InfoHub Logo

ورتالىق-قازاقستان جاس زەرتتەۋشىلەردىڭ شاعىن عىلىم اكادەمياسى
ورىنداۋشى: مويىنتى جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكتەبىنىڭ  3 "ا"
سىنىپ وقۋشىسى سادىكوۆا ارۋجان
عىلىمي جەتەكشىسى: مويىنتى جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكتەبىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى دجاۋەنوۆا جاننا سەريكوۆنا

مازمۇنى:

1. كىرىسپە ءبولىم
2. نەگىزگى ءبولىم:
ا)  المانىڭ سيپاتى
ءا) جەمىس قۇرامىنداعى زاتتار (دارۋمەندەر)
3. المانىڭ پايدالىلىعى:
ا)  المانىڭ قولدانىلۋ جاعدايلارى
ءا) المانىڭ قۇرامىنداعى تەمىردىڭ مولشەرى
4. قورىتىندى
5. پايدالانعان ادەبيەتتەر

تاقىرىبى: المانىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى

زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: ادام ومىرىندەگى المانىڭ ماڭىزىن انىقتاۋ. المانىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەردى انىقتاۋ جولدارىن قاراستىرۋ، تاجىريبەدە جاساپ كورۋ.

زەرتتەۋدىڭ مىندەتى: دەنساۋلىققا دۇرىس كوز قاراس قالىپتاستىرا وتىرىپ، المانىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن دارۋمەندەردىڭ بار ەكەنىڭ كوز  جەتكىزىپ، ونىڭ ىشىندە تەمىرگە توقتالىپ، كۇندەلىكتى پايدالانۋدى ۇيرەتۋ.

انداتپا:

بۇل جازعان زەرتتەۋ جۇمىسىندا وقۋشى المانىڭ قۇرامىنداعى پايدالى ەلەمەنتتەرى تۋرالى ماعلۇماتتار جيناقتاپ، تاجىريبە ارقىلى  ادامنىڭ اعزاسىنا مول پايداسىن تيگىزەتىن تەمىردىڭ كوپتىگىن كورسەتۋدى ماقسات ەتىپ وتىر.

سەل ەتوي رابوتى سوبرات سۆەدەنيا و پولەزنىح ۆەششەستۆاح ي ۆيتاميناح، كوتورىە ەست ۆ يابلوكە ي نا وپىتە پوكازات سكولكو منوگو جەلەزا ۆ  سوستاۆە يابلوكا، كوتوروە تاك پولەزنو دليا ورگانيزما ليۋدەي.

1. كىرىسپە ءبولىم

جەرىمىز جەمىستەرگە وتە باي. ولاردىڭ بارلىعى پايدالى. مەن زەرتتەۋ جوبامدى الماعا ارناعانىم بەكەر ەمەس. مەنىڭ ءىنىم بار. ونىڭ اتى ..... ول المانى جەگەندى ۇناتپايدى، وزىمە كەلسەك المانى جاقسى كورەم كۇندە جەيمىن. مەكتەپتە دە المانى جاقسى كورمەيتىن سىنىپتاستارىم بار  ەكەن.                                                                                                     

انام المانى كوپ جەۋ كەرەك، ونىڭ پايداسى مول دەيتىن. سودان بەرى المانىڭ قۇرامىنداعى قانداي دارۋمەندەر بار، ونىڭ قانداي پايداسى  بار دەگەن سۇراقتار مەنى مازالادى. كومەككە ءمۇعالىمىم كەلدى. جوسپار قۇرىپ، الما تۋرالى مالىمەتتەر ىزدەدىم. سولاي زەرتتەۋ جۇمىسىم  باستالدى.

    

2. نەگىزگى ءبولىم

 

ا) المانىڭ سيپاتى

 

الما — راۋشانگۇل تۇقىمداسىنا جاتاتىن، وتە كەڭ تاراعان اعاشتارىنىڭ جەمىسى.

تابيعي المانىڭ جەر شارىندا 36 ءتۇرى بەلگىلى، ولاردىڭ 10— 12ء-سىنىڭ شارۋاشىلىقتىق ماڭىزى بار. قازاقستاندا، نەگىزىنەن، سيۆەرس الماسى، نەدزۆەسكيي، قىرعىز الماسى وسەدى. المانىڭ جازدىق، كۇزدىك، قىستىق سۇرىپتارى بار. الما اعاشىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 20—100 جىل، بيىكتىگى 4—10 م بولادى. 3—12 جىلدا جەمىس بەرەدى، ءار گەكتاردان شامامەن 100-300 س ءونىم الىنادى. جازدىق سۇرىپتارى ەككەننەن كەيىن 3-4 جىلدان سوڭ جەمىس بەرە باستايدى. تولىق جەمىس بەرۋ مەزگىلى 15-20 جىل. ال، 30-35 جىل وتكەن سوڭ مۇنداي سۇرىپتاردىڭ جەمىس بەرۋى ناشارلاي باستايدى. جازدىق، كۇزدىك، قىستىق سۇرىپتاردى ىرىكتەپ الۋ ءتارتىبىن ورىنداماۋ، قانداي دا بولسىن ءبىر ءتۇرىن كوبەيتىپ جىبەرۋ؛ اسىرەسە، ءونىمدى جيناعان، ساقتاعان، وڭدەگەن كەزدە كوپتەگەن قيىنشىلىقتار تۋعىزادى. باقشادا مەيلىنشە كوپ ساقتالاتىن قىستىق سۇرىپتارعا ەداۋىر ورىن بەرىلگەنى دۇرىس. تۇقىمىنان جانە ءوسىمدى (ۆەگەتاتيۆتى) جولمەن كوبەيەدى. تۇقىمىنان كوبەيتۋ بۇلاما الۋدا جانە سەلەكسيادا قولدانىلادى.

المانى كوبەيتۋ كەيدە ۇلاستىرۋ ارقىلى دا جۇزەگە اسادى.  قازاقستاندا  المانىڭ 40-تان استام سۇرىپتارى اۋدانداستىرىلعان، ونىڭ 20-سىن (سالتانات، ىلە، الاتاۋ  شاپاعى، الماتى ت.ب.) قازاق سەلەكسيونەرلەرى ءوسىرىپ شىعارعان. الما جەمىسى تاسىمالداۋعا، ساقتاۋعا جارامدى، تاعامدىق زاتتارعا باي، ءدامدى كەلەدى، ءارى جاقسى وڭدەلەدى.

الما جەمىسى تاسىمالداۋعا، ساقتاۋعا جارامدى، تاعامدىق زاتتارعا باي، ءدامدى كەلەدى، ءارى جاقسى وڭدەلەدى.

ءا) المانىڭ  قۇرامى

الما قۇرامىندا 83—88 % سۋ،  7،5—16 % قانت،  0،2—0.8 %  قىشقىل، 9،5—18،5 % قۇرعاق قالدىق،  0،28—1،0 %  يلىك زاتتار،  ا، ۆ₁، ۆ₂، ۆ₆، س، رر ۆيتاميندەرى،  كوپتەگەن مينەرالدى زاتتار بار. ادامداردىڭ تاماققا قولداناتىن جەمىستەرىنىڭ 4/5 – بولىگى – المالار. شىرىنىنان شاراپ، سۋسىن دايىندالادى، جەمىسىن ەمدىك  ءدارى رەتىندە دە، ادام ورگانيزمىن اۋىر مەتالل زاتتاردان تازالاۋعا، قان بۇزىلۋ جانە جۇرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولدانادى. سونداي-اق تاماق، كونديتەر جانە ءيىس سۋ ونەركاسىبىندە قولدانىلادى.  المانى كۇندەلىكتى تاعامعا، سالاتتارعا قوسىپ پايدالانادى. ونى ەجەلدەن ەم – دامدىك تاعام رەتىندە جانە اس قورىتۋى بۇزىلۋىن رەتتەيتىن امال رەتىندە قولدانعان. دارۋمەن جەتىسپەگەندە، بەزگەككە قارسى دا جەگەن. الما تانگە كۇش بەرىپ، اعزانىڭ ءارتۇرلى اۋرۋلارمەن كۇرەسۋىنە كومەكتەسەدى. سىرقاتقا شالدىققاندارعا دا، ساۋ ادامدارعا دا المانى جەۋ پايدالى.

3. المانىڭ پايدالىلىعى:

ا) المانىڭ قولدانىلۋ جاعدايلارى

 جەمىس-جيدەكتىڭ، ونىڭ ىشىندە المانىڭ دەنساۋلىققا پايداسى مول. ال ونىڭ قانداي قاسيەتتەرى بار ەكەندىگىن بىلەسىڭدەر مە؟ المانىڭ قۇرامىندا ا، س، ۆ1، ۆ2، ر، ە دارۋمەندەرى بار.

ا دارۋمەنi - اعزانىڭ وسۋىنە، دامۋىنا اسەر ەتىپ، ءتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋعا كومەكتەسەدى. قاراڭعىدا كورۋدى جاقسارتادى. ا دارۋمەنى شاشتىڭ، تىرناقتىڭ وسۋىنە اسەر ەتەدى. ول جەتىسپەگەندە تەرى قۇرعاپ، جارىلىپ، ءتۇسى كۇڭگىرتتەنەدى.  

ۆ1 دارۋمەنi - ورگانيزمدە دۇرىس زات الماسۋى ءۇشىن اسا قاجەت. بۇل دارۋمەن جەتىسپەگەندە شارشاعاندىق سەزىلىپ، اس قورىتۋ جۇيەسى بۇزىلادى. اعزا ۆ1 - گە ءزارۋ بولعان جاعدايدا جۇيكە جۇيەسى اۋرۋعا شالدىعۋى مۇمكىن.                         

ۆ2 دارۋمەنi - باسقا دا دارۋمەندەر سياقتى ورگانيزمنىڭ ءبىرقالىپتى وسۋىنە قاجەت. جاراقاتتاردىڭ تەز جازىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. كوزدىڭ جاقسى كورۋ قابىلەتىن ارتتىرادى. بۇل دارۋمەن جەتىسپەگەن جاعدايدا ەرىن قۇرعاپ، ۇشىق شىعادى. دەنەگە تۇسكەن جاراقات باياۋ جازىلادى.

س دارۋمەنi - اعزانىڭ جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى تۇرا الۋ ارەكەتىن ارتتىرادى. سۇيەككە جانە تىسكە بەرىكتىك قاسيەت بەرەدى. س دارۋمەنi جەتىسپەگەندە اعزا تەز شارشايدى، سىلەمەيلى قابىقشالار قابىنادى، قىزىليەك قانتالايدى. س دارۋمەنi اعزاعا قىس پەن كوكتەم ايلارىندا كوبىرەك قاجەت.

ر دارۋمەنi - جىڭىشكە قان تامىرلارىنىڭ بەرىكتىگىن ارتتىرىپ، قىزمەتىن قالىپقا كەلتىرەدى.

ە دارۋمەنi - بۇلشىق ەتتەردىڭ قىزمەتىن جاقسارتادى.

سونداي - اق المادا مارگانەس، كاليي، كالسيي، فوسفور، ناتريي، موليبدەن، مىرىش بار. بۇلار اعزاعا جەتكىلىكتى مولشەردە بولسا، اۋىرمايتىن بولاسىڭدار. ويلاۋ قابىلەتتەرىڭ دە جاقسى داميدى.

ءا) المانىڭ قۇرامىنداعى تەمىردىڭ مولشەرى

ال ەڭ باستىسى – الما تەمىرگە باي. تەمىر قان اينالىمى جۇيەسىنە وتە قاجەت. ول جۇرەك، باۋىر، بۇيرەك، اسقازان، ىشەك جولدارىنىڭ جۇمىستارىن جاقسارتادى. باكتەريا مەن ءارتۇرلى ۆيرۋستاردان ساقتانۋ ءۇشىن كۇنىنە ءبىر الما جەۋ قاجەت. جۇمىسىمدا المانىڭ قۇرامىندا  تەمىردىڭ مول ەكەنىڭ كورسەتكىم كەلدى. تاجىريبەمە 4 سۇرىپتى الما الدىم.

ولار :

№1 ليمونكا                                      №2 برىزگي شامپانسكوگو

№3 اپورت                                          №4 گولدەن

1-قادام

ءار سۇرىپتىڭ الماسىن ۇساقتادىم     

2-قادام

نومىرلەنگەن تارەلكەگە سالدىم

3-قادام

30 مينۋتتان كەيىن وزگەرىستەردى بايقاۋ. وزگەرىستەر تۇسىندە بايقالدى: قوڭىرقاي بولىپ وزگەردى، ءار سۇرىپتىڭ وزگەرۋى ءار ءتۇرلى بولدى: №4 پەن №3 المانىڭ وزگەرۋى تەز بولدى. ءتۇسىنىڭ وزگەرۋى دە اشىق تۇستەن قويۋ قوڭىر تۇسكە دەيىن. ول نەلىكتەن ەكەنى سۇراق تۋىندادى.

4-قادام

مەكتەپتىڭ حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى گۇلزادا سادۋاقاسقىزىمەن كەزدەستىم، بايقاعان وزگەرىستەرمەن ءبولىستىم. ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا: المانىڭ قۇرامىندا بولاتىن تەمىر اۋامەن ارەكەتتەسىپ تەمىردىڭ ءبىر كۇيىنەن ەكىنشى كۇيىنە اۋىساتىنىڭ بايقالعانىن ايتتى جانە ونىڭ تۇسىنە  قاراپ المانىڭ قۇرامىنداعى تەمىردىڭ مول ەكەنى اشىق كورىندى.

4. قورىتىندى

اس ۇيىندە اپتالاپ، ايلاپ تۇراتىن ازىقتىڭ ءبىرى – الما. الما كوپتەگەن ەرتەگىلەر مەن حيكاياتتاردا سۇلۋلىق، دەنساۋلىقتىڭ سيمۆولى بولىپ بەينەلەنەدى. بۇل ادامداردىڭ ەرتەدەن-اق المانىڭ قاسيەتىن ءبىلىپ، باعالاعانىنان حابار بەرەدى.

ءومىردى ۇزارتادى. 2011 جىلى امەريكاداعى حيميالىق قوعامنىڭ وتكىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا، المانىڭ كومەگىمەن ءومىردى 10 پايىزعا ۇزارتۋعا بولاتىنى انىقتالدى.

ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جاقسارۋى. ماسساچۋسەتس شتاتىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا، الما ميداعى نەيروترانسميتتەر اسەتيلحوليننىڭ سانىن كوبەيتەدى. ول ميدىڭ جاڭا قۇرىلىمداردى قۇرىپ، وزگەرتۋگە كومەكتەسەتىن نەيروپلاستيكالىق مودۋلياسيانىڭ قىزمەتىن ىسكە قوسادى. ميداعى اسەتيلحوليننىڭ ارتۋى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جاقسارۋىنا اسەر ەتىپ، السگەيمەر اۋرۋىنىڭ الدىن الادى.

ينفاركت، ينسۋلت ءقاۋپىن ازايتادى. ادەتتە ينسۋلت، ينفاركت، اتەروسكلەروز اۋرۋلارى LDL-حولەستەرينىنىڭ كوپ بولۋىنان تۋىندايدى. ال الما ول حولەستەرين سانىن 23 پايىزعا ازايتادى. LDL-حولەستەريندى ازايتاتىن ارنايى دارى-دارمەك 18-50 پايىزعا دەيىن تومەندەتسە دە، وزگە زياندى اۋرۋعا اپارىپ سوعۋى مۇمكىن. ال الما مۇنداي ارتىق اۋرۋلارعا توتەپ بەرەدى.

ىسىك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى

گاۆاي ارالىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا، ەڭ كوپ الما جەگەن توپتا قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋ ءقاۋپى 40-50 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن. المانىڭ قۇرامىنداعى انتيوكسيدانتتار ادام اعزاسىنداعى وكپە ىسىگىنىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتەتىن ۇدەرىستەرگە بوگەت بولادى.

«كۇندە كەشكىسىن ءبىر الما جەسەڭىز، دارىگەر قاجەت ەمەس» دەگەن ماقال المانىڭ  قانشالىقتى  پايدالى  ەكەندىگىن  بىلدىرەدى.

دەنساۋلىعىڭىزدى قولعا الىڭىز!

5. پايدالانعان  ادەبيەتتەر

1. "قىزىقتى  بوتانيكا"  ءالىمقۇلوۆا  ر.، تارتەنوۆا  م.

2. "قازاقستاننىڭ وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى"  مۋحانوۆا  ب.، مۇساقۇلوۆ ت.، سۋۆوروۆ ن.

3. ەل ارنا اقپاراتتاندىرۋ ورتالىعى

---