InfoHub Logo

(مەكتەپ شاكىرتى ءۇشىن جازىلعان).

حالقىمىزدىڭ بويىندا جيناقتالعان اسىل مۇرالارىمىزدى ەسكە الىپ وتىرساق، ولاردىڭ بىزگە قىمبات ءارى قاستەرلى ەكەندىگىن ۇعا تۇسكەندەي بولامىز. سونداي قاسيەتتى ۇعىمدار ول ءوز حالقىڭنىڭ ءتىلى، تاريحى، ءسالت-داستۇرى تاعى باسقالار بولماق.

مەنىڭ انا ءتىلىم – قازاق ءتىلى. ونىڭ عاسىردان عاسىرلارعا جاساپ كەلە جاتقان باي مۇراسى بار ەكەندىگى بىزگە بەلگىلى. حالقىمىز – ەجەلدەن-اق ءتىل ونەرىنە اسا دەن قويعان حالىق. ءتىپتى ۇلتىمىزدا اسىل انا تىلىمىزگە ارنالعان ماقال-ماتەل، ءتۇرلى ناقىل سوزدەر دە كوپتەپ كەزدەسەدى. حالقىمىز، مىسالى، «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ، ءتىل ونەرىن اسا جوعارى باعالادى. سوندىقتان دا سول كەزەڭدە ءتىل ونەرىن بيىك مەڭگەرگەن ادامداردى شەشەن دەپ قۇرمەتتەگەن ەدى. تاريحىمىزدا مۇنداي بي-شەشەن تۇلعالارىمىز از بولماعان.

تۋعان ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا كوز سالىپ وتىرساڭىز، ونىڭ تەرەڭدىگىنە كوزىڭىز جەتە تۇسكەندەي سەزىنەر ەدىڭىز. كوپتەگەن تىلدەردى سالىستىرىپ قاراي وتىرعاندا، ءتىل زەرتتەۋشى عالىمدارىمىز قازاق ءتىلىنىڭ باي، تازا ساقتالعان ءتىل ەكەندىگىن سان مارتە جازعان دا بولاتىن. ءبىر عانا انا تىلىمىزدە جازىلعان شىعارما – م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ ءتىلىن زەرتتەگەندە دە عالىم-زەرتتەۋشىلەر وسىنداي تۇجىرىمعا كەلەدى.

ءتىل ونەرىن اسا جوعارى باعالاعان حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنە قاراپ وتىرساڭىز،
ودان كەيىنگى ۇرپاققا جەتكەن باي مۇراسىن پايىمداپ، بايقار ەدىڭىز. ەرتەگى، باتىرلار جىرى، اڭىز اڭگىمەلەر، جۇمباقتار، جاڭىلتپاشتار سياقتى اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرىندە حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراسى – ءتىل بايلىعىنىڭ كەمەل كۇش-قۋاتى جاتىر.

ءتىل ونەرىنىڭ ەڭ ءبىر ايشىقتى كورىنەر سالاسى – اسىرەسە ايتىس سالاسى بولدى. ايتىس اقىننان سۋىرىپ سالمالىقتى قاجەت ەتەتىن ونەر بولعاندىقتان، مۇنداعى ءتىل ونەرىنىڭ باعاسى اسا زور ەدى. سول سياقتى وتكەن داۋىردەن سوم التىنداي ءسوزى جەتكەن جىراۋلىق پوەزيا تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. جىراۋلىق پوەزيا ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ باي قۋاتىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزدى.

XIX عاسىردا پايدا بولا باستاعان جازبا ادەبيەتىمىز دە ءتىلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە اسەرىن تيگىزدى. بۇل تۇرعىدا بىزگە شوقان، ىبىراي، اباي ەسىمدەرى جاقسى تانىس.

ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ عىلىمي تۇرعىدا كەمەل زەرتتەلە باستاۋى XX عاسىردىڭ العاشقى كەزەڭى ەدى. ءبىز مۇندا اسىرەسە احمەت بايتۇرسىنوۆ ەسىمىن ەرەكشە اتاي الامىز. احمەت اتامىز ۇلت جاناشىرى ءتىلشى-عالىم بولدى. وسىمەن بىرگە عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ ەسىمى دە ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتالادى.

كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق ءتىلى كەڭسە ءتىلى سالاسىندا دا قىزمەت اتقارا باستادى. ونىمەن بىرگە عىلىم ءتىلى رەتىندە دە عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى جازىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتەرگە، مەكتەپتەرگە ارنالعان قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار جارىق كورە باستادى. سونىمەن بىرگە ءتىل قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني ومىرىندە دە ەلەۋلى قىزمەت اتقاردى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامىعان تۇسى دا وسى كەزەڭ ەدى. قازاق تىلىندە كوپتەگەن گازەت-جۋرنالدار جارىق كوردى. قازاق ادەبيەتى ىلگەرى دامىدى. قازاق تىلىندە جازىلعان كوپتەگەن پوەزيالىق، پروزالىق، درامالىق شىعارمالار وقىرمانعا جول تارتتى. شەتەل جازۋشىلارىنىڭ اۋدارمالارى قازاق تىلىندە جارىق كوردى. اشىلعان كىتاپحانالار قازاق تىلىندەگى كىتاپتار مەن گازەت-جۋرنالداردىڭ تارالۋىنا اسەر ەتتى. قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر قىزمەت ەتتى. ول مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى، قازاقتىڭ ادەبيەتى عىلىم، ءپان نەگىزدەرى رەتىندە وقىتىلا باستادى. قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى – كادرلار دايىندالدى. قازاق تىلىندە تەاترلار اشىلدى. وندا قازاق دراماتۋرگتەرىنىڭ شىعارمالارى كورەرمەنگە ناسيحاتتالدى. قازاق تىلىندە كينولار تۇسىرىلە باستادى. سول كەزەڭدە تۇسىرىلگەن «قىز جىبەك»، «مەنىڭ اتىم قوجا»، «اتاماننىڭ اقىرى»، «تاقيالى پەرىشتە» سياقتى فيلمدەر شىن مانىندەگى ۇلت كينوسىنىڭ قانداي بولاتىندىعىن كورسەتتى. ءبىراق كەڭەستىك جۇيە كەزەڭىڭدە قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى تارىلىپ، قوعامنان قاعاجۋ كورگەن تۇستارى دا از بولعان جوق. بۇعان سول كەزدەگى كەڭەستىك  باسقارۋ ساياساتى دا اسەر ەتتى. دەسە دە تۋعان ءتىلىمىز مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن ارنايى مارتەبەنى سول كەڭەستىك جۇيە قۇلاماي تۇرىپ-اق العان بولاتىن. شىن مانىندەگى ۇلى قۋانىش 1989 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىنە سايكەس كەلەدى. ۇلت قۇندىلىعىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان ۇلت جاناشىرلارىنىڭ ەگىلگەن كۇنى. سودان بەرى وسى كۇن ءتىل مەرەكەسى رەتىندە مەملەكەتىمىزدە تويلانادى. تەك قازاق ءتىلىنىڭ مەرەكەسى عانا ەمەس، وسى مەملەكەتتە تۇراتىن باسقا دا ۇلت وكىلدەرى تىلدەرىنىڭ مەرەكەسى، تاتۋلىق پەن ورتاق تۇسىنىكتىڭ مەرەكەسى رەتىندە تويلانادى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ ءورىسى ودان ءارى كەڭەيە ءتۇستى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەت ءتىلى ەكەندىگى اتا زاڭعا ايشىقتاپ جازىلدى. قازاق تىلىندەگى بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردىڭ سانى ارتتى، قازاق تىلىندەگى گازەت-جۋرنالدار قاتارى كوبەيە ءتۇستى. باسپا ورىندارى انا تىلىمىزدەگى ءار ءتۇرلى تاقىرىپتاعى كىتاپتاردىڭ كوپتەپ شىعارىلۋىنا جول اشتى. اۋدارما ءىسىنىڭ ءورىسى كەڭەيدى. سونىمەن بىرگە بۇگىنگى تاڭداعى زاماناۋي اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ قارىشتاپ دامىعان قارقىنىنا جەدەل ىلەسە الۋ مىندەتى دە الدىمىزدا تۇردى. ەندى بۇرىنعىداي ەمەس، اقپاراتتى جەدەل تاراتۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتە باستادى. قازاق حالقى ءۇشىن عالامتوردى يگەرۋ قاجەتتىلىگى ارتتى. ەندى وسىناۋ اقپاراتتىق مايداندا قازاق ءتىلى دە جەڭىلىس تاپپاۋ كەرەك ەدى. وسىعان وراي، عالامتور بەتىندە ءقازاقتىلدى سايتتاردىڭ سانى ارتا ءتۇستى. ءسويتىپ، قازاق ءتىلى ەندىگى ساتتە ينتەرنەت كەڭىستىگىنە دە ەركىن ەنە باستاعان ءتىل بولدى.

---