InfoHub Logo

ادام دەنەسىندە بەزدەردىڭ ەكى ءتۇرى بار:

1. ەكزوكريندىك نەمەسە سىرتقى ءسول بەزدەرى وزەكتەرى اركىلى ءسولىن سىرتقا، قۋىس مۇشەلەرگە شىعارادى (اس قورىتۋ، تەر، ماي بەزدەرى).

2. ەندوكريندىك بەزدەردىڭ وزەكتەرى جوق، ءسولىن تىكەلەي قانعا بولەدى. ءسولى گورمون دەپ اتالادى. گورمون – بيولوگيالىق بەلسەندى زات. گورمون دەنەدەگى جۇيەلەر مەن مۇشەلەردىڭ قىزمەتىن قان ارقىلى (گۋمورالدىق جولمەن) رەتتەيدى، دەنەنىڭ وسۋىنە، دامۋىنا، وي-سانانىڭ دامۋىنا، قالىپتاسۋىنا، زات الماسۋىنا اسەر ەتەدى. ەندوكريندىك بەزدەر: باس ميدا – گيپوفيز، ەپيفيز، گيپوتالامۋس يادرولارى؛ مويىندا – قالقانشا، قالقانشا جانىنداعى بەزدەر؛ كەۋدە قۋىسىندا – ايىرشا بەز؛ ءىش قۋىسىندا – ۇيقى، بۇيرەك ءۇستى بەزدەرى؛ جامباس استاۋىندا – جىنىس بەزدەرى. دەنەنىڭ ءوسىپ-دامۋى، مۇشەلەردىڭ قىزمەتى قالىپتى جاعدايدا ساقتالۋ ءۇشىن قانداعى گورموندار قالىپتى دەڭگەيدە بولۋى كەرەك. بەلگىلى ءبىر گورموننىڭ قانداعى مولشەرى كوبەيسە، ونى بولەتىن بەز قىزمەتى كۇشەيدى (گيپەرفۋنكسيا)، ال ازايسا، قىزمەتى تومەندى (گيپوفۋنكسيا) دەگەن ءسوز. ەكى جاعدايدا دا ەندوكريندىك اۋرۋ داميدى.

قالقانشا بەز مويىننىڭ الدىڭعى جاعىندا ورنالاسقان، ەرەسەك ادامدا 50-60 گرامم شاماسىندا. وڭ جانە سول بولىگى، ونى قوسىپ تۇراتىن موينى بار. دەنەدەگى يودتىڭ 20%-ى قالقانشا بەزدە جينالادى. سوندىقتان قالقانشا بەزدى «يود جيناقتاۋشى» دەپ اتايدى. بەز ءىشى سۇيىكتىققا تولعان قۋىستاردان (كوپىرشىكتەر، فولليكۋلالار) تۇرادى. سۇيىقتىقتا تيروكسين، ءۇشيودتيرونين گورموندارى بار. گورموندار زات الماسۋىنا، اسىرەسە ماي الماسۋىنا، جۇرەكتىڭ قىزمەتىنە، جۇيكە جۇيەسىنىڭ قوزعىشتىعىنا اسەر ەتەدى.

ەندوكريندىك اۋرۋلاردىڭ ىشىندە قالقانشا بەزدىڭ اۋرۋلارى، اسىرەسە جايىلمالى ۋلى ءتۇرى ءجيى كەزدەسەدى. بۇل اۋرۋدا بەزدىڭ كولەمى ۇلكەيەدى، مويىننىڭ الدىڭعى جاعىنان تومپايىپ كوزگە كورىنىپ تۇرادى. بەزدىڭ گورمونى قانعا كوپ بولىنەدى. اۋرۋدىڭ نەگىزى بەلگىلەرى: ادام قاتتى جۇدەيدى، ءبىراق تاماققا تويماي كوپ جەيدى، تەرشەڭ، جۇرەگى ءجيى سوعادى، تەز اشۋلانىپ، تەز جىلايدى، قالتىراپ-دىرىلدەيدى. ويلاۋ قابىلەتى جەدەلدەيدى، ءبىراق ويىن تۇجىرىمداي المايدى. جايىلمالى ۋلى قالقانشا بەز اۋرۋىنىڭ كوزگە كورىنىپ تۇراتىن ەرەكشە بەلگىسى – بادىراق كوزدىك. ياعني اۋرۋ ادامنىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ ۇلكەيەدى.

قالقانشا بەزىنىڭ قىزمەتى السىرەگەندە قانعا گورموننىڭ از بولىنۋىنەن زات الماسۋىنىڭ بارلىك ءتۇرى تومەندەيدى، ادامنىڭ سانا-سەزىمى بۇزىلادى، شاشى تۇسەدى، تاماققا تابەتى بولماي ميكسەدەما دەپ اتالاتىن ەندوكريندىك اۋرۋ داميدى. انانىڭ قۇرساعىنداعى شارانانىڭ قالقانشا بەزى زاقىمدانعاندا بالا تۋا بىتكەن ميكسەدەما اۋرۋىمەن تۋىلادى. بالانىڭ بويى وسپەيدى، اقىل-ەسى دامىمايدى. ەرەسەك ادامدا ەندوميالىق ميكسەدەما تاۋلى، تەڭىزدەن الىس مەكەندە ءومىر سۇرەتىن ادامداردا كەزدەسەدى. اۋرۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى يود جەتىسپەۋىنەن.

يود جەتپەۋشىلىگى اسىرەسە بالا، ءجاسوسپىرىم ءۇشىن ءقاۋىپتى. دەنەگە يود جەتىسپەۋىنىڭ اۋىر تۇرىندە بالادا كرەتينيزم (ەرگەجەيلىلىك) اۋرۋى داميدى. بالانىڭ بويى وسپەيدى، اقىل-ويى دامىمايدى. اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جۇكتى ايەل، ەمىزۋلى بالاسى بار انا، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تاعامعا يودتالعان تۇزدى پايدالانۋى قاجەت.

قالقانشا قالقانشا بەزىنىڭ ارتىندا 2-3 جۇپ ورنالاسقان، بارلىعىنىڭ سالماعى 0،05 گرامداي. بەز كالسيي، فوسفور تۇزدارىنىڭ الماسۋىنا اسەر ەتەتىن پاراتگورمون بولەدى. جۇكتى ايەلدە، ەمىزۋلى انادا بەزدىڭ قىزمەتى السىرەگەندە قانداعى كالسييدىڭ مولشەرى ازايىپ، اياقتىڭ بۇلشىق ەتتەرى تارتىلادى، ءتىس، شاش تۇسە باستايدى. كەيبىر جاسوسپىرىمدەردە قالقانشا جانىنداعى بەزدىڭ قىزمەتى كۇشەيۋى سالدارىنان كالسيي بۇيرەككە جينالىپ، زاردە «قۇم» پايدا بولادى.

بۇيرەكۇستى بەزى بۇيرەك ۇستىندەگى ماي ۇلپالارىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان جۇپ بەز، ءارقايسىسىنىڭ سالماعى 12 گ شاماسىندا. ەكى قاباتى – سىرتقى قىرتىستى، ىشكى – ميلى قاباتى بار. قىرتىستى قاباتى 25-كە جۋىق بەلسەندى زاتتاردى بولەدى. ولار ەكى توپقا بولىنەدى – گليۋكوكورتيكويدتار، مينەرالكورتيكويدتار. گليۋكوكورتيكويدتار كومىرسۋ الماسۋىنا اسەر ەتۋشى كورتيزون، گيدروكورتيزون، كورتيكوستەرون ت.ب. تۇزەدى. مينەرالكورتيكويدتار (الدوستەرون) مينەرالدى تۇزدار الماسۋىنا اسەر ەتەدى. بۇيرەكۇستى بەزىنىڭ قىرتىس قاباتى قىزمەتىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سالدارىنان ادديسون اۋرۋى داميدى. اديسسون اۋرۋىندا ادامنىڭ تاماققا تابەتى بولمايدى، جۇدەيدى، قانداعى قانت مولشەرى ازايادى، ارتەريالىق قان كىسىمى تومەندەيدى، تەرىسىنىڭ ءتۇرى بوپ-بوز بولىپ «قولاعا» ۇقسايدى، سوندىقتان بۇل اۋرۋدى «قولا (برونزا) اۋرۋى» دەپ اتايدى. سونىمەن بىرگە بۇيرەكۇسگى بەزى از مولشەردە ايەل جانە ەر ادامنىڭ گورموندارىن بولەدى.

بۇيرەك ءۇستى بەزىنىڭ ميلى قاباتى ادرەنالين، نورادرەنالين گورموندارىن بولەدى. ادرەناليننىڭ اسەرىنەن جۇرەكتىڭ سوعۋى جيىلەيدى، قىزمەتى كۇشەيەدى، ارتەريالىق قان قىسىمى كوتەرىلەدى، دەنەدەگى زات الماسۋ كۇشەيەدى، باۋىردا «قور» بولىپ جينالىپ تۇرعان گليكوگەننىڭ گليۋكوزا اينالىمىنىڭ جىلدامداۋىنان قانداعى قانتتىڭ مولشەرى كوتەرىلەدى. ادام اشۋلانعاندا، قورىققاندا ادرەنالين كوپ بەلىنەدى.

ۇيقى بەزى ارالاس بەز، اس قورىتۋ قىزمەتىمەن بىرگە ەندوكريندىك قىزمەتى قانعا ينسۋلين جانە گليۋكاگون گورموندارىن بولەدى. ەكى گورمون دا كومىرسۋ الماسۋىنا اسەر ەتەدى. ينسۋلين جەتىسپەگەندە سۋسامىر اۋرۋى داميدى.

ميدا ەپيفيز جانە گيپوفيز بەزدەرى ورنالاسقان. فرانسۋز فيلوسوفى دەكارت ەپيفيز بەزىندە اشۋلانۋ، ىزالانۋ، قۋانۋ، قورقۋ، قايعىرۋ پايدا بولادى دەپ بولجاعان. ەپيفيز بەزى بالادا جاقسى دامىعان، نەگىزىنەن تاۋلىكتىك ءبيوريتمدى رەتتەيدى.

گيپوفيز بەزى مي ساۋىتىنىڭ سىنا ءتارىزدى سۇيەگىنىڭ «تۇرىك ەرشىگى» دەپ اتالاتىن يمەگىنىڭ ۇستىندەگى شۇڭقىردا ورنالاسقان، ەندوكريندىك بەزدەردىڭ ورتالىعى بولىپ سانالادى. گيپوفيزدىڭ سالماعى 0،5-0،7 گ-داي، ءۇش بولىكتەن تۇرادى. الدىڭعى بولىگى – ادەنوگيپوفيز دەنەدەگى باسقا ەندوكريندىك بەزدەردىڭ قىزمەتىن رەتتەيتىن گورموندارمەن بىرگە سوماتوتروپ دەپ اتالاتىن «ءوسۋ» گورمونىن بولەدى. سوماتوتروپ گورمونى از بولىنسە، بالانىڭ بويى وسپەي توقتايدى. سيرك ويىنشىسى چارل شەرۆۋد ستراتتون (1938-1983) بويى 1 م بولسا، دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ كىشكەنە ايەل نيدەرلاندتىق پولين ماترەرس ەكەن. ونىڭ 19 جاستاعى بويى 60 سم عانا. سوماتوتروپ گورمونى كوپ بولىنسە، بالانىڭ بويى 240-250 سم-گە دەيىن جەتەدى. گيپوفيزارلىق الىپتىق (گيگانتيزم) بەلگىسى بالادا، كەيدە جاسوسپىرىمدە كورىنە باستايدى. گيپوفيزدىڭ سوماتوتروپ گورمونى ەرەسەك ادامدا كوپ بولىنسە، اكرومەگەليا دەپ اتالاتىن اۋرۋ داميدى. ەرەسەك ادامدا ادامنىڭ ءوسۋىنىڭ توقتاۋىنا بايلانىستى سوماتوتروپ گورمونىنىڭ كوپ بولىنۋىنەن تەك بوس مۇشەلەر ۇلكەيەدى. ادامنىڭ تومەنگى جاق سۇيەگى، كولدىڭ، اياقتىڭ سۇيەكتەرى، مۇرىن مەن قۇلاقتىڭ، كومەي شەمىرشەكتەرى ۇلكەيەدى. داۋىس جۋانداپ، تومەندەپ اكرومەگالياعا ءتان دىبىس پايدا بولادى.

ەندوكريندىك بەزدەردىڭ قىزمەتى بىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى ءبىرتۇتاس جۇيە. بۇل جۇيەدە نەگىزگى ورىندى گيپوفيز يەلەنەدى. گيپوفيز گورمونى كوپتەگەن باسقا بەزدەردىڭ قىزمەتىنە اسەر ەتەدى، ولاردى باسقارادى. كانادانىڭ اتاقتى پاتوفيزيولوگى گانس سەلە گيپوفيزدى «ەندوكريندىك مي» دەپ اتاعان. ءبىراق گيپوفيز ەندوكريندىك جۇيەنىڭ «ديريجەرى» بولسا، ميداعى گيپوتالامۋس ەندوكريندى بەزدەردىڭ «كومپوزيتورى» بولىپ سانالادى. گيپوتالامۋس گيپوفيز گورموندارىن رەتتەيتىن گورمون بولەدى. دەگەنمەن دەنەنىڭ بارلىق قىزمەتى، سونىڭ ىشىندە ەندوكريندىك جۇيەنىڭ قىزمەتى ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى، سونىمەن بىرگە ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ قىزمەتىنە ەندوكريندىك جۇيەنىڭ اسەرى بار.

ا.و.كۋزەنبايەۆا،
ا.ا.شەرىمبەتوۆا،
ا.ب.اراپبايەۆا

 

---