ارال تاعدىرى - ادامزات تاعدىرى
كەمەلەر جۇزدىرگەن شاعىلتىپ جەلكەنىن ايعا،
تاۋ تولقىن توسىڭدە تەربەلگەن ەركە كۇن قايدا؟
قايدا سول داۋرەنىڭ تاعدىردان كۇش-قۋات سەزگەن،
شاعالا كوكتەمنىڭ دۇركىرەپ ۇشتى ما كوزدەن؟م.شاحانوۆ
تابانىنان سۋ كەتىپ، تۋلاعان تولقىنى قۇمعا اينالعان ارال - ەلدىڭ ۇلكەن پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىن. ارال تەڭىزى كەزىندە پلانەتامىزداعى ەڭ ۇلكەن تەڭىز بولىپتى. ال قازىرگى ۋاقىتتا ول سوڭعى كۇندەرىن ءسۇرىپ، تارتىلۋدا. كەزىندە قاسىم امانجولوۆ سياقتى اقىندار جىرلاعان، تالاي اتاقتى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان ارالدىڭ ەكولوگيالىق پروبلەماسى وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. بۇرىن ارال تەڭىزى ءوڭىر ەكونوميكاسىن، ونىڭ وندىرىستىك سالالارىن دامىتۋدا، حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدە، تۇراقتى الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارعان ەدى. ءامۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرىنىڭ قۇنارلى جەرلەرى، سونداي-اق جايىلىمدار مال شارۋاشىلىعى، قۇس شارۋاشىلىعى، اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن ءوسىرۋ سالاسىندا ونداعان مىڭ ادامدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتتى. ارال تەڭىزىنىڭ پروبلەمالارى حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا ايماقتىڭ ءىرى وزەندەرى – سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرىنىڭ تۇبەگەيلى رەتتەلۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى جانە ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندىردى. 1980 جىلداردىڭ اياعىندا سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى ناتيجەسىندە ارال تەڭىزى ۇلكەن ارال تەڭىزىنە (وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا) جانە سولتۇستىك/كىشى ارال تەڭىزىنە (قازاقستان اۋماعىندا) ءبولىندى. 2001 جىلدان باستاپ ۇلكەن ارال تەڭىزى سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى شىعىس ارال جانە باتىس ارال تەڭىزدەرىنە ءبولىندى.
ارال تەڭىزىنىڭ تاعدىرى بۇگىندە الەم جۇرتشىلىعىن تولعاندىرىپ وتىرعانى راس. ەندى تەڭىزدىڭ پروبلەمالارىنا توقتالىپ كەتسەك. ورتالىق ازيانىڭ ەلدەرى مەن 62 ميلليون حالقى باستان كەشكەن جاھاندىق ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ جاڭا تاريحىنداعى ەڭ ءىرىسىنىڭ ءبىرى ارال تەڭىزىنىڭ قاسىرەتى ، ول ءوزىنىڭ ەكولوگيالىق-كليماتتىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالدارى بويىنشا ءوڭىردىڭ ورنىقتى دامۋىنا، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، گەندىك قورىنا جانە وندا تۇراتىن ادامداردىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي قاتەر توندىرەدى. بۇرىنعى بىرەگەي، ادەمى جانە الەمدەگى ەڭ ءىرى جابىق سۋ قويمالارىنىڭ ءبىرى بولعان ارال تەڭىزى ءبىر ۇرپاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىندە تولىعىمەن جويىلۋ قاۋپىندە بولدى، بۇل وسىندا تۇراتىن حالىقتىڭ، ارال ماڭىنداعى ەكوجۇيەنىڭ جانە بيوارتۇرلىلىكتىڭ ومىرىنە بۇرىن-سوڭدى بولماعان اپات پەن ورنى تولماس زيانعا اينالدى. ارال تەڭىزى 1960 جىلعا دەيىن اۋدانى 68،9 مىڭ شارشى كم جانە سۋ كولەمى 1083 تەكشە كم بولاتىن الەمدەگى ەڭ ءىرى تۇيىق سۋ ايدىندارىنىڭ ءبىرى بولدى، ونىڭ ۇزىندىعى 426 كم، ەنى 284 كم، ەڭ ۇلكەن تەرەڭدىگى 68 م بولعان ەدى. ارال جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسى الۋان ءتۇرلى ءوڭىر بولدى، ارال ءوڭىرىنىڭ سۋ ايدىندارىندا بالىقتاردىڭ 38 ءتۇرى جانە سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلاردىڭ ءبىرقاتار تۇرلەرى مەكەندەدى، كيىكتەردىڭ سانى 1 ملن.باسقا دەيىن جەتتى، فلوريستيكالىق قۇرامى جوعارى وسىمدىكتەردىڭ 638 ءتۇرىن قۇرادى. بۇدان باسقا، ارال تەڭىزى ءوڭىر ەكونوميكاسىن، ونىڭ وندىرىستىك سالالارىن دامىتۋدا، حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدە، تۇراقتى الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. بۇرىن تەڭىز الەمدەگى ەڭ باي بالىق اۋلاۋ جەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعان: ارال ماڭىنداعى سۋ قويمالارىندا بالىق اۋلاۋدىڭ جىل سايىنعى كولەمى 30-35 مىڭ توننانى قۇرادى. ارال جاعالاۋىندا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ 80 پايىزدان استامى بالىق پەن بالىق ونىمدەرىن وندىرۋمەن، وڭدەۋمەن جانە تاسىمالداۋمەن اينالىسقان. ءامۋداريا مەن سىرداريا اتىراۋىنىڭ قۇنارلى جەرلەرى، سونداي-اق ونىمدىلىگى جوعارى جايىلىمدار مال شارۋاشىلىعى، قۇس شارۋاشىلىعى، اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن ءوسىرۋ سالاسىندا 100 مىڭنان استام ادامدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتتى.
ارال تەڭىزىنىڭ پروبلەمالارى XX عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا ءوڭىردىڭ ءىرى ترانسشەكارالىق وزەندەرى - سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرىنىڭ ويلانباي رەتتەلۋى ناتيجەسىندە پايدا بولدى. مۇندا تۇراتىن حالىقتىڭ ەداۋىر ءوسۋى، ۋربانيزاسيا جانە جەردى قارقىندى يگەرۋ اۋقىمى، ارال تەڭىزى باسسەينىنىڭ سۋ اعىندارىنداعى ءىرى گيدروتەحنيكالىق جانە يرريگاسيالىق قۇرىلىستاردىڭ ەكولوگيالىق سالدارىن ەسكەرمەستەن سالىنۋى پلانەتاداعى ەڭ ادەمى سۋ قويمالارىنىڭ ءبىرىنىڭ كەبۋىنە جاعداي جاسادى. تەڭىزدىڭ قۇرعاۋىنىڭ تىكەلەي سالدارى تەك ورتالىق ازيادا عانا ەمەس، باسقا ايماقتاردا دا كليماتتىڭ كۇرت وزگەرۋى بولدى. ارال وڭىرىندەگى داعدارىس ايماعى تۇرىكمەنستان، قازاقستان جانە وزبەكستان، سونداي - اق جاناما تۇردە-تاجىكستان مەن قىرعىزستان اۋماقتارىن تىكەلەي قامتيدى. ارالدىڭ جالاڭاش بولىگىندە اۋماعى 5،5 ملن. گا بولاتىن جاڭا تۇزدى ءشول پايدا بولدى، جىلىنا 90 كۇننەن استام ۋاقىت بويى اتموسفەراعا جىل سايىن مىڭداعان كيلومەترگە 100 ملن.توننادان استام شاڭ مەن ۋلى تۇزدار تارايدى.
ارال اپاتىنىڭ ءقاۋىپتى اسەرى بۇگىندە بۇكىل الەمدە بايقالادى. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ارال ايماعىنان الىنعان ۋلى تۇزدار انتاركتيدا جاعالاۋىندا، گرەنلانديا مۇزدىقتارىندا، نورۆەگيا ورماندارىندا جانە جەر شارىنىڭ كوپتەگەن باسقا بولىكتەرىندە كەزدەسەدى. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا ارال تەڭىزىن تولىعىمەن قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى بەلگىلى بولدى. قازىرگى ۋاقىتتىڭ اسا ماڭىزدى مىندەتى – ارال داعدارىسىنىڭ قورشاعان ورتاعا جانە ارال وڭىرىندە تۇراتىن ميلليونداعان ادامداردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە زياندى اسەرىن قىسقارتۋ. 1990-شى جىلداردان باستاپ ارال اپاتىنىڭ جويقىن زارداپتارىن باستان كەشىرگەن بارلىق ەلدەر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جانە باسقا دا حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمداردىڭ نازارىنا ىلىكتى.
ارال پروبلەماسى جانە ونىڭ وڭىرلىك جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە الەمدىك قوعامداستىق نازارىن تۇراقتى تۇردە اۋدارىپ كەلەدى. 1993 جىلعى 28 قىركۇيەكتەگى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 48ء-شى سەسسياسىندا جانە 1995 جىلعى 24 قازانداعى ونىڭ 50ء-شى سەسسياسىندا ورتالىق ازيا ءوڭىرى ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى حالىقارالىق قارجى قۇرىلىمدارى مەن دامىعان ەلدەردىڭ قولداۋىنسىز جانە كومەگىنسىز، بۇۇ-نىڭ ۇيىمداستىرۋشى ءرولىنسىز بۇل پروبلەمانى شەشۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە بۇۇ-نىڭ نازارىن اۋدارا وتىرىپ، ارال مەن ارال ءوڭىرىن قۇتقارۋدا جاردەم كورسەتۋگە ۇندەۋىمەن الەمدىك قوعامداستىققا جۇگىندى. 2015 جىلعى قىركۇيەكتە نيۋ-يورك قالاسىندا وتكەن تۇراقتى دامۋ جونىندەگى سامميت بارىسىندا وزبەك تاراپى بۇۇ اياسىندا ارال تەڭىزى مەن ارال ءوڭىرى ايماعى بويىنشا ارنايى تراست قورىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى، ونىڭ نەگىزگى مىندەتى كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋ جانە كەلەسى نەگىزگى باعىتتارداعى اتاۋلى باعدارلامالار مەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋ بولادى.
الىپ تەڭىزىنەن ايىرىلماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ سۋدى پايدالانۋعا بايلانىستى الەمدەگى بارلىق پروبلەمالاردىڭ ارالعا وزىندىك ۇقساستىقتارى بار. مىسالى، ءبىر ۋاقىتتا سۋدىڭ جەتىسپەۋى جانە ارتىق بولۋى؛ وزەن اڭعارلارىنىڭ لاستانۋى جانە تولىپ كەتۋى؛ بۇزىلعان ەكوجۇيەلەر جانە سۋدى پايدالانۋ تيىمدىلىگىنىڭ تومەندىگى؛ سۋ قۇقىقتارى تۋرالى پىكىرتالاستار جانە وزەندەردىڭ تومەنگى اعىسىندا تۇراتىن ادامداردىڭ قۇقىقتارىن ساقتاماۋ. حالىقارالىق قاۋىمداستىق ارال ماسەلەسىن شەشۋ بويىنشا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كۇش - جىگەرىن ۇيلەستىرۋگە تىرىسۋدا. ءبىرقاتار بىرلەسكەن دەكلاراسيالارعا قول قويىلدى. سونداي-اق، ارالدى قۇتقارۋدىڭ حالىقارالىق قورى كەلەسى ەرەجەلەرگە نەگىزدەلگەن ءىس-قيمىل باعدارلاماسىمەن قۇرىلدى: جالپى سۋ ستراتەگياسىن ازىرلەۋ؛ مونيتورينگ جۇيەسىن قۇرۋ؛ سۋدى پايدالانۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ؛ كەدەيلىكپەن جانە اپاتتىڭ باسقا سالدارىمەن كۇرەس.
ءاربىر جاعدايدا شەشىم تابۋ ءۇشىن ساياسي ەرىك-جىگەر كورسەتىلۋى كەرەك. نارىققا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى-تاۋاردىڭ يەسى، ول ءوز تاۋارلارىنىڭ ساپاسىنا، سانىنا جانە ۋاقتىلى جەتكىزىلۋىنە تولىق جاۋاپ بەرەدى. سول سياقتى سۋدىڭ يەلەرى، ياعني قازاقستان مەن وزبەكستان جاۋاپكەرشىلىكتى تولىقتاي مويىندارىنا الۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سۋ يەسى سۋ تاسقىنىنىڭ سالدارى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى كەرەك جانە كەلتىرىلگەن زالال ءۇشىن وتەماقى تولەۋگە مىندەتتى. يەسى سۋدى جەتكىزۋگە ۋاقىتىندا جاۋاپ بەرىپ، تۇتىنۋشىعا كەلتىرىلگەن زالالدى وتەۋى كەرەك. ياعني، يەسى تۇتىنۋشىمەن قول قويىلعان كەلىسىمشارتتىڭ بارلىق تارماقتارىن ۇستانۋى كەرەك. سۋ يەسى كەز-كەلگەن جاعدايدا، ءتىپتى ۇكىمەت ءبىر جولمەن نەمەسە باسقا جولمەن وزگەرگەن جاعدايدا دا كەلىسىمشارتتى ورىنداي الۋى كەرەك. ەگەر جوعارىدا اتالعان شارتتار ورىندالماسا، وندا بۇل ەل وسى رەسۋرستىڭ يەسى بولا المايدى. سوڭعى شارت ەڭ قيىن. تومەنگى اعىس ەلدەرىندە ونىڭ ورىندالاتىنىنا كەپىلدىك جوق، سوندىقتان سۋ يەسىنىڭ قۇقىقتارى مۇددەلى ەلدەردىڭ ەشقايسىسىنا جاتپايتىن بەيتاراپ ينستيتۋتقا، ترانسۇلتتىق كورپوراسيانىڭ قانداي دا ءبىر تۇرىنە جۇكتەلۋى كەرەك. مۇنداي كورپوراسيانى سۋ يەسى رەتىندە تانۋ دا قيىن مىندەت بولادى. جاقىندا عانا تاۋەلسىز بولعان ەلدەر ءۇشىن بەلگىلى ءبىر كومپانيا ءوز اۋماقتارىنداعى وزەندەردىڭ يەسى بولادى دەپ ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
قورىتا ايتقاندا، قازاقتىڭ ايدىن شالقارىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەل بولىپ بىرىگىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىر بولۋىمىز كەرەك. شەكاراارالىق سۋ رەسۋرستارىن بىرىگىپ پايدالانۋ ماسەلەسى – وتە كۇردەلى ءارى شەشۋى قيىن ماسەلە، ءبىراق قانداي بولسا دا ونىڭ شەشىمى بار دەپ ويلايمىن.
ول ءۇشىن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگى ساياسي دەڭگەيدە ءبىر جەردەن شىعۋى ءتيىس، ياعني بىرلىك بار جەردە تىرلىك بار. سۋ پروبلەماسىنىڭ دۇرىس شەشىلۋى الەمدىك دەڭگەيدە توعاندار مەن سۋقويمالار قاۋىپسىزدىگى، شەكاراارالىق سۋ ساپاسى، سۋدى ۇنەمدەۋ مىقتى جوبالار ارقىلى جۇزەگە اسادى دەپ ويلايمىن.
و، ارال تەڭىزى!
ساقتاپ قالۋدىڭ سەنى امان،
ىزدەۋمەن جولىن مەن الاڭ.
قالايشى بۇعان كونە الام،
كونسەم بە، وندا
بايلىعىم،سۇلۋلىعىمنان تونالام،
تالايدىڭ وسى وزەگىن،
ورتەۋدە ونى سەزەمىن،-
دەپ ايتۋار وتەگەنوۆ جىرلاعانداي، ارالدىڭ ۇلكەن ماسەلەسى تالايىمىزدىڭ وزەگىمىزگى ورتەپ بارادى، ونى شەشۋ بولاشاق ۇرپاق پەن بيلىكتىڭ قولىندا دەپ سەنەمىن.
بولاتبەك اياۋلىم، ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى. جەتەكشىسى ف.قوزىباقوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح ءجان
You Might Also Like
-
مۋزىكا – جۇرەك ءتىلى، ول – سەزىمدەر مەن كوڭىل-كۇي الەمى. ول دىبىستار ارقىلى بەينەلەنگەن جان سارايى.
