اق تارىنىڭ اتاسى
ش. بەرسەيەۆتىڭ تۋعانىنا 136جىل
اق تارىنىڭ اتاسى
ش. بەرسەيەۆ 1881 جىلى اقتوبە وبلىسى ويىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون التى جاسقا دەيىن كوكجار جارمەڭكەسىندە شايحانادا ىستەگەن. 23 جاسىندا - 1904 جىلى - قوبدا بويىنداعى ءبىر بايدىڭ جەرىن جىرتىپ، ەگىنىن ورىپ، ەڭبەگىنە تارى الادى. سول تارىنى ءىنىسى تاڭاتارعا اكەلىپ بەرەدى. ءوزى حۇسايىن دەگەن تاتارعا تەرى - تەرسەك جيناۋشى بولىپ جالدانادى. تەك 1917 جىلى تاڭاتار دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ەگىنگە ارالاسادى. 1920 جىلعى ءونىمدى جيعان سوڭ، ەكى جەردەن ۇرا قازىپ، 20 ءپۇتتان تارى كومىپ قويادى. ءبىرى - ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ ىشىندە، ەكىنشىسى - قىردا. وزدەرى بۇكىل وتباسىمەن قاراقالپاقستانعا كوشەدى. ءۇش جىلدان كەيىن قايتىپ كەلسە، تۋىستارى ءۇيىن ساتىپ جىبەرگەن. ساتىلىپ كەتكەن ءۇيىن 1936 جىلى قايتىپ الادى. مىنە، سول كەزدە باياعى ۇرانى قازىپ قاراسا، كومگەن تارى ورنىندا بولىپ شىعادى. ءسويتىپ، ديقاندىق كاسىبىنە قايتا كىرىسەدى.
ايگىلى تارى ءوسىرۋشى 1932 - 1944 جج. «قۇرمان» ۇجىمشارىندا زۆەنو جەتەكشىسى بولىپ ەڭبەك ەتتى. شولەيتتى ايماقتىڭ اۋا - رايىنا قاراماستان، ۇزاق جىلدار بويى ونىڭ زۆەنوسى تارىدان مول ءونىم الدى. 1940 جىلى - 125 سەنتنەر، 1941 جىلى - 150 سەنتنەر، 1942 جىلى - 175 سەنتنەر، 1943 جىلى - 204 سەنتنەر ءونىم جينادى. مۇنداي جوعارى ناتيجەگە بەرسەيەۆ تارى تۇقىمىن قىس بويى ازىرلەپ - باپتاۋ، مۇقيات ىرىكتەۋ، كوكتەمگى ەگىستى دەر كەزىندە جۇرگىزۋ، ەگىندى باپتاپ كۇتۋ، وراقتى ىسىراپسىز وتكىزۋ ارقىلى جەتتى. بۇل ۇجىمشاردان بەرسەيەۆتىڭ ءىس - تاجىريبەسىن ۇيرەنىپ، تارى ءوسىرۋدىڭ شەبەرلەرى (بەرسەيەۆشىلەر) شىقتى. بەرسەيەۆ ۇلى وتان سوعىسى (1941 - 1945) جىلدارى اسكەري ۇشاق جاساۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قورعانىس قورىنا اۋداردى، ءوز تابىسىنان تارى وتكىزدى. 1950 - 80 جىلدارى رەسپۋبليكا تارى وسىرۋشىلەرى اراسىندا «بەرسەيەۆشىلەر» قوزعالىسى كەڭ ءورىس الدى.
اقتەبە، باتىس قازاقستان ت. ب. وبلىستاردا ارنايى زۆەنولار قۇرىلىپ، ولار بەرسەيەۆتىڭ وزىق تاجىريبەسى مەن جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، تارىدان مول ءونىم الۋعا قول جەتكىزدى. قازاق حالقى XX عاسىردىڭ 20 - 30 جىلدارىندا مالدان ايرىلدى، نان ەلدە 50 - 60 جىلدارى عانا مولايدى. وسى ەكى ارالىقتا قازاقتى اسىراعان، امان ساقتاعان - تارى. تارى تۋرالى: «شايعا سالساڭ - ءسۇت، سۇتكە سالساڭ - ماي»، «بيدايدان ءبىر تامعاندا، تارىدان بەرسەيەۆ ەكى تامادى» سىندى ماقالدار تەگىننەن - تەگىن شىقپاعان. تارىنى ەتكە قوسساڭ - نان. سۋ مەن سۇتكە ارالاستىرساڭ - قىمىزداي كوجە. ۇگىپ مايعا سالساڭ - جەنت. ءارى ءتاتتى، ءارى ءنارلى قازاق حالۋاسى. قايناتىپ قۋىرىپ الىپ، اقتاپ جەسەڭ بىردە - سۋسىن، بىردە - تاماق. الپىستاعى شىعاناق «قىزىل قانىن، ماڭداي تەرىن اعىزىپ» ءجۇرىپ، سول تارىدان نەعۇرلىم مول ءونىم الۋدىڭ جولىن ىزدەگەندە، رەكورد جاساۋ ءۇشىن ەمەس، قازاق ءۇشىن، قازاقتى تويىندىرۋ ءۇشىن ىزدەدى؛ جەكە باسىنىڭ ۇلگىسىمەن مىڭداعان ادامداردى ەگىن سالۋعا جۇمىلدىرا ءبىلدى، ءسويتىپ، جۇرتىن اشارشىلىق، تىرناعىنان اراشالاپ قالدى.
شىعاناق بەرسەيەۆتىڭ داڭقى كەڭەس وداعىنان دا ءارى كەتتى. امەريكاندىقتار ونى «تارى دوكتورى» دەپ اتادى.
ۋاقىتىندا شىعىناقتىڭ ەڭبەگى لايىقتى باعالاندى. 1940 جىلى وعان لەنين وردەنى بەرىلدى. شىعاناققا ءستاليننىڭ ءوزى العىس حاتتار جىبەرگەن. شىعاناق دۇنيەدەن وتكەندە، (1944 جىلى)، اۋىر كەزەڭ بولعانىنا قاراماستان، ونىڭ ەسىمىن قۇرمەتتەۋ ماقساتىندا اقتوبە قالاسىندا ەسكەرتكىش ورناتۋ، ستۋدەنتتەرگە شىعاناق اتىنداعى ستەپەنديا تاعايىنداۋ، ول رەكورد جاساعان جەرگە بەلگى ورناتۋ، شىعارما جازۋ ت. ب. شارالار كوزدەلگەن قاۋلى قابىلدانعان. ال 2005 ج. «جازۋشى» باسپاسىنان بەلگىلى جۋرناليست يدوش اسقاردىڭ «شىعاناق. قازاق ەلىنىڭ ەڭبەك پاسپورتى» اتتى كىتابى جارىققا شىقتى. ويىل اۋدانىندا بەرسەيەۆ اتىندا ورتا مەكتەپ، مۇراجاي جانە ونىڭ ەسكەرتكىشى بار، اقتوبە قالاسىندا وعان ەسكەرتكىش ورناتىلعان.
ساۋاتى جوق بولعانمەن، كوڭىل اشىق شىعاناق
جوعارىعا جازدىردى.
بۇل دا وعان ءبىر ازاپ.
التى ەسە كوپ ەگىستى سۋارۋعا جەتەتىن
موتور قۇردى، ناسوستى ۇكىمەتتەن سۇراپ اپ،
داۋىرگە جەتتى قايىرلى
ويىلدىڭ كونە دالاسى،
بولعانمەن وتى بايىرعى،
وتىننىڭ كەرەك جاڭاسى.
شىعاناق بەرسە ۇلى كوشپەلى ەدى،
قازاقتىڭ دالاسىندا وسكەن ەدى،
ويىلدىڭ جاعاسىندا
جۋساندى دۇزگە تارى وسكەن ەدى.
بۇل تارى كوشپەندى ەلدىڭ داقىلى ەدى،
ەككەندە شاپ - شاعىن - اق اتىرابى.
ءتوزىمدى اڭىزاققا، ءتۇسىمى مول،-
ديقانعا سونىسىمەن ماقۇل ەدى.
وڭاي ما ورۋ، وتاۋ تارى زاتىن،
زاپى بوپ حالىق سودان زارىعاتىن،
تارىنى تارك ەتسە دە تالاي بەيباق،
تارى دەپ شىعاناق تەك جانىعاتىن.
مۇناي تارتىپ تەرەڭنەن شىعاراتىن ءبىر زاتتى
كورگەن ەدى شىعاناق سوناۋ كەزدە باعىدا.
شىعىر ايداپ تۇيەمەن بوپ جۇرگەندە ءتۇن قاتتى
سول كورگەنى ديقاننىڭ ءتۇستى مىنە جادىنا.
داۋىرگە جەتتى قايىرلى
ويىلدىڭ كونە دالاسى.
بولعانمەن وتى بايىرعى،
وتىننىڭ كەرەك جاڭاسى.
كەڭەستىك قالامگەر گەنناديي ءفيشتىڭ «بولمىستى بولدىرعان» دەگەن اڭگىمەسىنىڭ ىزىمەن 1950 جىلى نەمىس ءرومانيسى، اقىن، ايگىلى دراماتۋرگ بەرتولت برەحت «تارى» اتتى پوەماسىن جازدى. ب. برەحت قازاقستاندا بولماعان، شىعاناق بەرسەۇلىن كورمەگەن. گ. ءفيشتىڭ بۇل اڭگىمەسى 1948 جىلى «وگونەك» جۋرنالىنىڭ 43 - 44 سانىندا جاريالانعان بولاتىن.
بۇل كولحوزدان تارى ءوسىرۋدىڭ كوپتەگەن شەبەرى شىقتى. بەرسەيەۆشىلەر — تارى شىعىمدىلىعىن ارتتىرۋدا دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاساعان بەرسەيەۆ شىعاناقتىڭ ءىزىن قۋۋشىلار. ۇلى وتان سوعىسى الدىندا اقتوبە وبلىسىندا بەرسەيەۆشىلەر قوزعالىسى كەڭ ءورىس الدى. ءاربىر شارۋاشىلىقتا بەرسەيەۆشى زۆەنو، بريگادا قۇرىلدى. مۇنى باستاۋشىلار: ويىل اۋدانىندا زاۋرە بايمولدينا، اقبالا بەرسەيەۆا، قاشقىن سوقىروۆ، تاعان ۇزاقبايەۆ، بالمۇقان اقابايەۆ، قوبدا اۋدانىندا اگرونوم يۆچەنكو، ءازيما بەكتەنوۆا، ىرعىز اۋدانىندا وكسىكباي اشامبايەۆ، قويلىباي بەلەسوۆ، مارتوك اۋدانىندا اگرونوم نەجەنسيەۆا بولدى.
نازارلارىڭىزعا راحمەت!
اقتوبە وبلىسى، اقتوبە قالاسى
№15 ورتا مەكتەپتىڭ گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قالييەۆا جانار الدامجار قىزى
اق تارىنىڭ اتاسى
ش. بەرسەيەۆ 1881 جىلى اقتوبە وبلىسى ويىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون التى جاسقا دەيىن كوكجار جارمەڭكەسىندە شايحانادا ىستەگەن. 23 جاسىندا - 1904 جىلى - قوبدا بويىنداعى ءبىر بايدىڭ جەرىن جىرتىپ، ەگىنىن ورىپ، ەڭبەگىنە تارى الادى. سول تارىنى ءىنىسى تاڭاتارعا اكەلىپ بەرەدى. ءوزى حۇسايىن دەگەن تاتارعا تەرى - تەرسەك جيناۋشى بولىپ جالدانادى. تەك 1917 جىلى تاڭاتار دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ەگىنگە ارالاسادى. 1920 جىلعى ءونىمدى جيعان سوڭ، ەكى جەردەن ۇرا قازىپ، 20 ءپۇتتان تارى كومىپ قويادى. ءبىرى - ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ ىشىندە، ەكىنشىسى - قىردا. وزدەرى بۇكىل وتباسىمەن قاراقالپاقستانعا كوشەدى. ءۇش جىلدان كەيىن قايتىپ كەلسە، تۋىستارى ءۇيىن ساتىپ جىبەرگەن. ساتىلىپ كەتكەن ءۇيىن 1936 جىلى قايتىپ الادى. مىنە، سول كەزدە باياعى ۇرانى قازىپ قاراسا، كومگەن تارى ورنىندا بولىپ شىعادى. ءسويتىپ، ديقاندىق كاسىبىنە قايتا كىرىسەدى.
ايگىلى تارى ءوسىرۋشى 1932 - 1944 جج. «قۇرمان» ۇجىمشارىندا زۆەنو جەتەكشىسى بولىپ ەڭبەك ەتتى. شولەيتتى ايماقتىڭ اۋا - رايىنا قاراماستان، ۇزاق جىلدار بويى ونىڭ زۆەنوسى تارىدان مول ءونىم الدى. 1940 جىلى - 125 سەنتنەر، 1941 جىلى - 150 سەنتنەر، 1942 جىلى - 175 سەنتنەر، 1943 جىلى - 204 سەنتنەر ءونىم جينادى. مۇنداي جوعارى ناتيجەگە بەرسەيەۆ تارى تۇقىمىن قىس بويى ازىرلەپ - باپتاۋ، مۇقيات ىرىكتەۋ، كوكتەمگى ەگىستى دەر كەزىندە جۇرگىزۋ، ەگىندى باپتاپ كۇتۋ، وراقتى ىسىراپسىز وتكىزۋ ارقىلى جەتتى. بۇل ۇجىمشاردان بەرسەيەۆتىڭ ءىس - تاجىريبەسىن ۇيرەنىپ، تارى ءوسىرۋدىڭ شەبەرلەرى (بەرسەيەۆشىلەر) شىقتى. بەرسەيەۆ ۇلى وتان سوعىسى (1941 - 1945) جىلدارى اسكەري ۇشاق جاساۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قورعانىس قورىنا اۋداردى، ءوز تابىسىنان تارى وتكىزدى. 1950 - 80 جىلدارى رەسپۋبليكا تارى وسىرۋشىلەرى اراسىندا «بەرسەيەۆشىلەر» قوزعالىسى كەڭ ءورىس الدى.
اقتەبە، باتىس قازاقستان ت. ب. وبلىستاردا ارنايى زۆەنولار قۇرىلىپ، ولار بەرسەيەۆتىڭ وزىق تاجىريبەسى مەن جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، تارىدان مول ءونىم الۋعا قول جەتكىزدى. قازاق حالقى XX عاسىردىڭ 20 - 30 جىلدارىندا مالدان ايرىلدى، نان ەلدە 50 - 60 جىلدارى عانا مولايدى. وسى ەكى ارالىقتا قازاقتى اسىراعان، امان ساقتاعان - تارى. تارى تۋرالى: «شايعا سالساڭ - ءسۇت، سۇتكە سالساڭ - ماي»، «بيدايدان ءبىر تامعاندا، تارىدان بەرسەيەۆ ەكى تامادى» سىندى ماقالدار تەگىننەن - تەگىن شىقپاعان. تارىنى ەتكە قوسساڭ - نان. سۋ مەن سۇتكە ارالاستىرساڭ - قىمىزداي كوجە. ۇگىپ مايعا سالساڭ - جەنت. ءارى ءتاتتى، ءارى ءنارلى قازاق حالۋاسى. قايناتىپ قۋىرىپ الىپ، اقتاپ جەسەڭ بىردە - سۋسىن، بىردە - تاماق. الپىستاعى شىعاناق «قىزىل قانىن، ماڭداي تەرىن اعىزىپ» ءجۇرىپ، سول تارىدان نەعۇرلىم مول ءونىم الۋدىڭ جولىن ىزدەگەندە، رەكورد جاساۋ ءۇشىن ەمەس، قازاق ءۇشىن، قازاقتى تويىندىرۋ ءۇشىن ىزدەدى؛ جەكە باسىنىڭ ۇلگىسىمەن مىڭداعان ادامداردى ەگىن سالۋعا جۇمىلدىرا ءبىلدى، ءسويتىپ، جۇرتىن اشارشىلىق، تىرناعىنان اراشالاپ قالدى.
شىعاناق بەرسەيەۆتىڭ داڭقى كەڭەس وداعىنان دا ءارى كەتتى. امەريكاندىقتار ونى «تارى دوكتورى» دەپ اتادى.
ۋاقىتىندا شىعىناقتىڭ ەڭبەگى لايىقتى باعالاندى. 1940 جىلى وعان لەنين وردەنى بەرىلدى. شىعاناققا ءستاليننىڭ ءوزى العىس حاتتار جىبەرگەن. شىعاناق دۇنيەدەن وتكەندە، (1944 جىلى)، اۋىر كەزەڭ بولعانىنا قاراماستان، ونىڭ ەسىمىن قۇرمەتتەۋ ماقساتىندا اقتوبە قالاسىندا ەسكەرتكىش ورناتۋ، ستۋدەنتتەرگە شىعاناق اتىنداعى ستەپەنديا تاعايىنداۋ، ول رەكورد جاساعان جەرگە بەلگى ورناتۋ، شىعارما جازۋ ت. ب. شارالار كوزدەلگەن قاۋلى قابىلدانعان. ال 2005 ج. «جازۋشى» باسپاسىنان بەلگىلى جۋرناليست يدوش اسقاردىڭ «شىعاناق. قازاق ەلىنىڭ ەڭبەك پاسپورتى» اتتى كىتابى جارىققا شىقتى. ويىل اۋدانىندا بەرسەيەۆ اتىندا ورتا مەكتەپ، مۇراجاي جانە ونىڭ ەسكەرتكىشى بار، اقتوبە قالاسىندا وعان ەسكەرتكىش ورناتىلعان.
ساۋاتى جوق بولعانمەن، كوڭىل اشىق شىعاناق
جوعارىعا جازدىردى.
بۇل دا وعان ءبىر ازاپ.
التى ەسە كوپ ەگىستى سۋارۋعا جەتەتىن
موتور قۇردى، ناسوستى ۇكىمەتتەن سۇراپ اپ،
داۋىرگە جەتتى قايىرلى
ويىلدىڭ كونە دالاسى،
بولعانمەن وتى بايىرعى،
وتىننىڭ كەرەك جاڭاسى.
شىعاناق بەرسە ۇلى كوشپەلى ەدى،
قازاقتىڭ دالاسىندا وسكەن ەدى،
ويىلدىڭ جاعاسىندا
جۋساندى دۇزگە تارى وسكەن ەدى.
بۇل تارى كوشپەندى ەلدىڭ داقىلى ەدى،
ەككەندە شاپ - شاعىن - اق اتىرابى.
ءتوزىمدى اڭىزاققا، ءتۇسىمى مول،-
ديقانعا سونىسىمەن ماقۇل ەدى.
وڭاي ما ورۋ، وتاۋ تارى زاتىن،
زاپى بوپ حالىق سودان زارىعاتىن،
تارىنى تارك ەتسە دە تالاي بەيباق،
تارى دەپ شىعاناق تەك جانىعاتىن.
مۇناي تارتىپ تەرەڭنەن شىعاراتىن ءبىر زاتتى
كورگەن ەدى شىعاناق سوناۋ كەزدە باعىدا.
شىعىر ايداپ تۇيەمەن بوپ جۇرگەندە ءتۇن قاتتى
سول كورگەنى ديقاننىڭ ءتۇستى مىنە جادىنا.
داۋىرگە جەتتى قايىرلى
ويىلدىڭ كونە دالاسى.
بولعانمەن وتى بايىرعى،
وتىننىڭ كەرەك جاڭاسى.
كەڭەستىك قالامگەر گەنناديي ءفيشتىڭ «بولمىستى بولدىرعان» دەگەن اڭگىمەسىنىڭ ىزىمەن 1950 جىلى نەمىس ءرومانيسى، اقىن، ايگىلى دراماتۋرگ بەرتولت برەحت «تارى» اتتى پوەماسىن جازدى. ب. برەحت قازاقستاندا بولماعان، شىعاناق بەرسەۇلىن كورمەگەن. گ. ءفيشتىڭ بۇل اڭگىمەسى 1948 جىلى «وگونەك» جۋرنالىنىڭ 43 - 44 سانىندا جاريالانعان بولاتىن.
بۇل كولحوزدان تارى ءوسىرۋدىڭ كوپتەگەن شەبەرى شىقتى. بەرسەيەۆشىلەر — تارى شىعىمدىلىعىن ارتتىرۋدا دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاساعان بەرسەيەۆ شىعاناقتىڭ ءىزىن قۋۋشىلار. ۇلى وتان سوعىسى الدىندا اقتوبە وبلىسىندا بەرسەيەۆشىلەر قوزعالىسى كەڭ ءورىس الدى. ءاربىر شارۋاشىلىقتا بەرسەيەۆشى زۆەنو، بريگادا قۇرىلدى. مۇنى باستاۋشىلار: ويىل اۋدانىندا زاۋرە بايمولدينا، اقبالا بەرسەيەۆا، قاشقىن سوقىروۆ، تاعان ۇزاقبايەۆ، بالمۇقان اقابايەۆ، قوبدا اۋدانىندا اگرونوم يۆچەنكو، ءازيما بەكتەنوۆا، ىرعىز اۋدانىندا وكسىكباي اشامبايەۆ، قويلىباي بەلەسوۆ، مارتوك اۋدانىندا اگرونوم نەجەنسيەۆا بولدى.
نازارلارىڭىزعا راحمەت!
اقتوبە وبلىسى، اقتوبە قالاسى
№15 ورتا مەكتەپتىڭ گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قالييەۆا جانار الدامجار قىزى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
دىبىس. دىبىستىڭ سيپاتتامالارى. ۋلترادىبىس. دىبىستىڭ شاعىلۋى. جاڭعىرىق
-
راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرى. رادياسيادان قورعانۋ
