شامشىراق شۇعىلاسى
تاۋەلسىزدىگىمىزگە 20 جىل، ال «قازاقستان — 2030» ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلاماسىنىڭ ومىردە ناقتى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىنا دا، مىنەكي، ون ءتورت جىل تولىپ وتىر. بۇل جيىرما بەلەس، جيىرما اسۋ وركەنيەتتىك دامۋ جولىنا تۇسكەن تاۋەلسىز جاس مەملەكەتىمىزدىڭ دۇرىس باعىتتا كەلە جاتقانىن كورسەتىپ بەردى «قاي پورتقا بەت العانىن بىلمەيتىن كەمەنىڭ جەلى وڭىنان تۇرمايدى» دەگەن ۇلى سەنەكانىڭ ءسوزى بار. ال قازاقستان اتتى الىپ كەمەنىڭ ۇستىندە ءومىر اتتى ۇلكەن مۇحيتتا ءجۇزىپ كەلە جاتقان ءبىز بولساق، قانداي پورتقا بەت العانىمىزدى ايقىن بىلەمىز. «قازاقستان — 2030» — ءبىزدىڭ اداستىرمايتىن باعدار شامىمىز. سوناۋ الىستان جارقىراپ كورىنەتىن شامشىراق ماياگىمىز.
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىن وسى جولداۋىندا ادەبي مەتافورالىق تەڭەۋمەن بىلاي دەپ بەينەلەگەن-دى:
«2030 جىلعا قاراي قازاقستان ورتالىق ازيا بارىسىنا اينالادى جانە وزگە دامۋشى ەلدەر ءۇشىن ۇلگى بولادى دەپ سەنەمىن... جانۋارلار الەمىندە جولبارىس تۋىستاس بولعانىمەن، بارىستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى دە بار. بۇل وزىنە ءتان تەكتىلىگىمەن، بۇلالىعىمەن، العىرلىعىمەن، جاسقانۋدى بىلمەيتىن تاكاپپارلىعىمەن، باتىلدىعىمەن، ايلالىعىمەن دارالاناتىن بارىس بولماق...»
كەتتى كۇندەر ەلەسى،
نەبىر توڭعان، جىلاعان.
قازاقستان كەمەسى —
شتۋرۆالدا نۇر-اعاڭ.
بەت تۇزەدى سەنىممەن،
باقىت، شاتتىق پورتىنا.
مەيىرىم بوپ توگىلگەن،
تاستاپ نۇر ءىس ارتىنا.
ونىڭ ءاربىر ىسىندە —
كەمەلدەنگەن بولاشاق.
ال جۇزىندە، جۇزىڭدە
يماندىلىق، پاراسات.
ءبارى وسىنىڭ، وسىنىڭ،
شىققان نارسە نامىستان.
تىڭداپ ءسوزىن دوسىنىڭ
ايداھار مەن ارىستان،
قاجەت بولسا وسى كۇن
قايمىعادى بارىستان... —
دەپ سوناۋ جولداۋ جاريالانعان 1997 جىلى-اق جىرلاعانىمىزداي، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلى جىل سايىن بيىكتەن بيىككە كوتەرىلە بەردى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. دوستى ءسۇيىندىرىپ، دۇشپاندى كۇيىندىرەر نەبىر تاماشا تابىستارعا قول جەتكىزدىك.
ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى ودان ءارى دامىتۋ، كولىك-كوممۋنيكاسيا، ەنەرگەتيكا سالالارى، الەمدىك رىنوكقا شىعۋداعى بىرلەسكەن جۇمىس، كەدەندىك، تاريفتىك رەتتەۋ، ايماقتاعى قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ ماسەلەلەرى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلسە، بۇلاردىڭ ءبارى «قازاقستان — 2030» داعى «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» اتتى 1ء-شى ۇزاق مەرزىمدىك باسىمدىقتاعى جوسپارلى مىندەتتەر بولاتىن. دەمەك، ءبىز «قازاقستان — 2030»-دىڭ ءار تارماقتارىن مۇلتىكسىز ورىنداپ كەلەمىز دەسەك تە بولادى.
مەن «قازاقستان — 2030» ۇزاق مەرزىمدى باعدارلامانىڭ نەگىزى بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ەمەس، رەسمي تۇردە ون توعىز جىل بۇرىن قالانعانىن وقىرمانداردىڭ ەستەرىنە سالا كەتسەم دەيمىن. 1992 جىلى پرەزيدەنتىمىزدىڭ «قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسى» اتتى العاشقى عىلىمي ەڭبەگى جارىق كوردى. ال ودان ءبىر جىل وتكەن سوڭ، 1993 جىلى «قوعامنىڭ يدەيالىق بىرىگۋى — قازاقستان دامۋىنىڭ كەپىلى» اتتى ەكىنشى ەڭبەگى جاريالاندى.
مىنە، وسى ەڭبەكتەردەگى نەگىزگى باعىتتار رەسپۋبليكامىزدىڭ 1995 جىلى رەفەرەندۋم نەگىزىندە قابىلدانعان جاڭا كونستيتۋسياسىندا جارقىن كورىنىس تاپتى. ءبىز بۇدان ەلباسىنىڭ ەلىمىزدىڭ وركەنيەتتى دامۋىنىڭ تەورياسىن سوناۋ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق ەرتە باستان وي ەلەگىنەن وتكىزىپ ساراپتاعانىن كورەمىز.
ەلباسىمىز سول العاشقى ەڭبەكتەرىندە كەزىندە ءوزىمىز شەكپەنىنەن شىققان ءسوسياليزمنىڭ ءومىر ساحناسىنداعى ءوشۋ داعدارىستارىن العاش اشىپ كورسەتكەن-دى. ەڭبەكتىڭ باستى قۇندىلىعى دا وسىندا تۇعىن. الداعى تالاي ۇرپاق ءبىر ساياسي قوعامدىق قۇرىلىستىڭ جەتىستىگى مەن كەمىستىگىن، جويىلۋىنىڭ سەبەپ-سالدارىن ەندى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى ءتۇسىنىپ پايىمدايتىن بولادى.
سونىمەن زەردەمىزدە ساقتالىپ قالۋ ءۇشىن ءسوسياليزمنىڭ تۇبىنە جەتكەن «بالەلەردى» نۇر-اعاڭنىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى — قوعامنىڭ يدەيالىق بىرلىگىندە» ەڭبەگى ارقىلى تاعى ءبىر ساۋساقپەن ساناپ، ءتۇسىن تۇستەپ كورەلىكشى. بۇل بىزگە ءقازىر ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامىمىزدى ناقتىراق ۇعىنۋ ءۇشىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنىن تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاجەت.
ءبىرىنشى — نارىقتى ەكونوميكا الدىندا تىزە بۇگىپ، باسىن يگەن جوسپارلى ەكونوميكا داعدارىسى.
ەكىنشى — دەموكراتيانى قولجاۋلىق ەتىپ، بىلگەنىن ىستەگەن بيۋروكراتيالىق ساياسي بيلىك داعدارىسى.
ءۇشىنشى — ينتەرناسيوناليزم دەگەن اتتى بۇركەنشىك ەتىپ جامىلىپ، ۇلتتىڭ ۋىز قاسيەتىن قىلىشپەن قيعىلاعان ۇلتتىق داعدارىس.
ءتورتىنشى — وزگەنىڭ جەر-سۋىن، قازىنا-بايلىعىن توناۋ ماقساتىندا تۋىنداعان ەكولوگيالىق داعدارىس.
بەسىنشى — ادامداردى ادەت-عۇرپى مەن سالت-داستۇرىنەن، نانىم-سەنىمىنەن ايىرىپ، ماڭگۇرت ەتكەن يماندىلىق داعدارىس.
ەلباسى وسى ساۋساقپەن ساناپ كورسەتىلگەن اپاتتاردان شىعۋ جوسپارىن بۇكىلالەمدىك ازاماتتىق تاجىريبەمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، باعدارلاما سىزىپ، رەسپۋبليكانىڭ وزىندىك يدەولوگياسىن ۇسىندى. ول — «قازاقستان — 2030» ۇزاق مەرزىمدىك ستراتەگيالىق باعدارلاماسى. دەمەك، بىزگە يدەولوگيا كەرەك ەكەن، ونسىز، ياعني بەلگىلى ءبىر ماقسات-مۇددەسىز قوعامنىڭ العا جىلجۋى مۇمكىن بولماي شىقتى.
باستى ماقسات — ەلدەگى بارلىق ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ كۇشتەرىن حالىقتى نارىق كۇيزەلىسىنەن الىپ شىعاتىن بىرلىككە، ىنتىماققا توپتاستىرۋ. ول — ۇلتارالىق بىرلىك. ويتكەنى قازاقستان — كوپۇلتتى مەملەكەت. قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولماسىن، قازاقستاندا تۇرادى ەكەن، ونى قاسيەتتى دە كيەلى وتانىم دەپ مويىنداپ، ونىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ.
ول — ۇلت ىشىلىك بىرلىك. ويتكەنى قازاق ۇلتىنىڭ ءوزى جۇزدەن، رۋدان، تايپادان، بولىمنەن تۇراتىن حالىق. جىككە بولىنەمىز دەپ ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىراپ توز-توز بولىپ كەتپەي، «ءبىر حالىقپىز، قازاقپىز، وزگەلەرگە ونەگە-ۇلگى كورسەتەتىن ۇلتپىز، مىناۋ ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ورتاسىنان الاتىن ءبىزدىڭ دە ورنىمىز بار» — دەگەن بيىك سەنىم، سەزىمدە بولۋ.
ءسويتىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارا وتىرىپ، ەڭ ءبىرىنشى — الەۋمەتتىك باعدارلانعان ارالاس نارىقتى ەكونوميكا قۇرۋ؛ ەكىنشى — ۇلتتىق كاسىپكەرلىكتى قولداۋ؛ ءۇشىنشى — ءوندىرىستى قۇرىلىمدىق جاعىنان قايتا قۇرۋ؛ ءتورتىنشى — حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ؛ بەسىنشى — مەملەكەتتەردەن ەكونوميكالىق، ساياسي سەرىكتەستىكتەر تاڭداۋ؛ التىنشى — رەسپۋبليكادا قۇقىق مادەنيەتى مەن قۇقىقتىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ؛ جەتىنشى — قازاق ەلىنىڭ قورعانىس قابىلەتىن ساقتايتىن ۇلت قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋ؛ سەگىزىنشى — ءبىزدىڭ بارلىعىمىز دا بۇرىنعى كسرو-نىڭ نەمەسە تمد-نىڭ ەمەس، تاۋەلسىز، بولاشاعى جارقىن قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ازاماتى ەكەنىمىزدى جان-جۇرەگىمىزبەن ءتۇسىنىپ، ۇعىنۋ، ءسويتىپ ءاربىر ادامدى بالا كەزىنەن «قازاقستان — مەنىڭ وتانىم، ونىڭ مەن ءۇشىن جاۋاپتى ەكەنى سياقتى، مەن دە ول ءۇشىن جاۋاپتىمىن» — دەگەن قاراپايىم ويدى بويىنا سىڭىرۋگە تاربيەلەۋ؛ توعىزىنشى — ءتىل مادەنيەتىن كوتەرۋ، ونىڭ ىشىندە وزگە تىلدەرگە كولەڭكە تۇسىرمەي، قازاق ءتىلىن مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە، بارلىق قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرۋدىڭ قوسىمشا فاكتورى رەتىندە قاراستىرۋ.
ول بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستارعا قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن، ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن تانىتىپ ءبىلدىرۋدىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى بولۋى ءتيىس. ونىنشى — ەلىمىزدىڭ كوپۇلتتى عانا ەمەس، كوپدىندى ەكەنىن دە ەسكەرىپ، وعان تۇسىنىستىكپەن قاراۋ. دىنگە يدەولوگيالىق قارسى تۇرۋدان باس تارتۋ، ءبىراق ءدىني سەزىمدەردى قوعامدا جانجال تۋعىزۋ ءۇشىن پايدالانۋعا جول بەرمەۋ، ەڭ سوڭىندا وسىنداي جاڭا يدەيالىق تۇجىرىمدامانى جۇزەگە اسىراتىن ينستيتۋتتاردى ايقىنداۋ. وسىلاي قوعامدى رەفورمالاۋ ىسىندە ناسيحاتشىلار مەن يدەولوگتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ تەرەڭ ءبىلىمدى توپتارىنا سۇيەنۋ. ولار قالىڭ بۇقاراعا، اسىرەسە جەرگىلىكتى حالىققا ەكونوميكالىق ستراتەگيا مەن تاكتيكانى بەلسەندى ءتۇسىندىرىپ، جەتكىزۋشىلەر بولۋعا ءتيىس.
مىنەكي، ءسىز بەن ءبىز بولىپ جۇزەگە اسىراتىن مىندەتتەرىمىز وسىلار بولماق. جانە بۇل مىندەتتەردىڭ كوبى وتكەن ون جىلدىڭ ىشىندە بۇگە-شەگەسىنە دەيىن ءۇڭىلىپ قاراعان ادامعا جۇزەگە اسىپ جاتقانى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن كورىنىپ تۇر.
ماڭعىستاۋ — رەسپۋبليكامىزداعى ادەت-عۇرپىنىڭ، ءسالت-داستۇرىنىڭ، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان قازاقتار باسىم تۇراتىن وبلىستاردىڭ ءبىرى. «قازاقستان — 2030» باعدارلاماسىنا ساي تۇبەك تۇلەپ، جۇيەلى دامىپ كەلەدى. اقمارجان اسەم قالا اقتاۋ ەلىمىزدەگى ەڭ كورىكتى قالانىڭ بىرىنە اينالىپ كەلەدى.
ەلباسى «اقتاۋ سيتي» قالا قۇرىلىسىنىڭ باستالۋ راسىمىنە قاتىسىپ، ساتتىلىك تىلەپ كەتتى. اقتاۋ — سونىمەن بىرگە تەڭىزگە شىعاتىن قاقپا. مۇندا بىرنەشە زاۋىتتار دۇنيەگە كەلدى. كورشىمىز تۇرىكمەنستانمەن بايلانىس جاقسارۋدا. ەكى ەلدى بايلانىستىراتىن تەمىر جول، اۆتوموبيل جولدارى سالىنۋدا. بيىلدىڭ وزىندە ايماقتىڭ ەكونوميكاسىنا 70 ملرد. تەڭگە ينۆەستيسيا قۇيىلىپتى.
ال ماڭعىستاۋ مۇنايى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن نىعايتۋدا باستى فاكتوردىڭ ءبىرى بولعانى بەلگىلى. «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق وتاندىق 30 كورپوراتيۆتى كوشباسشىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا كەلەدى. جاز بويى اقتاۋ قالاسىنداعى كوركەيتۋ جۇمىستارى ءبىر تولاستاعان جوق. اسفالت جولدار توسەلدى، جىلۋ، سۋ قۇبىرلارى تارتىلدى، تىنىمسىز جۇمىس ىستەگەن الىپ كراندار، ىڭعايلى جاعاجايلار كەلۋشىلەردىڭ كوڭىلىن ەرىكسىز جاعىمدى اسەرگە بولەيدى. ىستەلىپ جاتقان يگى ىستەردىڭ ءبارى وبلىس اكىمى كوشەربايەۆ قىرىمبەك ەلەۋ ۇلىنىڭ قارىمدى قايراتكەرلىگىن دالەلدەيدى. ول وزگە اكىمدەردەي كەلە ستولعا وتىرىپ الىپ، ەلدى سالەمدەمەمەن باسقارعان جوق، ايماقتى ەرىنبەي ارالاپ، اۋدان ەمەس، ءار اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستى، كوزىمەن كوردى، كوڭىلگە ءتۇيدى. حالىقپەن جارقىن جۇزدەستى.
تاۋەلسىز قازاق ەلى جەرىمىز كولەمى جاعىنان دۇنيەجۇزىندە 9-شى ورىندا، ال حالقىنىڭ سانى جونىنەن 71ء-شى ورىندا ەكەن. مينەرالدىق بايلىعى جاعىنان اسا باي ەلدەردىڭ ساناتىندا. ءتۇستى، سيرەك، قىمبات مەتالدار وندىرۋدەن 3-6 ورىنداردامىز. ال مۇناي قورىنان 10-شى ورىنعا ىلىنۋگە مۇمكىندىگى بار.
قازاقستاننىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن ەڭ باستى نارسە — بىرلىك پەن ىنتىماق. ال ولار بىزدە بار. عۇلاما جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆشا ايتساق: «قۋانا بىلمەگەنگە قۇت دارىمايدى، باعالاي بىلمەگەنگە ب ا ق قونبايدى، تابىنا بىلمەيتىن قاۋىمنان پايعامبار شىقپايدى، باعىنا بىلمەيتىن حالىققا پاتشا قۇتايمايدى. ەل سودان بارىپ ازادى، جەر سودان بارىپ توزادى...»
دەمەك، باعالاي بىلسەك، ءوز قانداستارىمىزدان شىققان پايعامبار دا، پاتشا دا بار. تەك سولاردى كورە بىلەلىك، سوڭىنان ەرە بىلەلىك. جەتىستىكتەرىمىزدىڭ جەمىسىن تەرە بىلەلىك.
ءبىر كورشىمىز — ارىستان،
ءبىر كورشىمىز — ايداھار.
وڭبايدى ەكەن الىسقان،
پانالار جەر قايدا بار؟
باتىل، العىر بولماساڭ،
ءبىرى دايىن ۇتۋعا.
جالىن اتىپ جانباساڭ،
ءبىرى دايىن جۇتۋعا.
مەكەن ەتسەڭ ساقتانا،
ەكى الىپتىڭ اراسى.
بارىس بولىپ تەك قانا،
كوزىڭ جالىن شوقتانا،
امان-ەسەن قالاسىڭ.
تىزەمىز دىرىلدەمەي، الىپتارمەن الىپشا سويلەسۋ دارەجەسىنە العاشقى جيىرما جىلدا جەتتىك. جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستاننىڭ كوك بايراعى ءاردايىم بيىكتەن جەلبىرەي بەرەرىنە قاراپايىم ازاماتى — مەنىڭ سەنىمىم شەكسىز.
2011 جىل.
You Might Also Like
-
قوس پالاتالى پارلامەنتىمىزدىڭ ەلباسى بيىك اتاعىن زاڭداستىرۋعا قۇلشىنىسىن قۋانا قۇپتاعانداردىڭ ءبىرى ەدىم. دەمەك، بۇل اتاۋ حالقىمىزدىڭ ەرتەدەن كوكەيىندە جۇرگەندىگىنىڭ ايعاعى ەدى. ال وسى حالقىڭىزدىڭ ش...
-
«...سىزدەر ەلدىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردى شەنەۋنىكتىك ەمەس، قاراپايىم، تۇسىنىكتى تىلمەن ءاربىر قازاقستاندىقتارعا جەتكىزۋگە تيىسسىزدەر...»
