InfoHub Logo

ان-كۇيىمىزدى ءسوز قىلۋدى بۇگىنگى ءومىر تىلەيدى. نەگە دەسەڭىز، ان-كۇي تىرشىلىك باسقىشىندا اڭنىڭ از-اق الدىندا تۇرعان حالىق پەن مادەنيەتتىڭ جوعارى ساتىسىندا تۇرعان حالىقتىڭ ەكەۋىنە بىردەي. ءبىراق ەكەۋىندە بىردەي ەمەس. اركىمنىڭ ان-كۇيى وزىنشە، «ساباسىنا قاراي — پىسپەگى، ساقالىنا قاراي — ىسكەگى» بولادى. ۇلت مادەنيەتى، ۇلت ونەرى، ۇلت ءانى دەگەندەرىڭىز سول ۇلتتىڭ شارۋا، قوعام، مادەني شارقىنا شاعىن كەلەدى.

ان-كۇيدى ءسوز قىلۋدىڭ بۇگىنگى ءبىر كەرەكتىگى — ءبىزدىڭ جاڭا جاسالىپ جاتقان شارۋامىز، ەلىمىز، مادەنيەتىمىز، ونەرىمىز بار. سول جاڭا جاسالىپ جاتقان كوپ جۇمىسىمىزدىڭ ءبىرى — مادەنيەت مايدانىنداعى وركەشتى ورىننىڭ ءبىرى — قازاق تەاترى بولسا — ونىڭ بۇگىنگى ءبىر سۇبەسى — ان-كۇي بولىپ كەلەدى. تەاتر وسكەن سايىن، قاناتىن جايىپ، ءورىسىن كەڭىتكەن سايىن ان-كۇي دە وسەدى، وزگەرەدى. تۇرلەنەدى. ۇيتكەنى ەلدىڭ شارۋا جۇرتشىلىعى ەسەيۋمەن بىرتە مادەني تىلەگى، ونەر بايلىعى دا وسەدى، تىلەك بىلەكتى تۋدىرادى. مادەنيەت ەنەردى تۋدىرادى. تەاتر حالىقتى، تەاتر سان كۇي ساۋىقتىڭ تۇرلەرىن تۋدىرادى. ءبىزدىڭ وسى كۇنگى جالعىز تەاترىمىز قالا-قالانىڭ بارىندە دە بولادى. ءبىر قالانىڭ وزىندە ۇلت تەاترىنىڭ الدەنەشە تۇرلەرى بولادى. تەاتر مازمۇنعا، تۇرگە قاراي — دراما تەاترى، سىقاق تەاترى، ان-كۇي تەاترى دەگەن سياقتى ءار سالا وزدى-وزىمەن كەتەتىن زامان بولادى. بۇگىنگى باستالىپ جاتقان قۇرىلىسىمىزدا جاڭادان ورنالاسىپ جاتقان زاۋىت، فابريك، كولحوز، سوۆحوز، جاڭا قالا، پوسەلكەلەرىمىزدە جاڭا كلۋبتار، جۇمىسشى تەاترلارى، ساۋىق ورىندارى بولادى. مىنە، وسىنىڭ بارىندە ون-كۇي كورنەكتى ورىن الادى.

مىنە، ان-كۇيىمىزدىڭ ەندىگى كەلەشەگى وسىنداي بولسا، جاڭا جۇرتتىڭ جاڭا زاماننىڭ تىلەگى ەسكى جۇرتشىلىقتان ەسكى زاماننان وزگە وزەكتى، باسقا ارنالى بولاتىن بولسا، ءبىزدىڭ ەسكىدەن قالعان شيكى ونەرىمىز، جاڭا دۇكەنگە ءتۇسىپ، قايتا ىستەلەتىن بولسا، بۇرىنعى ەسكى جۇرتشىلىقتان قالعان بايشىلدىق، جەكەشىلدىك جان تىلەكتەرى وزگەرىپ، ونەرىمىز كوپتىڭ قولىنا، كوللەكتيۆ جولىنا، ۇلت ەڭبەكشىلەرىنىڭ تاپتىق جولىنا، ۇلت مادەنيەتى، ۇلت ونەرىنىڭ سىرتقى ساۋىتى ۇلتتىق، ىشكى سارايى پرولەتارياتتىق جولعا ءتۇسىپ ەسەيەتىن بولساق، ان-كۇيىمىزدى ءسوز قىلۋدىڭ ءمانى ءتىپتى ايقىندالادى ەمەس پە؟

ءبىزدىڭ ان-كۇي — تىڭ جاندى نارسە. بۇل تۋرالى ءشوپتىڭ باسىن سىندىرعان كىسى بولا الماي كەلەدى. ونىڭ سەبەبى، مۇنىڭ جايىن بىلەتىن ءبىلىمدى مامان وزىمىزدە جوق. شەتتىڭ ادامى ەركىن ارالاسا الماي كەلەدى. ان-كۇي ونەرى ءبىلىمدى، تاجىريبەنى تەكسەرۋدى كەرەك قىلادى. اسىرەسە ءار ۇلتتىڭ ءوز مامانىن كەرەك قىلادى. قىسقاسى، كىسى كەرەك قىلادى. ونداي كىسى بىزدە جوق. ءبىز تەك وسى ماسەلەنى قوزعاۋدىڭ كەرەكتىگىن، ان-كۇي جاساۋدىڭ، ان-كۇي يەلەرىن شىعارۋدىڭ كەرەكتىگىنە پىكىر الىسۋدى قولعا الۋدىڭ مەزگىلى جەتكەندىگىن ايتپاقشىمىز. سوندىقتان ان-كۇي تۋرالى تەپشىلەپ تىگىسىن cوگe ايتپاي، ءار جەرىن تۇرتكىلەي، تۇسپالداي تارتپاقپىز. كەكتەپ وتپەكپىز. جانە وسى جولى كۇيدەن ءاندى ايىرىپ الىپ، سونى عانا اينالدىرماقپىز. كۇي ءوز الدىنا ءبىر ءسوز.

ءاندى ايتقاندا، ازىرگە بىزدە ۇلگىلى ءان، ونەرلى ءان، جاڭا ءان جوق. قولداعى بار ءمازىرىمىز — ەلدىكى. ەندەشە، ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ باسى ەل انىنەن باستالادى. ەڭ اندەرى قانداي، قالاي تۋعان، وسى كۇندە نە كۇيدە، وسى كۇنگى جۇرتشىلىققا جاناسا ما، زامانعا ۇيلەسە مە، كەلەشەگى بار ما، وسىنى جۇرت الدىنا سالماقپىز.

ءبىزدىڭ «ءانىمىز — ەلدىكى» دەدىك. ال ەل قايدان اتاعان؟ ءان نادان ەلدىڭ ىشىندەگى اۋەز سىقىلدى كوكتەن كەلگەن بە؟ جەلدەن قالعان با؟ قامىستان شىققان با؟ قۇستان العان با؟ وسى تولىپ جاتقان ءاننىڭ شىعارۋشىسى كىم؟ — دەگەندەرگە كەلسەك، ءاندى ءانشى شىعارعان. ءانشى سول ەلدىڭ ىشىندەگى ادامدار، ءبىراق اڭگىمە ءانشىنىڭ شىعۋىندا بولادى. ءبىر ەلدىڭ شارۋا ءتۇرى، قوعام قۇرىلىسى وزىنشە كۇيدى، ءاندى، ىرعاقتى تىلەيدى. ان-كۇي سول ەلدىڭ الەۋمەت-شارۋا (سوسيال. ەكونوم.) تۇقىم (انتروپول) جۇيەسىنىڭ جەمىسى بولادى. ان-كۇيدى تۋدىرۋعا وسى ەكەۋى سەبەپ بولادى. وسى ەكى جۇيە ءار ەلدىڭ ان-كۇيىنە وزىنشە تاڭبا سالادى. ءمور باسادى. ەكىنشى سوزبەن ايتساق، ان-كۇي سول ەكى ۇلى سالانىڭ سارىنى بولادى. ءبىراق ول ەكى سالانىڭ ءوزى مىقتاپ قايناسىپ جاتقان بولادى. ايتالىق، تۇقىم وزگەشەلىگى ادامدا جاسىقتىق، جىگەرلىلىگى، ەنبەككە يكەمدىلىك، بوشالاڭدىق، اقىلدىلىق، اقىماقتىقتى تۋدىرۋعا ءبىرقاتار قولقابىس ەتەتىن بولسا، سول سىقىلدى شارۋاشىلىق فاكتىلەرىنىڭ ىقپالىنان بارىپ مىنا ساناپ وتكەن مىنەزدەر دە قولداسا تۋاتىنى بولادى. سوندىقتان شارۋاشىلىق، قوعام، تۇقىم تۇرلەرىنىڭ جەمىسى بولىپ كەلىپ «حالىقتىڭ رۋحى» دەگەن ەسكى اتاۋ، شارتتى اتاۋ كەلىپ تۋادى. مۇنداي كوڭىل تىلەگى جاڭاعى شارۋاشىلىق، الەۋمەت، تۇقىم جۇيەلەرىنىڭ تۋىندىسى بولىپ كەلىپ ءار ەلدە، ءار ۇلتتا، ونىڭ ىشىندە ءار تاپتا، ءار توپتا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. وسىدان كەلىپ، ءار ەلدە، ءار ۇلتتا، ءار تاپتا، ءاربىر جەكە ادامدا سەزىم سەزگىرلىگىنىڭ (تيپى چۋۆستۆوۆانيا) دارەجەسى تۇرلىشە بولادى. ولاي بولسا، ءار حالىق، ءار ۇلت، ونىڭ ىشىندەگى ءار تاپ، ءار توپتار ءوزىنىڭ ان-كۇيىن، مۋزىكاسىن كوكسەيدى. ونى تۋدىرادى. ءار ەلدىڭ ءوز مۋزىكاسى، ونەرى وزىنە جاقىن، ءوز قۇلاعىنا انىق بولادى. وزگەنىكىن توسىرقايدى. جاتىرقايدى. بۇل مۋزىكانىڭ تۇقىمدىق، ۇلتتىق قاسيەتى.

ورىستىڭ، جۇكشىلەرىنىڭ جىرىنان پومەششيكتىڭ جۇرەگى ويانبايدى. بىزدەگى قويشىنىڭ انىنەن بايدىڭ، مىرزانىڭ قۇلاعى اسەر المايدى. ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ كوڭىلىن تەربەتكەن ءان جۇمىسشىعا جاقپايدى. ءبىزدىڭ حان، باي، اقسۇيەك تورە تۇقىمىنىڭ جۇرەگىن جالعايتىن ءان كەدەيدىڭ جۇرەگىنە جاقپايدى. مىنە بۇل — مۋزىكانىڭ تاپتىق قاسيەتى. ءبىراق ءبىز قاي ءان كىمدىكى ەكەنىن، قازاق ىشىندەگى تاپتاردىڭ، توپتاردىڭ انىندە قانداي ءىز، قانداي سارىن بولاتىندىعىن اشا العانىمىز جوق. بۇل — ماركسشىل مۋزىكا مامانىنىڭ جۇمىسى.

ءان تۋۋ ءۇشىن الدىمەن ءانشى تۋادى. ءاندى شىعارۋشىنى ءاندى تىڭداۋشى تۋدىرادى. تىڭداۋشى دەگەنىمىز ءار داۋىردەگى ەل، ۇلت، سونىڭ ىشىندە ارا تابى، توبى بولادى.

ەل مۋزىكاسىنىڭ ءتۇرى كوپ بولادى. مۇنى قامسىز جىكتەۋ، قاتىسسىز تاپتىشتەۋ دە قيىن. سۇيتسە دە دولبارمەن باستى ءۇش سالاعا بولۋگە بولادى. وندا مۇنىڭ ءبىرى — وي مۋزىكاسى بولماق.

ءبىزدىڭ وسى كۇنگى ەل اندەرىمىزدىڭ كوبى-اق وي مۋزىكاسىنا جاتۋى كەرەك. مۇندا ءان نە زار، نە قۋانىش سارىندى بولىپ، ىرعاعىمەن، تولقىنىمەن تىڭداعان قۇلاققا وي سالادى.

قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار،
جاقسى ءان مەن ءتاتتى كۇي.
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار،
ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي... —

دەگەن اباي وسى وي سالاتىن مۋزىكانى ايتقان. بۇل اندەردىڭ وزىنە لايىقتى سوزدەرى، ولەڭدەرى بولادى. ولەڭدەرى سول ءاننىڭ نەگىزگى سارىنىنا باعىنىپ ايتىلعان بولادى. ءسوز كومەكشى رەتىندە عانا بولادى. ءاندى سول سوزىمەن ايتقاندا، انشىلەر ءوزى اسەرلەنىپ سالادى. ءاندى ءسوزسىز ىڭىرانىپ ايتسا دا سارىندى وي سالادى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى قولدا قالعان انشىلەرىمىز قالي، امىرە، ماناربەك، باسقالار وسى وي ءانىنىڭ اتقارۋشىلارى.

سەز مۋزىكاسىن ەكىنشى سالا دەمەكپىز. بۇل دا ون، بۇل دا ىرعاق. مۇندا ءان سارىنى تۇيىقتاۋ، ءۇن مەن وي سالاتىن ىرعاقتان كورى ءسوز سالماعى باسىم بولادى. ءان سوزگە ەرىپ، ءسوز انگە جەتەكشى بولادى. ءبىزدىڭ ەل انىندەگى جىراۋلاردىڭ، ەل اقىندارىنىڭ قولدانىسى وسى ۇلگى بولادى. وتكەن جىراۋ، اقىنداردىڭ اندەرى، بۇگىنگى يسانىڭ «جەلدىرمەسى» وسى سالانىڭ سارىنى بولماق كەرەك.

قيمىل مۋزىكاسىن — ءۇشىنشى دەسەك، بۇل بىزدە كوپ جوق پا دەيمىن. ۇيتكەنى ءبىزدىڭ ءاندى بيگە، قوزعالىسقا، دەنە قيمىلىنا سەپتەگەن ءۇندى جويۋعا ءتان. مۋزىكانىڭ بۇل تۇرىندە قيمىل، قوزعالىس باسىم بولۋ كەرەك. قالعان ءسوز سول قوزعالىستىڭ قوشتاۋشىسى ەسەبىندە عانا بولادى. دومبىرا كۇيدى بيلەۋشىلەر، تولقۋشىلار، دومبىرانىڭ باسىنا بايلايتىن «ورتەكە» دەيتىن بي قۋىرشاقتارى بولاتىن سياقتى ەدى. ءبىزدىڭ كوپ كۇيدىڭ ءوزى جورعانىڭ ءجۇرىسىن، اتتانعان قولدىڭ، قۇستىڭ قانات قاعىسىن تارتىپ وتىرادى عوي. ءبىراق قازاقتىڭ ءبيلى ءانىن مەن ءوزىم ەستىگەن ەمەن. قالاعا ءۇيىر بولعانىمىزدان بەرى قاراي ءاننىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ باسى قىلتيىپ كورىنە باستاعان سياقتى. قۇرمانبەك، ەلۋباي وسى جاڭالىقتىڭ باسى سياقتانادى. ءبىراق بۇلاردا ءالى تۇراقتى جولعا ءدال باسقاندار ەمەس، ىزدەنۋشىلەر. بۇلار دا ءاندى ىرعاعىنان، قوزعالىس ىرعاعىنان الگى ءان، ءسوز باسىم جاتىر. اسىرەسە ەلۋبايدىڭ اندەگى قوزعالىستارى سانگە قوسىمشا جاماۋلار عانا.

ءان — تۇرمىستىڭ، شارۋا ءتۇرىنىڭ، قوعام قۇرىلىسىنىڭ سارىنى دەلىك. وسى فاكتورلار انگە ءوزىنىڭ تاڭباسىن باسادى دەدىك. قازاق اندەرىنىڭ ءوزىنىڭ تۇرمىسىنان تۋعان ءتۇرى (ءستيلى)، كومپوزيسياسى (قۇرىلىسى) بار. قازاق — قىرداعى ەل، بۇرىن كەنتى بولماعان، ءبىر جەرگە وتىرماعان، مالمەن بىرگە ءورىپ، بىرگە جۋساعان، ءتورت اياقتى ايۋانمەن كىندىكتەس ەل، قازاق اندەرىنىڭ ىرعاعى، سارىنى كەنتتى جۇرتتاردان، شارۋاسى، تۇرمىسى بوتەن قالىپتى ەلدەردەن وزگەشە بولاتىنىندا. قازاقتىڭ اندەرىندە كەڭ دالانىڭ ەرتەڭگى-كەشتى ۇزاق كۇننىڭ، كۇزەتكەن سارى تاڭنىڭ، شۋسىز، تىنىش تابيعاتتىڭ، باياۋ، جۋاس اينالانىڭ، جالقاۋلىقتىڭ، سىلبىر، ءونىمسىز ەڭبەكتىڭ ۇزىن سونارلى كۇشتىڭ سارىنى باسىم بولاتىندىعى — سول قازاقتىڭ قونىس، شارۋا، الەۋمەت جاعدايلارىنان بولۋ كەرەك. ءوز تۇرمىسىنىڭ سارىنى بولماق كەرەك قازاق پەن باشقۇرت اندەرىنىڭ ىشكى ماڭىزى مۇڭداس، سىرتقى سارىنى ساباقتاس كەلەتىندىگى. تاتار، وزبەك اندەرىنەن گورى شىرقاۋلى تولقىمالى، سوزىلمالى كەلۋ دە يىقتاس كەلەتىندىگى قازاق-باشقۇرت ەلىنىڭ كەنت جۇرتىنان گورى كوشپەلى تۇرمىسى ابىسىنداس بولعاندىقتىڭ نىسانى بولماق كەرەك.

قازاق ءانىنىڭ كوپشىلىگى كۇيىندى، زار كەلەدى. مۇڭ كوبىرەك ورىن الادى. «دۋدار» سياقتى سەكەكتى اندەر سيرەك كەلەدى. «دۋداردا» دا وزگەنىڭ قالپىنا سوعىلىپ شىققان ءبىر جاڭا جيناقتاۋ بولۋى كەرەك. قازاقتاعى ءاننىڭ كوبىندە مۇڭمەن سارىنداس بولۋىنىڭ دا وزىنشە ءبىر دالەلى بولماق كەرەك. تابيعاتتىڭ كەرەڭ كۇشتەرى: جۇت، بوران، قاسقىر، اۋرۋ — ءبارى العالى تۇرعان جاۋ ەمەس پە ەدى؟ ونىڭ ۇستىنە بىر-بىرىمەن شابىسقان قازاق جاۋىنگەرشىلىك زامان، ازدىڭ السىزدىگى، ءالسىزدىڭ قورعانسىزدىعى، ادەتتىڭ كۇشتىلىگى، ايەلدىڭ تەڭسىزدىگى، جۇرەك دەمىنىڭ ىشتەن تىستان ەرىكسىزدىگى، ەڭبەككە قارۋسىزدىعى — وسىنىڭ ءبارى ازاپ، ءبارى مۇڭ ەمەس پە ەدى؟ ەندەشە تىرشىلىك سارىنى — اندەگى سارىن مۇڭ باسىم بولماي نە بولاتىن ەدى؟

ونان سوڭ قازاق اندەرىنىڭ سارىنىنا قونىستىڭ كوپ اسەرى بار سياقتى. ارقانىڭ ءانى اسپانعا ورلەپ باستالىپ سوزىلىپ، نەشە قايىرىپ، تولقىپ-تولقىپ توقتالاتىنى — ارقانىڭ جەرىندەي ايدالا، قۇبا-قۇبا جون. قىرقا-قىرقالاتىپ بارىپ تاستاعانى سىقىلدى. ونان سوڭ قونىستىڭ اندەگى اسەرىن وسىلاي دەۋىمىزگە جانە ءبىر دالەل — قۇزدى، شىڭدى قونىستاعان تاۋ ەلدەرىندە ءان ارقاداعىداي اياعىن كوسىلە سالمايدى. ءبىر قايىرىمى كەلتەلەۋ، شوق ەتپە كەلەدى. ۇيتكەنى شىڭدا، بيىك تاۋلاردا داۋىس كوسىلە المايدى. اۋزىڭنان شىقسا الدىنداعى تاۋلى قۇز، بەت كايتا اۋزىڭا تىعادى. جاڭعىرىعادى. مۇنى كوشپەلى تۇرمىستا قازاقپەن اعايىنداس قىرعىز اندەرى دالەلدەيدى. كاۆكاز جانە باسقا تاۋ مەكەندەگەن ەلدەردە ءان قۇلاشىن جايىپ، دالاداعىداي داۋسىن جازا المايدى.

سوندىقتان قازاقستاننىڭ ءار جەرىندەگى ەلدەر ءبىر تۇقىمداس، ءبىر شارۋالاس بولعانمەن، ءاننىڭ سارىنىندا جانە وزگەشەلىكتەر بولاتىنى قونىستىڭ اسەرى، مەكەن ەتكەن جەردىڭ باسقان ءمورى بولۋى كەرەك. ءار جەردىڭ ءانى ءار ءتۇرلى. قارقارالى، بايان، كوكشەتاۋ، ەرتىس بويى ءاندى اسقاقتاتىپ شىرقاپ سالسا، ورال، بوكەي جاعى قوڭىر جىراۋلاتىپ، قۇبا جونداتىپ ىڭىرانىپ كەلەدى. جەتىسۋ جەڭىل جەلپىلەتە اياڭ جورعالاۋ كەلسە، سىرداريا مىڭقىلدايدى. ءبىراق بۇل ءبىزدىڭ ءوز بولجاۋىمىز. تەكسەرۋدى تىلەيتىن پىكىر.

قازاق اندەرىندە جۇمىس كۇيى، ەڭبەك ىرعاعى جوققا ءتان. قازاقتىڭ شارۋا، الەۋمەت، تۇقىم، قونىس جاعدايلارىنان تۋعان جالقاۋلىعى انگە دە ۇلكەن اسەر ەتكەندىگى بايقالادى. قول بوستىق، جاتىپ ىشەرلىك، بەيپىلدىك، بەيعامدىق سارىنى اندە دە سەزىلەدى. ءبىراق ەل اندەرىندە ەڭبەك سارىنى تۇلدىر بولۋعا مۇمكىن ەمەس. «قويشىنىڭ ولاۋلايى»، الپامىس جىرىنداعى «شورە-اي جانىم، شورە-اي» سياقتىلار سول قازاق ەڭبەگىنىڭ سارىنى بولۋ كەرەك. قازاق ومىرىندەگى ەڭبەكتىڭ سارىنى — قوي كۇزەت، جىلقى كۇزەت، ىركىت ءپىسىرۋ، قوي قىرقۋ، قوي توعىتۋ، ەگىنگە اينالعاننان بەرى تارى ءتۇيۋ، قوس ايداۋ سياقتى جۇمىس تۇرلەرىنىڭ اسەرى اندە جوق دەپ كىم تەكسەرىپ ءبىلىپ قويدى؟ ارينە، شۇقىلاعان ادام ەڭبەك سارىنىڭ تابۋعا مۇمكىن. قازاق ەڭبەگىنىڭ ءوزىنىڭ ەپسىزدىگى، سىلبىرلىعى، باياۋلىعى ان-كۇيدە دە بولۋىن جوعارىدا ەسكەرتىپ وتكەنبىز.

ەل مۋزىكاسىنىڭ وزىندىك «قاسيەتتەرى» بولادى. الدىمەن ەل مۋزىكاسى، ەل ءانى شىعارۋشىنى بىلمەيدى. ءاننىڭ ءتۇپ يەسىن كەرەك تە قىلمايدى. قۇلاقتان قۇلاق سالىپ، اۋىزدان اۋىز الىپ قىدىرتىپ جۇرە بەرەدى. ەل ءانى ەل ادەبيەتى سىقىلدى كوپكە بىردەي، جۇرتقا ورتاق.

ونان سوڭ ەل ءانى وزگەرگىش بولادى. ءان از. ءاندى شىعارۋشى از. ءاندى سالۋشى كوپ. پايدالانۋشى كوپ. ءاندى سالۋشىنىڭ كوبى شىن شىعارۋشى ەمەس، وزگەرتىپ، وڭدەپ سالۋشى. تەگىندە، اسەم ءاندى، وزگەشە ىرعاقتى تىڭنان شىعارۋشى تالانت (كومپوزيتور) وتە سيرەك بولماق كەرەك، ءبىراق، ءاندى سالۋشى، جاڭارتۋشى، جاڭعىرتۋشى از بولماسقا ءتيىس. سوندىقتان كوپ ءاننىڭ ءبىر سارىنداس كەلە بەرەتىنى وسى ەل ءانىنىڭ وزگەرگىش سالتىنان با دەيمىز.

ونىڭ ۇستىنە ءان داۋىستى توپتاي، سۇرىپتاي، جاڭعىرتا ءبىلۋدىڭ لاززاتىنەن، تەحنيكا، ادىسىنەن تۋۋ كەرەك. ارينە، ءاندى تۋدىرارلىق مۇنداي تەحنيكا دارەجەسىنىڭ ءوزى شارۋا، قوعام وركەنىنىڭ ورىسىمەن بايلانىسپاق كەرەك.

ءان شىعارۋشى تالانت سيرەك بولار دەگەندى ايتتىق. ونداي ون شىعارۋشى كومپوزيتوردىڭ وزدەرى ءوز داۋىرىندەگى تاپتىڭ، توپتىڭ جەمىسى ەكەندىگىن ەسكەرتتىك. ولاي بولسا، قازاق انشىلەرى دە داۋىرىنە، ءوزىنىڭ الەۋمەت-قوعام تىلەگىنە قاراي ءتۇرلى-تۇرلى بولماق كەرەك. اندەرىندە الەۋمەت باسىنداعى زامانىنىڭ سارىندارى بىر-بىرىنەن ايىرىلماق كەرەك. ماسەلەن، بۇقار جىراۋ ءانىن تولعاۋ ىرعاعىنا، جۇمباقتاۋعا، قارا بۇقاراعا تۇسىنىكسىز، حانعا، بيگە، باتىرتا ارنالعان تۇيتكىلدەۋ سۇراۋ تاستاۋ ىرعاعىنا سالسا، اسانقايعى اشىقتان اشىق زارلاۋ، قونىس ىزدەۋ، داعدارۋ، بەزىلدەۋ سارىنىمەن كەتسە، قۋ ءتىلدى اقىن قۇلدىڭ (كىسى اتى) ءانى موقالداۋ، اقىرىن ىبىر، شىمشىمالاۋ كەلەدى.

ءبىزدىڭ بىزگە جاقىن زامانداردا اتىن ەستىگەن انشىلەرىمىز: ءبىرجان، اقان، اسەت، مۇحيت، شولاق، جارىلعاپبەرلى، عازيز، ىبىراي، جاياۋ مۇسالار بولسا، وسىلاردىڭ اندەرى دەگەن ءاننىڭ ءوزى دە بىر-بىرىنەن بولەك-بولەك جاتادى.

ايتالىق، ءبىرجان اسپانعا ورلەپ داۋرىعىپ سالادى. اسەت اسپانعا دا ورلەيدى، جەردە دە جورعالايدى. جارىلعاپبەرلى دالانىڭ داۋىلى سىقىلدانسا، جاياۋ مۇسا قالا مەن دالانىڭ ەكەۋىنەن قوسىپ جاڭا ءبىر سارىن شىعارادى. وسى ايتىلعاننىڭ ىشىندە ءبىر ەسكەرەتىن ەرەكشە ادام (وريگينالنىي) جاياۋ مۇسا. بۇل — ارقانىڭ اششى ايعايلى، قوڭىر تولقىندى انىنە وزىنشە ءبىر ءتۇر كىرگىزگەن ادام. مۇنىڭ قالي سالىپ جۇرەتىن «قاتىنىنىڭ ولىمىنە شىعارعان» ءانى، «قۇلباي باي — شورمان اۋىلىن بىلعاپ شىعارعان اندەرى وزىنشە ءبىر شىرقامالى ايعايدى، كەلتە قايىرىستى، قوڭىر توگىلىستى تۇگەل جيناعان ءبىر ۇلگىمەن كەلەدى. مىنە، ءسويتىپ وسىنداي ءاp ءانشىنىڭ وزدەرىنشە وزگەشە سارىندارى وزدەرىنشە ەلىكتەۋشىلەردى، بۇزىپ سالۋشىلاردى تۋعىزادى. كەيىن كەلە-كەلە شىن يەسى ۇمىتىلىپ، ەل ءانى، ەل مۋزىكاسى بولىپ قالادى. ءبىراق ءبىر ءان الدەنەشە تۇرگە (ۆاريانت) تۇسە بەرەدى.

ءبىزدىڭ جوعارى اتاعان انشىلەرىمىز — ءبىرجان، اقان، اسەت، جاياۋ مۇسالار — سول ءان شىعارعىش قىردىڭ مۋزىكا تالانتتارى — كومپوزيتورلار. بۇلار دالا مۋزىكاسىنىڭ ءارى اكتەرى (سالۋشىسى)، ءارى اۆتورى (شىعارۋشى). بۇلار — ءوز زامانىمەن وتكەندەر. ارتىنا ءبىرتالاي ءان مۇراسىن تاستاعاندار. بۇلارداي ويدان ءان سالۋشى ەندى جوق. ەندى ەل ءانىن تىڭنان سالۋشىنى ەستۋ قيىنىراق بولار.

ەگەر كوكشەتاۋداعى شال ىبىرايدىڭ ءوز جانىنان ءان شىعاراتىنى راس بولسا — قىرداعى قولتۋما، سامورود كومپوزيتورلارىمىزدىڭ ەسكى كوزىنەن قالعان سول-اق پا دەپ ويلايمىز.

انشىلەردىڭ ەندى ءبىر بولەگى — ءاندى تىڭنان سالماي، بار ارنانى قولداي سالۋشىلار. بۇلار ءوز جانىنان ءان شىعارمايدى، بىرەۋدىڭ تۋىندىسىن الادى. ەلدىڭ دايىن ءانىن سالادى. بار ءاندى قوسىپ، جاماپ سالادى. بۇلار بىرەۋدىكىن بۇزار. بۇلار وڭدەيدى، وزگەرتەدى. مىناۋ بۇگىنگى امىرە، قالي، بالابەك، ءبىسمىلدا، ماناربەك، باسقالار وسى انشىلەر بولادى. ءبىزدىڭ قازىرگى قولداعى بارىمىز وسىلار. وسىلارعا ەلىكتەپ جۇرگەن جاس انشىلەر. بۇلاردىڭ كوپكە بەرەتىنى — جانىنان شىعارعان جاڭاسى ەمەس، ەلدەن قالعان ەجەلگى ەسكىلەر، ەسىكتەن ەسىك، ىستىكتەن تەسىك ءوتىپ، اۋىزدان اۋىزعا، ەلدەن ەلگە تەنتىرەپ جۇرگەن اندەر. بۇلار تىگىنشى ەمەس، بۇتىنشىلەر. جاساۋشى ەمەس، جاماۋشىلار. ءبىراق ەلدىڭ ەڭ اسىلدارى وسىلاردا بولادى.

بۇلاردىڭ ءارقايسىسى 70-80-نەن ءان سالادى. دەمەك ەل انىنەن قالعان سيرەك نۇسقالار وسىلاردىڭ قورجىنىنان شىعادى.

ءبىز ۇلت مۋزىكاسى ءبىزدىڭ ۇلت ءانىمىزدىڭ ەسەيۋ جولىنداعى ەكى جولدىڭ ورتاسىنداعى كەزەڭدە تۇرمىز. ەسكىمىزدىڭ ەسەيۋ جولى تاۋسىلىپ، جاڭامىز جاسالماي جاتقان بەلەڭدە تۇرمىز. ولاي بولسا، ان-كۇيىمىزدىڭ وركەندەۋى ءدال بۇگىن داعدارىستا تۇر. ءبىز بۇلاي دەۋىمىزدى جوعارى ايتقان سوزىمىزبەن ءبىرسىپىرا دالەلدەپ تاستادىق پا دەيمىز. ۇيتكەنى ءبىز قولداعى بۇگىنگى بارىمىز ەل ءانى دەدىك. ەل ءانىن جانىنان شىعارۋشىلار ەندى جوق دەدىك. ەسكى ءاندى تۋعىزاتىن تۇرمىس ءتۇرىنىڭ استى- ۇستىنە اۋدارىلىپ بىت-شىتى شىعىپ جاتقانى. ەسكى شارۋا، تۇرمىس، قوعام قاتىناسى، سالت-سانا ءبارى دە ەڭبەكشىلەر ىسىمەن كۇل-تالقانى شىعىپ، قايتادان قۇرىلىپ، جاڭا جولعا ءتۇسىپ، وزگەرىپ جاتقانى بەلگىلى. ولاي بولسا، ەندى ەسكى سارىندا ءاندى تۋدىرۋعا جاعدايدىڭ بولمايتىندىعى، ەسكى سارىندى ءان شىعارۋشىلاردىڭ تۋمايتىندىعى دا بەلگىلى بولۋ كەرەك.

ولاي بولسا، ءبىزدىڭ بۇگىنگى قولدانىپ جۇرگەن ەسكى اندەرىمىزدىڭ جاڭا ەلدىڭ جۇرەگىن جالعاي المايتىنى دا تالاسسىز بولۋ كەرەك.

ءبىراق بۇل سوزبەن ءبىز ەل اندەرىنىڭ ەندى كۇنى ءبىتتى، ەندى تىڭداۋشى جوق، ەندى جاڭاسى جوق، ەسكى انشىلەردى جيناپ كەرەگى جوق دەگەن شولاق پىكىردى ايتپاقشى ەمەسپىز. ءبىز ەل ءانىنىڭ بۇگىنگى كۇنى ەمەس، ەرتەڭگى كۇنىن ايتىپ وتىرمىز. ەرتەڭگى كۇن — ءالى ءبىرتالاي زامان. ەل ءانىن ەسكى تۇردە سالۋشىلار بىزبەن ءالى ءبىرتالاي جولداس بولادى. ءبىز تەاترداعى انشىلەردىڭ بارارى قالادا ەمەس، دالادا دەپ وتىرمىز. دالاداعى ەسكىلىك ءالى ىرگەلەي جاتىر. دالاداعى جاڭا وزگەرىپ جاتقان جۇرتقا تۇسىنىكتى قارۋ-قۇرالدىڭ ءبارىن جاڭا جولعا سالۋعا پايدالانباقشىمىز. اسىرەسە تەاتردىڭ ان-كۇي ءبولىمىنىڭ تىڭداۋشى ەلى دالادا ەكەندىگىن — بيىلعى تەاتر تۋرنەسى (ارالاعانى) دالەلدەپ وتىر. ەندەشە، تەاتردىڭ، ان-كۇي ءبولىمى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيۋى كەرەك.

ءبىراق كۇشەيگەندە ەسكى جولمەن ەمەس، جاڭا جولمەن، ۇلگىلى جولمەن كۇشەيۋى كەرەك. ەندى وسى جول قالاي بولادى؟ اڭگىمە وسىندا.

قازىرگى ۇلت تەاترىمىز — تازا تەاتر ەمەس، تەاترىمىز — تەاتر-كلۋب. ءان تەاترى ءاpi كلۋب بولىپ كەلەدى.

بۇلاي بولۋى ءقازىر زاڭدى دا، تەاترعا قوياتىن بۇگىنگى كۇننىڭ تىلەگى وسىلاي دا.

مادەنيەت مايدانىنىڭ ءبىر تۇبەگى وسى تەاتردىڭ كوپكە جاقىنداسۋى، قازىرگى جۇمىسقا قولعابىس بولۋى وسىلاي ەكى جاقتى بولماي ورىندالمايدى. تەاتردىڭ قىستا قالادا بولۋى، قالادا بولعاندا كوپ جۇمىس ۇگىتكە، كۇنبە-كۇنگى ناۋقانعا ارنالۋى، تەاتردىڭ جاز جىلت ەتىسىمەن دالاعا كەتۋى، كوشپەلى كلۋب بولۋى ورىندى دەپ تانىلۋى كەرەك.

ءبىراق ۇلت تەاترىمىز، مەملەكەت تەاترىمىز، تۇبىندە تەاتر بوپ قانا قالماق كەرەك. تەاتردىڭ ءوز ونەرىن عانا تەرەڭدەتەتىن بولۋى كەرەك. ۇيتكەنى بارا-بارا ءبىزدىڭ كلۋبتار، جەڭىل-جەلپى تەاترشالار كوبەيىپ كەتەتىن، ولاردىڭ ءوز ساحنالارى، ءوز ويىنشىلارى تۋاتىن بولادى ەمەس پە؟ سوندا تەاتردىڭ قولىنداعى جەڭىل-جەلپى كلۋب قىزمەتى سولارعا بەرىلمەك كەرەك.

تەاتردىڭ ان-كۇي جاعىن ءسوز قىلعاندا، تەاتردىڭ كورۋشى حالقىن ءسوز قىلماي بولمايدى. ۇيتكەنى تەاتردىڭ ءوزى، ساحنا ونەرى ءسال كورەر كوزگە، ەستىر قۇلاققا (زريتەل) قاراي جاسالماق كەرەك. ەندەشە، ءبىز تۇرعاندا ان-كۇيىمىزدىڭ ءبارى، قازىرگى قولدانىپ وتىرعانىمىزدىڭ كوبى —ەلدىكى، ەسكى دەدىك. ەسكى ان-كۇيدىڭ ەستىر قۇلاعىنىڭ كوپشىلىگى قىردا جاتىر دەدىك-اۋ.

ءبىراق تەاتر — قالادا. قالا — دالا ەمەس، ەكەۋى ەكى باسقا. قالاداعى حالىق دالانىڭ حالقىنداي تۇرمىس رەتىندە، تۇقىم قۋعاندا ءبىرىڭعاي ەمەس، قالانىڭ حالقى الا-قۇلا. قالادا وندىرىسپەن بايلانىستى، ماشينا، تەحنيكامەن كىندىكتەس جۇمىسشى بار. قالادا — قالاممەن، شوتپەن، قاعازبەن قايناسىپ جاتقان كەڭسە ادامى بار. قالادا قازىرگى قۇرىلىستىڭ جەتەكشىلەرى، جۇمىسشى جۇمىسىن ورىنداۋشى پارتيا، كەڭەس، كاسىپشى، كومسومول ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارى، جەتەكشىلەرى بار. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى بار. قالادا نەشە ءتۇرلى ونەر-بىلىمنىڭ وكىلدەرى مادەنيەتتى ادامدار بار. قالادا — شولاق ساۋداگەر، توعىشار ارەنداتەل، مەششان بار. وسىلاردىڭ شاشىراندىسى قۇمارپاز، بۇزاقى، اراققور، شاتاماندار دا جوق ەمەس. مۇنىڭ ۇستىنە، قالانىڭ تولىپ جاتقان تۇقىمىنىڭ، ءتۇرلى-تۇرلى ۇلتىنىڭ ۇياسى ەكەنىن ەسكە الساق، قالاڭىز سيىردىڭ بۇيرەگىندەي قىرىق قۇراۋ بولىپ شىعادى. ولاي بولسا، وسى ادامداردىڭ جان ازىعى، مادەني تىلەگى، كوڭىل كۇيى ءبىر قالىپتا دەپ كىم ايتار؟ ولاي بولسا، وسى قىرىق باستى تىلەك تۇيدەگىمەن كەلىپ قالاداعى تەاترعا تۇسەدى ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ تەاتر وسىنىڭ تاساسىندا ەمەس پە؟ تەاتر مۇنى قالاي رازى قىلىپ تارقاتار؟ تەاتردىڭ مۇنداي شۇپ-شۇبار كوڭىلدىڭ ءبارىن ۋلاپ، ءبارىن سۋسىنداتىپ وتىرۋى مۇمكىن بولار ما؟ اسىرەسە ءبىزدىڭ تەاتردىڭ، كوبىنەسە ويىن-ساۋىعى اۋىل تۇرمىسىنان، دالادان الىناتىن تەاتردىڭ، اسىرەسە ەلدىڭ ەسكى اندەرىنىڭ دالانىڭ ەسكى اندەرىن سالاتىن انشىلەردىڭ قالانىڭ كوڭىلىن تابۋى قيىن بولماس پا؟ Miنe، قالا مەن ءبىزدىڭ تەاتردىڭ اراسىنداعى «قايشى» وسىلاي تالتايىپ جاتىر. قالاداعىلاردىڭ تەاترعا قاناعاتتانباۋى، پالەن-تۇگەن دەپ كۇڭكىلدەۋىنىڭ ءتۇپ تامىرى مەنىمشە، وسىنداي تەرەڭدە جاتىر (بۇل جەردە وبىۆاتەل، مەششاندىقپەن مۇڭكىگەن كۇڭكىلدى ايتپايمىز، ويتكەنى وندايلار تەاتردىڭ مازمۇنىنا نارازى عوي). مىنە، وسى سەبەپتەردەن كەلىپ قالي سىقىلدى قىردىڭ داڭعىل انشىلەرىنە قالانىڭ باقتيارلارىنىڭ «قالي ءاندى ەركىن سالا المادى» دەيتىنى كەلىپ تۋماس پا (باقتياردىڭ «ە. ق»-دا تەاتر سالۋشى تۋرالى جازىلعانى). («ە. ك.» — «ەڭبەكشى قازاق» — رەد.)

باقتيار جولداس بولعان ساۋىقتا ءبىز دە بولعان ەدىك. سوندا مەنىڭ قاسىمدا قاليدى العاش تىڭداپ وتىرعان ءبىر جولداس:

— شىركىن، مىنا قالي قىردىڭ تەاترعا جىبەرگەن قىمىز ساباسى سىقىلدى ەكەن. بۇل بارىن لاقىلداتىپ تەگەشكە، استاۋعا قۇيعىسى كەلەدى. بۇل قالانىڭ ستاقانىنا قۇيام دەسە، توگىپ الادى، — دەدى.

بۇل پىكىر جالعىز قالي تۋرالى ايتىلسا دا ەل ءانى، ەل انشىلەرى تۋرالى جالپىلاۋعا جاتاتىن پىكىر. قالي — قازاق دالاسىنداعى يىعى اسقان ءانشىنىڭ ءبىرى. مەن ءوزىم قىر ءانىن سالۋدا قالىپتان وزىقتى ءالى كورگەنىم جوق،- امىرە قالا مەن دالانىڭ قوسپاسىنان شىعىپ ءجۇر. امىرەنىڭ قۇلاققا جاعىمدى قوڭىراۋداي سىلدىراعان گارمون داۋسىندا قالاعا دا، دالاعا دا جاعىپ قالاتىندىق بار. اسىرەسە امىرە تاتارشا جىرلاعاندا جۇتىنا تۇسەر ەدى. ال قالي قىردىڭ، قازاقتىڭ تازىسى، قاليدىڭ جالعىز كۇشتى داۋسى عانا ەمەس، ونىڭ ءان سالىسىندا ۇلكەن ارتىستىك بار. ءبىراق قاليدان اسەر الاتىن قازاقى قۇلاق كەرەك!

ال، ولاي بولسا، قالانىڭ قىرىق قۇراۋ حالقىنا تەاتر قالاي قابىسادى؟ جاڭادان جاسالىپ جاتقان دالاداعى جاڭا جۇرتتىڭ تىلەگىن قالاي ورىندايدى؟ ان-كۇيدىڭ كەلەشەگى نە بولادى؟ ەندىگى تاۋىپ كەتەر جول قايسى؟ مىنە، جوعارى جايىمىزدى اشالاپ اشقان سوڭ، مىنا ساۋالداردىڭ جاۋابىن تابۋشى ءبىزدىڭ ءوز قالامىزدىڭ ەكسترو جەرى دە، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى بولادى. اۋىل، پوسەلكە، اۋدان اراسىندا بولسىن، كووپەراتيۆتىك دايىنداۋ پۋنكتتەرى، قابىلداۋ پۋنكتتەرى قازاقستاندىق كونتوردىڭ ەت جونەلتۋ پۋنكتتەرى اراسىندا سوسيالدىق جارىس پەن ەكپىندىلىك كۇشەيسىن. اۋىل، پوسەلكەلىك ۇيالاردىڭ، كەڭەستەردىڭ ۇيىمداستىرىمپازدىعى كۇشەيتىلىپ، مال دايىنداۋ جۇمىستارىنا قالپىمىزدى — بۇگىنگى ەلىمىزدى، زامانىمىزدى، بۇگىنگى جۇمىسىمىزدى ۇيرەنىپ الۋىمىز كەرەك بولادى. مادەنيەت مايدانى، سالت-سانا توڭكەرىسى، ولاردىڭ قۇرالىنىڭ بەلدىلەرى ادەبيەت، تەاتر، ءان- كۇي، ۇگىت-ناسيحات وسىلارعا قاراي قۇرىلادى. وسىلارعا ارنالادى. وسى ءداۋىردىڭ، بۇگىنگى ەڭبەكشىنىڭ تىلەگىنەن تۋادى.

قازاق ۇلتى ءقازىر تاريحي داۋىردە، قازاق ەلىنىڭ، قازاق دالاسىنىڭ ەسكى كۇنى، ەسكى ءتۇرى ءقازىر استان-كەستەن بۇزىلدى. بۇرىننان دالانىڭ ەلىن، جەرىن بيلەپ-توستەگەن باي تابى بيلىكتەن ايرىلىپ، ەڭبەكشىلەر ۇستەم. ەل بيلىگى ەڭبەكشىلەردىڭ كەڭەسىندە. باي تەكتى شارۋاشىلىققا شابۋىل جاسالۋدا. جەكە مەنشىكتى شارۋاشىلىقتىڭ ءورىسى تارىلىپ، ورەسى قىسقارۋلى. اۋىل شارۋاسى كوللەكتيۆتەسۋدە. قازاق دالاسى سامارقاۋلىقتان، جالقاۋلىقتان، ەڭبەكسىزدىكتىڭ سارى توسەك اۋرۋىنان ساۋىعۋدا. ەڭبەك دالاسى. ءىس مايدانى. قازاقستان كارتاسى تەمىر جول تورىندا، وزەندەرىندە پاروحود، ەلسىز دالادا، يەن جاپاندا ەگىن، مال، ونەر سوۆحوزدارى، بۇرىنعى كوشپەلى ەل — قونىستانۋدا. جاڭا قالالار ورناتۋدا، اۋىل شارۋاسىنا ءتۇرلى تەحنيكا قۇرالى، ماشينالار كىرە باستاۋلى؛ دالانىڭ بۇرىنعى تەك بوكەن جورتىپ، قاسقىر ۇلىعان جاپان جوندارىندا بۇگىن اشىلىپ قايناپ جاتقان كەندەر. قالاعا اعىلىپ، وقۋ ىزدەپ، ونەر ىزدەپ شۇباپ جاتقان دالا.

دالاعا اعىلىپ جاتقان قالا. اۋىلدى ۇيىستىرماق باستاماق. قىردا، اۋىلدا نەشە ءتۇرلى مەكتەپ، كووپەراتيۆ، الەۋمەت ۇيىمدارى. ەل تۇرمىسىندا نەشە ءتۇرلى وزگەرىس، نەشە الۋان جاڭالىق. ...ەكى قاتار تاپسىرىلسىن. مۇنىمەن قاتار كوللەكتيۆ، ەڭبەك ەتۋ الاڭدارىن اشۋ، سۋات جاساۋ، قازاق گۇلدەردى سايمانداۋ سىقىلدى جۇمىستار جۇرگىزىلسىن.

شەتكەرگى اۋدانداردان جونەلتىلەتىن ەتكە كەرەكتى مولشەردە كولىك ۇيىمداستىرۋ جاعىن قامسىز ەتۋ قاجەت،

ۇستەم تاپ ءوزىنىڭ ۇستەم كەزىندە سالت-ساناسىندا ۇستەم ەتەتىن بولسا، وزگەلەردىڭ سالت-ساناسىن جەڭىپ وزىنە باعىندىرىپ (كوبىنەسە كۇشپەن ەمەس، ەسپەن، مازمۇنداعى، ۇلگىدەگى سالماقپەن) وزىنىكىن جاسايتىن بولسا، ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ ۇستەم تابى پرولەتاريات تابى، ەڭبەكشى تابى.

مۇنىڭ نەگىزگى قاسيەتى — توڭكەرىسشىلدىك، ەسكى ءتۇردى ءبۇلدىرىپ، وزگەرتىپ، وزىنە باعىندىرىپ، وزىڭدىكىن جاسايتىندىق. ەندەشە كيىز كىمدىكى بولسا، بىلەك — سونىكى. داۋىردەگى ءىس ەڭبەكشى تابىنىكى بولسا، سالت-سانا دا سول ۇلى جۇمىستىڭ ءبىر بۇتاعى. ەندەشە جاسالاتىن جاڭا ادەبيەت تە، جاڭا ءان دە پرولەتارياتتىكى، ەڭبەكشىنىكى. ەندەشە تەاتردىڭ تەرەڭدەيتىن ونەرى، تاباتىن تابىسى دا سول تۇردە بولۋ كەرەك. ەندەشە تەاترعا كەلەتىن قىرىق قۇراۋ تىلەكتى قالانىڭ شۇبار جۇرەگىنە تەاتر تۇگەل ەمىزىك بەرىپ وتىرا المايدى. تەاتردىڭ قول ارتقان تابى - جۇمىسشى، ەنبەكشى. تەاتر سولاردىڭ تىلەگىنە عانا ارنالادى. ەندەشە، ەڭبەكشىلەر جۇمىسىنا تىلەكتەستىك ءبارى دە تەاتردىڭ سول جولداعى ويىن-ساۋىق، ۇگىت-ناسيحاتتىڭ بارىنەن دە جان ازىعىن تابۋى ءتيىس. جۇمىستىڭ ىشكى مازمۇنى وسىلاي بولسا، ادەبيەت، ان-كۇيلەردىڭ سىرتقى ۇلگىسى دە مازمۇنعا قابىسۋى كەرەك. جۇمىسشىعا، ەڭبەكشىگە ارنالۋى كەرەك. ولاردىڭ كوكەيىنە قونىمدى، قۇلاعىنا جاعىمدى بولماق كەرەك. ول ءتۇر — ەسكىگە توڭكەرىسشىل جولمەن كەلگەن ەنبەك جىرى، ەڭبەك ىرعاعى بولماق كەرەك. جەكەنىكى، جالعىزدىكى ەمەس، كوپتىكى، كوللەكتيۆتىكى...

...ەسكى دالانىڭ ەمەس، قالانىڭ ىرعاعى بار. قۇرمانبەكتە ورىستىڭ، وزبەكتىڭ، قىرعىزدىڭ، ۇيعىردىڭ تۇرلەرىن ءبىزدىڭ ساحناعا كىرگىزۋ، بي كىرگىزۋ، مۋزىكانى قوزعالىسپەن جۇرگىزۋ، ساحناعا لايىقتانۋ، قالانىڭ تىلەگىن تابۋ تالابى بار. سوندىقتان قالا حالقى ساحناداعى قۇرمانبەكتەن كۇننەن-كۇنگە ءدامدىنى الامىز عوي دەپ دامەگويلەنۋى بار. اسىرەسە قۇرمانبەكتىڭ «ءبىزدىڭ ەكپىندەرى» «بەس جىلدىقتارى»، ءبيلى كۇيلەرى، چاستۋشكالارى — وتكەن قىستان بەرگى تابىستارى. جاڭا مازمۇندى، جاڭا ۇلگىلى، بۇگىنگى كۇننىڭ تىلەگىنە تاپقان ونەرلەرى. قۇرمانبەك بۇل تابىسىن شەتەلدەن ۇلگى الۋىن، كۇنبە-كۇنگى ماسەلەنى ساحناعا كەلتىرۋىن، قازاق اندەرىن جاڭا تاقىرىپقا، جاڭا تۇرگە سالۋىن كوبەيتۋى، تەرەڭدەتۋى كەرەك.

ال ەلۋباي وزىنشە ءبىر ۇلگى، بۇل دا ەل اندەرىنىڭ ەسكى شۇبالاڭ ءجاي تاستار تۇرىنە مويىندى ەمەس (ەلۋبايدىڭ قوستاناي مىرقىمبايلارىنان بولعاندىعى دا بار شىعار)، ىزدەنۋدە. ءبىراق بۇل ءتۇردى، ۇلگىنى قۇرمانبەك شە شەتتەن ىزدەمەيدى. قازاقتىڭ ءوز تەرىسىن يلەپ، ءوز كوجەسىن قاتىقتاپ بەرگىسى كەلەدى. تەاتردىڭ قالا قوناعىن دالانىڭ بارىمەن باپتاپ سىيلاعىسى كەلەدى. قازاق ءانىنىڭ تۇرقىن تۇجىرىپ، قول-اياعىن جيناڭقىراپ، سازىن وزگەرتىپ، بيپىلداتىپ، لىپىلداتىپ قاسىمەن، قاباعىمەن ويناپ، كوزىمەن، بەتىمەن، تاماعىمەن يلەپ سالادى. ەلۋبايدىڭ بۇل بەتىن دە جاڭا ادىم دەۋىمىز كەرەك. دەگەنمەن ەلۋباي مۇنىسىن تۇبىندە مۋزىكا ونەرىمەن قانشالىق تەرەڭدەپ اكەتەرى ءالى كۇڭگىرتتەۋ. ءازىر ەلۋباي ەلدى بالاشا ويناتىپ الداپ كەلەدى.

ەلۋبايدان باسقا ەلدىڭ شيكىزاتىن دۇكەنگە سالىپ ىستەۋگە ۇمتىلعان انشىلەرىمىز ءالى كورىنبەيدى. اسىرەسە جاس انشىلەرىمىز بۇل جوندە ويلانۋى كەرەك پە دەيمىز.

بىزدە ءاندى مادەنيەت جولىنا سالۋعا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ماماندارىمىز دا جوق ەمەس. ولار: مىڭ جارىم ون، 150 كۇي جيناعان زاتايەۆيچ، قىزىلجارداعى قازاق مەكتەپتەرىندەگى مۋزىكا ءمۇعالىمى كوتسيك، قازاق تەاترىنداعى كوۆاليەۆتار. مىنە، بۇلاردىڭ ءبىرسىپىرا تاجىريبەلەرى بار. زاتايەۆيچ تەك قازاق اندەرىن جيناپ قانا قويعان جوق، ونەرلى جولعا سالىپ وڭدەپ، شەت جۇرتتارعا تاراتىپ جاتىر. قىزىلجاردىڭ حورى ماسكەۋ ورتالىعىنان ماقتاۋمەن ورالدى. مىنا كوۆاليەۆ قازاقتىڭ ءبىرتالاي ءانىن حورعا سالىپ، رويالعا قوستىرىپ،تەاتردا ىستەپ ءجۇر. قازاق ءانىنىڭ ۇلگىلى جولمەن ەسەيۋىندەگى دۇرىس قادامنىڭ ءبىرى وسىلار. ءبىراق بۇل مامانداردىڭ قازاقتىڭ ءجون-جۇرعاسىن ىسكە جاراتۋداعى تابىسىنىڭ دارەجەسى بىزدەن گورى كوپكە ءمالىم بولۋ كەرەك. بۇلاردىڭ ەڭبەگىن قازا سويلەۋگە دارمەن بىزدە جوعىراق. ۇيتكەنى ءوزىمىز مۋزىكانت ەمەسپىز. مۋزىكا ونەرىمەن بۇل ءىسىمىزدىڭ ەكى ورتامىز قازاق پەن قۇراننىڭ ەكى اراسى سىقىلدى. تەپشىلەۋگە ءتىسىمىز باتىڭقىرامايدى. ءبىز سوندىقتان كوبىنەسە كوۆاليەۆتاردىكىن دۇرىس شىعارمەن كەلە جاتىرمىز. ءبىراق كوۆاليەۆتاردىڭ ىستەگەن مۋزىكاسىنان ءوز قۇلاعىمىزدىڭ العان اسەرىن «سۋبەكتيۆنو» ايتۋىمىزعا بولاتىن بولار دەيمىن. ءوز باسىم كوۆاليەۆتىڭ ىستەگەن (وبرابوتكا) اندەرىنەن العان اسەرىم بولىمسىزداۋ شىعادى. قۇلاعىم توساڭسيدى. بۇلاردان قازاعىمنىڭ قارا سالپاعى الدەقايدا جىلى، الدەقايدا جاقىن، الدەقايدا ۇعىمدى سياقتانادى. وسى العان اسەردەن مەن ءوزىم كەيدە مىنانداي ويلارعا دا كەلىپ قويام: «اۋ، وسىلار قازاق ءانىن بۇزدى ما ەكەن؟ قازاق اندەرىن قازاق قۇلاعىنا لايىقتاپ بەرۋدە شورقاقتىق قىلىپ جۇرمەدى مە ەكەن؟ وعان سەبەپ قازاق ءتىلىن بىلمەۋ، قازاق تۇرمىسىن شالا تانۋ بولمادى ما ەكەن؟ ءار ەلدىڭ، ءاp ۇلتتىڭ، ونىڭ ىشىندەگى ءار تاپتىڭ كوڭىل كۇيى، ان-كۇيدەن الار اسەرى باسقا-باسقا بولاتىن بولسا، وسىنىڭ سالدارى كوپ قاتىسىپ جۇرمەدى مە ەكەن؟ قازاقتىڭ ءوز مۋزىكا مامانى قازاق اندەرىن ىستەسە دە اقىلاي شىعارار ما ەكەن؟ قازاقتىڭ كوۆاليەۆ، زاتايەۆيچ سىقىلدى مامانى ورىستىڭ ەل اندەرىن، ەل مۋزىكاسىن ونەرلى جولعا سالام دەپ ىستەسە ولاردىكى قالاي شىعار ەدى-اۋ؟»دەيمىن ءىس، كوك، كوۆاليەۆ، زاتايەۆيچتەر ۇلگىلى ەلدىڭ مادەنيەتتى ماماندارى عوي. قازاقتىڭ ءانى شيكى ون عوي، ونىمەن بىرگە مەنىڭ ءوز قۇلاعىم دا مادەنيەتسىز عوي. مادەنيەتسىز سەزىم سەزگىرلىگى، كورگەنسىز قۇلاق ۇلگىلى ءاندى جاتىرقاپ، توسىرقاپ جۇرگەن بولار... دەپ ءوزىمدى ءوزىم ايىپتايمىن. يلايىم، تەك وسىنداي بولىپ شىقسىن. مەنىڭ-اق قۇلاعىم جامان بولىپ، كوۆاليەۆتاردىڭ ىستەگەن ءانى جاقسى بولىپ شىقسا يگى ەدى. بۇعان باسقا قۇلاقتاردىڭ قوجالارى نە ايتار ەكەن؟

تەاتردا حورعا تۇسكەن ءبىرتالاي ون بار. حور، كوپ داۋىستى ءان، بۇل دا ۇلگىلى جول، كوللەكتيۆ جولى. ءبىراق قازاق حورىنداعى داۋىس كۇشتى شىقپاي ءجۇر. مۇنىڭ سەبەبى حورعا ۇيىسقان داۋىستان دا بولاتىن شىعار. سوڭعى ۋاقىتتا باس داۋىس ءتىپتى ەستىلمەي بارادى. بۇل تۋرالى تاعى ءبىر ءوزىمنىڭ عانا كەلىسە كەتەتىن ءبىر نارسە — قازاققا بىتكەن داۋىستىڭ وزىندىك السىزدىگى سەزىلەتىن سياقتى. مۇنى ۇلكەن جينالىستاردا سويلەگەن شەشەندەردەن بايقاۋعا بولادى. قازاقتىڭ كوبىنىڭ-اق ءۇنى جاسىق كەلەتىن ءتارىزدى. ءبىزدىڭ حورىمىزدا دا وسى جاسىقتىق بولماعاي ەدى دەيمىن.

قىرداعى ۇلگىنىڭ ءبىرى — قوس داۋىس، ءاندى ەكى كىسى بىرىگىپ ايتۋ. بۇل جالعىز ايتقاننان گورى كۇشتىرەك، جاتىعىراق، قۇلاققا جاعىمدىراق. ءوزى دە ۇلگىلىرەك شىعادى. تەاتردىڭ، ان-كۇيىندە دە وسى ۇلگىگە تىزگىن بەرىلمەي كەلەدى. تەگىندە اسا ءبىر كۇشتى انشىلەر بولماسا، ءاندى قوس-قوستان سالدىرۋدىڭ اسەرى حالىققا كوبىرەك بولار ەدى-اۋ، ەلدەگى ءبىر تۇر عوي، جات تا بولماس ەدى دەگەن كوڭىلىمىزگە كەلەدى.

ەل ءانى جونىنەن ەندى ءبىر پىكىر قورىتا الماي جۇرگەن ماسەلەمىز ەل انىندەگى ولەڭدەر تۋرالى. كەيبىرەۋ ەل ولەڭدەرىنىڭ ءبارى ەسكى، بۇگىنگى كۇنگە جاناسپايدى، ايتىلماسىن دەيدى. ءبىراق بۇل دا وتە سولاقاي، جارعا جىعار پىكىر. نەگە دەسەڭىز، ەل ولەڭىن تۇگەل ايتپاۋعا، «بايكوت» جاريالاۋعا قول قويساق، ناداندىعىمىز بولار ەدى. ەلدىڭ كوپ ولەڭدەرىنىڭ تاريحي ماڭىزى بارلارى بولادى. اسىرەسە ءار ءاننىڭ ءوز ولەڭى وزىمەن ساباقتاس، تاريحتاس بولادى.

ەكىنشى، ءاننىڭ ارناۋلى ولەڭدەرى سول ءاننىڭ ءوز وزگەشەلىگىنە قالىپتاس، مۋزىكالىق جاعىنان قاتىناسا بىتكەن دىبىستارى، سوزدەرى بولادى. بەلگىلى اندەردى بەلگىلى ولەڭدەرىنەن ايىرىپ ايتۋ — ءاننىڭ اندىگىنە پىشاق سالۋ بولادى.

ءۇشىنشى، ماركس عىلىمي مازمۇنىنان تاريحتى ەرەكشە جەكەلەمەيدى. مازمۇنىنان ءتۇر، ۇلگى تۋعان بولادى. ەكەۋى ءبىر- بىرىنە قالىپتاسىپ، قايناسىپ جاتقان تۇتاس تۇلعا بولادى. ولاي بولسا، ەسكى ءاننىڭ ۇلگىسىنە جاڭا ولەڭ سالىپ ايتۋدىڭ دۇرىستىعى بولا ما؟ بۇل تەك كومسومول، كوممۋنيست، جۇمىسشى ايەلدەرگە ساۋكەلە كيگىزگەنىمىز سياقتانباي ما؟ ولاي بولسا، جاڭا مازمۇننىڭ وزىنە لايىق جاڭا ۇلگى، جاڭا ءان كەرەك بولادى.

ءسوز — ەل ولەڭى تۋرالى. ەل ولەڭىنىڭ بۇگىنگى سالت-سانانى الىپ ءجۇرىپ كەتپەيتىن زيانسىزدارى تۋرالى. ءبىراق ەسكى ءاندى ەل ولەڭىمەن ەمەس، ۇلتشىل اقىنداردىڭ، ءدىنشىل اقىنداردىڭ بۇگىنگى كۇنگى ءيسى الاتىن ولەڭدەرىمەن ايتۋ، تىزگىندەيتىن قىلىق ارينە.

سونان سوڭعى ءبىر كىشكەنە نارسە، حوردى باستاۋشى داعدىلى قار شوراياقتار بولىپ كەلەدى. يا قۇرمانبەك، يا امىرە، يا ەلۋباي باستايدى. مۇندا نە بالاعا، نە ايەلگە باستاتسا، نە ىلعي تىندىرتىپ جاڭالاپ وتىرسا، اسىرەسە داۋىسى جاقسى بالالار، قىزدار باستايتىن بولسا، قايتەر ەدى دەيمىز.

سونىمەن، قازاق اندەرىنىڭ ەندىگى جولى — ۇلگىلى جول، ونەرلى جول دەسەك، تەاترداعى ان-كۇي مادەنيەتتى جولمەن ەسەيەدى، كۇشەيەدى دەسەك، تەاتر بۇگىنگى كۇندە تەاتر كلۋب بولىپ ەر جەتەدى دەسەك، تەاتردىڭ الاتىن ۇلگىسىنىڭ كوبى تەاترى وركەندەگەن ەلدە، ونىڭ بەر جاعىندا، جۇمىسشى تابى جاڭا مادەنيەت، جاڭا ونەر جاساپ جاتقان ورىستا جاتىر. تەاتردىڭ ان-كۇي ءبولىمىنىڭ ۇلگىسى وسى كۇنگى ورىستاعى بار ۇلگى، كوپشىلىكپەن قويىنداسقان ۇلگى، پارتيا، ۇكىمەتتىڭ كۇنبە-كۇنگى جۇمىسىنا قولما-قول كەلگەن ءتۇرى. جۇمىسشى جاستار تەاترى («ترام»، «كوك كويلەك»، «سينيايا بلۋزكالاردىڭ») كلۋبتاردىڭ ۇلگىسىنە ءتۇسۋ كەرەك پە دەگىمىز كەلەدى. ۇيتكەنى، جاڭا نارسە، بۇگىنگى زاماننىڭ تىلەگىن تاباتىن ۇلگى، ءتۇر، ۇگىت-ناسيحات ءتۇرى وسىلاردان تابىلىپ ءجۇر. مۇنداي كۇي دە بار، ءسوز دە بار، بي دە بار، — ءبارى دە توقايلاسادى. قۇرمانبەكتىڭ «بەسجىلدىقتارى»، «ءبىزدىڭ ەكپىندەرى»، ەلۋبايدىڭ كارل ماركس كولحوزىنان تراكتورمەن كەلەتىن «كارىباي شالى»، ەلدى ساۋىققا، تازالىققا ۇگىتتەيتىن «پۇشىعى»، تالپەكتىڭ جاڭا تاقىرىپقا ارنالعان وتكىر سوزدەرى، سىقاقتارى — كەڭىتىپ، جەتەتىن جاڭالىقتارى باسى وسىلار. وسى سەكىلدى ۇلگىلەر ەندى كۇنبە كۇنگى قىزىقتى ماسەلەلەرگە، جاڭا تەمالارعا، كوپتەسىپ ويناۋعا، بىرلەسىپ اتقارۋعا، وزىنشە مازمۇندى شولاق شىمىلدىقتارعا، نومەرلەرگە، ەپيزودتارعا، وچەركتەرگە، جاندى گازەتتەرگە اينالسا ماقۇل بولار ما ەدى دەيمىز.تەاتردىڭ بۇگىنگى تىلەككە جاناساتىن، بۇگىنگى كوپشىلىككە جاقىنداساتىن ءتۇرى، وسىلار بولۋ كەرەك. بۇل جوندەگى جاقسى نىسانا — جوعارعى ايتىلعان «ترام» بولماق. ترامنان الاتىن ۇلگى جالعىز — كونسەرت نومەرلەرىنەن عانا ەمەس، تەاترىمىزدىڭ كەيبىر پەسالارى دا، ويناۋشىلارى دا، ساحنا جاساۋلارىنداعى ادىستەر-ۇلگىلەر دە ترامعا بەت بۇرۋ كەرەك-اۋ دەر ەدىك.

بۇل تەاتردىڭ كوپشىلىككە قويىنداساتىن جەڭىل جاعى. ءبىراق، ءبىز جوعارىدا تۇبىندە تەاتر، تەاتر كلۋبتىقتان شىعىپ مەملەكەت تەاترى» بولىپ قالۋ كەرەك دەدىك. تەاتردىڭ بۇل سالماقتى جاعى قالاي بولماق، مادەني ەلدىڭ قاي تەاترىنا تامان باۋلۋ كەرەك، وعان ءبىز بۇل ماقالادا توقتاي المايمىز.

جوعارعى جۇمىستار تەاتردىڭ ءوز قولىنان عانا كەلە بەرمەيدى. كوپتىڭ كومەگى كەرەك. مۇنداعى كومەكشى كۇش — جۇمىسشىلار. ءبىراق جازۋشىلار تەاترعا كومەكتىڭ كوزىن تابا كوبىنىڭ-اق ءۇنى جاسىق كەلەتىن ءتارىزدى. ءبىزدىڭ حورىمىزدا دا وسى جاسىقتىق بولماعاي ەدى دەيمىن.

قىرداعى ۇلگىنىڭ ءبىرى — قوس داۋىس، ءاندى ەكى كىسى بىرىگىپ ايتۋ. بۇل جالعىز ايتقاننان گورى كۇشتىرەك، جاتىعىراق، قۇلاققا جاعىمدىراق. ءوزى دە ۇلگىلىرەك شىعادى. تەاتردىڭ ان-كۇيىندە دە وسى ۇلگىگە تىزگىن بەرىلمەي كەلەدى. تەگىندە اسا ءبىر كۇشتى انشىلەر بولماسا، ءاندى قوس-قوستان سالدىرۋدىڭ اسەرى حالىققا كوبىرەك بولار ەدى-اۋ، ەلدەگى ءبىر تۇر عوي، جات تا بولماس ەدى دەگەن كوڭىلىمىزگە كەلەدى.

ەل ءانى جونىنەن ەندى ءبىر پىكىر قورىتا الماي جۇرگەن ماسەلەمىز ەل انىندەگى ولەڭدەر تۋرالى. كەيبىرەۋ ەل ولەڭدەرىنىڭ ءبارى ەسكى، بۇگىنگى كۇنگە جاناسپايدى، ايتىلماسىن دەيدى. ءبىراق بۇل دا وتە سولاقاي، جارعا جىعار پىكىر. Heگe دەسەڭىز، ەل ولەڭىن تۇگەل ايتپاۋعا، «بايكوت» جاريالاۋعا قول قويساق، ناداندىعىمىز بولار ەدى. ەلدىڭ كوپ ولەڭدەرىنىڭ تاريحي ماڭىزى بارلارى بولادى. اسىرەسە ءار ءاننىڭ ءوز ولەڭى وزىمەن ساباقتاس، تاريحتاس بولادى.

ەكىنشى، ءاننىڭ ارناۋلى ولەڭدەرى سول ءاننىڭ ءوز وزگەشەلىگىنە قالىپتاس، مۋزىكالىق جاعىنان قاتىناسا بىتكەن دىبىستارى، سوزدەرى بولادى. بەلگىلى اندەردى بەلگىلى ولەڭدەرىنەن ايىرىپ ايتۋ — ءاننىڭ اندىگىنە پىشاق سالۋ بولادى.

ءۇشىنشى، ماركس عىلىمي مازمۇنىنان تاريحتى ەرەكشە جەكەلەمەيدى. مازمۇنىنان ءتۇر، ۇلگى تۋعان بولادى. ەكەۋى بىر-بىرىنە قالىپتاسىپ، قايناسىپ جاتقان تۇتاس تۇلعا بولادى. ولاي بولسا، ەسكى ءاننىڭ ۇلگىسىنە جاڭا ولەڭ سالىپ ايتۋدىڭ دۇرىستىعى بولا ما؟ بۇل تەك كومسومول، كوممۋنيست، جۇمىسشى ايەلدەرگە ساۋكەلە كيگىزگەنىمىز سياقتانباي ما؟ ولاي بولسا، جاڭا مازمۇننىڭ وزىنە لايىق جاڭا ۇلگى، جاڭا ءان كەرەك بولادى.

ءسوز — ەل ولەڭى تۋرالى. ەل ولەڭىنىڭ بۇگىنگى سالت-سانانى الىپ ءجۇرىپ كەتپەيتىن زيانسىزدارى تۋرالى. ءبىراق ەسكى ءاندى ەل ولەڭىمەن ەمەس، ۇلتشىل اقىنداردىڭ ءدىنشىل اقىنداردىڭ بۇگىنگى كۇنگى ءيسى الاتىن ولەڭدەرىمەن ايتۋ، تىزگىندەيتىن قىلىق ارينە.

سونان سوڭعى ءبىر كىشكەنە نارسە، حوردى باستاۋشى داعدىلى قار شوراياقتار بولىپ كەلەدى. يا قۇرمانبەك، يا امىرە، يا ەلۋباي باستايدى. مۇندا نە بالاعا، نە ايەلگە باستاتسا، نە ىلعي تىندىرتىپ جاڭالاپ وتىرسا، اسىرەسە داۋىسى جاقسى بالالار، قىزدار باستايتىن بولسا، قايتەر ەدى دەيمىز.

سونىمەن، قازاق اندەرىنىڭ ەندىگى جولى ۇلگىلى جول، ونەرلى جول دەسەك، تەاترداعى ان-كۇي مادەنيەتتى جولمەن ەسەيەدى، كۇشەيەدى دەسەك، تەاتر بۇگىنگى كۇندە تەاتر كلۋب بولىپ ەر جەتەدى دەسەك، تەاتردىڭ الاتىن ۇلگىسىنىڭ كوبى تەاترى وركەندەگەن ەلدە، ونىڭ بەر جاعىندا، جۇمىسشى تابى جاڭا مادەنيەت، جاڭا ونەر جاساپ جاتقان ورىستا جاتىر. تەاتردىڭ ان-كۇي ءبولىمىنىڭ ۇلگىسى وسى كۇنگى ورىستاعى بار ۇلگى، كوپشىلىكپەن قويىنداسقان ۇلگى، پارتيا، ۇكىمەتتىڭ كۇنبە-كۇنگى جۇمىسىنا قولما-قول كەلگەن ءتۇرى. جۇمىسشى جاستار تەاترى («ترام»، «كوك كويلەك»، «سينيايا بلۋزكالاردىڭ») كلۋبتاردىڭ ۇلگىسىنە ءتۇسۋ كەرەك پە دەگىمىز كەلەدى. ۇيتكەنى، جاڭا نارسە، بۇگىنگى زاماننىڭ تىلەگىن تاباتىن ۇلگى، ءتۇر، ۇگىت-ناسيحات ءتۇرى وسىلاردان تابىلىپ ءجۇر. مۇنداي كۇي دە بار، ءسوز دە بار، بي دە بار، — ءبارى دە توقايلاسادى. قۇرمانبەكتىڭ «بەسجىلدىقتارى»، «ءبىزدىڭ ەكپىندەرى»، ەلۋبايدىڭ كارل ماركس كولحوزىنان تراكتورمەن كەلەتىن «كارىباي شالى»، ەلدى ساۋلىققا، تازالىققا ۇگىتتەيتىن «پۇشىعى»، تالپەكتىڭ جاڭا تاقىرىپقا ارنالعان وتكىر سوزدەرى، سىقاقتارى — كەڭىتىپ اكەتەتىن جاڭالىقتارى باسى وسىلار. وسى سەكىلدى ۇلگىلەر ەندى كۇنبە كۇنگى قىزىقتى ماسەلەلەرگە، جاڭا تەمالارعا، كوپتەسىپ ويناۋعا، بىرلەسىپ اتقارۋعا، وزىنشە مازمۇندى شولاق شىمىلدىقتارعا، نومەرلەرگە، ەپيزودتارعا، وچەركتەرگە، جاندى گازەتتەرگە اينالسا ماقۇل بولار ما ەدى دەيمىز. تەاتردىڭ بۇگىنگى تىلەككە جاناساتىن، بۇگىنگى كوپشىلىككە جاقىنداساتىن ءتۇرى، وسىلار بولۋ كەرەك. بۇل جوندەگى جاقسى نىسانا — جوعارعى ايتىلعان «ترام» بولماق. ترامنان الاتىن ۇلگى جالعىز — كونسەرت نومەرلەرىنەن عانا ەمەس، تەاترىمىزدىڭ كەيبىر پەسالارى دا، ويناۋشىلارى دا، ساحنا جاساۋلارىنداعى ادىستەر-ۇلگىلەر دە ترامعا بەت بۇرۋ كەرەك-اۋ دەر ەدىك.

بۇل تەاتردىڭ كوپشىلىككە قويىنداساتىن جەڭىل جاعى. ءبىراق، ءبىز جوعارىدا تۇبىندە تەاتر، تەاتر كلۋبتىقتان شىعىپ «مەملەكەت تەاترى» بولىپ قالۋ كەرەك دەدىك. تەاتردىڭ بۇل سالماقتى جاعى قالاي بولماق، مادەني ەلدىڭ قاي تەاترىنا تامان باۋلۋ كەرەك، وعان ءبىز بۇل ماقالادا توقتاي المايمىز.

جوعارعى جۇمىستار تەاتردىڭ ءوز قولىنان عانا كەلە بەرمەيدى. كوپتىڭ كومەگى كەرەك. مۇنداعى كومەكشى كۇش — جازۋشىلار. ءبىراق جازۋشىلار تەاترعا كومەكتىڭ كوزىن تابا الماي كەلەدى. جازۋشىلار جازباي جاتقان جوق، جازىپ جاتىر. گازەت-جۋرنالدىڭ بەتى جاڭا مازمۇندى، كۇنبە-كۇنگى ماسەلەلەرگە ارنالعان جازۋشىلاردىڭ ولەڭدەرى، اڭگىمەلەرى، وزگەلەرى. ءبىراق وسىدان تەاتر قانشا پايدالانىپ وتىر؟ از. تەاتر جازۋشىلاردان ءالى «كىتاپ» دامەتۋمەن كەلەدى. جازۋشىلاردىڭ ۇساق-تۇيەك ولەڭ، فەلەتون، اڭگىمەلەرىنەن كەسىندىلەر تەاترعا كىرمەي كەلەدى. مۇنىڭ، مەنىمشە، مىناداي سەبەپتەرى بار:

ءبىرىنشى، تەاتر بۇعان ءالى كوڭىل بولگەن جوق. جازۋشىنىڭ جازعان پەسالارىن كەسىپ، ءپىشىپ، ونى ساحناعا لايىقتاپ تەاترداعىلار ءالى شىعارۋعا قول قويعان جوق.

ەكىنشى، جازۋشىلار تەاتردىڭ ان-كۇي بولىمىنە، كۇنبە كۇنگى ماسەلەگە قاتىسۋىنا ارناپ سوعان لايىقتاپ ولەڭ، قىسقا اڭگىمە، چاستۋشكا، فەلەتون، وتكىر ءتىلدى دەكلاماسيالار جازۋعا نە سالاقتىق قىلىپ كەلەدى، نە وزدەرى تۇسىنبەي، بىلمەي، شاما-شارقى كەلە الماي كەتىپ بارادى. بۇگىندە نە كوپ — ولەڭ كوپ. اسىرەسە جازۋشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ ويىنشا «جاڭا ءتۇرلى» ولەڭ كوپ. وسى كۇندە ولشەۋلى ولەڭ، ويلى ءسوز دەگەنىڭىزدى ءبىز تەكەنىڭ باقىلداعىنا، جىلاننىڭ ىسىلداعىنا اينالدىرىپ جىبەردىك. ماسەلەن:

ب ا ق!
ب ا ق!
ب ا ق!
تاق!
تاق!
تاق!
پىس!
پىس!
پىس!

مىنە، ءبىزدىڭ جاڭا ءپاتريوتيزمنىڭ قوتىرى وسىلار. ءبىراق وسىنىڭ قانداي انگە سالىناتىنى ءالى ءمالىم ەمەس. ولەڭنىڭ قارا سوزدەن ايرىلاتىن قاسيەتى ىرعاعىندا، كۇيىندە، سازىندا بولاتىن بولسا، انگە، كۇيگە كەلمەيتىن ولەڭ — ولەڭ بولا ما؟ مىنە، جازۋشىلاردىڭ جازعانىنىڭ تەاترعا جاراماي جاتقانىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا. ماسەلەن، ساكەننىڭ «سوۆەتستان» دەگەن ولەڭىن تەاتر قالاي ايتپاق؟ ساكەنشە، بۇل — جاڭا ءتۇر، پويىز ىرعاعى... ال ەندەشە وسى ولەڭگە جۇمىسشىلار، تەمىر جولداعى جۇمىسشىلار ىڭىرسي الا ما؟ ولار ايتۋعا قانداي انگە كەلەدى؟ جۇمىسشى بولىپ تەاترداعىلار ايتىپ شىعۋعا قانداي انگە كەلەدى؟ قاراڭعى.

ساكەننىڭ بۇل ولەڭى ءبىرسىپىرا اقىنداردى ەلىكتىردى. اسقار، ءماجيت، تايىر، ءسابيت، ءابدىلدا، تاعى باسقالار باقىلداتقاندا، پىسىلداتقاندا ساكەننىڭ ۇلگىسىنىڭ قارا قىرتىسىن اينالدىرىپ جىبەردى.

وسىلار وسى ءتۇردى نەگە سۇيەنىپ تاپتى؟ قاراڭعى. ولەڭ وقۋشىعا، كەرەك قىلاتىن جۇرتقا ارنالاتىن بولاتىن بولسا ولەڭنىڭ ولەڭدىگى كۇيىندە، سازىندا بولاتىن بولسا، وسى ولەڭدەردىڭ ءمانىن تاۋىپ بەرىڭدەر، جولداستار!

ولەڭ تۇرلەرى — ءوز الدىنا ماسەلە. جاندى جەكە ءسوز قىلماقپىز. تەك بۇل جەردە تەاتردىڭ، كلۋبتىڭ رەپەرتۋارىن ءسوز قىلعان سوڭ اقىنداردىڭ ولەڭىن پايدالانۋدىڭ تەاترعا قيىن سوعىپ وتىرعانىن ايتا كەتپەك ەدىك. ەندەشە جازۋشىلار تەاترعا ات سالىسقاندا تەاترمەن اراسىنداعى وسىنداي قايشىلىقتى جويۋ كەرەك بولادى. تەاتر ساحناسىن جاڭا تۇرلەر بەزەۋگە كومەكتەسۋىمىز كەرەك بولادى.

ۇلت ان-كۇيىمىزدى ءسوز قىلعاندا ءبىر قالىپ بارا جاتقان نارسە — بىزدەگى مۋزىكا قۇرالى.

بىزدەگى بار قۇرال — دومبىرا، قىل قوبىز، ەرتەرەكتەگى سىبىزعى، سىرناي. وسىدان باسقامىزدى مەن بىلمەيمىن. ونەرلى ەلدىڭ جابدىقتارىنداعى ماندولينا، گيتاردىڭ ارعىسى — ءبىزدىڭ دومبىرا. قازاقتاعى كوپ تارالعان قۇرال — سكريپكانىڭ ارعىسى — قىل قوبىز. بۇل قالىپ بارادى. ءوزى جوعالۋعا اينالعان ەرتەگى سىبىزعى، سىرناي — مىناۋ دۋحوۆوي مۋزىكانىڭ شالا تۋعانى بولماق كەرەك.

ءبىزدىڭ مۋزىكامىزدىڭ ەندىگى بەتى — ونەرلى، مادەنيەتتى جول دەسەك، ءبىزدىڭ جابدىقتارىمىزدىڭ دا بولاشاعى سولاي بولۋى داۋسىز. ءبىزدىڭ ان-كۇيلەر ونەرلى ەلدىڭ رويالىنا، پيانينوسىنا، سكريپكا، گيتارىنا، ماندولينا، دۋحوۆويلارىنا قول ارتۋى كەرەك. مۋزىكا قۇرالى بۇل عانا ەمەس. ءار ەلدە، ءار ۇلتتا ءارتۇرلى بولا بەرەدى. ەندەشە سولاردىڭ دا بىزگە قولايلىسىن ىزدەپ الۋعا كەرەك بولادى. ءوزىمىزدىڭ قول بايىرعى قۇرالدارىمىزدى دا وڭدەپ، باپتاپ، شەبەرلەپ بايقاۋىمىز ورىندى شىعار. مۇنى مۋزىكا شەبەرلەرىنىڭ سىنىنا سالماق كەرەك.

سونىمەن، ءسوزدى وسى جەردەن تۇقىرتپاقشىمىز. توقتار الدىندا ايتارىمىز: ان-كۇي جاڭادان جاساۋدى كەرەك قىلادى. ونى ءومىر كەرەك قىلادى. ان-كۇيدى جاڭادان جاساۋدىڭ جولى — ۇلگىلى جول، ونەرلى جول. بۇل ونەردى تاباتىن — ەندى قارا قازاق ەمەس، مۋزىكا ونەرىن وقىعان قازاق. قازاقتان وزگە ەلدىڭ مادەني تاجىريبەسى، ماماندارىنىڭ قولعابىسى. ولاي بولسا، قازاق جاستارىنا مۋزىكا ماماندىعى كەرەك. ۇلگىلى ەلدىڭ ۇلگىسى، كومەگى كەرەك. مۋزىكا بۇگىنگى كوپتىكى بولسىن دەگەن ۇرانىمىز بولۋ كەرەك.

ءبىز ۇلگىلى جولعا قول ارتامىز دەگەندە، ...ءبىزدىڭ الدىمىزداعى اعا جۇرتتارمەن قىم-قيعاش ارالاسپاي بولمايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ءانشى، كۇيشىلەرىمىزگە دە رەسەيدەگى پرولەتاريات ونەرىن جاساۋعا ۇيىسقان ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىستى بولۋ كەرەك-تى. اسىرەسە ءبىزدىڭ قازاپپ-تىڭ جانىنان مۋزىكا سەكسياسىن جاساۋ كەرەك. پرولەتاريات مۋزىكاسىنىڭ ءبۇتىن وداقتىق ۇيىمى (اسسوسياسياسى) بار. ونىمەن قاناتتاسقان ماقۇل. مۋزىكا ونەرىنىڭ مەكتەپتەرىنە جاستاردى جىبەرۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن كەشىكتىرمەي ىستەيتىن ىرگەلى جۇمىستار.

ءبىزدىڭ ماقالامىزدىڭ ماقساتى — ماسەلەنى قوزعاۋ ەدى. كەيبىر تۇيتكىل، كۇڭگىرت جۇرگەن ون جايىنداعى پىكىرلەردى كوپتىڭ الدىنا تارتۋ ەدى. مەملەكەت تەاترىمىزدىڭ اۋىل، قالاداعى كلۋب، ساحنالارىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ءوز شامامىزشا قولعابىستىق ەتۋ ەدى، ءبىز وسىنى ايتتىق.

1931 جىل.

---