InfoHub Logo

تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان كەيىنگى جازىلعان اڭگىمەلەردە كوركەمدىك ىزدەنىستەر مەن ادەبي دامۋ كۇردەلەنە، جاڭعىرا ءتۇستى. سول مىندەتتەردىڭ قاتارىنا ميفوپوەتيكانى جاتقىزا الامىز. ميفولوگيزم ماسەلەسى مەن ميفوپوەتيكالىق كومپوزيسيا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ەجەلگى كەزەڭدەگى ميفتىك تانىم مەن ويلاۋ سان مىڭداعان جىلداردان كەيىن كوركەمدىك ويلاۋعا كەلىپ تىرەلدى. اڭگىمە جانرىنداعى كوركەمدىك شىندىقتىڭ ، ياعني رەالدىلىقتىڭ كورىنىس تابۋى اڭگىمەدەگى كەيىپكەرلەر وبرازى مەن سيۋجەتتەرگە نەگىزدەلەدى. ميفتىك تانىم مەن سانا ۇلتتىق ادەبيەتىيىزدىڭ قورىن مولايتىپ، سان الۋان، جان-جاقتى كوركەمدىك ىزدەنىستەرگە جول اشتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوركەمدىك ءتاسىلدىڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى ارناسىن قالىپتاستىردى. ميفوپوەتيكانى ەستەتيكامەن بايلانىستىرىپ، وزىنە ءتان سيپاتتامالارىمەن دالەلدەسەك بولادى. اڭگىمەدە كەزدەسەتىن سارىندار ارقىلى جىكتەيمىز. تابيعاتتىڭ ءتۇرلى قۇبىلىستارى، قۇدايدىڭ جەردى، الەمدى جاراتۋى، الەمنىڭ تىلسىم كۇشتەرى مەن تىلسىم قاسيەتتەرى جايىندا. ەكىنشىدەن، ميفتىك سارىندار نەمەسە جەكە جاعداياتقا نەگىزدەلگەن وبرازدار، بەينەلەردى جاتقىزامىز. ۇشىنشىدەن، ميفولوگەمالادىڭ ءتۇزىلۋى سابى. وسى ورايدا «ميفولوگەما دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. ميفولوگەما – ەجەلگى گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «وي، سەبەپ»، «اڭىز» ماعىناسىندا تۇسىندىرىلەدى. ميفتىك سيۋجەتتەر مەن سارىنداردى، ەتيۋدتاردى سيپاتتايتىن تەرمين. مىسالى، توپان سۋدىڭ ميفولوگەماسى – سول وبەكتتىڭ قالاي پايدا بولۋى، نەلىكتەن ول اتاۋعا يە بولعاندىعى جونىندە حابار بەرەدى. سونىمەن قاتار، ميفولوگەما تەرمينىمىن قاتار «ميفولوگيالىق ارحەتيپ» تەرميىنىدە قاتار قولدانىلادى. تورتىنشىدەن، الەمنىڭ جاراتىلىسى نەگىزىندە ميفتىك قالىپتىڭ سىزباسىنىڭ بەينەلەنۋى. بەسىنشىدەن، اللەگوريالىق جانە سيمۆولدىق مانگە ، ماڭىزعا يە بولعان ميفتىك وبرازداردىڭ اشىلۋى. التىنشىدان، كوركەمدەگىش، بەينەلەگىش قۇرالداردىڭ كورىنىس تابۋى مەن ميفولوگيالىق ويلاۋدىع ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. ميف پەن فولكلورلىق شىعارمالاردىڭ قاتىناسىن بىر-بىرىمەن بايلانىستىرىپ زەردەلەۋ كەرەك. فولكلورلىق تۋىندى ماعىنالى-ماندىلىگىمەن، ىقشامدىلىعىمەن قۇندى. فولكلورلىق ءداستۇر مەن ميفوپوەتيكاجاعى ءداستۇردىڭ ەرەكشەلىگى مەن ايىرماشىلىعىن بەلگىلى ءبىر قۇبىلىس، قالىپتى سول كۇيىندە ساقتاۋ، وزگەرىسكە ۇشىراتۋ تۇرعىسىنان قاراستىرۋ قاجەت. قيال مەن اقيقات بولمىس اراسىنداعى اتقاراتىن قىزمەتى اسا زور. سەيىت قاسقاباسوۆ كوركەم شىعارماداعى م.باحتين عىلىمعا ەنگىزىپ، قالىپتاستىرعان «حرونوتوپ» تەورياسىن اڭگىمە جانرىنا دا قاتىستىرىپ، سيۋجەتتەگى ەپيزودتار ارقىلى انىقتايدى. باقىتجان مايتانوۆ بۇل اتالمىش تەرميندى «مەكەنشاق» دەپ اتايدى. كوركەم ادەبيەتتە ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ بەينەلەنۋىن ايتامىز.  اڭگىمەدە وتكەن شاق پەن وسى شاق بولىپ كورىنىپ، ناقتى ۋاقىتتى بەينەلەپ كورسەتسە، ميفوپوەتيكادا بىر-بىرىمەن بايلانىستىرا سۋرەتتەلەتىنىن اڭعارۋىمىزعا بولادى. ول ءۇشىن ناقتى اڭگىمەدەگى ارنايى فورمالارعا ەرەكشە نازار اۋدارعانىمىز ءجون. 

اڭگىمەدەگى گرامماتيكالىق فورماسى، ياعني وتكەن شاقتى بولىپ جاتقان وقيعا مەن قيمىل، ىس-ارەكەتتى وسى شاقتا سۋرەتتەيدى. وقىپ وتىرعان كورەرمەن بولىپ جاتقان كورىنىستەردى ءدال ءوزىنىڭ كوز الدىندا بولىپ جاتقانداي سەزىمدە بولادى. اڭگىمە جانرىنداعى ميفوپوەتيكادا جيناقتاۋ، شارتتىلىق كاتەگوريالارى انىق كورىنىس تابادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان كەيىنگى، ياعني قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى شىعارمالارداعى فولكلورلىق ءداستۇر مەن فيفتىك بايانداۋ سيمۆوليكالىق ءورىستىڭ سەمانتيكالىق ماعىناسىن كەڭەيتۋ باستى نازاردا. سەيىت قاسقاباسوۆ اڭگىمە جانرىنداعى ميفتىك سارىنداردا اۆتوردىڭ كورىنىستى بايانداۋ ءتاسىلى دە ەرەكشە ەكەنىن ايتادى. بايانداۋ كەزىندە اڭگىمەنىڭ ەستەتيكالىق ءمانى مەن سۋگگەستيۆتى قاسيەتتەرىن اشادى. شىعارمادا ميفتىك  سارىنداردىڭ كورىنىس تابۋى قاۋىمدىق ونەر تۇرلەرىنە قاتىستى بولىپ كەلەتىن سينكرەتتىلىك قۇبىلىسى دارالانىپ تۇرادى. 

پروفەسسور سەيىت قاسقاباسوۆ اڭگىمەدەگى وقيعالارعا ءومىر بەرۋدەگى ەرىكتىلىك كريتەريي بويىنشا رەسەپتيۆتى ەستەتيكا قاعيدالارىن دۇرىس ۇستانۋىمەن ەرەكشەنەدى. حرونوتوپ ماسەلەسى ايقىن ءارى انىق كورىنىس تابادى. شىعارماداعى ميفتىك سارىندار، كۋلتتەر سالىستىرۋ، جيناقتاۋ، اجىراتۋ ۇدەرىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسادى. قازىرگى ادەبيەتتەگى ميفوپەتيكا، ميفولوگيزم جايىنداعى پىكىرلەر مەن زەرتتەۋلەر الەمدىك ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا دا بوي كورسەتتى. ەجەلگى داۋىرلەردەگى ميفولوگيالىق سانا مەن ميفتىك ويلاۋ ۋاقىت وتە كەلە كوركەمدىك رەالدىلىق، ياعني كوركەمدىك شىندىقتىڭ ىرگەتاسىن قالادى. اڭگىمەدەگى ميفتىك سارىنداردىڭ دۇنيەگە كەلۋى ميفتىك وبرازدار مەن سيۋجەتتەر قاتارى ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى. ميفوپوەتيكا قاباتىندا ەتنوتاريحي كورىنىس باسىم ەكەندىگى ميفتىك سارىندا جازىلعان اڭگىمەلەر ارقىلى دالەلدەنەدى. ميفتىك سارىندا جازىلعان تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان كەيىنگى جازىلعان اڭگىمەلەردىڭ تۇپكى استارىنا تەرەڭ ۇڭىلسەك، تاريحي كەزەڭنىڭ رەالدى وقيعالارى مەن الەۋمەتتىك-ساياسي قالپى جاتقاندىعىن اڭعارامىز. حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارى مەن تاريحي جايتتەر ميفتىك سارىندار ارقىلى نىعايا تۇسۋدە.

پسيبايەۆا اسەل ەرنازار قىزى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى

---