اقىندىعىمنىڭ ارقاسىندا اسكەردە ابىرويلى بولدىم
سۇحبات: سۇلەيمەن بايازيتوۆپەن
كيەلى ەرتىس-بايان ءوڭىرىنىڭ تابيعاتى قانشالىقتى سۇلۋ بولسا، وسى ەلدە وسىپ-ونگەن اقىندارى دا سونشالىقتى سىرلى بولىپ كەلەدى. بايانتاۋ باۋرايىنداعى قاراپايىم مالشىلار وتباسىندا ومىرگە كەلىپ، تۋا بىتكەن تابيعي تالانتىمەن ادەبيەت الەمىنەن ءوزىنىڭ ورنىن تاپقان اقىن، جۋرناليست، ساتيريك سۇلەيمەن ءبايازيتوۆتىڭ ەسىمى جۇرتشىلىققا جاقسى تانىس. ونىڭ جۋرناليستىك جولداعى ەڭبەگى العاش باياناۋىل اۋداندىق «بايانتاۋ» گازەتىندە باستالدى.
ودان سوڭ وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ، كەيىن ۇستازدىق جولعا تۇسكەن. «جاسىباي باتىر»، «حان يەم»، «قۇدىرەتى كۇشتى ءبىر اللا» سىندى ون شاقتى كىتاپتىڭ اۆتورى. سونىمەن قوسا، ۇستىمىزدەگى جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەن «قازاقمىس» كورپوراسياسىنىڭ بىرلەسكەن جوباسى – رەسپۋبليكالىق «بالاۋسا» جىر ءمۇشايراسىنىڭ ءۇشىنشى ورىن يەگەرى. اقىن اعامىز بيىل اسقارالى 70 جاسقا تولىپ، ۇرپاعىنىڭ قىزىعىن كورىپ وتىر. وسىعان وراي جەرلەس جازۋشىمەن جۇزدەسىپ، سۇحباتتاسىپ قايتقان ەدىك.
- اسسالاۋماعالەيكۋم، سۇلەيمەن اعا! الدىمەن بالالىق شاعىڭىزعا ءبىر ءسات ساياحات جاساساق؟
- مەن 1944 جىلى باياناۋىل اۋدانىنا قاراستى ج.شانين اتىنداعى ەلدى مەكەندە كولحوزدىڭ مالشىسى بايازيت اقساقالدىڭ وتباسىندا ومىرگە كەلىپپىن. مەن تۋعاندا قار ارالاس جاڭبىر جاۋىپ، تاس بالاعاننىڭ توبەسىنەن سۋ اعىپ تۇرىپتى. ول كەزدە قويشىلار قانداي ءجونى دۇرىس ۇيدە تۇردى دەيسىڭ؟ ايتەۋىر باسپانا دەگەن اتى بولماسا...
ال بالالىق شاعىڭ قالاي ءوتتى دەيتىن بولساڭ، ءومىردىڭ سوقپاعىنا ەرتە ءتۇستىم، كىشكەنتايىمنان قارا شارۋاعا جەگىلىپ ءوستىم. ءوزىم ومىرگە كەلگەن جەردەگى جەتى جىلدىق مەكتەپتى ءتامامدادىم. مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ ءبىراز ۋاقىت قوي باعىپ، سيىر ءوسىرىپ، مالشىلارعا كومەكشى بولدىم. بۇل سول تۇستاعى كەز كەلگەن بالانىڭ ومىرىنەن وتەتىن ۇلكەن سىنداردىڭ ءبىرى ەدى. سول ارقىلى كوندىگىپ، ءومىردىڭ سىرىن ۇقتىق، قيىندىققا ءتوزۋدى ۇيرەندىك.
- ول كەزدە ولەڭ جازاتىن با ەدىڭىز؟
- مەنىڭ العاشقى ولەڭدەرىم 16 جاسىمدا جازىلدى. ول كەزدە قازىرگىدەي قالاماقى دەگەندى مۇلدەم بىلمەيتىنبىز. مەنىڭ سونداعى ولەڭ جازىپ جۇرگەنىمدى ءبىر اۋىلدا تۇراتىن مۇحامەدجان اقساقال ەستىپتى دە، ۇيىنە شاقىردى. ولەڭدەرىمدى وقىپ كورگەن سوڭ، ۇناعان بولسا كەرەك، قولىمدى قىسىپ، ءسات-ساپار تىلەدى. سونىمەن قوسا ءبىر ۋىس كۇمىس تەڭگە ۇستاتتى. شىعارماشىلىعىمنان العان ەڭ العاشقى تابىسىم دا وسى ەدى.
بۇل مەنىڭ شابىتىمدى ودان سايىن قاناتتاندىردى، ادەبيەت الەمىنە اياق باسۋىما سەپتىگىن تيگىزدى. ولەڭگە دەگەن قۇمارلىعىم، مىنە، وسىدان باستاۋ الدى. ءبىراق بۇدان كەيىن كوپ ادامنان قاعاجۋ كوردىم. العاشقى جازبالارىمدى رەداكسيالارعا اپارعان كەزدە الدىمەن ءبىلىمىمدى سۇرايتىن. جەتى سىنىپ بىتىرگەنىمدى ەستىگەندە: «سەنىكى نە ساندىراق، مۇنداي بىلىممەن نە بەتىڭمەن ولەڭ جازىپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەن سىڭاي تانىتىپ، داپتەرىمدى قولىما ۇستاتىپ، كەيىن قايتاراتىن. ءبىراق مۇنداي وقيعالار ولەڭگە دەگەن قۇشتارلىعىمدى السىرەتكەن جوق. كەرىسىنشە سولاردى مويىنداتۋدى ماقسات ەتتىم. ول كەزدە وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتى «قىزىل تۋ» دەگەن اتاۋمەن شىعاتىن. جىبەرگەن ولەڭدەرىمنىڭ بارىنە «ءيى قانباپتى» دەگەن ءبىر سارىندى جاۋاپ كەلە بەردى. مەن دە ۇندەمەي قالعام جوق. ولارعا قارسى جاۋاپ جازۋعا كىرىستىم.
ولەڭىم كەتىپ جاتىر ءيى قانباي
ولەڭدى يلەيتىندەي ەتىپ نانداي.
سىزدەردەي كوپ كورىنەد امالىم نە؟
ارمانىم ءالى ءجۇرمىن كەزدەسە الماي.
كەزدەسىپ سىزدەرمەنەن بىرمە بىرگە،
ءسوز بەرەر كۇن بار ما ەكەن قىزىل تىلگە.
سىنشىدان مەن جەڭىلسەم جەكپە جەكتە،
ونەردىڭ بىتپەگەنى بوسقا تەردە، - دەگەن شۋماقتارىمدى جونەلتتىم. ءبىراق مەنىڭ بۇل شيمايىم ەشكىمدى ەلەڭ ەتكىزبەسە كەرەك، بۇرىنعىداي جاۋاپ تا كەلمەيتىن بولدى.
- العاش جارىققا شىققان شىعارمالارىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ قانداي كوڭىل-كۇيدە بولدىڭىز؟
- وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتى جابىلىپ، بەس وبلىسقا تارايتىن «تىڭ ولكەسى» دەگەن گازەت شىعا باستادى. بۇعان دەيىن قانشاما رەت جولىم بولماسا دا، ءۇمىتىم ۇزىلمەگەن ەدى. 1962 جىلدىڭ سوڭى بولcا كەرەك، ەڭ العاشقى جازىلعان «ايتىلماعان سىر» دەگەن اڭگىمەمدى جولدادىم. وسىدان كەيىن كوپ كەشىكپەي جاريالاندى، ءتىپتى، بىردە-بىر وزگەرىس ەنگىزىلمەگەن ەكەن.
سونداعى قۋانىشىمدى ايتىپ جەتكىزە الماسپىن. ارتىنان ىلە-شالا قالاماقىسىن دا جىبەرىپتى. وسىدان كەيىن-اق شىعارمالارىم گازەت بەتتەرىنەن ءجيى ورىن الىپ تۇردى. 1963 جىلى مەن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدىم. وتان الدىنداعى بورىشىمدى وتەپ جۇرسەم دە، رەداكسيامەن بايلانىسىم ۇزىلمەدى.
- اسكەر قاتارىندا جۇرگەندە شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بولدى ما؟
- ساربازدار ساپىندا جۇرسەم دە، جازىلعان دۇنيەلەرىمدى «تىڭ ولكەسىنە» ۇنەمى جىبەرىپ وتىردىم. بىردە ءبىر جاقىن اعامىز مەنىڭ ماتەريالدارىم، شىعارمالارىم جاريالانعان ءبىر توپ گازەت پەن سودان تۇسكەن ازعانتاي تابىسىمدى پوشتامەن جىبەرىپتى. ءدال سول تۇستا مەن ءبىر بولىمنەن ەكىنشى بولىمگە اۋىسىپ كەتكەن بولاتىنمىن.
ول كەزدە گازەتتى ۇكىمەتتىڭ ءۇنى رەتىندە سانايتىندىقتان اسا مۇقيات قاراپ، مەنىڭ قولىما تابىستاۋعا ارنايى ادامدار كەلىپتى. روتا كومانديرى مەن پولك كومانديرىنە دەيىن بايانداپ، سالتاناتتى تۇردە تابىستادى. سول وقيعا مەنىڭ قاتارلاستارىمنىڭ اراسىندا ابىرويىمدى اجەپتاۋىر كوتەردى. سودان كەيىن-اق مەنىڭ جۋرناليستىك كاسىپكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ويانىپ، گازەتكە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن بودىم. وسىلايشا اقىندىعىمنىڭ ارقاسىندا اسكەردە دە ابىرويلى بولدىم.
- جۋرناليستىك قىزمەتكە قالاي كەلدىڭىز؟
- وتان الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىمدى وتەپ كەلگەن سوڭ، ءجونى دۇرىس جۇمىسقا ورنالاسا الماي، ءبىراز ءجۇردىم. جەتى سىنىپتىق بىلىمىممەن ەشكىمگە كەرەك ەمەستىگىمدى سەزگەن سوڭ، قوي باعا ءجۇرىپ، پاۆلودارداعى مال دارىگەرلىك تەحنيكۋمىنان سىرتتاي ءبىلىم الدىم. سونداي ءبىر ۋاقىتتا جازبا اقىندار اراسىندا ءمۇشايرا ۇيىمداستىرىلدى.
مەن دە ءوز باعىمدى سىناپ كوردىم. بويىمداعى ازعانتاي تالانتىما ءتانتى بولعان بولسا كەرەك، ءسوزدىڭ سىرىن بىلەتىن اعالارىم گازەتكە شاقىردى. قىزىعىنان گورى قيىندىعى باسىم جۋرناليستىك جولعا وسىلاي ءتۇستىم. مەنىڭ بۇل سالاعا كەلۋىمە باياناۋىل اۋداندىق «بايانتاۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى بەلگىلى جۋرناليست شاكرات شالبايەۆتىڭ كوپ كومەگى ءتيدى.
- 1997-1999 جىلداردا وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىندە قىزمەت ىستەدىڭىز؟ سودان بەرى دە ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. سول كەزدى ءجيى ەسكە الاتىن شىعارسىز؟
- ارينە، بۇل مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ەڭ كۇردەلى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى بولدى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارا شاڭىراعى «سارىارقا سامالى» گازەتى شىعارماشىلىقتىڭ ناعىز قايناعان ورتاسى عوي. مەنىڭ مۇندا كەلۋىمە جۋرناليست جانات تۇرعانبەكوۆ پەن بەلگىلى اقىن قاجىمۇرات سماعۇلوۆ ىقپال ەتتى. رەسپۋبليكاعا بەلگىلى قالامگەرلەرمەن قىزمەتتەس بولدىم.
رەداكسيانىڭ قىزۋ تىرلىگى مەنىڭ قالام-قارىمىمدى ارتتىرىپ، جۋرناليستىك شەبەرلىگىمنىڭ شىڭدالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ول كەزدە ءوندىرىس وشاقتارى وپىرىلىپ، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تۇرالاپ تۇرعاندىقتان، بۇل تاقىرىپتاردى جازۋ قيىنعا سوقتى. سوعان قاراماستان، تالاي جىلدارى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەتىن، قايعىسى مەن قاسىرەتىن سەزىنىپ، ۇلتىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا تەرەڭ وي جۇگىرتۋگە مۇمكىندىك الدىق. ءبىزدىڭ ەڭ باستى جەتىستىگىمىزدىڭ ءبىرى وسى ەدى.
- ءسىزدى وقىرماندارىڭىز سىقاقشى رەتىندە دە جاقسى بىلەدى...
- راس ايتاسىڭ، سىقاق جانرىندا جازىلعان ءبىراز تۋىندىلارىم بار. قانشالىقتى تالعامعا تاتيتىنىن نەمەسە قانشالىقتى ءوتىمسىز دۇنيەلەر بەرگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. باعاسىن وقىرماندارىم بەرە جاتار. ءبىر كەزدە وسى جانردا كوپ قالام تەربەگەن بەلگىلى قالامگەر وسپانحان اۋباكىروۆ، شونا سماحان ۇلىنىڭ شىعارمالارىن جاتا جاستانىپ وقىدىم.
مەنىڭ بۇل ءازىل-سىقاق جانرىندا قالام تەربەۋىمە مىناداي ءبىر وقيعا سەبەپكەر بولدى. العاش ولەڭ جازا باستاعان كەزىم ەدى. ءالى ەسىمدە، قۇداممەن بىرگە سوعىم ىزدەپ كورشى اۋىلعا كەلدىك. كەلسەك، ءبىز ىزدەپ كەلگەن اقساقال ءۇيىنىڭ سىرتىندا وتىر ەكەن. اتى ەرتتەۋلى، اۋلادا تۇر. ال ءوزى كويلەگىن شەشىپ قولىنا الىپ العان، اۋدارىپ-توڭكەرىپ ءبىر نارسە قاراپ وتىر. ار جاعى تۇسىنىكتى عوي... امان سالەمنەن كەيىن:
- سىزدە ءبىر ساتىلاتىن مال بار ەكەن، سوعان كەلدىك، - دەدى قاسىمداعى اقساقال. ءبىراق ول كىسىنىڭ ءبىزدى تىڭدايتىن ءتۇرى جوق. ايدالاعا قاراپ:
- اناۋ جولدى كورىپ تۇرسىڭدار ما؟ وسى جولمەن ءبىر ماشينە كەلدى دە، الدىنان ءۇرىپ شىققان ءيتىمدى قاعىپ كەتتى. وسىعان قاتتى قايعىرىپ وتىرمىن. كەمپىرىم دە كەتىپ قالعان ەدى. وتە قيىن جاعداي ورىن الدى، - دەيدى سالى سۋعا كەتىپ،
وسىنى ەستىگەن سوڭ اياق استىنان مەنىڭ ويىما:
قۇداي الىپ قۇنتىمدى،
سىعىپ وتىر ەم ءبيتىمدى.
ءبىر ماشينە كەلدى دە،
قاعىپ كەتتى ءيتىمدى، - دەپ باستالاتىن بىرنەشە شۋماق ولەڭ ورالا كەتتى.
سونىمەن ۇيگە جەتكەنشە ەسىمە ساقتاپ وتىرىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ ۇلگەردىم. ءقازىر ەسىمدە قالعانى وسىلار عانا ەكەن. وسى وقيعادان كەيىن ازداپ سىقاق ولەڭدەر جازا باستادىم. جازعاندارىمدى «قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى» جۋرنالىنا جاريالاتىپ، سىقاقشى رەتىندە سىرتتاي تانىلا باستادىم. ودان كەيىن كوپ كەشىكتىرمەي جازعان دۇنيەلەرىمنىڭ باسىن قوسىپ، «كونە قازاقتىڭ قىڭىر قيسىنى» دەگەن جيناعىمدى جارىققا شىعاردىم. سونىمەن قوسا، ءبىرقاتار رەسپۋبليكالىق باسىلىم بەتتەرىنەن ورىن الدى.
- بالالار تاقىرىبىنا جازۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى.
- اللا تاعالانىڭ بەرگەن ءبىر سىيى بولسا كەرەك، كەيدە اڭگىمە جازامىن دەپ وتىرىپ، بالالار تاقىرىبىنا كەتىپ قالام، سىقاق جازام دەپ وتىرىپ، ليريكاعا ءتۇسىپ كەتەم. وسىلاردىڭ ىشىندە ماعان جاتتىعى جوق. ءبارى مەنىڭ جۇرەگىمە جاقىن. بالالار ادەبيەتىنە بەت بۇرۋىما سەبەپكەر بولعان بەلگىلى قالامگەر ەسەنتاي ەربوتين اعامىز ەدى.
وسى سالاعا يكەمىم بارىن بايقاعان بولسا كەرەك، «بالالار تاقىرىبىنا جازساڭشى» دەۋمەن جۇرەتىن ۇنەمى. ودان كەيىن پاۆلودارعا ارنايى كەلگەن جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆ تا ماعان: «سۇلەيمەن، سەن بالالار تاقىرىبىنا دا جازۋدى باستا!» دەگەن ۇسىنىس ءبىلدىردى. مەن دە ول كىسىنىڭ ءسوزىن اياقسىز قالدىرا المادىم.
ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە ءجۇردىم. ءبىر كۇنى اۋدان ورتالىعىنداعى لەنين كوشەسىن بويلاپ كەلە جاتسام، ءبىر توپ بالا ويناپ وتىر ەكەن. ءبىرى كۇشىگىن ماقتاسا، ەندى ءبىرى مىسىعىن ماقتاپ، داۋرىعىپ جاتىر. بالالاردىڭ بالدان ءتاتتى قىلىعى مەنىڭ دە شابىتىما قوزعاۋ سالدى. بالالارعا ارنالىپ جازىلعان «كۇشىك» دەگەن بىرنەشە شۋماق ولەڭ وسى جەردە دۇنيەگە كەلدى. وكىنىشكە قاراي، وسى ولەڭىم ءقازىر ەسىمدە قالماپتى.
- ءوزىڭىز ايتىپ وتىرسىز، قاي جانردا قالام تەربەسەم دە، الدىڭعى اعالارىم ۇنەمى باعىت-باعدار بەرىپ وتىردى دەپ. قازىرگى كەزدە جاس اقىنداردى، جاس پروزاشىلاردى قولداپ-قولپاشتاپ، ولاردىڭ شىعارمالارىنا پىكىر ايتۋ ءۇردىسى كەمشىن قالعان سىڭايلى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- وتە ورىندى ماسەلە. بۇل جاعىنان ۇياتتىمىز. جاسىمىز قانشا جەردەن ۇلكەن بولسا دا، جاستارعا كورسەتەر مەيىرباندىعىمىز جەتكىلىكسىزدەۋ سەكىلدى. پروزا جانە پوەزيا سالاسىنا بەت تۇزەپ كەلە جاتقان جاستاردى نازارىمىزعا كوپ المايتىنىمىز - شىندىق. ولاردىڭ جاقسى ءبىر ولەڭىن نەمەسە اڭگىمەسىن وقي وتىرىپ، پىكىر بىلدىرۋگە، قالامدارىنا قۋات تىلەپ، شابىتتاندىرۋعا كەلگەندە شاباندىق تانىتامىز. وسىدان ءۇمىت كۇتۋگە بولار-اۋ دەگەن جاس قالامگەرلەردى ارا-تۇرا بولسا دا ىنتالاندىرىپ قويساق، ارتىق بولماس دەپ ويلايمىن.
- ءومىر - كۇرەس. وتكەل بەرمەس تولقىندارى دا بولادى. وسى تۇستا كەز كەلگەن ادامنىڭ ءبىر باسىنا جەتەرلىك تاۋقىمەتى بار. تاعدىردىڭ قيىن سىناعى ءسىزدىڭ باسىڭىزدى قانشالىقتى تورلادى؟
- سۇراعىڭ وتە كۇردەلى. ءومىردىڭ اسا ءبىر قاتتى سىناعىنا ۇشىراماسام دا، ءوز باسىما ءتان قيىندىقتار بولعانى - شىندىق. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەمەكشى، ونى مەن ەشكىمنەن جاسىرىپ قالا المايمىن.
ءبىر قىزىعى جاسىم 70-كە كەلىپ، ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولىپ وتىرسام دا، «مىناۋ مەنىڭ جەكە شاڭىراعىم» دەپ ءبىر جايلى ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ كورمەپپىن. مۇنى ءوزىم ءومىر ءيىرىمىنىڭ ءبىر قاعابەرىسى شىعار دەپ ويلايمىن. قالامدى قارۋ ەتىپ، ەل اراسىندا جۇرگەن ءاربىر ازاماتتىڭ باسىندا بەلگىلى ءبىر ءومىر كەدەرگىلەرى بولادى. مۇنى ءوزىم اللا تاعالانىڭ جىبەرگەن سىناعى رەتىندە قابىلدايمىن.
سول سىناقتى سابىرلىقپەن قابىلداپ، توزىمدىلىك تانىتىپ، سوعان قارسى تۇرۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىعىمىزدىڭ، ادامدىعىمىزدىڭ بەلگىسى دەپ بىلەمىن. ءبىراق، قانداي جاعداي بولسا دا، جان قالتامنان قاعاز، قولىمنان قالام تۇسكەن جوق. العاش جازىلعان بالاڭ جىرلارىما ەشكىمنىڭ جىلى پىكىرىن ەستىمەي قامىققان كۇننىڭ وزىندە قولىمدى ءبىر سىلتەپ كەتە بەرگەن جوقپىن.
بۇل مەنىڭ ادەبيەتكە دەگەن ادالدىعىم، جۋرناليستيكاعا دەگەن جاناشىرلىعىم دەپ بىلەمىن. ەندى قالعان از عۇمىرىمدا دا ادەبيەتتى جانىما سەرىك ەتىپ وتەمىن دەپ ويلايمىن. از-مۇزداپ جازىپ جاتقان دۇنيەلەرىم دە بارشىلىق. اللا قۋات بەرسە، ونى دا وقي جاتاسىزدار دەگەن ۇمىتتەمىن.
- ۋاقىت تاۋىپ اڭگىمەلەسكەنىڭىزگە العىس ايتامىز. قالامىڭىز مۇقالماسىن.
اڭگىمەلەسكەن – تىلەۋبەردى ساحابا.
You Might Also Like
-
اسكەر قاتارىنان قايتىپ ورالعانىما كوپ وتپەي-اق جازعان ولەڭدەرىم «قىزىل تۋ» گازەتىنە تام -تۇمداپ جاريالانا باستادى. ءتىپتى گازەتتىڭ مادەنيەت ءبولىمىن باسقاراتىن مۇحامەتجان داۋرەنبەكوۆ اعان...
