InfoHub Logo

«...سىزدەر ەلدىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردى شەنەۋنىكتىك ەمەس، قاراپايىم، تۇسىنىكتى تىلمەن ءاربىر قازاقستاندىقتارعا جەتكىزۋگە تيىسسىزدەر...»

ن. نازاربايەۆ.

(«نۇر وتان» حدپ 13 سەزىندە سويلەگەن سوزىنەن)

كەشكىسىن جەرگىلىكتى تەلە ارنادان جاڭالىقتار تىڭداۋعا تۇيمەنى باسىپ قالىپ ەدىم، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى قىرىمبەك ەلەۋ ۇلى كوشەربايەۆ وتكەن جىل قورىتىندىسىمەن وبلىس تۇرعىندارىنىڭ وكىلدەرى الدىندا ەسەپتى بايانداما جاساپ تۇر ەكەن. وتباسىمىزبەن باس الماي تىڭدادىق، ولكەمىزدە كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتاتىن ەڭسەلى-ەڭسەلى ءبىراز باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلىپتى. سونىمەن بىرگە العى كەزەڭدەرگە ارنالعان جوسپارلاردىڭ دا اۋقىمى ۇلكەندىگى ءسۇيسىنتتى.

جارىسسوزگە قاتىسقانداردىڭ ىشىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى سايىن نازاربەك اعامىز ەلىمىزدىڭ ومىرىندەگى جارقىن ىستەرگە، وعان ۇيىتقى بولىپ وتىرعان ەلباسىمىزعا ارناعان ولەڭىن وقىدى. رەسمي جيىندا ولەڭ تىلىمەن سويلەۋ سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. اسەرلى شىققانى زالدا وتىرعانداردىڭ شاپالاق ۇرعان ەرەكشە كوڭىل كۇيلەرىنەن بايقالدى.

وسى كورىنىستىڭ اسەرى مە، كەنەت قىرىمبەك ەلەۋ ۇلى ماڭعىستاۋ وبلىسىنا العاش اكىمدىككە تاعايىندالعاننان كەيىن، جاڭا قىزمەتىنە وڭ بولسىن ايتىپ، ولەڭمەن تىلەك جولداعانىم ەسىمە تۇسە كەتكەنى. كەيىن ول ولەڭىم ۇمىتىلىپ كەتكەن. سونى ىزدەپ تاۋىپ الايىن. سونداعى ويىم مەنىڭ ولەڭ تىلىمەن بەرگەن اماناتتارىم ورىندالدى ما، جوق پا، بىلگىم كەلگەنى عوي. بىلاي دەپپىن:

«...360 اۋليەلى ماڭعىستاۋ ولكەسىن سەنىپ باسقارتۋدا ەلباسىمىزدىڭ تاڭداۋى وزىڭىزگە تۇسكەنىنە شىن جۇرەكتەن قۋانىش، قۇتتى بولسىن ايتامىن. ەلىمىز الەمدەگى الەۋەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنان كورىنۋىنە ماڭعىستاۋلىقتار دا وزدەرىنىڭ قوماقتى ۇلەسىن قوسارى ءسوزسىز عوي. سىزگە زور تابىستار تىلەي وتىرىپ، ءتىل ۇشىنا كەلىپ قالعان تومەندەگى ولەڭ—امانات جولدارىن ارنايمىن:

ماڭعىستاۋدىڭ اق تاسىن،
اق ءمارمار دەپ ۇعىڭىز.
اقتاۋدى — تەڭىز قاقپاسىن،
قازاقىلاندىرىڭىز.
پۋشكيننىڭ ءىزى قالعان جەر،
تەكەنى قازاقىلاندىرعانداي.
ماڭعىستاۋ — ماڭعاز ارمان جەر،
ۇزىلگەنى كوپ جالعانباي.
سورابىن سۇرلەۋ باسىپ قال،
كۇڭىرەنىپ شىعار ءبىر ءان بار.
قورىمدار تاسىن اشىپ قال،
اتويلار بابا ۇراندار.
دوستارعا اشقان ەسىگىن،
لاۋلاسىن وشاق وتىمىز.
اۋليەلى ولكە ەسىمىن،
اسپانداتىڭىز.
توبانياز حان اكەمىز،
اسپانداتقانداي!
ولكەمنىڭ ءتۇنى ادەمى،
شاشىلىپ جۇلدىز جاتقانداي.
تۇك ەمەس، مۇندا تۇك ەمەس،
جاڭبىردىڭ سيرەك جاۋعانى.
قيالىڭدى ۇشتار ءبىر ەلەس،
شەر قالاسى — سفينكس،
پيراميدالار — تاۋلارى.
تارتىلىپ تەڭىز سور بولىپ،
عاسىرلار قانشا كۇتتى ەكەن.
جەتى جۇرت كەتىپ ەڭ سوڭى،
قازاققا بولعان قۇت مەكەن.
«بولمايمىن دەپ — قاتىن مەن»،
دوسانى باسىن يمەگەن.
توزدىرماي ەلىن اقىلمەن،
يساسى قايتا بيلەگەن.
مۇندا ءبىر تىلسىم بارىن ۇق،
اپتاپقا شىڭى قاقتالعان.
اق تۇيە قارىنى جارىلىپ،
قازىنا تەڭىن اقتارعان.
دوستارعا اشىپ ەسىگىن،
لاۋلاسىن وشاق وتىمىز.
اتامىز بەكەت ەسىمىن،
اسپانداتىڭىز!
ۇياسىنان كۇن ادەمى،
اپپاق نۇر شاشىپ اتقانداي.
ماسكەۋدە قازاق ونەرىن،
ءوزىڭىز اسپانداتقانداي!!!

25.01.2006 جىل

سودان بەرى دە بىلىنبەي بەس جىل وتە شىعىپتى. وسى بەس جىل ايماعىمىز ءۇشىن ورلەۋ مەن وركەندەۋ جىلدارى بولىپتى. تارازىلاسام و، كەرەمەت، سولاردىڭ اراسىندا مەنىڭ اكىمگە بازىنالىق قىلعان ەلدىك ماقساتتاعى اماناتتارىمنىڭ ءبارى اينا-قاتەسىز ورىندالىپتى. ەگەر اتاپ ايتار بولسام:

«...اقتاۋدى... قازاقىلاندىرىڭىز...» — ءقازىر وبلىس تۇگەل مەملەكەتتىك تىلگە كوشكەن. جوعارىعا، تومەنگە بارلىق اقپارات كوزدەرى قازاق تىلىندە جىبەرىلىپ، قازاق تىلىندە الىنادى. سەسسيا، ماجىلىستەر قازاق تىلىندە وتەدى. سونىڭ ناقتى دالەلىنىڭ ءبىرى — شەتەلدىك وندىرىستىك كاسىپورىندار وكىلدەرىنىڭ كوپتەپ قاتىسۋىنا قاراماستان وسى جيىننىڭ باستان-اياق مەملەكەتتىك تىلدە وتكەنى. اقتاۋ قالاسىنداعى كورنەكى جارناما — بيلبورتتار ءوز تىلىمىزدە سايراپ تۇر.

«...اۋليەلى ولكە ەسىمىن اسپانداتىڭىز، توبانياز حان اكەمىز اسپانداتقانداي...» — وبلىس حالقى بەس جىلدا 1،5 ەسەگە وسكەن، ياعني، 2006 جىلى 375 مىڭ ادام تۇرسا، ول بۇگىندە 521 مىڭ ادامعا جەتىپتى. بۇل ەلىمىزدە ءوسۋ قارقىنى بويىنشا استانادان كەيىنگى ەكىنشى كورسەتكىش. ماڭعىستاۋ رەسپۋبليكادا ونەركاسىپ ءوندىرىسى ۇلەسىنىڭ 16،5 پايىزىن قۇرايدى. بەس جىلدا بىرنەشە زاۋىتتار ىسكە قوسىلعان. ولاردىڭ ىشىندە — كەمە جوندەۋ زاۋىتى، تەمىر بالقىتۋ زاۋىتى، مەتالل قۇرىلعىلارىن جاساۋ زاۋىتى، شىنى پلاستيكالىق قۇبىرلار زاۋىتى، جوعارى قىسىمدى سىيىمدىلىقتار زاۋىتى، ت.ب. بار.

قازاقستاندىق مازمۇننىڭ ۇلەس سالماعى اناعۇرلىم ارتقان. ماسەلەن، مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ تاۋارلارىن، جۇمىستارى مەن قىزمەتتەرىن ساتىپ الۋدا «قازاقستاندىق مازمۇننىڭ» ۇلەسى بۇگىنگە 63،4 پايىز ەكەن. بىزدە سالىنعان بۇرعىلاۋ ەرىتىندىلەرىن شىعارۋعا ارنالعان زاۋىت، تەڭىزدەگى كەنورىندارىنىڭ وتاندىق ونىمدەرىمىزدى پايدالانۋىنا قول جەتكىزەدى. ال كەمە جاسايتىن زاۋىت جىلىنا 60 كەمەنى جوندەپ شىعارادى، بەينەۋ ۇن تارتۋ كەشەنى مەن قۇراما جەم زاۋىتى جەرگىلىكتى تۇتىنۋشىلار ءۇشىن ايىنا 3،5 مىڭ توننا ۇن مەن 1،5 مىڭ توننا جەم وندىرە الادى.

بەس جىلدا 1،6 ترل. تەڭگەنىڭ ينۆەستيسياسى تارتىلعان. يران، ءازىربايجان مەملەكەتتەرىنىڭ كونسۋلدىقتارى اشىلعان. مۇنايلى اۋدانىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ ورتالىعى باتىر كەنتىنىڭ قۇرىلىسىنىڭ باستالۋى، اقتاۋ اۋەجايى، «اقتاۋ تەڭىز پورتى» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعى، قۇرىق تەڭىز پورتى مەن ونىڭ جۇمىسشىلار پوسەلكەسىنىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋى، «اقتاۋ سيتي» زاماناۋي قالاسى جوباسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن ولكەمىزدىڭ ەرەكشە وركەندەۋىنىڭ عاجايىپ كورىنىستەرى دەپ تۇسىنگەن ءجون. وسىلاي بۇدان بەس جىل بۇرىن قابىلدانعان «جەر—تەڭىز—اسپان» ينۆەستيسيالىق مەگا-جوباسى ءوزىنىڭ جاسامپازدىعىن كورسەتىپ بەردى.

«...اتامىز بەكەت ەسىمىن اسپانداتىڭىز...» — قىرىمبەك ەلەۋ ۇلىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتار بولساق: «...ءبىز بابالارىمىزدىڭ داڭقتى ەرلىگى مەن ۇلاعاتتى ءومىرىن ءارقاشاندا ەسكە ۇستاۋعا جانە وسىناۋ مۇرانى كەلەشەك وسكەلەڭ ۇرپاققا اماناتتاۋعا ءتيىسپىز...». وتكەن جىلى بەكەت اتانىڭ 260 جىلدىعى، يسا-دوسان باستاعان ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ 140 جىلدىعى مەرەكەلەندى. بەكەت اتاعا الاراتىن «اتا جولى» اۆتوماگيسترالى توسەلسە، فورت-شيەۆچەنكو قالاسىندا يسا-دوسان باتىرلارعا ارنالىپ ەڭسەلى ەسكەرتكىش بۇرىنعى پاتشاعا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتىڭ ورنىنا قويىلدى. بۇعان جالاۋ مىڭبايەۆقا، قاشاعان اقىنعا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەردى، ن. جانتورينگە، ت. اشىمبايەۆقا، ش. ەسەنوۆكە، س. مۇقاشيەۆقا ارنالعان بيۋستىلەردى قوسىڭىز. باسپادان اداي كوتەرىلىسى جايلى ەكى تومدىق كىتاپ شىعارىلدى. جيناققا كەزىندە قۇپيا بولعان كوپتەگەن مۇراعاتتىق قۇجاتتار ەنگىزىلگەن.

بەس جىلدا اتاجۇرتى — ماڭعىستاۋعا جاقىن جانە الىس شەتەلدەردەن 40 مىڭ ادام كوشىپ كەلگەن. دەمەك، ماڭعىستاۋ ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە ەلىمىزدەگى قولايلى ايماقتاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.

استانادا جىل سايىن «ماڭعىستاۋ كۇندەرى»، «ماڭعىستاۋ جۇلدىزدارى» فەستيۆالدارى وتكىزىلىپ، وندا ولكەمىزدىڭ تالانتتارى ءوز ونەرلەرىن استانالىقتارعا پاش ەتىپ قايتادى. قازاقستاندا سوڭعى كەزدە انىقتالعان جەتى كەرەمەتتىڭ ەكەۋى — شەرقالا تاۋى مەن وعىلاندىداعى بەكەت-اتا جەراستى مەشىتى بىزدە، ماڭعىستاۋ جەرىندە. ولاردىڭ كەرەمەتتەر قاتارىنان ورىن الۋىن دا ماڭعىستاۋلىقتار وبلىس اكىمىنىڭ ەڭبەگى دەپ باعالايدى. جاقسى ىستەردى جاسقانباي ايتۋىمىز كەرەك قوي.

ءبىر جيىندا قىرىمبەك ەلەۋ ۇلىنىڭ: «اقتاۋ الەمدەگى ەڭ كورىكتى قالالاردىڭ ءبىرى بولادى» دەگەنى ەسىمىزدە. شىنىندا دا ءدال سولاي اقتاۋ ساۋلەتى داۋلەتىنە ساي، كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى سىمباتتى شاھاردىڭ بىرىنە اينالىپ كەلەدى. الماتىدان قىدىرىسقا كەلگەن، اۋەلدە وسىندا تۇرعان اعايدىڭ: «قالاعا تاڭدانىپ كەلەمىن، بۇرىنعى اقتاۋ ەمەس، كوشەلەرى تاپ-تازا، گۇلزارلارمەن كومكەرىلگەن، ءارى بيىك ەڭسەلى عيماراتتار كوپ سالىنعان» دەگەنى بار تاڭدانىسىن جاسىرا الماي.

قالامىزدىڭ ناعىز تولىسىپ، بوي جەتىپ، وزگەلەردى وزىنە عاشىق ەتەتىن شاعى «اقتاۋ سيتي» دۇنيەگە كەلگەندە بولماق. وسى جەردە ءبىر ايتا كەتەر جاي — قالا تۇرعىندارىنىڭ اۋىزسۋعا تۇشىتىلعان تەڭىز سۋىن پايدالانىپ وتىرعانى بەلگىلى. ال الداعى مەزگىلدە تابيعي تۇششى سۋدىڭ ءوزىن پايدالاناتىن بولامىز. ول «قيعاش — اقتاۋ» سۋ قۇبىرىنىڭ قۇرىلىس جوباسىنىڭ ىسكە اسىرىلۋى ارقىلى جۇزەگە اسپاق. قۇرىلىس پايدالانۋعا بەرىلگەن كەزدە بۇكىل ماڭعىستاۋ ءوڭىرى ەدىلدىڭ ساپالى سۋىن ىشەتىن بولادى. وبلىس اكىمى ءوزىنىڭ ەسەپتى بايانداماسىندا بۇل جوبا جونىندە: «ەرەكشە ايتار ءجايت — بۇل جوبانىڭ ىسكە اسۋىنا ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ تىكەلەي قولداۋ كورسەتىپ وتىر. اتا-بابالارىمىزدىڭ ءارمان-ۇمىتىن ىسكە اسىرۋداعى قامقورلىعى ءۇشىن ماڭعىستاۋلىقتار ەلباسىنا ءدان ريزا!» — دەگەن ەدى.

سونىمەن ءوز ولكەسىنىڭ باسشىسىنا جۇكتەگەن اقىننىڭ اماناتى مۇلتىكسىز ورىندالىپتى. «اۋليەلى ولكە ەسىمىن اسپانداتىڭىز...» دەگەن قاراپايىم ەل ازاماتىنىڭ تىلەگىن جەرگە تاستاماي، ونى ورەلى باعدارلامالاردىڭ ىشىنە باستى ماسەلە ەتىپ كىرىكتىرىپ جىبەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت، قىرىمبەك ەلەۋ ۇلى!

10.02.2011 جىل.

---