انانىڭ اقىن جۇرەگى
(قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى ءماريام حاكىمجانوۆا 80 جاستا)
ۇلى جاراتىلىستىڭ ءاربىر پەرزەنتى سەكىلدى ءار جازۋشىنىڭ دا ءوزى عانا كەشەر، تەك وزىنە عانا ولشەنگەن قايتالانباس تاعدىرى بولادى. جالپى ايەلدىك تاعدىر جۇگىن — جوقتان وزگەدەن ءلاززات الىپ، راقاتقا باتاتىن سەلتەڭبايلار بولماسا — قابىرعاسى قايىسا تۇرىپ، جۇرەگىندە قالعان ادامدىق مەيىرىمىن اينالاسىنا شاشۋدى پارىز تۇتىپ، ابىرويمەن ارقالاپ ءوتۋ — ايەلدىڭ ايەلى عانا شىدايتىن ەرلىكپەن تەڭ. وسىنىڭ ۇستىنە، شىن تالانتقا عانا ەنشىلەس سۋرەتكەرلىكتىڭ ازاپتى تىرلىگىن، بىرەۋلەردىڭ قولپاشتاۋىمەن تىرناقتاي تالانتىن تاۋداي دەپ ۇعىندىرۋدى ماقسات تۇتىپ، اتاق پەن داڭقتىڭ سيقىر شالىسىنە ەلدەن بۇرىن ورانۋ ءۇشىن ەمەس، اتا-بابا مۇراسى — اسىل سوزگە، ءسوز قادىرلەر ەلگە پەرزەنتتىك قىزمەت ەتۋدى پارىز ساناعان، سول پارىزدى قايتسەم ادال وتەيمىن دەپ ىنتا، نيەتىمەن تىنىمسىز تالپىنعان نازىك انا-جۇرەكتىڭ مازاسىزداۋ كۇندەرى مەن تۇندەرىن ەلەس-تەتسەك، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا حالقىمىزدىڭ كورنەكتى ءسوز زەرگەرى، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا ەشقانداي اتاق-داڭقپەن ولشەنبەيتىن ەرەكشە ورنى بار، بۇل كۇندەرى رەسپۋبليكامىز 80 جاسقا تولۋىن مەرەكەلەپ وتىرعان ءماريام حاكىمجانوۆانىڭ ادامدىق، انالىق، اقىندىق زور تۇلعاسى تۇرار ەدى.
قازاق دالاسىنىڭ شاعىن اۋىلدارىنىڭ ءبىرى «مەزگىلدە» بۇدان 80 جىل بۇرىن حاكىمجان مەن تولەگەن انانىڭ وتاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن كىشكەنە قىزدىڭ تاعدىرىن دا، تالانتىن دا، ۋاقىتتىڭ جايلى وتكەلدەرىن كەشكەن سايىن، جان، مەيىرىم دۇنيەسى، پەندەلىك بالدىر-باتپاقتى جۋىتپاعان كوڭىل مولدىرلىگى ونى كىشكەنە اۋىلدىڭ شەڭبەرىنەن حالىقتىق اۋقىمعا كوتەرەرىن، ءسويتىپ ونى ەل-جۇرت بولىپ، ءقادىر تۇتىپ، تۋعان كۇندەرىن حالىق، ۇرپاق بولىپ تويلارىن ول كەزدە، ارينە، ەشكىم بولجاعان ەمەس. دەي تۇرعانمەن،
«تاۋدان اققان تاس بۇلاق
تاسىسا قۇيار تەڭىزگە.
قانشا مالدى بولسا دا،
باي قۋانار ەگىزگە.
جاقسىدان جامان تۋسا دا،
جاماننان جاقسى تۋسا دا،
تارتپاي دا قويماس نەگىزگە»، —
دەپ اقتانبەردى اتامىز ايتقانداي، بالقوجا ءبيدىڭ تۇقىمى، بۇكىل قازاق دالاسىنا ءوقۋ-بىلىم شامشىراعىن جاقسام دەپ ارمانداعان ىبىراي التىنسارينگە نەمەرە قارىنداس بولىپ كەلەتىن ءماريامنىڭ جاس باسىنان ءسوز ونەرىنىڭ سيقىرلى الەمىنە تاڭىرقاۋى، ءان مەن جىردىڭ حالىق مەيىرىمىندەي تازا ساۋلەلەرىن جۇرەگىنە، جانىنا ءسىڭىرىپ ءوسۋى تەكتەن-تەك ەمەس ەدى.
تالانتتىعا جول اشقان ءداۋىرىمىز بولماسا، داڭقتىڭ شىڭىنا ءوزىم عانا ورلەسەم، ءوزىم عانا تۇلعا بولىپ قالسام دەگەن ۇلكەن ونەردىڭ، حالىقتىق ونەردىڭ، تابيعاتىنا قاراما-قايشى پەندەلىكتىڭ سىڭارجاق ماقسات-مۇراتىنا بيىك، سوڭىمدا كىمدەر كەلەدى، جان-جاعىمدا كىمدەر ءجۇر دەپ ادال كوڭىلمەن الاڭداعان بەيىمبەتتەي اعالاردىڭ مەيىرىمدى الاقانى بولماسا، ءماريامنىڭ تالانتى دا، وزىنە دەيىنگى تالاي ونەرلى دالا قىزدارىنداي قۇمعا سىڭگەن تامشى بوپ ءىز-تۇزسىز كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى.
العاش «جەڭەشەم ءانى» جيناعى شىققاندا، قول سوعىپ قۋانعان تەك ادەبيەت قىزمەتكەرلەرى عانا ەمەس، ناعيما ارىقوۆا، الما ورازبايەۆا سەكىلدى پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ تەرەڭ تۇسىنىگى، ءار جاس تالانتقا دەگەن قامقورلىعى حاكىمجانوۆا تۆورچەستۆوسىنىڭ ورلەۋىنە، جاڭا بەلەستەرگە تالپىنۋىنا ەرەكشە اسەر ەتتى.
ءماريام اقىننىڭ تۆورچەستۆوسى — قازاق ايەلى ءجۇرىپ وتكەن تاريحي شىندىق كەزەڭدەردىڭ ايناسى ءتارىزدى. ول سوناۋ دالا قىزدارى سارا، مايرا، ۇلبيكە، شولپاندار سالعان جىر سوقپاعىن ءارى جالعاستىرىپ، كەرۋەن كوشىندەي داڭعىل جولعا اينالدىردى. ءومىر شىندىعىنىڭ ءار قيلى كەزەڭدەرىن باسىنان كەشىرگەن ول — ايەل-انا رەتىندە دە، ايەل-اقىن رەتىندە دە ونەر الەمىنىڭ اۋمالى-توكپەلى اۋا رايىنىڭ قارا جاڭبىرىنان دا، قارلى بورانىنان دا، قوڭىر-جاي كۇزىنەن دە ءوز بولمىسىنا ءتان قۋاتپەن، قايسار تۇلعاسىمەن قايىسپاي ءوتتى.
قازاق ادەبيەتىندەگى قىز-كەلىنشەكتەر تۆورچەستۆوسىنىڭ العاشقى شامشىراعى بولعان ءماريام كەيىنگى سىڭلىلەرىنىڭ ولەڭ دەگەن ولكەگە ۇمتىلۋىنا جول اشتى. بۇل — ءبىر.
قازاق پوززياسىنىڭ تاريحىندا حالقىمىزدىڭ ەرلىك رۋحىن كورسەتكەن مانشۇك مامەتوۆا بەينەسىن، ياعني ءداۋىر شىندىعى تاربيەلەگەن قازاق قىزىنىڭ ەرجۇرەك بەينەسىن پوەزيادا تۇڭعىش مۇسىندەگەن دە ءماريام حاكىمجانوۆا.
ءماريام اپايدىڭ انالىق ۇلكەن جۇرەگىنە، ادامدىق مەيىرىمىنە، ءار نارسەگە كۇيىپ-جانباي، پاراساتپەن، اقىلمەن قارايتىن ناعىز دالانىڭ ايەلدەرىنە عانا ءتان ادامدىق، انالىق بولمىسىنا ءارقاشان باس يۋگە ءماجبۇر بولاسىڭ.
مەن اپامىزدىڭ تويى جاقىنداعان سايىن ول كەشكەن ءومىر جولىن، تۆورچەستۆوسىن وي-سانامدا قايتا ءبىر جاڭعىرتپاق بولىپ، كوپ ىزدەندىم. ءار جىلدارى جارىق كورگەن پىشاق سىرتىنداي، ءارى كەتسە، وراق سىرتىنداي — بۇگىن جاستارى 30 بەن 40-تىڭ اراسىنداعى پىسىقاي ادەبيەتشىلەردىڭ كوبى شىعارىپ جۇرگەن كىرپىش كىتاپتاردىڭ شيرەگىندەي كولەمدەگى حاكىمجانوۆانىڭ كىتاپتارىن الىپ وتىرىپ، ءار ءتۇرلى وي تۇڭعيىعىنا باتتىم. قازاق ادەبيەتى وتكەرگەن اششى-تۇششى كەزەڭدەردىڭ بارىنە كۋا، تۋعان ادەبيەتىمىزدەگى اقىن-جازۋشى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ (ءتىپتى قىز-كەلىنشەكتەر عانا ما ەكەن؟ — سوناۋ سوعىستان كەيىن ادەبيەت اۋىلىن ىزدەپ استاناعا لەك-لەگىمەن كەلگەن سىرباي، عافۋ، زياش سەكىلدى تالانتتاردىڭ كوبى، ءماريام اپانىڭ 8 ادامنان تۇراتىن بالا-شاعاسىمەن بىرگە كولەمى 9 شارشى مەتر بولمەسىنىڭ جىلۋىمەن، كەيدە جۇتاڭ، كەيدە مول اق داستارقانىنىڭ اق دامىمەن، مەيىرىم-شۋاعىمەن قاناتتانعان جوق پا ەدى؟!) جول اشارى، كوش باستاۋشىسى بولا بىلگەن، جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن باسشىلاردىڭ ەسىگىن قاعۋدى اقىلى قىسقاعا ءتان قىلىق دەپ ۇققان، پاراساتتىلىقتان اتتاۋعا ارلانىپ، «مەنى نەگە ۇمىتاسىڭدار؟» — دەۋدى انالىق، سۋرەتكەرلىك بولمىسقا جات قىلىق دەپ تۇسىنگەن ءماريامنىڭ ادەبيەتتەگى 60 جىلعا جۋىق عۇمىرىندا شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى (ەڭ قۇرىعاندا 2-3 تومدىعى) بىردە-بىر رەت جارىق كورمەگەن ەكەن. ول كىسىنىڭ جانىندا ادەبيەتتەگى ءومىرىمىز تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي، ءارى بىر-ەكى ولەڭىمىزدەن-اق ارقامىزدان قاعىپ، باسىمىزدان سيپاعان شالقار كوڭىلدى اعالاردىڭ باعاسى مەن ءىلتيپاتىنا بولەنە كەتىپ جامان ۇيرەنگەن مىنا ءبىزدىڭ ءوزىمىز ءبىر توم، ەكى توم تاڭدامالى شىعارىپ، سولاي بولۋعا تيىستىدەي جۇرگەنىمىزدە، ءماريام حاكىمجانوۆانىڭ وسى جاسقا دەيىنگى اۋىز تولتىرىپ ايتار تۆورچەستۆوسىنان جان-جاقتى ماعلۇمات بەرەر كولەمدى ءبىر دە كىتابى شىقپاۋى ول كىسىنىڭ ومىرىندەگى دە، ادەبيەتتەگى دە تاعدىرىنىڭ جەپ-جەڭىل بولماعانى عانا ەمەس، ءبىزدىڭ — ادەبيەتشىلەردىڭ ءار ءتۇرلى ۇرپاقتارىنىڭ — بىلىكسىزدىگىمىزگە دە ۇكىم كەسەردەي. ولەڭ، پوەمالارىن بىلاي قويعاندا، كونەنىڭ كوزىندەي، شەجىرە تاريحىمىزدىڭ وزىندەي ءماريام اپانىڭ پروزالىق شىعارمالارى، ەستەلىكتەرى مەن ماقالالارى قانشا!
التاي مەن اتىراۋ، سارىارقا مەن سىرداريا ارالىعىن الىپ جاتقان شالقار دالامىزداي تۇتاستىق پەن بىرلىكتىڭ وشپەس ۇلگىسى تۇرعاننىڭ وزىندە، ۇرپاقتاردى سول كەڭدىككە، سول مارتتىككە، دالانىڭ جازىلماعان زاڭدىلىعىنداي ادالدىققا باۋلۋعا، قولداعى مۇمكىندىكتى كورسەتە بىلۋگە كەلگەندە، شابان اتتاي شاماسىزدىق تانىتىپ الامىز.
ءبىر كەزدە جارتى قۇرتتى جارىپ جەگەن ادامداردىڭ كەيىن «تانيتىن ەدىم، تانىسى ەدىم» دەۋگە قورقىپ، بۇرىلىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان شاقتاردى دا ءماريام اپاي باسىنان كەشىرگەن. كەنەت تۇڭعيىققا ءتۇسىپ كەتكەندەي كۇي كەشكەن جىلداردا ءسابيتتىڭ اق كوڭىلى، مۇحتاردىڭ قالتقىسىز سەنىمى، ءابدىلدانىڭ ايتقىزباي، ايتپاي ىستەر قامقورلىعى ءماريامنىڭ ولەڭ تابيعاتىنان ومىرلىك قول ۇزبەۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن تىرەك بولعان ەدى. بۇكىل سانالى ءومىرى بالالارىنىڭ تاعدىر جۇگىن جەڭىلدەتەم دەپ جالعىز ءوزى ارقالاۋمەن — ولەڭ ونەرىنىڭ قامىتىن شەشپەي ارقالاۋمەن، ءوتىپ كەلە جاتقان ءماريامنىڭ ءوز بيىگىندە — ءوزىنىڭ تازالىق بيىگىندە ءجۇرۋىن ساقتاپ قالعان دا سول — حالقىمىزدىڭ التىن قازىقتاي ازاماتتارىنىڭ ادامدىق، ەلدىك قاسيەتتەرى ەكەنى حاق،
«ۇمىتىلماس، قاراعىم، تىرلىكتەگى
جاقسىلىعىڭ كورسەتكەن سەنىڭ ماعان»، —
دەگەن جولداردىڭ ءوزى-اق (ءابدىلدا تاجىبايەۆقا ارنالعان ولەڭ) كوپ جايلاردى اڭعارتقانداي.
حالىق تاعدىرىنىڭ بۇرالاڭ اسۋلارىنا، بۇرقانىستى بۇرىلىستارىنا كۋا بولىپ، جاي عانا كۋا بولىپ ەمەس-اۋ، بۇكىل كەزەڭدى اقىندىق جۇرەگىنەن ءسۇزىپ وتكىزىپ، ۇزاق ساپاردا حالقىمىزدىڭ اياۋلى ۇل-قىزدارىمەن يىق تۇيىستىرە ءجۇرىپ وتكەن ءماريام اپايدىڭ بۇكىل عۇمىرىنىڭ ءوزى تۇتاس ءبىر عاجايىپ جىر بوپ كورىنەدى ماعان.
اق باس الاتاۋدان اۋماي قالعان وعان قاراپ وتىرىپ، «جىر اناسى بۇل، جىر اناسى» دەيمىز...
ءيا، قازاق دالاسىنىڭ جولبارىس تەرىسىندەي تەڭبىل-تەڭبىل كەزەڭدەرى سەكىلدى، ءماريام حاكىمجانوۆا دا وتكەلدى، وتكەلسىز وزەندەردەن، شاتقاياق قۇزدى اسۋلاردان ءوتىپ، بۇگىن وسكەن، وركەندەگەن ەلىنىڭ ارداق تۇتىپ، الدىنا پەرزەنتتىك كىشىلىكپەن تاعزىم ەتكەن ۇرپاقتارىنىڭ ورتاسىندا تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن، بۇدىرسىز دالانىڭ توسىندەگى الىپ بايتەرەكتەي كورىنەدى.
اپامىز سەكسەن جاسقا تولىپ وتىر. بۇل — بۇكىل حالقىمىز ءۇشىن ماقتانۋعا تۇراتىن مەرەكەلىك ۋاقيعا. جىر مەرەكەسى، ونەر سالتاناتى. ءسوز ءقادىرىن بىلەر، ءسوز اسىلىن باعالار حالقىمىزدىڭ مەرەيى ءۇشىن — ۇرپاق الدىنداعى، زامان الدىنداعى مەرەيى ءۇشىن قاجەتتى سالتانات.
قازاق حالقىنا ءماريامداي تالانت سىيلاعان ونەر بايتەرەگىنىڭ تامىرى تەك تەرەڭدىك شىرىنىمەن قورەكتەنىپ، ماڭگى جاسىل اياسىمەن كەلەر ۇرپاعىنا دا سايا بولسىن.
1986
You Might Also Like
