التىن وردا (13 ع. ورتاسى - 16 ع. باسى)
التىن وردا (13 ع. ورتاسى - 16 ع. باسى)
كونسپەكت
التىن وردا – جوشى ۇلىسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان العاشقى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ورتالىعى العاشىندا ساراي - باتۋدا (ەدىل بويىندا) بولدى، كەيىن ساراي - بەركەگە كوشىرىلدى. باتىي حان التىن وردانى قۇرىپ، 1227 - 1255 جىلدارى مەملەكەتتى باسقارعان. مۇسىلمان دەرەكتەرىندە باتىي حان ءادىل ادام بولعاندىعى ايتىلادى. باتىي حان مۇسىلمانداردىڭ ەڭ جاقىن قامقورشىسى دەپ ەسەپتەلگەن. ورىس جىلنامالارىندا باتىي حاننىڭ التىن وردانىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىن ارتتىرۋعا، قالالىق ءومىردىڭ جاندانۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەندىگى ايتىلعان.
1236 - 1242 جىلدارى باتىسقا جاسالعان جەتى جىلدىق جورىقتى باتىي حان باسقاردى. بەركە حان مونعول يمپەرياسىنا تاۋەلدىلىگىن مويىنداماي، بۇكىلمونعولدىق قۇرىلتايعا قاتىسۋدان باس تارتتى. بەركە حان التىن وردانى كۇشەيتۋ ءۇشىن مۇسىلمان ءدىنىن قابىلدادى. مەڭگۋ - تەمىر 1271 جىلى ەگيپەتپەن بايلانىسىنا كەدەرگى بولۋعا تىرىسقان ۆيزانتياعا قارسى جورىققا شىقتى. ۆيزانتيا يمپەراتورى سوعىستان باس تارتىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. بۇل كەلىسىم التىن وردانىڭ جەرورتا تەڭىزى بويىنداعى قالالارمەن ساۋدا قاتىناسىن جاقسارتتى. توحتى حان التىن وردانىڭ ساياسي جاعىنان مەملەكەتتىك بەدەلىنىڭ كوتەرىلۋىنە زور ۇلەسىن قوستى. ول يران، كاۆكاز ەلدەرىمەن ساۋدا بايلانىسىن جانداندىرعان. ەگيپەتپەن تىعىز قاتىناستا بولدى. التىن وردانىڭ گۇلدەنگەن كەزى وزبەك حان مەن بالاسى جانىبەك حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا بولدى. وزبەك حان قالالىق ءومىردىڭ دامۋىنا قاتتى كوڭىل بولگەن. ونىڭ بيلىگى كەزىندە مۇسىلمان ءدىنى مەملەكەتتىك ءدىن بولىپ جاريالاندى.
14 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردا ىشىندە الاۋىزدىق كۇشەيدى. جوشى حاننىڭ ەكىنشى ءبىر ۇرپاعى توقتامىس ءامىر تەمىردىڭ كومەگىمەن التىن وردانىڭ بيلىگىن الادى. ءامىر تەمىر التىن ورداعا شابۋىلداپ، مەملەكەتتى باس كوتەرە الماستاي ەتىپ تۇرالاتتى. 15 عاسىردىڭ ورتاسىندا التىن وردا بىرنەشە حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتتى.
التىن وردا حاندارى يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن ءىس جۇرگىزۋ جۇمىستارىن ۇيعىر جازۋىمەن جۇرگىزدى. ازاماتتىق باسقارۋ بيلىگى تۇرىك اۋلەتىنەن شىققان “مالىك” دەپ اتالاتىن جەرگىلىكتى اكىمدەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. التىن وردادا باسقارۋ جۇيەسىندە باسقاقتار ماڭىزدى ورىن الدى. ولار باسقارۋ قىزمەتىمەن قاتار، جەرگىلىكتى حالىققا اسكەري باقىلاۋ جۇرگىزدى. دارۋعالار سالىق جيناۋمەن شۇعىلداندى. اسكەري ءىستى بەكلەربەك باسقارعان. ازاماتتىق بيلىك ۋازىرلەردىڭ قولىندا بولعان. 14 عاسىردا التىن وردا مۇسىلماندىق مەملەكەتكە اينالا باستاعان.
كونسپەكت سۇراقتار
1. بەركەدەن كەيىن حان بولدى:
2. توحتى حان ساۋدا بايلانىسىن جانداندىرعان ەل:
3. وزبەك حان ەگيپەت سۇلتانىنا حابارلادى:
4. وزبەك پەن جانىبەك حاندار تۇسىنداعى التىن وردانىڭ جاعدايى:
5. التىن وردادا الاۋىزدىق كۇشەيگەن كەز:
6. توقتامىس حان ماسكەۋدى ورتەدى:
7. التىن وردانى باس كوتەرە الماستاي تۇرالاتقان بيلەۋشى:
8. التىن وردا مەملەكەت رەتىندە جويىلدى:
9. التىن وردادا ءىس جۇرگىزۋ جۇمىستارىندا پايدالانعان جازۋ:
10. تۇرىك اۋلەتىنەن شىققان جەرگىلىكتى اكىمدەر:
11. جەرگىلىكتى حالىققا اسكەري باقىلاۋ جۇرگىزۋشىلەر:
12. التىن ورداداعى دارۋعالار قىزمەتى:
13. اسكەري ءىستى باسقارۋشىلار:
14. مەملەكەتتىك اكىمشىلىك اپپارات قىزمەتكەرلەرى نەگىزىنەن قۇرالدى:
15. بەركە حاننىڭ يسلامدى كۇشەيتۋدەگى ماقساتى:
16. مونعول يمپەرياسىنا تاۋەلدىلىگىن مويىنداماعان التىن وردا حانى:
17. التىن وردا مەن ەگيپەت اراسىنداعى بايلانىس كۇشەيدى:
18. التىن ورداعا سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولعان ەلدەر:
19. باتىيدىڭ ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە ايتىلا باستاعان كەز:
20. باتىي حان ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ارتتىرۋعا كوڭىل ءبولدى دەپ جازدى:
21. مۇسىلمانداردىڭ ەڭ جاقىن قامقورشىسى اتانعان حان:
22. باتىي حاننىڭ ادىلدىگى تۋرالى جازعان پارسى تاريحشىسى:
23. التىن وردانى قۇرعان مونعول حانى:
24. جوشى ۇلىسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان ءىرى مەملەكەت:
25. التىن ورداداعى دارۋعالاردىڭ قىزمەتىن كورسەتىڭىز:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
التىن وردا – جوشى ۇلىسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان العاشقى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ورتالىعى العاشىندا ساراي - باتۋدا (ەدىل بويىندا) بولدى، كەيىن ساراي - بەركەگە كوشىرىلدى. باتىي حان التىن وردانى قۇرىپ، 1227 - 1255 جىلدارى مەملەكەتتى باسقارعان. مۇسىلمان دەرەكتەرىندە باتىي حان ءادىل ادام بولعاندىعى ايتىلادى. باتىي حان مۇسىلمانداردىڭ ەڭ جاقىن قامقورشىسى دەپ ەسەپتەلگەن. ورىس جىلنامالارىندا باتىي حاننىڭ التىن وردانىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىن ارتتىرۋعا، قالالىق ءومىردىڭ جاندانۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەندىگى ايتىلعان.
1236 - 1242 جىلدارى باتىسقا جاسالعان جەتى جىلدىق جورىقتى باتىي حان باسقاردى. بەركە حان مونعول يمپەرياسىنا تاۋەلدىلىگىن مويىنداماي، بۇكىلمونعولدىق قۇرىلتايعا قاتىسۋدان باس تارتتى. بەركە حان التىن وردانى كۇشەيتۋ ءۇشىن مۇسىلمان ءدىنىن قابىلدادى. مەڭگۋ - تەمىر 1271 جىلى ەگيپەتپەن بايلانىسىنا كەدەرگى بولۋعا تىرىسقان ۆيزانتياعا قارسى جورىققا شىقتى. ۆيزانتيا يمپەراتورى سوعىستان باس تارتىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. بۇل كەلىسىم التىن وردانىڭ جەرورتا تەڭىزى بويىنداعى قالالارمەن ساۋدا قاتىناسىن جاقسارتتى. توحتى حان التىن وردانىڭ ساياسي جاعىنان مەملەكەتتىك بەدەلىنىڭ كوتەرىلۋىنە زور ۇلەسىن قوستى. ول يران، كاۆكاز ەلدەرىمەن ساۋدا بايلانىسىن جانداندىرعان. ەگيپەتپەن تىعىز قاتىناستا بولدى. التىن وردانىڭ گۇلدەنگەن كەزى وزبەك حان مەن بالاسى جانىبەك حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا بولدى. وزبەك حان قالالىق ءومىردىڭ دامۋىنا قاتتى كوڭىل بولگەن. ونىڭ بيلىگى كەزىندە مۇسىلمان ءدىنى مەملەكەتتىك ءدىن بولىپ جاريالاندى.
14 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردا ىشىندە الاۋىزدىق كۇشەيدى. جوشى حاننىڭ ەكىنشى ءبىر ۇرپاعى توقتامىس ءامىر تەمىردىڭ كومەگىمەن التىن وردانىڭ بيلىگىن الادى. ءامىر تەمىر التىن ورداعا شابۋىلداپ، مەملەكەتتى باس كوتەرە الماستاي ەتىپ تۇرالاتتى. 15 عاسىردىڭ ورتاسىندا التىن وردا بىرنەشە حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتتى.
التىن وردا حاندارى يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن ءىس جۇرگىزۋ جۇمىستارىن ۇيعىر جازۋىمەن جۇرگىزدى. ازاماتتىق باسقارۋ بيلىگى تۇرىك اۋلەتىنەن شىققان “مالىك” دەپ اتالاتىن جەرگىلىكتى اكىمدەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. التىن وردادا باسقارۋ جۇيەسىندە باسقاقتار ماڭىزدى ورىن الدى. ولار باسقارۋ قىزمەتىمەن قاتار، جەرگىلىكتى حالىققا اسكەري باقىلاۋ جۇرگىزدى. دارۋعالار سالىق جيناۋمەن شۇعىلداندى. اسكەري ءىستى بەكلەربەك باسقارعان. ازاماتتىق بيلىك ۋازىرلەردىڭ قولىندا بولعان. 14 عاسىردا التىن وردا مۇسىلماندىق مەملەكەتكە اينالا باستاعان.
كونسپەكت سۇراقتار
1. بەركەدەن كەيىن حان بولدى:
2. توحتى حان ساۋدا بايلانىسىن جانداندىرعان ەل:
3. وزبەك حان ەگيپەت سۇلتانىنا حابارلادى:
4. وزبەك پەن جانىبەك حاندار تۇسىنداعى التىن وردانىڭ جاعدايى:
5. التىن وردادا الاۋىزدىق كۇشەيگەن كەز:
6. توقتامىس حان ماسكەۋدى ورتەدى:
7. التىن وردانى باس كوتەرە الماستاي تۇرالاتقان بيلەۋشى:
8. التىن وردا مەملەكەت رەتىندە جويىلدى:
9. التىن وردادا ءىس جۇرگىزۋ جۇمىستارىندا پايدالانعان جازۋ:
10. تۇرىك اۋلەتىنەن شىققان جەرگىلىكتى اكىمدەر:
11. جەرگىلىكتى حالىققا اسكەري باقىلاۋ جۇرگىزۋشىلەر:
12. التىن ورداداعى دارۋعالار قىزمەتى:
13. اسكەري ءىستى باسقارۋشىلار:
14. مەملەكەتتىك اكىمشىلىك اپپارات قىزمەتكەرلەرى نەگىزىنەن قۇرالدى:
15. بەركە حاننىڭ يسلامدى كۇشەيتۋدەگى ماقساتى:
16. مونعول يمپەرياسىنا تاۋەلدىلىگىن مويىنداماعان التىن وردا حانى:
17. التىن وردا مەن ەگيپەت اراسىنداعى بايلانىس كۇشەيدى:
18. التىن ورداعا سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولعان ەلدەر:
19. باتىيدىڭ ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە ايتىلا باستاعان كەز:
20. باتىي حان ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ارتتىرۋعا كوڭىل ءبولدى دەپ جازدى:
21. مۇسىلمانداردىڭ ەڭ جاقىن قامقورشىسى اتانعان حان:
22. باتىي حاننىڭ ادىلدىگى تۋرالى جازعان پارسى تاريحشىسى:
23. التىن وردانى قۇرعان مونعول حانى:
24. جوشى ۇلىسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان ءىرى مەملەكەت:
25. التىن ورداداعى دارۋعالاردىڭ قىزمەتىن كورسەتىڭىز:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
موعولستان (14 عاسىردىڭ ورتاسى – 16 عاسىردىڭ باسى)
