InfoHub Logo

بۇل ماقالا قازاقتىڭ جايىقتىڭ «اق شاعالاسى» اتانعان اقىن قىزى اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا اپامىز «ورالدىم، ساعان اق جايىق» دەپ جىرعا قوسقان قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرى ورال قالاسىنداعى م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ العاشقى تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى ماتەماتيك – عالىم، فيزيكا – ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1961)، پروفەسسور (1961)، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (1962)، كسرو وقۋ اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى تايمانوۆ اسان دابىس ۇلىنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەك جولىنا ارنالادى.

دۇنيە جۇزىنە تانىمال، اتاقتى ماتەماتيك، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان وفيسەر اسان دابىس ۇلى تايمانوۆ (25.10.1917ج. باتىس قازاقستان وبلىسى بوكەي ورداسى اۋدانى بەيسەن اۋىلى – 01.02.1990 ج. رف نوۆوسيبيرسك) 1936 جىلى ا.س. پۋشكين اتىنداعى ورال پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن (قازىرگى م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى)، 1938 جىلى لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سىرتتاي ءبولىمىن، 1938 – 41 جىلدارى (كەيىن 1945 – 1947) لەنين اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك پەدينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن. 1947 جىلى فيزيكا – ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، 1961 جىلى فيزيكا – ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن العان.

1936 – 1938 ورال پەدينستيتۋتىندا وقىتۋشى، 1947 – 1954 جىلدارى – قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى. 1954 – 1956 جىلدارى شۋيا ينستيتۋتىنىڭ دوسەنتى. 1956 – 1960 – جىلدارى يۆانوۆو توقىما ينستيتۋتىنىڭ دوسەنتى. 1960 – 1968 جىلدارى – كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءسىبىر بولىمشەسى ماتەماتيكا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ءنوۆوسىبىر مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى. 1968 – 1970 جىلدارى – قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى فيزيكا – ماتەماتيكا بولىمشەسىنىڭ اكادەميك حاتشىسى. 1970 – 1971 جىلدارى – قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى ماتەماتيكا جانە مەحانيكا ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى ماتەمتيكا جانە ماتەماتيكالىق مودەلدەۋ ينستيتۋتى) ديرەكتورى. 1971 – 1990 جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسى ءسىبىر بولىمشەسىندە ماتەماتيكا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى قىزمەتتەرىن اتقارعان.

عالىمنىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى تەوريالىق جيىنتىق توپولوگياسىنا، ۇزدىكسىز بەينەلەۋدىڭ تارالۋىنا، بورەل جيىنتىعىنا، مودەلدەر تەورياسىنا، ەۆكليد كەڭىستىگى ەلەمەنتتەر تەورياسىن زەرتتەۋگە، ماتەماتيكالىق لوگيكاعا ارنالعان. تايمانوۆ اسان دابىس ۇلى قازاقستاندا ماتەماتيكالىق لوگيكا عىلىمىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان. ول وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتەرگە ارناپ ماتەماتيكادان عىلىمي سەمينارلار ۇيىمداستىرىپ، ماتەماتيكالىق كونكۋرستار مەن كەشتەردى وتكىزۋدى ەنگىزگەن. 1951 جىلى تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكادا عالىمنىڭ ۇسىنىسىمەن وقۋشىلاردىڭ قالالىق جانە وبلىستىق ماتەماتيكالىق وليمپيادالارى ۇيىمداستىرىلعان. اسان دابىس ۇلى قازاقستاندا ماتەماتيكالىق عىلىمدى دامىتۋدا كوپتەگەن ەڭبەك ءسىڭىردى. عالىمنىڭ باستاماسىمەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (قازىرگى ءال - فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى) الگەبرا جانە ماتەماتيكالىق لوگيكا كافەدراسى، ماتەماتيكا جانە مەحانيكا ينستيتۋتىندا الگەبرا جانە ماتەماتيكالىق لوگيكا زەرتحاناسى مەن قولدانبالى باعىتتاعى زەرتحانالار، رەسپۋبليكالىق فيزيكا – ماتەماتيكا مەكتەبى اشىلعان. كسرو وقۋ اعارتۋ مينيسترلىگى جانىنداعى عىلىمي – ادىستەمەلىك كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى جانە كوپتەگەن عىلىمي كەڭەستەردىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانىپ، ماتەماتيكالىق لوگيكادان بۇكىلوداقتىق كونفەرەنسيانىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان. اسان دابىس ۇلى تايمانوۆ كەڭەس وداعى مەن قازاقستان اتىنان نيسسادا ماتەماتيكا، گاننوۆەردەگى لوگيكا، ادىستەمەلىك جانە فيلوسوفيا عىلىمدارى بويىنشا وتكەن حالىقارالىق كونگرەسسكە، مودەلدەر تەورياسى جونىندەگى كوپتەگەن حالىقارالىق كونفەرەنسيالارعا قاتىسقان. 1973 – 1984 جىلدارى ءۇش دۇركىن شەتەل ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە بارىپ، ماتەماتيكادان دارىستەر وقىعان. اسان دابىس ۇلىنىڭ عىلىمداعى قاجىرلى ەڭبەگىن اتاقتى اكادەميكتەر ل.ۆ. كەلدىش، ا.ا.لياپۋنوۆ، پ.و. الەكساندروۆ، ا.يا. حينچين، ا.ي.مالسيەۆتەر جوعارى باعالاعان. سانالى عۇمىرىندا ماتەماتيكا عىلىمى سالاسىندا ءىرى عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىرىپ، تەك قازاقستاننىڭ وزىندە 12 عىلىم كانديداتىن دايىنداپ شىعارعان. «كسرو اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىسىمەن (1978)، ءى – دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنىمەن (1985)، 2 رەت «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن (1967، 1986) ماراپاتتالعان.

2002 جىلدان باستاپ اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتە اكادەميك اسان دابىسۇلىن ەسكە الۋعا ارنالعان «تايمانوۆ وقۋلارى» حالىقارالىق عىلىمي – تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا ءداستۇرلى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا ورال قالاسىنداعى وردجونيكيدزە اتىنداعى كوشە، №34 مەكتەپ – گيمنازياسى اكادەميك ا.د. تايمانوۆتىڭ اتىندا. سونىمەن قاتار، ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىلىمى مەن قوعامدىق جۇمىستارعا قاتىسۋعا بەلسەندى، وزات ستۋدەنتتەرگە ا.د. تايمانوۆ اتىنداعى اتاۋلى شاكىرتاقى بەرىلىپ كەلەدى.

قازاقستان ماتەماتيكاسىندا الەمدىك ەسەپتەردى شەشەر عالىمدارىمىز جىل ساناپ كوبەيىپ، ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ دامۋى ايقىن كورىنىپ كەلە جاتقانىنا قۋانىشتىمىز. «عىلىم جولى – اۋىر جول. ەگەر سەن كۇن سايىن ءوز تالانتىڭدى ۇشتاپ، ەنبەكتەنبەسەڭ، ەشنارسەگە قول جەتكىزە المايسىڭ»، - دەپ اسان دابىس ۇلى ايتقانداي كۇن سايىن ءبىلىمىن شىڭداپ، ماتەماتيكانى ودان ءارى قاراي دامىتا تۇسەتىن، الەمدىك دەڭگەيگە شىعارىپ، ەلىمىزدىڭ عىلىمىنىڭ دامۋىنا وراسان ۇلەس قوسار عىلىم – ءبىلىم ماماندارى كوبەيە بەرسىن.

ءال – فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

مەحانيكا – ماتەماتيكا فاكۋلتەتى

سيسەكەنوۆ ن.د. [email protected]

---