوناۋ تۇركىستانعا سۇيرەمەي، تۋعان جەرگە جەرلەۋدى وسيەتتەگەن بايقارا ءبيدىڭ، قارادان حان شىققان قيسىقتىڭ دا مۇردەسى جاتقان جەر.
اياگوز - دۋالى ءسوزى جالپاق جۇرتقا جەتكەن دۋلات، تۇبەك، سابىرباي، قۋاندىق، الاپات دارىن ءارىپ پەن الماستاي جارقىلداعان ءۋايىستىڭ، مارجان ءسوزدىڭ كيەلى مۇراسىن ۇستاعان ادىق، ساركوز، تولەۋ، ەسەنسارى سياقتى وراق ءتىلدى، وت اۋىز اقىنداردىڭ ەلى.
اياگوز-اقپاننىڭ اقىرعان ايازىندا شابىنىپ تۇرعان اشۋلى بۋرانىڭ جۇرەگىن جارىپ جەپ، جەرىنىڭ باسقان انادان تۋعان جانىبەككە باتا بەرگەن قاراكەرەي سوقىر ابىزدىڭ ءتول توپىراعى.
ەلباسى ايتقانداي، اياگوز جەرى دە قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى گەوگرافياسىنا كىرۋگە ابدەن لايىق ولكە. سەبەبى، اياگوز جەرىندە بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا اسا ماڭىزدى ورىن الاتىن جوڭعار-قازاق شايقاسىنىڭ كۇردەلى ساتتەرىنىڭ وتكەندىگىن بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاق ەشقاشان ۇمىتپاۋى ءتيىس. اتاپ ايتقاندا، ەلدىگىمىز بەن ەرلىگىمىزگە سىن بولعان، بابالارىمىزدىڭ ەرەن ەرلىگى مەن قايتپاس قايسارلىعىن، تۋعان جەردى اتا جاۋدان قورعاپ قالۋداعى قاھارماندىعىن الەمگە پاش ەتكەن بۇل شايقاستىڭ بارىسىندا وسى ولكەدە قازاقتار العاشىندا ادام ايتقىسىز جەڭىلىسكە ۇشىراسا، كەيىننەن جوڭعارلار وسى وڭىردە قازاق حالقىمەن دوستىق شارتقا قول قويدى. ەندىگى كەزەكتە وسى وقيعالارعا قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك.
1717 جىلى قايىپ حان مەن ءابىلحايىر حان قازاق ورداسىنىڭ وتىز مىڭ اسكەرىن باستاپ ءدۇربىن-ويراتقا قارسى اتتانعان. بۇل ءبىر ءۇمىت كۇتكەن جورىق ەدى. اتتانىس الدىندا ءبىراز ۋاقىت سوعىسقا جاتتىققان ەكى جاق اياگوز وزەنىندە بەتتەستى. مىلتىقپەن قارۋلانعان، وزەننىڭ ارعى بەتىندە شەپ قۇرعان مىڭ قارالى قالماق ۇزاقتى كۇن وق اتىپ، قازاقتارعا قارسى قادام اتتاتتىرمادى. كەش باتا اعاش كەسىپ، بەكىنىسىن نىعايتا تۇسكەن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى وزەننىڭ جوعارىراق تۇسىنان ءوتىپ، شەپ قۇردى. ءسويتىپ وتىرعاندا قالماقتارعا كومەككە مىڭ جارىم ادام جەتتى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭ بوزىندا قالماقتارعا تاعى دا مول اسكەر كەلىپ قوسىلدى. تىڭ كۇشپەن باستالعان قالماق شابۋىلى قازاقتاردى تۋ-تالاقاي قىلدى. وسىدان كەلىپ، كەيىننەن ءابىلحايىردىڭ ايگىلى «اياگوزدىڭ كەبىن كيەمىز» دەگەن ءسوزى ەل اراسىنا تاراپ كەتتى.
ال، قالماقتار قازاق حالقىمەن كەلىسىمگە كەلەتىن ساتىنە كەلەر بولساق، جوڭعار حانى قالدان سەرەن 1745 جىلى ولگەننەن كەيىن جوڭعارلاردىڭ ءوز ىشىندە الاۋىزدىق باستالادى. ونىڭ ۇستىنە جۇڭگو يمپەراتورى سينلۋن اسكەرلەرى 1758 جىلى جوڭعاريانى جاۋلاپ الادى. وسىدان كەلىپ كىشى جانە ورتا ءجۇز جەرىنە ءقاۋىپ تونەدى. وسى جاعدايلاردى ەكشەلەي كەلىپ، ابىلاي حان قىتايلارمەن اراداعى قارىم-قاتىناستى ساقتاي وتىرىپ، قالماقتارمەن شارت جاساستى. بۇل شارتقا وتىرۋ ءۇشىن ءار جاقتان ەكى مىڭ ادامنان قازاق- قالماق وكىلدەرى جينالىپ اياگوز وزەنىنىڭ بويىنداعى ءبىر سوعىستا قالماقتىڭ قاندىجاپ دەگەن حانى ولگەن باتپاقسۋ دەگەن سالاسىندا كەلىسسوز جۇرگىزدى. بۇل كەلىسسوزگە كوكشەتاۋدان ابىلاي حان كەلىپ، ەر جانىبەك جانە باسقا كوپتەگەن حالقىمىزدىڭ باتىر-باعلاندارى قاتىسادى. بۇل شارت قالماقتىڭ وسى جەرىندە قازا تاپقان قونتايشىسىنىڭ ەسىمىمەن تاريحتا «قاندىجاپ شارتى» دەپ اتالسا، ەل ىشىندە بەيبىت زامان تىنىشتىق ورنادى دەگەن سوزبەن باتپاقسۋ وزەنى ەندىگى كەزەكتى مامىراجاي ءومىردىڭ بەلگىسى رەتىندە «مامىرسۋ» دەگەن اتقا يە بولادى. وسىلايشا «قاندىجاپ شارتى» كەيىننەن حالىق اراسىندا «مامىرسۋ كەلىسىمى» دەگەن اتقا يە بولعان. اياگوز وڭىرىندە وتكەن وسى تاريحي وقيعا بۇل ولكەدە بولعان جانە وعان كەلگەن ساياحاتشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان ەش ۋاقىتتا تىس قالماعان.
اياگوز - بۇكىل قازاق جەرىنىڭ برەندى بولعانداي قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋعا سوعىلعان عاجاپ ماۆزولەي ورنىققان ورىن. تاڭسىق تەمىرجول بەكەتىنەن كۇن باتىسقا قاراي 10 شاقىرىمداي جەردە اياگوز وزەنى تابيعات -انانىڭ شەبەر قولىمەن ەرەكشە ادەمى سىزىلعان جارتى شەڭبەر بويىمەن ساداقتىڭ يىنىندەي ارنا جاساپ، اعىپ وتەدى. وسى ءيىننىڭ ءداپ ورتاسىنداعى بيىكشە توبەدە ماحاببات ماۆزولەيى تۇر. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن قوس عاشىققا ارنالعان جاۋھار جىرعا تاڭدانۋمەن شەكتەلىپپىز دە، جۇمباق تۇنعان ءۇنسىز ارحيتەكتۋرالىق كەرەمەتتىڭ ىشكى سىرىنا ۇڭىلمەپپىز. ەسكەرتكىش ادىرناسى ونشاقتى شاقىرىمعا تارتىلعان الىپ ساداقتىڭ الىپ جەبەسىنە ۇقسايدى. ەسكەرتكىش جەبەنىڭ نىساناعا بايلاعانى جاۋىزدىق. ماۆزولەي پيراميدا ۇلگىسىمەن قالانعان. بۇل دا ءتورت قىرلى، بۇل دا ءسۇيىر. ەسكەرتكىش وتكەننىڭ ءجاي جاڭعىرىعىن ەمەس، رۋحاني ونەگەسىنىڭ تولعانىس- كۇيزەلىسكە تولى تەمپەرامەنتىن بۇگىنگە سالقىنداماعان قىزۋىمەن جەتكىزدى. تۇن-تۇنەگىنىڭ ىزعارىن دا، كۇن-كۇنەسىنىڭ شۋاعىن دا كەيىنگى ۇرپاق زەردەسىنە اماناتتاپتى.
مىنە، مەنىڭ ءوڭىرىمنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىنداي. وسىنداي تاريحى تاعلىمدى ءوڭىردىڭ كەلەشەكتە داۋىلعا دا، جاۋىنعا دا قارسى قونا بەرەتىن سان اقيىقتارعا تولعاقتى بولاتىنىنا كۇمان جوق. تەكتىلىك تامىرى اياگوزدە سوعۋىن توقتاتپاق ەمەس.
دايىنداعان: بەرىكحانوۆا ارايلىم ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
جەتەكشىسى: قوزىباقوۆا ف. ا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
You Might Also Like
-
قاسىم ۇلى كەنەسارى حان (1802-1847) – قازاق حاندىعىنىڭ سوڭعى حانى، ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ايگىلى باسشىسى. ول ءوزىنىڭ تەگى جاعىنان تورە تۇقىمىنان. باباسى – قازاقتىڭ اتاقتى حانى ابىلاي. ا...
