اققان جۇلدىز. ءى
ءبىرىنشى كىتاپ
رومان
ءبىرىنشى تاراۋ
شىعىستى زەرتتەۋ الەمىنىڭ اسپانىنان، قازاق حاندارىنىڭ ۇرپاعى، ورىس ارمياسىنىڭ وفيسەرى شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ اققان جۇلدىزداي زىمىراپ وتە شىقتى. ورىستىڭ شىعىستى زەرتتەۋشىلەرى ونى ءبىر اۋىزدان داعدىدان تىس كورىنىسكە ساناپ، تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى اسا زور، اسا قاجەتتى جاڭالىقتار اشۋدى كۇتكەن ەدى. ءبىراق، شوقاننىڭ مەزگىلسىز قازاعا ۇشىراۋى بۇل ءۇمىتتى ءۇزدى. ول 30 جاسقا دا تولماي، وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولدى.
اكادەميك ن. ي. ۆەسەلوۆسكيي
قۇسمۇرىننىڭ قىرقاسىندا قارا شاڭىراق
بۇل روماننىڭ وقيعاسى قازىرگى قوستاناي وبلىسىنداعى قۇسمۇرىن اتالاتىن كولدىڭ، كۇنگەي جاق قىرقاسىندا 1847 جىلدىق جازىندا باستالدى.
«اينالاسىنا ات شاۋىپ جەتە المايدى» دەيتىن، زەملەمەرلەردىڭ ولشەۋىندە «اڭعارىنىڭ اۋماعى الپىس كيلومەتر» دەسەتىن، باتىسىنان كەلىپ قۇيىلعان وباعان وزەنى، شىعىسىن جىرىپ توبىل وزەنى قۇياتىن بۇل كولدىڭ نەلىكتەن قۇسمۇرىن اتالۋىن «بىلەمىن» دەيتىن ادامدار تومەندەگىشە باياندايدى.
— وسى ماڭايدىڭ، — دەيدى ولار، — تاۋى، ورمانى جوق، ۇشى-قيىرى جوق، جاپ-جالپاق كەڭ دالاسى كولگە تايانا بۇيراتتانا باستايدى دا، اڭعارعا جاقىنداي قىرقالانىپ كەتەدى. قىرقانىڭ كۇنگەيىندەگى بيىك ءدوڭ، باتىس جاق بەتى «حانجاتقان» اتالاتىن ويپاتقا جاقىنداي، جىڭىشكەرە بەرىپ، تەمىر ۇستاسىنىڭ توسىندەي سۇيىرلەنىپ بىتەدى. ساعىمدى كۇندەرى الىستان قاراعان ادامعا، وسى ءسۇيىر قونعالى كەلە جاتقان الىپ قۇستىڭ تۇمسىعىنا ۇقسايدى. جۇرت سول تۇمسىقتى قۇسمۇرىن اتاعان دا، كەل دە سولاي اتالىپ كەتكەن.
كورگەن ەل، كولدىڭ ءوزىن دە قىزىق قىپ سيپاتتايدى: «تۇرقى باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلعان بۇل كولگە، — دەسەدى ولار، — بيىك قىرقادان قاراساڭ، سۋى مول جىلى موينىن باتىسقا قاراي سوزا، قانات، قۇيرىقتارىن جايا، اياقتارىن تاربايتا جۋساپ جاتقان الىپ قوڭىر قازعا، سۋى ازايىپ، بەتىنە تۇز بايلانعان جىلى الگىندەي تۇردە جاتقان اققۋعا، قۇرعاقشىلىق جىلى قارا باتپاعى مەن اق تاقىرى ارالاسقان شاقتا يت — الا قازعا ۇقسايدى».
بۇل سيپاتتاۋدىڭ دۇرىستىعىن كولگە 1949 جىلدىڭ سۋى مول جازىندا، 1956 جىلدىڭ تۇز بايلانعان كۇزىندە، 1963 جىلدىڭ تاقىرشىلىعىندا بارىپ ءوزىم دە كوردىم.
قۇسمۇرىن ءدوڭىنىڭ تەرىسكەي جاق ەڭىسىنەن: «باس»، «ورتا»، «اياق» اتالىپ ءۇش بۇلاق اعادى دا كولگە سارقىلادى، سۋلارى تۇششى، جىرالارى تەرەڭ كەلەدى، ول جىرالارعا بويى الاسا، دەنەسى قيقى-شويقى، بۇتاقتارى قالىن، قايىن، وسەدى.
قۇسمۇرىننىڭ باتىس جاعىنداعى كوك ويپات «حانجاتقان» اتالادى.
— ولاي دەۋ سەبەبى، — دەيدى بىلەتىن ادامدار، — وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا ءسىبىر اكىمدەرىمەن جانجالداسقان، ورىنبور اكىمدەرىمەن كەلىسۋدە دامەسى بولعان كەنەسارى قاسىموۆ كوكشەتاۋداعى مەكەنىنەن ىرگەسىن سوگەدى دە، سوڭىنا ەرگەن ەلدى باستاپ قۇسمۇرىن ويپاتىنا قونىستايدى. سول كەزدە وسى ماڭايدى مەكەندەيتىن، يماندىق داعۋاسىن قۇرعان مارال قۇرمان ۇلىنىڭ «عازاۆات» اتالاتىن ءدىن سوعىسى ءجۇرىپ جاتادى. ورىنبور اكىمدەرىمەن دە كەلىسە الماعان كەنەسارى، عازاۆاتقا قوسىلىپ، كوتەرىلىس ۇلعايىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋعان سوڭ، سىبىردەن دە، ورىنبوردان دا اسكەر شىعىپ عازاۆاتشىلاردى ەكى جاقتان دا قىسپاققا الدى دا، ولار تورعاي، ىرعىز جاعىنا اۋادى. سول كۇندەردەن باستاپ كەنەسارى مەكەندەگەن ورىن «حانجاتقان» اتالادى.
كەنەسارىدان ءالى دە ءقاۋىپ كۇتكەن پاتشا ۇكىمەتى 1834 جىلدىڭ، كۇزىندە قۇسمۇرىننىڭ دوڭىنە اسكەرلىك بەكىنىس ورناتادى، سول ماڭايداعى قازاق ەلىن بيلەيتىن دۋان (وكرۋگ) اشىپ، اتىن «امانقاراعاي» قويادى، دۋاننىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ بولادى.
كەلەر جىلى كەنەسارىنىڭ تۇركىستان جاققا اۋىپ كەتكەن حابارى ەستىلەدى. سول كەزدە «ورىنبورلىق» جانە «سىبىرلىك» اتالاتىن قازاقتاردىڭ جەر شەگى انىقتالىپ، وباعان وزەنىنىڭ باتىسى — ورىنبور اكىمشىلىگىنە، شىعىسى — ءسىبىر اكىمشىلىگىنە قارايدى. امانقاراعاي ورىنبور ولكەسىنە كىرگەن سوڭ، شىڭعىس ول ارادان قىستاۋىن وباعان وزەنىنىڭ ورتا تۇسىنا جاقىن جەردەگى «كۇنتيمەس» اتالاتىن قالىڭ ورمانعا اۋدارادى. دۋاننىڭ اتى قۇسمۇرىن بولادى.
قىستاۋىن «كۇنتيمەسكە» سالعان شىڭعىس، جاز ايلارىندا، قۇسمۇرىن قىرقاسىنىڭ ءۇش بۇلاعىنا شاعىنداپ ەگىسپەن اينالىساتىن، اقساق-توقساق، ارىق-تۇراق مالداردى كۇتەتىن ازىن-اۋلاق قاراشىسىن قالدىرىپ، وزگە مالدارى مەن قاراشىلارى «وردا» اتالاتىن اق اۋىلىمەن ۇلىتاۋ جاقتاعى «قالماقكول»، «سالقىنكولدى»، كەيدە ودان ءارى قۇلاايعىر، نەمەسە كەڭگىر وزەندەرىن جايلاپ قايتادى.
«وردا» نەمەسە «اق» اتالاتىن اۋىل دا ءبىر قاۋىم ءۇي ءىشى «ابىلاي حان ورداسى» اتالاتىن ۇيدە شىڭعىس پەن بايبىشەسى زەينەپ، جانە ەرەكشە جاقسى كورەر بىرەر بالالارىم تۇرادى، وڭ جاق قاتاردا وزگە بالالارىمەن، ولاردى كۇتۋشىلەر تۇراتىن «بالاحانا»، سول جاق قاتاردا قوناعى تىيىلمايتىن «مەيمانحانا»، وعان تاياۋ — «اسحانا»، «بالا-شاعا» تاياۋ، ءۋالىنىڭ تۋعان ءىنىسى — شەپەنىڭ ءۇيى. بۇل ءۇيدىڭ ءبارى دە جاز ايلارىندا كىرشىكسىز اق كيگىزدەرىن جاۋىپ، الىستان قاراعاندا ايدىندا جۇزگەن اققۋلارداي كورىنەدى. قوڭىرقايى — اسحانا عانا. ۇيلەردىڭ اراسى الشاق تىگىلىپ، اۋماعى ۇلكەن اۋىلداي ورىن الادى.
«قاراشى» اتالاتىن قوڭسى اۋىل قىرىق رۋدان قۇرالعان كەدەيلەر. ولار ورداعا اتپەن قاتىناسارلىقتاي جىراعىراق جەردە وتىرادى. مال اتاۋلى سونىڭ ماڭىندا. قىمىز سول اۋىلدان ورداعا تۇيەمەن تاسىلادى، مال دا سوندا جيىلىپ، مەيمانحاناعا ەتى عانا جەتكىزىلەدى. قوناقتار اتتارىن الىستاعى باعانعا قالدىرادى دا، وزدەرى ورداعا شۇبىرىپ جاياۋ كەلەدى. قاراشى اۋىل قاشان دا بولسا اق اۋىلدان الىسىراق وتىرادى.
روماننىڭ وقيعاسى باستالعان 1847 جىلدىڭ كوكتەمىندە شىڭعىس الىستاعى جايلاۋعا مەزگىلىندە كەشپەي، اق اۋىلىن قۇسمۇرىننىڭ باس بۇلاعىنا، قاراشى اۋىلىن اياق بۇلاعىنا قوندىرىپ، وردالىق ۇيلەرىنە اق ەمەس، قوڭىر كيگىز جاپتىرىپ، بيىلعى جازدا سول ارادان قوزعالمايتىن قالعانىن اڭعارتتى.
شىڭعىس وتىراتىن كيگىز ءۇيدى، ماڭايداعى ەل «ابىلاي حاننىڭ ورداسى» دەپ كوشەر، قونار الدىندا حابارلانىپ، وردا ءۇيىن جىقپاي ەشقايسىسى جىقپايدى، وردا كوشىنىڭ الدىنا باسقا كوش تۇسپەيتىن، كولدەنەڭ كوش كەزدەسسە، توقىراپ تۇرىپ وردا كوشىن وتكىزىپ جىبەرەتىن، كوش جولىندا توقىراپ جەرلەردە، ىرگەلەس بولىپ قالعاندار ەڭ كەمى قويىن سويىپ، ايتپەسە تايىن نەمەسە بيەسىن جەتەكتەپ اكەپ ەرۋلىك ەتتىڭ. جايلاۋعا جەتكەندە وردا شاڭىراعىن كوتەرمەي، ەشكىم دە كوتەرمەيتىن. جايلاۋعا ورنىققاندا، سول ماڭايعا قونعان رۋلار ءوزارا كەزەكتەسىپ، ءبىرى — «ءوز سىباعاڭ» دەپ، ءبىرى — «ارۋاقتىڭ سىباعىسى» دەپ، كوگەندى قوي، قوساقتى جىلقىلاردى تىركەۋلى تۇيەلەردى لەك-لەگىمەن اكەلىپ جاتاتىن، ءاربىر «سىباعاعا» سابالى قىمىزدار قوسىلاتىن. ەندى بىرەۋلەرى شىڭعىستى قوناققا شاقىرسا، قاسىنا جاقسى-جايساڭدارىن ەرتە ءجۇرىپ، ءبىر اۋىل «ساسكەلىك»، ءبىر اۋىل «تۇستىك»، ءبىر اۋىل «كەشتىك» دەپ كول-كوسىر قوناعاسى بەرەتىن.
1847 جىلدىڭ كوكتەمىندە، توڭىرەكتەگى اۋىلدار ويتكەن جوق. وردانىڭ بۇل جازدا قۇسمۇرىن قىرقاسىنا قونىپ، قوزعالماۋىن بىلە-تۇرا جايلاۋعا قاراي الاساپىران كەزدەن-اق جىلجيتىن اۋىلداردىڭ ەشقايسىسى ورداعا قارايلاماي باسا-كوكتەپ كەتە باردى. وردا قاسىندا، ونىڭ، كولەڭكەسى سياقتانىپ اياق بۇلاقتا قوزعالمايتىن قاراشى اۋىل عانا قالدى.
بۇعان دەيىن قۇسمۇرىن قىرقاسىن جايلاپ كورمەگەن وردا اۋىلدىڭ بيىل بۇيتۋىنە تۇسىنگەندەر دە، تۇسىنبەگەندەر دە بولدى.
تۇسىنبەۋشىلەردىڭ قايران قالعانى: بارلىق بەلگىلەرىنە قاراعاندا بيىل جۇتتىڭ جىلى. ادەتتەگى جىلداردا، بۇل ماڭايدىڭ قىسىنىڭ قارى قالىن، بولادى. وتكەن قىستا ويتپەي، قىربىق قانا قار جاۋدى دا، كوكتەم تۋا كىلەگەيلەنىپ جەرگە ءسىڭىپ كەتتى. ادەتتەگى جىلداردا بۇل ماڭايدىڭ كوكتەمى دە، كۇزى دە جاڭبىرلى بولادى. وتكەن كۇز ويتپەي، الا جازداي جەرگە اسپاننان تامشى تۇسپەي، توپىراق قۇرعاپ، جەلدى كۇندەرى شاڭنان بوران سوعاتىن بولدى. ادەتتەگى جىلداردىڭ جازى بۇلتتى، سامالدى كەلىپ، كوبىنە قوڭىرجاي بوپ تۇراتىن. بيىلعى كوكتەم تۋا كۇن شىعا بەرە شاقىرايىپ الدى دا، مالدىڭ دا، جاننىڭ دا مازاسىن كەتىرەتىن ىستىق اڭىزاق ۇنەمى سوقتى دا تۇردى. قاردىڭ ازدىعىنان، جاڭبىردىڭ جوقتىعىنان، كوك اتاۋلى كوكتەمدە باس تارتا بەرىپ سەمىپ قالدى دا، جەر تاقىرلانىپ، مالدىڭ تىسىنە سىزدىق بولار ءنار تابىلمادى. وسى قۇرعاقشىلىقتىڭ سالدارىنان، سۋلى جىلدارى قۇسمۇرىن كولىنە باتىس جاعىنان قۇيىلىپ، شىعىسىنان اقتارىلا شىعىپ كەتەتىن وباعان وزەنى ارناسىندا ۇزدىك-ۇزدىك قانا جىلتىراپ، شۇقىرعا تولعان سۋداعى بالىقتاردى جۇرت شەلەكپەن ءىلىپ الدى. سۋى تابانداپ قالعان كولدىڭ بەتى ادام قاراعىسىز الا-ايران بوپ، بورسىعان سورعان، توپىراعى توڭىرەكتى مۇڭكىتىپ جىبەردى. سول ماڭايدىڭ «ومىرىندە سۋالماپتى» دەيتىن شالقار، تۇششى كولدەرى: قويباعار، جاسىلباعار، ءتىمتۋىر دە بيىل تارتىلىپ، جالتىرى مال دا، ادام دا جەتپەيتىن الىسقا كەتتى. تاقىرشىلىق قىسا باستاعان سوڭ ماڭايدىڭ اۋىلدارى الىستاعى جايلاۋلارىنا بيىل جىلداعىدان ەرتە كوشتى، «وندا تاقىرشىلىق بار» دەگەنمەن ءبىر جىلعا ءتۇبىرى دە ازىق بولارلىق بايالىش، يزەن، جۋسان، شي سياقتى شوپتەرى، توبىلعى، قاراعان، ەركەك، قويان سۇيەك سياقتى بۇتالارى بار. وcىنداي تاقىرشىلىقتا، شىڭعىس ساۋىن بيەلەر مەن سويىستىق قويلارىن عانا قۇسمۇرىندا قالدىردى دا، وزگە مالدارىن ورىنبورلىق قازاقتاردىڭ توبىل بويىنداعى دۋانا احمەت ءجانتۋريننىڭ جاردەمىمەن جۇتى جوق جايىق بويىنا ايداتتى.
ونىڭ بيىل نەگە ءبۇيتۋى وقىرمان كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ورداسىنىڭ تىگىلۋ تاريحىن قىسقاشا بايانداي كەتەيىك.
شەجىرەشىلەر وردانىڭ ارعى نەگىزىن، مونعول شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنا اپارىپ جالعاستىرادى. ول شىڭعىستى دارىپتەۋشىلەر: «ادامنان ەمەس، كۇن نۇرىنان جارالعان ەكەن دەگەن ەرتەگى تاراتىپ، ەكىنشى اتىن «كۇنشۋاق» قويىپ كەتكەن.
— كۇنشۋاق كوتەرگەن وردانىڭ قارا شاڭىراعى، — دەدى شەجىرەشىلەر، — ول ولگەننەن كەيىن ۇشكە ءبولىنىپ. ەدىل بويىندا «التىن وردا» اتالعانى ۇلكەن ۇلى — جوشى سامارقاندا «كوكوردا»، اتالعانى ورتانشى بالاسى. — شاعاتايعا، پەكيندە «اق وردا» اتانعانى كىشى بالاسى — تولەگە بەرىلگەن ەكەن. ءبىز سيپاتتاعالى وتىرعان شىڭعىس ءۋالى ۇلى جوشىعا جاتادى. جوشى ولگەنسىن، «التىن وردا»: قىرىم، استراحان، قازاننىڭ حانى، جوشى ۇرپاعى — جانىبەك، قازاقشا از-جانىبەك. ءبىزدىڭ شىڭعىس سونىڭ ۇرپاعى. ودان كەيىنگى اتالارى — ون جەتىنشى عاسىردا قازاقتار حان بولعان ەڭسەگەي بويلى ەر-ەسىمگە ودان، ون سەگىزىنشى عاسىردا قازاقتىڭ ورتا جۇزىنە حان بولعان ابىلايعا، ودان، ابىلايدىڭ ورنىنا حان بولعان ۋالىگە سوعادى.
— ءۋالىنىڭ شىڭعىسى وتىرعان شاڭىراقتىڭ «قارا» اتالاتىن سەبەبى، — دەيدى ەرتەگىشىلەر، — مونعول شىڭعىس حاننان بەرى بۇل وردانىڭ قاڭقاسى مەن كيگىزى سان رەت جاڭعىرعانمەن، شاڭىراعىن ەش ۋاقىتتا وزگەرمەي، العاشقى تۇندە قالىپ قويعان. تۇتاس ەمەننەن ءيىلىپ جاسالعان بۇل شاڭىراق، جاقسى كۇتىپ جىل سايىن جىلقىنىڭ مايىمەن بىلاي بەرگەندىكتەن، پالەن عاسىر بويىنا ىس شالعاندىقپەن، اعاشى جىلدان جىلعا جىلتىراي ءتۇسىپ، ءوڭى قاپ-قارا ءتۇن، تەمىردەي قاتايىپ قالعان، «قارا شاڭىراق» اتالۋى سوندىقتان.
بۇل شاڭىراقتىڭ بەرگى شىڭعىستىڭ قولىنا قايدان ءتۇسۋىن دە وقىرماندارعا قىسقاشا بايانداي كەتەيىك. ول ءۇشىن، ارعى تاريحتى قويا تۇرىپ، وقيعانى ابىلايدان باستايىق.
ابىلايدىڭ اكەسى — ءابىلفايىز ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا بۇحارا قالاسىندا حاندىق قۇرادى. سول كەزدە قالانى يران شاھى — ءنادىر جاۋلاپ الادى دا، ءابىلفايىزدى دا، تۇقىمىن دا تۇگەل قىرادى. ابىلاي ول كەزدە جەتى-سەگىزدەگى بالا ەكەن، اتى — ءابىلمانسۇر ەكەن. وسى بالانى ءابىلفايىزدىڭ ءبىر ق ۇلى جەمىس باۋىنىڭ، قالىڭ ىشىندەگى تاندىرعا تىعىپ، اپاتتان امان الىپ قالادى.
— قارا بۇحاردىڭ اينالاسىندا، — دەيدى ەرتەگىشىلەر، — بيىكتىگىنەن ادام ورلەپ وتە المايتىن، اۋماعىنا ات شاپتىرسا جەتە المايتىن، شوت شابا المايتىن، بالتا كەسە المايتىن، سۇيمەن تەسە المايتىن، تاستان قالانعان، قىرىق قاقپالى قورعانى بار ەكەن. ەگەر قالانى جاۋ قاماپ، قاقپادان تۇرعىندار قاشا الماسا، جەر استىمەن زىتۋ ءۇشىن جاسالعان، جان سەزبەيتىن جەتپىس ۇڭگىر بار ەكەن.
ءابىلمانسۇردى جاسىرعان قۇل، جاۋ جالىنى باسەڭدەگەن ءبىر ساتتە، بالانى ەرتىپ ۇڭگىرلەردىڭ بىرىمەن دالاعا شىعادى.
ەندى قايدا بارۋ كەرەك؟
قۇلدىڭ ەسىنە، تۇركىستان قالاسىندا تۇرىپ، قازاق دالاسىنا حاندىق قۇراتىن ابىلمامبەت تۇسەدى. ول ءابىلفايىزدىڭ نەمەرە تۋىسى.
قۇل ءابىلمانسۇردى سوعان اپارادى. قاتال حان جەتىم قالعان جاس تۋىسىن جاقىن كورىپ كۇتۋدىڭ ورنىنا، قاسىنداعى قۇلىنا قوسىپ، تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، قويىن جاياۋ باقتىرادى.
ەرەسەك بولىپ ەسىن بىلە باستاعان شاقتا ءابىلمانسۇر اعاسىنىڭ جالشىسى بولۋعا نامىستانادى دا:
«ءوز قورلىعىڭنان جات قورلىعى جاقسى» دەگەن، بۇدان دا بەتىمىزبەن قاڭعىرىپ، جاتتىڭ مالىن باعايىق دەپ، قۇلىن ەرتىپ كەتە بارادى.
ولار شىمكەنت پەن تاشكەنت اراسىنداعى قازىعۇرت تاۋىن مەكەندەگەن، ءۇيسىن رۋىنان شىققان اتاقتى بي تولەگە كەزدەسەدى دە، تۇيەلەرىن باعادى. «جەتكىنشەككە «اتىن، كىم؟» دەگەندە «سابالاق» دەيدى، قاسىنداعى «قۇلدىق بالاسىمىن» دەيدى، باسقا ءجونىن ايتپايدى.
تۇيە باعاتىن سابالاق ەر جەتىپ، سىمباتتى سۇلۋ جىگىت بولادى. ول تاڭەرتەڭ مالدان كەلگەندە ايران ىشەدى ەكەن. تولەنىن، بايبىشەسى ونى جاقسى كورىپ، كىشىرەك ءبىر تەگەش ايراندى ارناپ ۇيىتادى ەكەن. ءبىر ساتتە، بايبىشەسى تولەگە: — «وسى سابالاق ارۋاقتى ادام سياقتى، ويتكەنى تاڭەرتەڭ كەلىپ سالەم بەرگەندە، سەن سەلك ەتە تۇسەسىڭ»، — دەيدى تولە:
«جوق، ويتپەيمىن»، — دەپ تالاسادى. «ەندەشە، — دەيدى بايبىشەسى، سابالاق كەلەردە، مەن تىزەڭە تەبەننىڭ ۇشىن عانا ىلىكتىرىپ قويايىن. سابالاق سالەم بەرگەندە سەسكەنسەڭ تەبەن ۇشىپ كەتەدى، ايتپەسە، ورنىنان قوزعالمايدى». بايبىشە وسىلاي ىستەگەندە، تەبەن ۇشىپ كەتەدى. تولە سابالاقتان سەسكەنەتىنىن سوندا عانا بىلەدى دە، اتاق-ابىرويىنا يە بولىپ جۇرگەن بىرەۋ بولماعان دەپ، تەز قۇتىلۋ قامىن ويلايدى، ءبىراق قالاي؟ وسى جايدى اقىلداسقاندا:
— مەن وعان، — دەيدى بايبىشە، — ەندى كەلگەندە تۇششى ايران ەمەس، سارى سۋلى اششى ىركىت بەرەيىن، سوعان قورلانادى دا بىزدەن كەتەدى.
بايبىشە سويتكەن كەزدە، سارى سۋى بەتىندە كولكىپ، بىجىلداپ تۇرعان ىركىتتى. سابالاق ساۋساعىمەن بۇلعاپ — بۇلعاپ جۇتا سالادى دا، شىعىپ جۇرە بەرەدى. تولە: — بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟» — دەگەندە، بايبىشە: — «تۇبىندە بيلەگەن ەلىڭدى وسىلاي ساپىرىپ بىت-شىتىن شىعارارمىن»، — دەگەنى، ول ەندى وسى كەتكەننەن ورالمايدى»، — دەيدى. سول راسقا شىعادى.
ءبىرجولا كەتكەن سابالاقتىڭ قايدا بارۋى كەرەك؟
1823 جىلى قاراتاۋ مەن سىرداريا بويىن جايلاعان قازاق ەلىن، الاتاۋدىڭ (تيان-شان) تەرىسكەي شىعىسىندا قۇيىلعان، جوڭعار اتالعان قالماق حاندىعىنىڭ قاتتى جالاۋى، سودان قاشقان قازاقتار ارقا اتالاتىن جونعا، ودان ءارى — سىبىرگە اۋىپ كەتكەنى، ەلسىز قۇلازىپ جاتاتىن سول ەلدەگىلەرگە تۇراقتاعانى، تاريحي ماتەريالداردان ءمالىم. ءابىلمانسۇردىڭ ەستۋىنشە، تۇركىستان حانى — ابىلمامبەتتىڭ ارقا مەن سىبىردەگى قازاقتاردى بيلەۋگە قولى جەتپەيدى، ول ەلدەردى: قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاق — جانىبەك، قارا كەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي سياقتى رۋ باسىلارىن بيلەيدى.
قازىعۇرتتان قوزعالعان ءابىلمانسۇر «قۇل اكەسىن» ەرتەدى دە، سول جاققا جەڭ تارتادى. وسى بەتىندە ول اسا اۋىر قىلمىس جاسايدى. جولدا، «حان» تاۋىنا تۇنەگەن شاقتا «قۇل اكەسىن» ولتىرەدى!
— نەگە؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— ول كەزدەگى قۇلدىڭ ءبىر قۇلاعى كەسىك بولادى ەكەن، — دەپ جاۋاپ بەرەدى ەرتەگىشىلەر، — ءابىلمانسۇرعا «اكە قۇلدىڭ» دا قۇلاعى سولاي ەكەن. سونداي قۇلدى ابىلايدىڭ ەندى ەرتكىسى كەلمەيدى.
ارقاعا اۋعان ءابىلمانسۇر ەسىل وزەنىنە كەلەدى دە، كەيىن قىزىلجار قالاسى ورناعان تۇسىن مەكەندەگەن. قاراۋىل رۋىنان شىققان داۋلەتكەلدى دەيتىن بايعا جىلقىشى بولادى، وعان دا «اتىم — سابالاق، ەلىمىزدىڭ حانىنىڭ بالاسىن ءولتىرىپ قاشىپ جۇرگەن جىگىتپىن» — دەيدى.
ءابىلمانسۇر جىلقى باعا باستاعان شاقتا، سول ماڭايداعى قازاق ەلىن جوڭعار قالماقتارى تاعى شاۋىپ، قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتادى، كوپ مال مەن جاندى الىپ كەتەدى.
قاپىدا ۇرىلعان قازاقتاردى جوعارىدا اتالعان بيلەر باستاپ جاۋدى قۋادى دا، بالقاش كولىنىڭ ماڭىنا جەتىپ، قاتتى سوعىس بولادى، سوندا جاۋعا «ابىلايلاپ» شاپقان بىرەۋ ەرەكشە ەرلىك كورسەتەدى. جاۋ جەڭىلەدى. كىرىپتار بولعان مال-جاندى قازاقتار ايىرىپ الادى.
ەسىن جيعان ەل «ابىلايلاعان كىم؟» دەپ سۇراستىرسا، داۋلەتكەلدىنىڭ جىلقىشىسى — سابالاق!.. ونىڭ شىن ءمان-جايى سوندا عانا انىقتالادى. ونىڭ ارعى اتاسى «قان ىشەر» اتالعان ابىلاي حان ەكەن، ءابىلمانسۇر جاۋعا شاپقاندا سونىڭ ەسىمىن ۇران قىلعان ەكەن.
«سابالاقتىڭ» كىم ەكەنىن بىلگەن، قىلىعىنا ريزا بولعان قازاقتار، ونى بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، بوز ايعىردى قۇرمالدىققا شالىپ، بۋراباي كەلىنىن، جەلكەسىندەگى «حان» اتالىپ كەتكەن شالقار كولدىڭ جاعاسىندا، بوز كيگىزگە سالىپ حان كوتەرەدى. كوكشەتاۋ ولكەسىن مەكەندەيتىن اتىعاي جانە قاراۋىل رۋلارى ابىلايعا التى قىز بەرىپ، التى اق وتاۋ تىگىپ، الدىنا الپىس تۇيە، التى ءجۇز جىلقى، التى مىڭ قوي سالىپ بەرىپتى-مىس. ابىلايدىڭ نەمەرەسى — كەنەسارىعا ارىستانباي اقىن:
كەنەكە، جاقىن كورسەڭ قاراشىڭمىن،
الىس كورسەڭ اڭدىسقان الاشىڭمىن.
اتاڭا التى قاتىن الىپ بەرگەن،
اتىعاي، قاراۋىلدىق بالاسىمىن، —
دەگەن ولەڭدى سوندىقتان ايتقان ەكەن دەسەدى. سودان كەيىن كەل «حان» اتالىپ، ءابىلمانسۇر — «ابىلاي حان» اتالىپ كەتەدى.
ابىلاي ەلدىڭ اۋزىندا دا، تاريحي دەرەكتەردە دە وتە اقىلدى بولعان. اۋەلى كوكشەتاۋدا حان كوتەرىلگەن ول، ماڭايداعى قازاق رۋلارىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باعىندىرا كەپ، اقىرى «ۇلى» جانە «ورتا» اتالعان جۇزدەردى تۇگەلىمەن قاراماعىنا العان. بۇلار بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تورتتەن ءۇشى. بىردە — روسسياعا، بىردە — قىتايعا باعىندىم دەپ انت بەرگەنمەن، ابىلاي وزىنە قاراستى ەلدى كوزى تىرىسىندە تاۋەلسىز عىپ ۇستاعان.
حان بولعاننان كەيىن، ابىلاي: «تۋعان جەرىمە بارىپ، اتا-بابالارىما زيرات ەتىپ قايتام»، دەپ كوپ نوكەرمەن، اۋەلى — تۇركىستانعا، ودان — سامارقان مەن بۇحارعا بارىپ، ول جاقتىڭ اكىمدەرىنەن سىي-سياپاتقا بىرنەشە قىز، قىمباتتى كوپ مۇلىكتەر الىپ قايتقان.
قارا — بۇحاردا اتا-باباسىنان قالعان قارا شاڭىراق. ابىلاي كوكشەتاۋداعى مەكەنىنە سول جولى اكەلدى، — دەيدى شەجىرەشىلەر، — ولە-ولگەنشە ورداسىنا تىككەن ەكەن.
ابىلاي 1781 جىلى ەلەدى. ونىڭ ون بەس ايەلى، وتىز ۇلى، قىرىق قىزى بولعان دەسەدى؛ سولاردىڭ ءبىرى — قاراقالپاق حالقىنىڭ بەگى — شۋاقپايدىڭ ساعىندىعى دەگەن كىسىنىڭ سايمان ەسىمدى قىزى ەكەن. ودان: ەسىم، ءادىل، شىڭعىس، ۋالى-بەس ۇل تۋادى.
كوپ ۇلدارىنىڭ ىشىنەن ابىلايدىڭ حاندىعىنا ەكەۋى تاققا تالاسقان: ءبىرى — قالماق ايەلىنەن تۋعان — قاسىم، ەكىنشىسى — ءۋالى. قاسىم جاس كۇنىنەن بۇزىق، بارىمتاشى، قانىشەر بولعان، ءۋالى — مومىن ەكەن، سوندىقتان، ەل ءۋالىنى قالاپ حان كوتەرەدى. بۇل كەزدە، ابىلايعا باعىنىشتى ەلدىڭ ءبىرازى روسسياعا، ءبىرازى قوقانعا... دەگەن سياقتى بىتىراپ، ءۋالىنىڭ قاراماعىندا بۇرىن «اقمولا گۋبەرنياسى» اتالعان ولكەنىڭ قازاقتارى عانا قالادى. بۇل — ابىلاي بيلەگەن قازاقتاردىڭ وننان بىرىندەي عانا. دەگەنمەن، قارا شاڭىراققا يە بولعان ءۋالىنى قازاقتار سىيلايدى. كورشىلەس ورىس ۇكىمەتى ونى «حان» دەپ تانيدى.
ءۋالىنىڭ ءتورت ايەلى بولعان، سولاردىڭ كىشىسى — ايعانىم. ءۋالى ونى ەلۋدەن اسقان شاعىندا قىزداي العان. شەجىرەشىلەر بۇل جايدى بىلايشا باياندايدى.
— حاندىق قۇرعان ءۋالى، اكەسىنىڭ بۋراباي تاۋىنداعى مەكەنى — قىزىلاعاشتا تۇرىپ جاتادى. بالا-شاعالارى ەسىپ جاتادى. جاسى ەگدە تارتقان كەزىندە، ول ەسىل وزەنىنىڭ بويىنا بارادى دا، ەلدىڭ داۋ-شارىن بىتىرەدى. سول ەلدە ءمالىم ەسىمدى قوجا تۇرادى ەكەن، ءوزى ابىلايعا قىز بەرگەن قايىن اتاسى ەكەن. ەسىل بويىنا بارعان ءۋالى سول ءمالىمنىڭ بالاسى — سارعالداق قوجانىڭ ۇيىنە تۇسەدى.
سارعالداق قارا — بۇحاردا وتىز جىل وقىپ، ون ەكى ءپاندى ءتامام قىلعان، بۇل ەلدە تەڭدەسى جوق عۇلاما ەكەن، ونىڭ ۇستىنە قاراڭعى جۇرت ونى — «عايىپتى بولجايتىن اۋليە» دەپ، «سيقىرلى وقۋمەن اسپاننان پەرىنى ءتۇسىرىپ، جەردەن جىندى بۋاتىن» دەپ دارىپتەيدى ەكەن؛ ماڭايداعى ەلدىڭ ءارى يمامى، ءارى ەمشىسى، جۇرتتىڭ قايىر-ساداقاسى، زەكەت-ۇشىرى تۇگەلىمەن سونىكى بوپ، اقىرىندا اتاقتى بايدىڭ بىرىنە اينالعان ەكەن.
ءۋالى ەلدىڭ داۋ-شارىن سارعالداقتىڭ ۇيىندە جاتىپ بىتىرەدى. ورتا ازيادا تۋىپ، يسلام ءدىنىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن سارعالداق، ايەلدەرىنىڭ، كەلىندەرىنىڭ، ەرجەتكەن قىزدارىنىڭ بەتىنە ءپارانجى جاپپاعانمەن، جەكە ۇيدە، بوگدە ەركەككە كورسەتپەي ۇستايدى ەكەن. ول ۋالىگە دە سويتەدى.
ءۋالىنىڭ قاسىندا — اتشى، ساياتشى، ولەڭشى، دومبىراشى، قۋاقى سياقتى ونەرلى نوكەرلەرى بولادى، سولاردىڭ بىرەۋى: «وڭاشا ۇيگە قامالعان ايەلدەر قانداي ەكەن؟» — دەپ سىعالاپ جۇرگەندە، ءبىر جاس ءوسپىرىم قىز كوزىنە ەرەكشە شالىنادى: بيىك، تالدىرماش بويلى، ارشىعان جۇمىرتقاداي اپپاق ءوڭدى، ۇلكەن قارا كوزدى، ورتاسى كوتەرىڭكىلەۋ قىر مۇرىندى، كەڭ ماڭدايلى، قويۋ قارا قاستى، قايقى كىرپىكتى، بۇرىمدارىن كوبەيتە ورگەن، تۇرەگەپ تارقاتقاندا دەنەسىن تىزەسىنە دەيىن جاۋىپ كەتەتىن بۇيرا قارا شاشتى قىز!..
قىزدىڭ سىمباتى مەن سۇلۋلىعىنا قايران قالعان جىگىت، كورگەن-بىلگەنىن ۋالىگە حابارلايدى. كوڭىلى ەلەڭدەي قالعان ءۋالى، جىگىتىنە قىزدىڭ ءاتى-جونىن، قىلىق-مىنەزدەرىن باقىلاي ءتۇسۋدى تاپسىرادى. جىگىت سۇراستىرسا، قىز سارعالداقتىڭ ەزبەكتەن العان توقالىنان تۋعان ەكەن؛ اتى — ايعانىم، جاسى — ون التىدا، مۇسىلمانشا وقۋى بار.
سودان كەيىن ايعانىمعا ولەردەي قىزىققان ءۋالى، سارعالداققا:
— سۇيەك جاڭعىرتايىق، قىزىن ماعان كىشىلىككە بەرسىن! — دەپ بەدەلدى بىرەۋدى جۇمسايدى.
قىزدىڭ قۇنسىز شاعى. كىمنىڭ مالى كوپ بولسا، كىم بەدەلدى بولسا، قالىن مالدى توگىپ بەرىپ، قالاعان قىزىن الا بەرەتىن شاق. وسى «زاڭنان» سارعالداق شىعا المايدى، ءارى «جيەنى» سانالاتىن، ءارى ەلدىڭ حانى بولىپ جۇرگەن ءۋالىنىڭ جىبەرگەن ەلشىسىنە «بولسىن» دەپ ريزاشىلىق بىلدىرەدى.
ول كەزدىڭ قىزىنان ىقتيارلىعى، يا ەمەستىگى سۇرالمايدى دا. يسلام ءدىنىنىڭ شاريعاتى بويىنشا، تەك نەكە قيىلار الدىندا عانا كۇيەۋ مەن قالىڭدىق اراسىنا «كۋادىر» ءجۇرىپ، ەكى جاقتىڭ دا ريزاشىلىعىن ەستىگەن بولادى. ەگەر ءبىر جاق، كوبىنەسە، قالىڭدىق ۇندەمەسە، «ريزاشىلىقتىڭ بەلگىسى» دەپ نەكە قيىلا بەرەدى. «ريزا ەمەسپىن» دەيتىن مۇسىلمان ايەلدەرىن، اسىرەسە، قازاق ايەلدەرىن سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن ەشكىم ەستىگەن ەمەس. ولاي دەۋدىڭ ارتى جانجال، سوندىقتان ايەلدەر اۋىزدارىن ەرىكسىز جۇمادى دا، ۇندەرىن ەرىكسىز وشىرەدى.
ايعانىم دا سويتەدى. ءبىراق ول، كەلگەن كۋادىرلەر ارقىلى، كارى كۇيەۋىنە تىلەگىن جولدايدى.
— بۋراباي تاۋىنىڭ توڭىرەگىندە، — دەيدى ول، — ءۋالىنىڭ ءبىر ەمەس، ءۇش ايەلى، ولاردان الدەنەشە بالاسى بار كورىنەدى. مەنى ول قاتىندارىنا اپارىپ قوڭسى قوندىرماسىن، كۇندەس
قاتىندارى مەن وگەي بالالاردان جاپا شەكتىرمەسىن، مەن دەسە، مەكەنىن وسى جاققا اۋىستىرسىن.
جاس جانە سۇلۋ قالىڭدىقتىن، ءوتىنىشىن ءۋالى قابىلدادى دا، نەكەسىن قيدىرعاننان كەيىن، وزگە قاتىندارى مەن بالالارىن بۋرابايداعى مەكەنىنە قالدىرىپ، ءوزى ەسىلگە جاقىن جەردەگى سىرىمبەت تاۋىنا كوشىپ كەپ، قونىس سالادى. بۇل، شاماسى — 1805 جىلدىڭ دەڭگەيى. ءۋالى ول جىلى الپىس جاستا ەكەن.
اقىلدى ايعانىم بوساعاسىن اتتاعاننان باستاپ-اق ءۋالى بيلەپ كەتەدى.
— سودان باستاپ، — دەيدى بىلەتىندەر، — ەلدىڭ باسقارۋ تىزگىنى ۋالىدە ەمەس، ايعانىمدا بولدى.
ءۋالى 1819 جىلى ولەدى. ودان كەيىن روسسيا پاتشالىعى ايعانىمدى «حان» دەپ تانيدى. ايعانىم ۋالىدەن: «ابدەن، مامكە، شەپەك، شىڭعىس، قانعوجا، ءالجان ەسىمدى التى ۇل، راقيا، ءنۇريلا اتتى ەكى قىز تۋادى. اكەسى ولگەندە ولاردىڭ ءبارى جاس. ءۋالى ۇلكەن ايەلدەرىنەن تۋعان ەرەسەك ۇلدارىنىڭ ەشقايسىسىنا حاندىقتى وسيەت قىلمايدى.
ايعانىمعا وسەك-اياڭ كوپ ەرگەن، «جىگىتشىلىك قۇردى» دەگەن اتاعى كوپ جايىلعان ادام. سولاي دەي تۇرا، ەل ونى ەرىن سىيلامادى» دەمەيدى.
ءۋالى ولگەندە ايعانىم قارا جامىلىپ، جىلىن بەرگەنشە ازا تۇتقان. قارا جامىلعان ايعانىم، ماڭىنداعى تورە تۇقىمىنىڭ جاس قاتىندارى مەن بويجەتكەن قىزدارىن: تاڭ اتا، ءتۇس بولا، كۇن باتا جيناپ الادى ەكەن دە، ءوزى باستاپ، كۇن سايىن ولارعا ءۇش مەزگىل جوقتاۋ ايتقىزادى ەكەن، سوندا داۋسى وزگەلەردەن ورلەي اسىپ وتىراتىن عاجاپ ءانشى ەكەن، «سول داۋىستى تىڭداعان جۇرت قاتتى اسەرلەنىپ، ەڭىرەپ وتىرادى ەكەن» دەيدى.
ءۋالىنىڭ جىلى تولعاندا، ايعانىم وعان باعىنىشتى ەلدىڭ ءبارىن جيناپ مىڭ قوي، ءجۇز جىلقى سويىپ ۇلان-بايتاق اس بەرەدى.
جالپى شىعىس ەلىنىڭ، ولاردىڭ ىشىندە — قازاقتىڭ تاريحىندا، بي ايەلدەر بولعانمەن، حان بولعانى ەستىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، ابىلاي قۇراستىرعان حاندىقتىڭ حالقى ازايىپ، بەدەلى تومەندەپ كەلە جاتقان ۋاقىت، سوندىقتان روسسيا پاتشاسى «حان» دەگەنمەن، ءۋالىنىڭ قاراماعىندا بولعان ەل، ايعانىمدى «حان» دەپ تانىماعان. «الدىمەن مىرىق بۇزار شىرىعىڭدى» دەگەندەي، روسسياعا قارسى كوتەرىلگەن شاقتا، ايعانىمدى ءوز قاينىسى — كەنەسارى قاسىموۆ شاۋىپ، ورىس اسكەرىنىڭ كۇزەتىندەگى حانشا جانىن ارەڭ امان الىپ قالعان دا، تىگەرگە تۇياق قويماي، بار جىلقىسىن ايداپ كەتكەن. ودان كەيىن ءۋالىنىڭ تۋعان اعاسى — شىڭعىستىڭ1 سارتايى «حاندىق مەنىڭ ەنشىم» دەپ تالاسىپ كورگەن دە، ول نيەتىنە جەتە الماعان سوڭ، تالان-تاراجعا كىرىسىپ، اقىرى، پاتشا ۇكىمەتى ونى سىبىرگە جەر اۋدارعان. ودان كەيىن ءۋالىنىڭ ۇلكەن ايەلىنەن تۋعان ءابايدىلدا — «اكەمنىڭ، تاعى مەنىكى» دەپ جانجالداسىپ، ول دا «يت جەككەنگە» جەر اۋدارىلعان. ايعانىمعا ءالى جەتپەسىن بايقاعان رۋلار «بەت-بەتىمەن تۇيە ايداپ» دەگەندەي، بولشەك-بولشەك بولىپ كەتىپ، ءبىرىنىڭ مالىن ءبىرى بارىمتالاپ، ەلدە تالان-تاراج ۇلعايعان. باعىنىشتى قازاق رۋلارىن پاتشا ۇكىمەتى سىرتتان عانا باقىلاپ، ىشكى ىرىتكىلەرىن تۇزەسۋگە ارالاسپاعان.
حاندىق وسىنداي جاعدايدا جۇرگەن شاقتا سىبىرگە پاتشا سارايىنان اتاقتى رەفورميست — سپەرانسكيي نامەستنيك2 كەلىپ، قازاق ەلىمەن ءبىراز تانىسقاننان كەيىن پاتشاعا: «قازاق حاندىعىنىڭ توزىعى جەتىپ بولعان، ەندى ونى جاماپ-جاسقاعاننان ءىس شىقپايدى، ودان دا «حاندىق» اتالاتىن دارەجەنى جويۋ كەرەك تە، سىبىردەگى قازاقتاردى دۋانعا (وكرۋگ) ءبولىپ، پرەدسەداتەلدىگىنە «اعا سۇلتان» دەگەن اتپەن بەدەلدى قازاقتاردى وتىرعىزۋ كەرەك، ولاردىڭ تىزگىنى ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورلارىندا بولۋ كەرەك» دەگەن حات جىبەرگەن. ءبىرىنشى الەكساندر بۇل پىكىردى دۇرىس دەپ تاپقان دا. سپەرانسكييگە سىبىرلىك قازاقتاردى باسقارۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسىن جاساتقان.
سپەرانسكيي جاساعان ەرەجە بويىنشا، «سىبىرلىك» اتالاتىن قازاقتار: قۇسمۇرىن، كوكشەتاۋ، اقمولا، بايان، قارقارالى، كوكبەكتى اتالاتىن التى دۋانعا بولىنەدى، ءار دۋان بىرنەشە بولىسقا بولىنەدى دۋاندى باسقاراتىندار — «اعا سۇلتان»، بولىستى باسقاراتىندار — «كىشى سۇلتان» اتالادى. ولاردىڭ، ءبارى دە قازاق بولادى. دۋاندار باعىناتىن گەنەرال — گۋبەرناتورلىقتىڭ ومبىداعى كەڭسەسىندە، «سوۆەتنيك» اتالاتىن اقىلشى قازاق وتىرادى. پاتشا بۇل جوسپاردى 1822 جىلى بەكىتتى دە، سۇلتاندار ىسكە كىرىستى. اعا سۇلتاندىققا كىمدەردى قويۋ ماسەلەسىن شەشەر الدىندا، باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كنياز سپەرانسكيي قازاق اۋىلدارىن ارالاۋعا شىعادى، قاسىنا ءتىلماش قىپ ومبىنىڭ جاتاعى — كوشەننىڭ تۇرلىبەك دەيتىن جاس جىگىتى، ءارى پىسىق بالاسىن ەرتەدى. وسى ساپارىندا سپەرانسكيي ءبىرىنشى رەت سىرىمبەت تاۋىنداعى ايعانىمعا سوعادى.
جاسى سول كەزدە وتىزدان جاڭا عانا اسقان «شۇبار ءتوس اڭقۋدىڭ» سىمباتى دا، سۇلۋلىعى دا، اقىلى دا كنيازعا قاتتى ۇناپ، ونى كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ اعا سۇلتاندىعىنا بەلگىلەيدى.
ايعانىم كنيازعا ۇناۋىن پايدالانادى دا، «قازاقتار قىستاۋ سالا بىلمەيدى، ءالى كۇنگە دەيىن قىسقى ساقىلداعان سارى ايازدا كيگىز ۇيدە وتىرادى، سولارعا ۇلگى كورسەتكىم كەتەدى» دەپ ءوتىنىش ايتادى. سپەرانسكيي ول ويىن ماقۇلدايدى دا، ارناۋلى ينجەنەر جىبەرىپ، «حان ورداسىنىڭ» جوسپارىن جاساتادى. جوسپار بويىنشا ەكى وركەشتى سىرىمبەت تاۋىنىڭ سالاسىنا جەرگىلىكتى قاراعايدان قيىپ سالعان وردانىڭ اسا كەڭ-كەڭ بولمەسى بولۋعا ءتيىستى، بورەنەلەردىڭ اراسى تۇيەنىڭ شۋداسىمەن تىعىنداۋلى، توبەسى قاڭىلتىرمەن جابۋلى ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتى اق قوزىنىڭ جۇنىنەن باسىلعان كيگىزبەن قاپتالۋى كەرەك، وردانىڭ ەكى جاعىنا «وتاۋلار» اتالعان كىشىرەك اعاش ۇيلەر، بۇيىم سارايلارى، مالعا قورا-قوپسىلار جاسالۋى كەرەك، سول ماڭايداعى كەڭ الاڭعا بيىك، ءىشى كەڭ مەشىت پەن مەدىرەسە ورناۋى كەرەك.
سپەرانسكيي بۇل جوسپاردى بەكىتتى دە، ورىنداۋىن كوكشەتاۋ قالاسىنداعى اسكەري بولىمگە تاپسىردى. جوسپارلانعان وردا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە دايار بولدى. كەلەر جىلى ومبىدا اعا سۇلتانداردى: كوكشەتاۋدان — ايعانىم، اقمولادان — قۇدايمەندەنىڭ، قوڭىرقۇلجاسى، قارقارالىدان — تاۋكەنىڭ قۇسبەگى، باياننان — تاتەنىڭ قانقوجاسى، كوكبەكتىدەن — ابىلەنىڭ ابىلايى باس قوسىپ، گەنەرال-گۋبەرناتورعا قازاقتان اقىلشى (سوۆەتنيك) تاعايىندادى. سپەرانسكييدىڭ ويى — ايعانىم ەدى. ونى «قاتىن» دەپ، باسقا اعا سۇلتاندار ۇناتقان جوق. وزگەلەرىنىڭ ىشىنەن، ورىس ءتىلىن بىلەتىن پىسىق، اقىلدى بولمادى. بۇل جاعىنان سپەرانسكييگە قاتتى ۇناعان ادام كوشەننىڭ تۇرلىبەگى ەدى. حان تۇقىمدارىنان اعا سۇلتاندار: «قارا قازاق» كورىپ ونى ۇناتپاعانمەن، قاھارلى سپەرانسكيي: «سول بولسىن» دەگەندە قارسى شىعا العان جوق. بۇدان ولار — «ورىستى بىلمەي وڭبايدى ەكەنبىز، ەڭ بولماسا بالالارىمىزدى وقىتايىق» — دەگەن ىشتەي قورىتىندىعا كەلەدى.
«اتا بالاعا سىنشى»، — دەيدى قازاق. ايعانىم دا وزىنەن تۋعان بالالارعا سىناي قارايتىن. ۋالىگە قوسىلعاننىڭ كەلەر جىلىندا ۇل تۋىپ، اتىن — ابىلاي قويعان، ءبىراق، حان ابىلايدى بىلەتىن، ارۋاعىن ءپىر تۇتاتىن كەلىندەرى ول ەسىمدى اتاۋعا باتا الماي، «ابەن» دەپ كەتكەن.
قازاقتا «بالا اناعا ايان، اتاعا كۇمان» دەگەن ناقىل بار. جۇرت «پالەن، تۇگەن» دەپ وسەك قىلعانمەن، ابەننىڭ ۋالىگە ءناسىل ەكەندىگىنە ايعانىمنىڭ ەشبىر كۇدىگى جوق.
ابەن دە اكەسىندەي سولبىرايعان ءىرى دەنەلى بىرەۋ بولاتىن ءتۇرى بار. مىنەزى دە سول سياقتى ىنجىقتاۋ. اكەسى ولگەندە ون ءۇش جاسقا شىققان ونى، جانازاعا جينالعاندار «ىرىمىن جاساپ، وسىنى حان كوتەرىپ قويساق قايتەدى»، دەدى ەندى بىرەۋلەر — «بويىنا قاراماي، ويىنا قارا! ويى — ءالى كۇنگە دەيىن كور-بالا، بۇل ەل باسقارىپ وڭباس»، دەپ قارسى شىقتى.
ايعانىمنىڭ 1810 جىلى تۋعان ەكىنشى ۇلىنا — «ابىلمامبەت» دەگەن ات قويىلدى. ونى جۇرت «مامكە» دەپ كەتتى. مامكە ەر جەتە كەنەسارىعا قوسىلدى دا، جورىقتا قازا تاپتى.
ءۇشىنشى ۇلى — شەگەن. شالاعاي تۋىپ، قىرىق كۇندەي تىماققا ساپ كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرۋىنان با، الدە تابيعاتىنان با، ءتىپتى كىشكەنتاي دەنەلى بولىپ ءوستى. قازاقتىڭ ۇعىمىندا بويى كىشكەنە ادام: قۋ، زالىم، ايلاكەر كەلەدى. شەگەن دە سولاي ءوستى، سوندىقتان جۇرت ونى «شىتىرلاق شەپە» اتادى دا، كەيىن «شىتىرلاعىش» ءتۇسىپ قاپ، «شەپە» عانا بولىپ كەتتى. ول كىشكەنە كۇنىنەن سوتقار، توبەلەسكىش، بەيپىل ءسوزدى بولدى.
ايعانىمنىڭ ءتورتىنشى ۇلى — شىڭعىس 1815 جىلى تۋدى. ونىڭ ءتاۋىر كىسى بولۋىنان جۇرت كىشكەنە شاعىنان-اق دامەلەندى.
— قىلىعى دا، ويىنى دا، ءجۇرىس-تۇرىسى دا، ءسوزى دە ادام بولار بالاعا ۇقسايدى، — دەستى ولار، — تۇبىندە قارا شاڭىراققا وسى يە بولماعان دا.
ايعانىمنىڭ ۇمىتىنشە، بۇل وردانىڭ ەندىگى يەسى — شىڭعىس. سونى كورىپ ولسە ارمانى جوق. «تەك، امان-ەسەن ەر جەتكەن دە قۇلىنشاعىم!» دەپ تىلەپ قويادى ول. سونداي تىلەكتە جۇرگەن ايعانىمعا سپەرانسكيي الداعى جىلدا، سول كەزدەگى پاتشانىڭ ءىنىسى، ى-نيكولايدىڭ سىبىرگە ساپار شەگۋىن حابارلادى.
سپەرانسكييدىڭ ەستۋىنشە روسسيانىڭ پاتشاسى — ى-الەكساندر، كەيىنگى جىلداردا سىرقاتتانىپ، مەملەكەتتىك ىستەرگە سالعىرت قاراپ كەتكەن. پەرزەنتى جوق ونىڭ تاعىنا، پاتشالىق سەميالاردىڭ ءتارتىبى بويىنشا، ءبىرىنشى ىنىسى-كونستانتين وتىرۋعا ءتيىستى. ءبىراق، ول مەملەكەت باستىعى بولۋعا جارامدى ادام ەمەس. جارامدىسى — ەكىنشى ءىنىسى — نيكولاي.
تاققا وتىرۋعا حاقى بار ءاربىر (حانزادا)، تاج كيەردەن بۇرىن باعىنىشتى ەلىنىڭ كەي ولكەسىن ارالاپ كورۋى، روسسيا پاتشالارىنىڭ ومىرىندە ادەتكە اينالعان. وسى ادەتكە رومانوۆتار دا باعىنىپ، روسسيانىڭ ءبىراز ولكەلەرىن، ولاردىڭ ىشىندە — ءسىبىردى ارالاعان....
نيكولايدىڭ سىبىرگە بەتتەپ ساپار شەگۋىن، «تاققا وتىراردىڭ الدىنداعى ساياسات» دەپ تۇسىنگەن سپەرانسكيي، ونى مۇمكىن قادىرىنشا جاقسى قارسى الۋدىڭ جابدىعىن جاسادى. ول ءۇشىن قازاق دۋاندارىنىڭ اعا سۇلتاندارىنا ارناۋلى حات جازىپ، نيكولاي قىزىق كورۋگە تۇرارلىق كيگىز ۇيلەر جاساتۋدى بۇيىردى. نيكولاي كەلەردە ول ۇيلەر ەرتىس وزەنىنىڭ تابيعاتى سۇلۋ جاعاسىنا تىگىلەدى دە، سول جەرگە جاسالىپ، ناسلەدنيككە قازاقتىڭ سالتاناتتى عۇرپى، ويىن-ساۋىعى كورسەتىلەدى.
بۇل حاباردى العان ايعانىم شەبەرلەردى جيناپ اقىلداستى. ولار كيگىزدى شىلعي اق قوزىنىڭ جۇنىنەن باستىرۋ كەرەك كەرەگەنى، ۋىقتى، شاڭىراقتى ءار ءتۇستى بوياۋمەن اشەكەيلەۋ كەرەك، ۇزىكتەر، تۇندىكتىڭ ەتەكتەرى مەن وڭىرلەرى قىزىل شۇعامەن ويۋلانۋ كەرەك، ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىنا ارناۋلى جابىلعان كىلەم باۋلارى تارتىلۋ كەرەك، كەرەگە ىشىنە كىلەم ءتۇستى شيلەر قۇرىلۋ كەرەك...
شەبەرلەر وسى ۇيعارىندىمەن ىسكە كىرىستى. جاسالاتىن ءۇيدىڭ ءىشىن اشەكەيلەيتىن جاساۋ -جيھازدى ايعانىم ۋايىمدامادى، سەبەبى — «وردا» اتالۋى پالەن عاسىرعا سوزىلعان بۇل ۇيگە وسى تۇقىمعا تۇسكەن كەلىنشەك اتاۋلى كىلەم، التىن مەن كۇمىستەن جاسالعان ىدىستار سياقتى باس مۇلىكتەرىن سىيلايدى ەكەن. وسى جاساۋ-جيھازدار جينالا كەلە كوبەيىپ كەتىپ، كەيىنگى كەزدە كۇتۋى قيىنعا اينالعان كورىنەدى. بۇل مۇلىكتەر ءبىر تۇگىل بىرنەشە كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن تولتىرادى.
نيكولايعا ارناپ جاسالعان كيگىز ءۇي دەر كەزىندە ءبىتتى. جۇرت «بۇنداي سالتاناتتى كيگىز ءۇيدى كورمەك تۇگىل، ەستىگەن دە جوقپىز» دەپ قايران قالىستى.
دۋان باسىلار نيكولايعا ارناپ جاساتقان ۇيلەرىن بىر-بىرىنە كورسەتپەۋگە تىرىسقان ەدى، ءبىراق ولار، بىر-بىرىنە استىرتىن كىسى جىبەرىپ، كىمنىڭ قالاي جاساۋىنان حابار الىپ جاتتى. ايعانىم جۇمساعان جانسىزداردىڭ ايتۋىنشا، جاسىرىن جاسالعان ۇيلەردە، ونىڭ ۇيىنەن اسارى جوق.
نيكولايعا ارنالىپ جاسالعان ۇيلەر. ەرتىس وزەنىنىڭ ومبىعا جاقىن جەردەگى توعايى تاماشا ءبىر قويناۋىنا الىپ،وعان تىگىلدى. ءبارى دە ايدىندا قالقىعان اققۋلارداي اپپاق شاڭقاي ۇيلەر. ءبارىنىڭ دە وزگەلەرگە ۇقسامايتىن ادەمى وزگەشەلىكتەرى بار. سولاردىڭ ىشىندە كوپشىلىكتىڭ كوزىنە ءبىر ءۇي ەرەكشە ءتۇستى. ول — ەكى اق ءۇيدى بىرىنە-بىرىن جالعاستىرا، بىرەۋىن -اۋىز، بىرەۋىن-تورگى ءۇي عىپ تىگىلۋىندە عانا ەمەس، (ولايشا تىگىلگەن تاعى ءبىر ۇيلەر دە بار)، كەرەگەلەرىنىڭ ءبىر قوسپاسىنا اينەك، ءبىر قوسپاسىنا اينا ورناتىپ، سەگىز قانات ءۇيدى، ادەتتەگى ونداي ۇيدەن الدەقايدا كەڭىتىپ جىبەرۋىندە ونىمەن دە قويماي، شاڭىراعىنا كۇمبەز ورناتىپ، ونىڭ ۇشار باسىنا اي ورناتىپ، سىرتتان قاراعان كىسىگە قوسپاق كيگىز ءۇيدىڭ مەشىت سياقتى كورىنۋىندە بولدى. بۇل ءۇيدى قىزىلجاردىڭ ميلليونەر بايى، پەرۆىي-گەلدى ساۋداگەر پىشقانتايدىڭ مايماعى جاساتقان ەدى.
— مىنە، قايدا، ءۇي!.. مىنە، قايدا، بايلىق!.. بۇنداي ءۇيدى جاساتۋ تەك، اقشانىڭ عانا قولىنان كەلەدى! — دەستى حالايىق.
نيكولايدى كۇتىپ الۋعا جينالعان جۇرتتىڭ ەستۋىنشە، ناسلەدنيك ەرتىستىڭ اق ۇيلەر تىگىلگەن جاعاسىنا كەمەمەن كەلىپ توقتايدى. كەمەدەن قىرعا شىعۋ ءۇشىن، سول اراعا ارناۋلى كوپىر جاسالىپ، ونىڭ ۇستىنە كىلەمدەر جابىلادى، كيگىز ۇيگە باراتىن جولىنا دا كىلەمدەر توسەلىپ، بەرگى جاعى جالپايا جايىلعان كىلەم جولىنىڭ ءار ۇيگە بارار تۇس-تۇسىندا تارماقتانىپ كەتەدى، ولارعا دا كىلەم توسەلەدى. ۇيلەردىڭ ىشىنە دە كىلەمدەر جايىلادى. قىمباتتى جاساۋ-جيھازدار جينالعان.
تىگىلگەن ۇيلەردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەنى دە، كورنەكتىسى دە. مايماقتىكى بولعانمەن، جاساۋ جاعىنان ەشبىر ءۇي ايعانىم ۇيىمەن تالاسا المادى. ەڭ الدىمەن ونىڭ ەسىك الدىنا جايعان كىلەمى جۇرتتىڭ كوزىن ءسۇرىندىردى.
— بۇل كىلەمدى، — دەسەدى بىلەتىندەر، — تاسى ورگە دومالاپ، جۇلدىزى وڭىنان تۋىپ، تۇمسىعىمەن قۇس تىستەپ، داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا ابىلاي حان بۇحارا — شارىپكە ارناۋلى كىسىلەر جىبەرىپ، ونداعى تۇرىكپەن شەبەرلەرىنە ءتۇرلى تۇسكە بوياعان شىم جىبەكتەن توقىتقان ەكەن. سوندا ايتقانى — «ۇزىن تۇرقى دا، كولدەنەڭى دە كەڭ مەشىتتىڭ ىشىنە مولىنان جەتەتىن بولسىن».
— وسىلاي توقىلعان كىلەمنىڭ، — دەپ جالعاستىردى ءسوزىن كىلەمدى سيپاتتاۋشىلار، — اجارى توتىنىڭ قاناتىنداي مىڭ قۇلپىرىپ، قاراسا كوزدى تالدىرادى ەكەن، ءبىر ءوزى ءبىر تۇيەگە جۇك ەكەن، بەس-التى جىگىت زورعا كوتەرەدى ەكەن.
بۇل ءسوزدىڭ راستىعىن، قۇرمەتتى وقىرماندار مەن ءوزىم 1921 جىلدىڭ كوكتەمىندە كوردىم. سول كوكتەمدە «اق باندى» دەگەن شىعىپ. وزگەلەرمەن قاتار سىرىمبەت تاۋىنداعى «حان ورداسىن» دا تالاعان. سول ءىستى زەرتتەپ قايتۋعا جەرگىلىكتى ۇكىمەت مەنى جىبەردى. بارسام وردانىڭ مۇراگەرى، — شىڭعىستىڭ كىشى ۇلى، جاسى قارتاڭ تارتقان قوقىش (نۇرمۇحاممەت) ەكەن. كەدەي شارۋالى ول جايلاۋعا شىعۋعا كۇشى بولماي، قىسقى اعاش ۇيىندە وتىرىپ قاپتى. باندىلار ونىڭ ءۇيىن وسىنداي جاعدايدا تالايدى جانە بىلمەي تالامايدى باياعى ابىلاي زامانىنان بۇل تۇقىمعا كەلىن بولىپ تۇسكەندەر كىلەم، ىشىك، قۇندىز، التىن يا كۇمىس نەمەسە قۇندى تاستار سياقتى قىمبات مۇلىكتەرىن ورداعا، سىيعا تارتادى ەكەن، سولار جينالا كەپ، الدەنەشە تۇيەگە تەڭ بولارلىق قورعا اينالعان. قاپىدا باسقان قالىڭ باندى، بۇل مۇلىكتەردى قوتارا تالاپ اكەتكەن. جوعارىدا اتالعان كىلەمدى باندىلار بىر-بىرىنە قيماي، باسشىلارى ون ەكى بولشەككە كەسكەن. ءبىزدىڭ قولىمىزعا سول ون ەكىنىڭ ءبىر عانا بولشەگى ءتۇستى، سونىڭ ءوزى قارسى ەكى قۇلاش ەكەن، ءتۇسى — توتىنىڭ قاناتىنداي قۇلپىرادى!..
بۇنداي ۇلكەن جانە كورىكتى كىلەم نيكولايعا ارناپ ءۇي تىككەندەردىڭ بىرەۋىندە دە بولماعان.
ايعانىم نيكولايعا ارناپ تىكتىرگەن ءۇيدىڭ ىشىندەگى جيھازدار دا ەرەكشە ەدى. «ابىلايعا، ۋالىگە ورىستىڭ، قىتايدىڭ پاتشالارى، قالماقتىڭ، قوقاننىڭ حاندارى، بۇحاردىڭ ءامىرى، سول ەلدەردىڭ اتاقتى بەكتەرى، تاعى تاعىلار سىيلاپتى-مىس»، دەگەن قىمباتتى مۇلىكتەردە قيساپ بولمايتىن. ماسەلەن، 1759 جىلى، ابىلاي «روسسياعا باعىنام» دەپ پەتەربورعا تۋىسى جولبارىستى جىبەرگەندە، «سول كەزدىڭ پاتشاسى — ەليزاۆەتا پەتروۆنا ابىلايعا التىن شتوپپەن (پارچا) تىستاعان، جاعاسىنا قۇندىز كىرەۋكە سالعان بۇلارعىن ىشىك جىبەرگەن». حان بولعان ابىلاي تۋعان جەرى-بۇحارعا بارعاندا، ونىڭ ءامىرى، — «ينديانىڭ پاتشاسى سىيلاپ ەدى» دەپ، «ءجۇز جىلقىعا تۇرارلىق جۇدىرىقتاي جاقۇت تاسىن بەرگەن». «قىتايدىڭ پاتشاسى-«التىن تاباققا سالىپ، الپىس كارلەن كەسە جىبەرگەن»؛ «قالماقتىڭ حانى گالدان-سەرەن ابىلايعا حوچەچە ەسىمدى قارىنداسىن سىيعا بەرىپ، «ەنشىسى» دەپ ءبىر نار ارەڭ كوتەرەرلىك جيھازداردى ارتقان. كورشىلەس حانداردىڭ بىرىنە «التى قىرلى الماس» اتالاتىن، جان-جاعى جايدىڭ وعىنداي جالتىلدايتىن، و جاعىنان قاراعاندا، بۇل جاعىنان كۇن كورىنەتىن، كولەمى قوس جۇدىرىقتاي، ءتۇسى ءمولدىر سۋداي تاس بەرگەن. سولار سياقتى ەشقايدان تابىلمايتىن ەرەكشە قىمبات مۇلىكتەر قيساپسىز كوپ بولعان.
ايعانىم ناسلەدنيككە تىكتىرگەن ءۇيدىڭ ىشىنە وسىلاردىڭ كوبىن قويدىردى. كورىنىسكە ەن، قىمباتى — ايعانىمنىڭ ءوزى. جاسى وتىزعا كىرگەن، التى بالانىڭ اناسى بولعانمەن، ايعانىمنىڭ سىمباتتى دەنەسى تولىققانمەن جالپيىپ سەمىرمەي، ارعىماقتىڭ سەمىزىنەن جاراعان بەدەۋدەي جۇپ-جۇقا بوپ ەرەكشە سۇلۋلانىپ كەتكەن.
«ەل قۇلاعى — ەلۋ». ايعانىمنىڭ ومبىدا بۇلايشا بەزەنۋىنە قازاقتىڭ سىبىردەگى التى دۋانىندا ەستىمەگەن جان قالعان جوق. بۇنى اركىمدەر ءار ءتۇرلى ساققا جۇگىرتىپ جاتىر. بىرەۋلەر:
— سپەرانسكيي مەن ايعانىم كوڭىلدەس ەكەن. ونى پاتشاعا بەزەنگەن تۇردە كورسەتكىسى كەلۋى سودان، — دەسەدى ەندى بىرەۋلەرى:
— ءبىر ەلدەردىڭ ادەتىندە، ەرەكشە سىيلى قوناقتىڭ قوينىنا جاس، سۇلۋ ايەل سالادى ەكەن، سپەرانسكيي دە پاتشاعا سونداي قۇرمەت كورسەتكەلى جۇرمەسىن! — دەسەدى.
ايعانىمدى كورگەندەر دە، كورمەگەندەر دە، بەزەنگەن قالپىندا ءبىر كورگىسى كەلەدى، ال سپەرانسكييدىڭ بۇيرىعى: — «پاتشا ەرتىستى بويلاپ كەمەمەن كەلگەندە عانا ايعانىمدى جاڭا ادامعا كورسەتۋ، وعان دەيىن جان ادامعا كورسەتپەۋ».
ايعانىمنىڭ پارادتىق كيىمى تومەندەگىدەي بولىپ شىقتى، باسىندا التىننان اشەكەيلەپ جاساعان، ءون-بويىن ءتۇرلى-تۇستى قىمبات تاستارمەن بەزەگەن، ماڭدايىنا — ۇلكەندىگى سيىردىڭ توبىعىنداي جاسىل جاقۇت ورناتقان — تاج، ودان بەتىنە تۇسىرگەن جۇقا، سەلدىر اق جىبەك شادىرا ۇستىندە ورىسشا — پارچا، قازاقشا — ءۇش توپ اتالاتىن، قىزعىلت ءتۇستى ماۋىتى، ونىڭ ورنەكتەرى التىننان؛ مانەرلى شىم جىبەكتەن تىگىلگەن كويلەگى — جەرگە سۇيرەتىلگەن قوس ەتەك، اياعىنداعى ويۋلى، كەستەلى، بيىك وكشە ەتىگى، تەك، قادام باسقاندا عانا كوزگە تۇسەدى ۇزىن، جۋان بۇرىمدارى ەكىگە ورىلەدى دە، ۇشىنا جالپاقتىعى الاقانداي، ۇزبەلەرى كوپ، قىمبات تاستارمەن بەزەنگەن التىن شولپى تاعىلادى، ساۋساقتارى مەن بىلەكتەرى دە قىمبات جۇزىكتەر مەن ساقينالارعا تولى.
وسىلايشا بەزەنگەن ايعانىمدى سپەرانسكيي مەن تاڭداۋلى چينوۆنيكتەرى جاسىرىن كورگەن شاقتا، ءبارى دە ەستەن تانعانداي بوپ، ىشتەي عاشىق بولماعانى جوق. سپەرانسكيي ەرەكشە قۋانىشتا. ونىڭ شامالاۋىنشا بۇنداي ءارى جاس، ءارى سىمباتتى، ءارى سۇلۋ، ءارى وسىنشا مالىنىپ كيىنگەن شىعىس ايەلىن، ناسلەدنيك كىتاپتان عانا وقىماسا، تۇسىندە عانا كورمەسە، وڭىندە كورمەگەن بولۋ كەرەك. سوعان قۇداي وڭداپ، ناسلەدنيكتىڭ كوزى تۇسە قالسا...
ار جاعىندا سپەرانسكيي نەشە ءتۇرلى ادەمى قيالعا كەتەدى... ايعانىمنىڭ ءوز ويى دا سولاي...
كوپشىلىك تە، اكىمدەر دە كۇتكەن كۇن تايانىپ قالدى. ومبىعا قازاق-ورىس لينياسى ارقىلى كەلەتىن ناسلەدنيكتى قارسى الۋعا، سپەرانسكيي جانە تاڭداۋلى بىرەر چينوۆنيكتەر كەتتى، ول توپقا قازاقتان ەشكىم قوسىلعان جوق. سپەرانسكيي ايعانىمدى دا قوسام با دەپ ويلاپ تۇردى دا، ءوزىنىڭ ارناپ تىگىلگەن ورداسىنداعى سالتاناتىندا كورىسۋدى ماقۇل كوردى.
كەمەمەن كەلەتىن ناسلەدنيكتى اعا سۇلتاندار عانا قارسى الىپ، كىشى سۇلتاندار كۇتۋ قىزمەتىندە عانا جۇرۋگە، وزگە قازاقتار توي باستالعانشا كورىنبەۋگە ۇيعارىلعان. اعا سۇلتانداردىڭ سانى — التاۋ، ولارعا بەرىلگەن نۇسقاۋ: «كوپىر ۇستىندە ۇش-ۇشتەن ەكى جارىلىپ، قولدارىڭدى قۋسىرىپ، تومەن قاراپ تۇراسىڭدار. ناسلەدنيك تانىسۋدى تىلەسە عانا باستارىڭدى كوتەرەسىڭدەر، ايتپەسە، سول تۇقىرعان قالىپتارىڭدا قالاسىڭدار، ءوزى ءتىل قاتىپ، ۇلىقسات ەتپەي ەش قايسىڭ ءتىل قاتپايسىڭدار».
ناسلەدنيك مىنگەن كەمە كەلىپ توقتاعاندا، اعا سۇلتاندار بەرىلگەن نۇسقاۋدىڭ شەڭبەرىندە ەدى. ولاردى اڭعارۋعا ناسلەدنيكتىڭ مۇمكىندىگى دە بولماي قالدى، كەمە كورىنە، داۋى جەر-كوكتى سولقىلداتا ويناعان اسكەرلىك وركەستر توڭىرەكتى ازان-قازان عىپ جىبەردى جانە قارۋلى كۇزەتشىلەر ەرسىلى-قارسى سابىلىپ، قاپتاپ كەتتى. مۋزىكانىڭ مۇنداي زور ءۇنىن ەستىمەگەن قازاق سۇلتاندارى ەستەرىنەن تانىپ، كۇتىپ تۇرعان قۇرمەتتى قوناقتارىنىڭ قاستارىنان قالاي ءوتىپ كەتكەنىن اڭعارماي دا قالدى.
ومبى اكىمدەرىنىڭ دە، سۇلتانداردىڭ دا ويى: «ناسلەدنيك بۇل ارادا ەڭ كەمى-بىرەر كۇن بولار» ەدى. ولاي بولماي شىقتى. ناسلەدنيكپەن بىرگە كەلگەن سپەرانسكيي-ابىر-سابىر اراسىندا سۇلتاندارعا ءتىل قاتىپ:
— كيگىز ۇيلەردى كورسەتىپ، سىزدەرمەن تانىستىرۋعا عانا اكەلدىم، ۇيلەردىڭ بارىنە ەمەس، ءوزى تاڭداعان بىرەۋىنە عانا كىرىپ شىعادى، سول ارادا سەندەرمەن دە تىلدەستىرىپ قالارمىن، جاقىن تۇستا ەرىپ وتىرىڭدار، — دەدى.
ماڭايىن ءۇستى-باسى جارقىراعان چيندەر، قارۋلى اسكەرلەر قورشاعان نيكولايدىڭ كوزى كيگىز ۇيلەردەن — مايماقتىكىنە ءتۇستى دە، ىشىنە باس سۇعىپ قانا شىقتى. سۇلتاندار ەسىك الدىندا تۇر ەدى. سپەرانسكييدىڭ ولاردى تانىستىرعىسى كەلگەن بىرەر سوزىنە نيكولاي كوڭىلىن بۇرماس پا ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر ءيىلىپ، قول قۋسىرىپ تۇرعان سۇلتانداردان ايعانىمعا كوزى تۇسە قالماسا.
نيكولايدىڭ مانا قاراماي كەتۋىن، مەنسىنبەۋىنە جورىعان ايعانىمنىڭ ۇلتتىق تا، اعا سۇلتاندىق تا، ايەلدىك تە، نامىسى وتتاي لاۋلاپ، بۇل قىزۋ، بىلاي دا سۇلۋ بەتىن ءتىپتى قۇلپىرتا تۇسكەن. ءوزىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن بيىك باعالايتىن ايعانىم، «نيكولاي مايماقتىڭ ۇيىنەن شىققاندا الگى قىلىعىن قايتالار» دەپ سەكەمدەندى دە، ايەلدىڭ ەركەكتى اربارلىق بارلىق قىلىقتارىن جاسادى دا، ناسلەدنيك ەسىكتەن شىعا بەرگەندە بەت پەردەسىن كەيىن سەرپىپ جىبەرىپ، ۇلكەن قارا كوزىن توڭكەرە ءبىر قاراپ قاپ، ۇزىن كىرپىكتەرىن تومەن تۇسىرە، باسىن تاعى يە قويدى. بىلاي دا «ايەل جاندى» دەپ ەسەپتەلەتىن نيكولاي، قيالىندا عانا جاساپ جۇرگەن مىناداي سۇلۋدى كوزى شالعاندا، تۇلكى كورگەن بۇركىتتەي تونە قالدى. سول قالپىن كوز قيىعىمەن اڭعارعان ايعانىم، ەلتىگەن ەركەكتى ىرقىنا جىلدام ارباپ العىسى كەلىپ، بويىن تىكەيتە جازدى دا، جەڭىل عانا جىميعان كەسكىنمەن، ءوز ورداسىنا شاقىرعان قيمىل كورسەتتى.
«بىلەمىن» دەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ەۆروپا پاتشالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ پاڭى دا، ەڭ تاكاپپارى دا رومانوۆتار، ولاردىڭ ىشىندە-بىرىنشى نيكولاي. ونىڭ اكەسى-پاۆەل ەسەرسوق، داراقى، كۇلەگەش ادام بولعان عوي. ال، بالاسى كىشكەنە كۇنىنەن زالىم، قاتال، بايسالدى، قۋ بولعان. سوندىقتان دا، تاققا وتىرعان كەزىندە «شوقپارلى نيكولاي» اتانعان. بۇل مىنەزدەرىنىڭ ۇستىنە نيكولاي، «قارا حالىق» اتالاتىنداردى كوزىنە دە ىلمەيتىن اريستوكرات، وتار ەلدەرگە مەنسىنبەي قارايتىن بارىپ تۇرعان-كولونيزاتور. ونىڭ ۇعىمىندا قايساقتار-ەتتى شيكى جەيتىن، قاتىندى ورتاق الاتىن، ۇستىنە ادامدىق تۇردە كيىم دە ىلە بىلمەيتىن، تاماق تا ىشە بىلمەيتىن، بارىپ تۇرعان — تاعىلار...
قورشاعان سۇلتاندارعا، اسىرەسە ايعانىمعا قاراسا، كورگەنى ەستىگەنىنەن مۇلدەم باسقاشا. اسىرەسە — ايعانىم. ونىڭ جارق ەتكەن شىرايلى كەسكىنى بۇلت اراسىنان شىعا كەلگەن كۇن سياقتانىپ، جالت ەتكەن كوزى اشىق اسپاندا جالتىلداعان شولپان سياقتانىپ كەتتى. «ءماسساعان شىعىس! — دەگەن وي كەپ كەتتى، شىعىس ەرتەگىلەرىن كوپ وقىعان نيكولايعا، — سيپاتتايتىن سۇلۋلارى شىندىعىندا دا بار ەكەن عوي!».
نيكولايدىڭ ەركەكتىك سەزىم بيلەگەن سەكۋندتاردا بويىنان قاشقان اقىلى، ايعانىم كەسكىنى جانە قول قيمىلىمەن ورداسىنا قاراي ءجون سىلتەگەندە عانا باسىنا ورالدى، ءوزىنىڭ «جەر قۇدايى-پاتشا» ەكەنى ەسىنە سوندا عانا ءتۇسىپ، ايعانىمنىڭ وتتى كوزىنەن قورعاسىنداي ەرىپ كەتكەن دەنەسى سۋ سەپكەندەي سوندا عانا قاتايا قالدى دا، اريستوكراتتىعى دا، كولونيزاتورلىعى دا ۇستاپ، ەندى تۇلكى ەمەس، ارباعىش ايداھار كەزىككەندەي جالت بۇرىلىپ، كەمە جاققا بەتتەي بەردى. ايعانىم دا، باسقالارى دا تۇرىپ قاپ، سوڭىنا تەك بىرگە جۇرگەن نوكەرلەرى عانا ەردى. باسىن قازدىڭ ايعىرىنداي قاقىرايتا كەتىپ بارا جاتقان نيكولايدان ءجابىرلى كوزىن الماعان ايعانىم، ءبىر نارسەگە قاتتى وكىندى، ونىسى-ورىس ءتىلىن بىلمەۋى ەدى.
— ەگەر بىلسەم، — دەپ كەيىدى ول ىشىنەن، — پاتشانىڭ بالاسى بولماق تۇگىل، قۇدايدىڭ بالاسى بولسا دا ءتىل قاتار ەدى. تىلگە كەلسە، جەڭگە دە كەلەر مە ەدى، قايتەر ەدى!.. ايعانىم ومبىعا ون جاسار شىڭعىستى ەرتە كەلگەن ەدى.
ايعانىم ومبىعا ون جاسار شىڭعىستى ەرتە كەلگەن ەدى، سونداعى ويى — «پاتشالاردىڭ، پاتشاسى» دەپ تۇسىنەتىن ورىس پاتشاسى نيكولايعا ماڭدايىنان سيپاتۋ. «قۇداي وڭداپ، قۇداي جاقسىلىققا قول جەتسە، — دەپ ويلادى ايعانىم، — بالامنىڭ باعى ۇشقانى!».
ايعانىم ول ارمانىنا جەتە المادى. ەرتىس جاعاسىنا بارىپ ءۇي تىككەنشە قۇلىنداي ويناقتاپ اسىر سالىپ جۇرگەن شىڭعىس، «حانزادا كەلەدى» دەگەن كۇننىڭ الدىندا كەنەتتەن اۋىرىپ، تۇلا بويى وت بولىپ جانىپ كەتتى. اۋزىنان جالىن اتقان، جانىن قويارعا جەر تاپپاي الاسۇرعان بالانى، جۇرت ولەدى ەكەن دەپ قورىقتى. ايعانىمدا دا ەس جوق. زارەسى ۇشقان ونىڭ كوڭىلىنە مەدەۋ بولعان نارسە — ومبىدان كەلگەن دارىگەردىڭ:
— وسى ماڭايداعى سازدا ماسا كوپ، سولار شاققان دا، بالاڭ بەزگەك بولعان، دارىمەن جازامىز، — دەۋى.
ءدارى ىشكەنمەن ول ءتۇنى دوڭبەكشىپ دامىل كورمەگەن بالا، ەرتەگىگە قاتتى تەرلەدى دە، سولعىن تارتىپ قالعۋعا اينالدى.
— بۇل نەسى؟! — دەپ ۇرەيلەنگەندەرگە:
— جازىلۋعا بەت العانى، — دەپ جاۋاپ بەردى دارىگەر.
حانزادا كەلگەندە قالىڭ ۇيقىداعى شىڭعىس، اعىل-تەگىل تەردىڭ ۇستىندە ەدى. ايعانىمنىڭ سوندا دا وياتقىسى كەلگەنمەن، «اۋرۋىن قايتالاتىپ الاسىڭ» دەپ دارىگەر ۇلىقسات بەرمەدى. «ەندەشە، — دەپ ويلادى ايعانىم، — حانزادا قۇداي وڭداپ ورداعا باسىن سۇقسا، ماقساتىما جەتەرمىن».
ەندى، مىنە، ايعانىم ول ماقساتىنا دا جەتە المادى، حانزادا ورداسىنا باس سۇقپاق تۇگىل، انادايدان قاراعان دا جوق.
ايعانىم بۇلاي بولۋدى، ماڭدايى تايقىعان حان تۇقىمىنىڭ كەزەكتى سۇرىنۋىنە جورىدى.
جوعارىدا ايتقانداي، وزىنەن تۋعان التى ۇلدىڭ ىشىندە، «حان ورداسىن وسى ۇستار» دەپ دامەلەنگەنى، شىڭعىس بولاتىن. بۇل تەك قانا دامە ەمەس، ار جاعىندا سۇيەنەر تىرەگى دە ەدى.
وسى شىڭعىس تۋاردا، ءۋالىنىڭ ۇيىنە، ايعانىمنىڭ اتاسى — ءپىرالى يشان كەلىپ جاتتى. سارعالداق «اۋليە» ول كەزدە ءولىپ، جۇرت «ونىڭ بارلىق قاسيەتى پىرالىگە اۋدى، وقۋى اكەسىندەي بولماعانمەن، بۇل دا عايىپتى بولجايتىن ساۋەگەي، بۇل دا اسپاننان پەرى ءتۇسىرىپ، جەردەن جىندى قۋاتىن عىلىمىن بىلەدى، بۇنىڭ دا «العىسى — العايدى، قارعىسى — اتادى» دەيتىن. سارعالداقتىڭ العاشقى ايەلىنەن تۋعان ءپىرالى، جاسى ايعانىمنان الدەقايدا ۇلكەن، ساقال-شاشى بۋرىلدانىپ قالعان قارت تا. وزگە دىنشىلدەر سياقتى ءۋالى دە، ايعانىم دا ءپىرالىنى ءپىر تۇتاتىن.
ءپىرالى كەلىپ جاتقاندا ايعانىم ۇل تاپتى. ءۋالى قايناعاسىنان ءسابيدىڭ اتىن قويۋدى ءوتىندى. ءپىرالى جيەنىنە ات قوياردان بۇرىن، اكە-شەشەنىڭ دە، بىلايعى جۇرتتىڭ دا كوڭىلىن بولەرلىك ءسوز ايتتى.
— ءتۇس كوردىم، — دەدى ول، — تۇسىمدە اۋليە اتام ايان بەرىپ، وسى بالانىڭ تۋارىن ايتتى دا، اتىن «شىڭعىس قوي، بالام!» دەدى. «نەگە اۋليە اتا؟» دەپ ەم، «حانداردىڭ اۋەلى دە شىڭعىس، اقىرى دا شىڭعىس، سوڭعى شىڭعىس — وسى جيەن بولار»، — دەدى.
ءپىرالىنىڭ ساۋەگەيلىگىنە سەنەتىن جۇرت تا، ءۋالى مەن ايعانىم دا بۇل سوزگە ناندى. «سوڭعى شىڭعىس وسى» دەپ سەنگەن اكە-شەشە دە، باسقالار دا، نارەستەنى كىشكەنە كۇنىنەن قادىر تۇتتى. ءۋالى ولەردە قاسىندا وتىرعاندار:
— حان اعا، بىزگە ايتار نە وسيەتىڭ بار؟ — دەپ ەدى.
— «ءولىنىڭ ءتىلىن ءتىرى المايدى»، دەگەندەي، — دەدى ءال ۇستىندە جاتقان ءۋالى سوزدەرىن دەمىگە ارەڭ ايتىپ، — نە ايتايىن سەندەرگە؟ قۇداي كوكەيلەرىڭە نە سالسا سونى ىستەي بەرەرسىڭدەر. جالعىز عانا ايتارىم: ارعى اتامىز — كۇنشۋاقتان قالىپ، حانداردىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە مۇرا بولىپ كەلە جاتقان قارا شاڭىراقتىڭ ەندىگى يەسى — شىعاجان3 بولار.
ءۋالى ولگەننەن كەيىن، قارا شاڭىراق تىگىلگەن جوق. ەرىنەن كەيىن «حان» اتالعان ايعانىم، «ەركەككە عانا تاۋەندى» دەپ سانايتىن، «كيەلى» دەپ سەنەتىن قارا شاڭىراقتى قاتىن باسىمەن ۇستىنە تىگۋگە جۇرەكسىندى. ءبىراق ول قارا شاڭىراقتى قاستەرلەپ، قاقپاسى قۇلىپتاۋلى سارايعا ساقتاتتى دا، بۇرىنعى ادەتپەن جىل سايىنعى كوكتەمدە كۇن كوزىنە شىعارىپ قۇرعاتىپ، تازالاتىپ، مايلاتىپ، ەرەكشە كۇتتىردى. ويى: امانشىلىق بولىپ شىڭعىس ەر جەتسە، ۇيلەنسە، باعى ۇشىپ اكىم بولسا، وزىنە تاۋەلدى ءۇي تىگە قالسا، قارا شاڭىراقتى سوعان كوتەرتۋ.
اقىلدى ايعانىم «اكىم» دەپ ورىس پاتشاسىنىڭ قىزمەتكەرىن عانا تۇسىنەدى، «حاندىق» دەگەننىڭ وتكەن داۋرەن ەكەنىن جاقسى بىلەدى. شىڭعىستى دا «اق پاتشانىڭ قىزمەتكەرى بولادى» دەپ دامەلەنەدى.
سونداي دامەدە جۇرگەندە، نيكولايدى قارسى الار شاقتا بالاسىنىڭ اۋىرىپ قالۋى، ايعانىمدى قاتتى قايعىعا ءتۇسىردى. نيكولايدىڭ شىڭعىسقا باتا بەرۋىنەن كۇدەرىن ۇزگەندەي بولعان ايعانىم: «سەمەي جاققا كەتكەن ول، قايتا» وسى اراعا تاعى توقىراۋى مۇمكىن» دەگەن سوزبەن تاعى دا ۇمىتتەندى. سپەرانسكيي، جينالعان قازاقتارعا «تارقاماڭدار، ورالۋدى كۇتىڭدەر!» دەپ كەتكەن.
ول ءۇمىتى ورىندالمادى. سەمەيگە دەيىن پاروحودپەن بارىپ نيكولاي، ودان ءارى بارناۋل، تومسك، تيۋمەن ارقىلى پەتەربورعا اتپەن كەتتى. نيكولايدىڭ ورالماۋىنا وكىنگەن سۇلتاندار، جالىنىشتى سپەرانسكييدىڭ، ءوزىن ودان كەم كۇتكەن ناسلەدنيككە كورسەتپەك بولعان سىي-سياپاتتارىن، ءبىراز ءۇن سوعان كورسەتتى.
ءوزىنىڭ اعا سۇلتاندىق ءومىرى قىسقا دەپ تۇسىنگەن، قىزىعىپ ورنىن باسار دەپ شىڭعىستان دامەلەنگەن ايعانىم، سپەرانسكييدىڭ جىلى ۇشىراۋىن پايدالانىپ، ماقساتىنا قالاي جەتۋ جايىن اقىلداستى.
— ءبىر عانا اقىل بار، — دەدى سپەرانسكيي — ول — بالاڭدى ورىس وقۋىنا بەرۋ. ءبىز ازىرگە قازاقتىڭ حاندارىنان شىققان بەدەلدى ادامدارىنا سۇيەنىپ كەلەمىز. ءبىراق، تۇراقتاپ سۇيەنىش ەمەس ولار. بىزگە، ورىسشا ساۋاتى بار ادامدار عانا سۇيەنىش بولا الادى. ماقساتىمىز — الداعى از جىلدا سوندايلاردى دايارلاۋ. ودان كەيىن ساۋاتسىز ادامنىڭ قاجەتى بولمايدى. وسى جايدا، بىلگىلىكتى، بەدەلدى ادامدارعا ايتىپ كەلەمىز، ولاردان ازىرگە تىڭداعانى جوق. وسى ىزگى ءسوزدى ءسىز باستاپ، بالاڭىزدى ومبىداعى ورىس وقۋىنا ءبىرىنشى بوپ بەرىڭىز.
— قانداي وقۋعا؟
— ومبىدا وفيسەرلەر دايارلايتىن شكولا بار، ونىڭ شىعىستىق ءبولىمى بار، مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا وقىتادى سوعان ورنالاستىرامىز، ودان ورىستىڭ ۇلكەن اكىمى بوپ شىعۋى مۇمكىن.
— ماقۇل، — دەدى ايعانىم.
شاراسىز شىڭعىس
شىڭعىستىڭ ەركىنە سالسا، شەشەسىنەن قالماعاندا بولار ەدى. «قالا» دەگەننىڭ نە ەكەنىن ول ومبىدا كوردى. بۇندا سىرىمبەت توڭىرەگىندەي ەركىندىك جوق: ۇيلەرى تىعىز، كوشەلەرى تار، ءارى شاڭ، ادامدارى تىراشتانعان تاكاپپار سياقتى، مەيماندوستىعى جوق سياقتى؛ «مال» دەگەننەن كورگەنى جەگىن اتتارمەن، قالادان ەرتە كەتىپ، كەش ورالاتىن، — ازداعان ساۋىن سيىرلار؛ سيرەگىرەك شوشقا ۇشىرايدى، بۇرىن ونى كورمەگەن، «ارام» دەپ ەستىگەن بالا شىڭعىس ولارعا جيرەنە قارايدى؛ ولاردان باسقا جانۋارى: تاۋىق، قاز، ۇيرەك سياقتى، ازىن-اۋلاق قۇستار!..
سىرىمبەتتىڭ كەڭ ولكەسىنەن تار قالاعا كەلىپ تۇرعىسى كەلمەگەن شىڭعىس «قالمايمىن» دەپ قيقاڭداعان بولاتىن. ايعانىم اۋەلى «قالاسىڭ!» دەپ جەكىرىپ، وعان كونبەگەسىن اتتانار الدىندا پاۋەسكە قاسىنا جىلاپ كەلگەن شىڭعىستى شاپالاقپەن جاققا تارتىپ قاپ، يتەرىپ جىبەردى دە، ءوزى ءجۇرىپ كەتتى.
شىڭعىس وفيسەرلىك شكولانىڭ ازيالىق بولىمىندەگى ەسكادرونعا جازىلدى. بۇرىن ورىستىڭ تىلىنەن دە، وقۋىنان دا حابارسىز ول بىرەر جىلدار جاتتىعىپ، الداعى وقۋشىلاردىڭ قاتارىنا كىردى. وسى بەتى وقي بەرسە وفيسەر بولاتىن، ودان ءارى ماڭدايىنا جازعانىن كورەتىن شىڭعىس، شكولاعا تۇسپەي تۇرىپ-اق بولاشاعىنا بوگەت بولارلىق ءبىر وقيعاعا ىلىككەن ەدى. ويتۋىنە ايىپتى ادام — شەشەسى.
انا جىلى نيكولايدى قارسى الۋ جابدىعىمەن ومبىعا كەلىپ، وزگە اعا سۇلتاندارمەن قاتار، ەرتىس جاعاسىنا ءۇي تىككەندە، ايعانىم باسقا سۇلتانداردان گورى بايان اۋلا دۋانىنان كەلگەن اعا سۇلتان — كۇشىكتىڭ شورمانىمەن جاقىنىراق ءجۇرىپ، ەكەۋى قۇدا تۇسەدى كۇيەۋ — ايعانىمنىڭ ۇلى شىڭعىس، قىز — شورماندىكى، اتى — زەينەپ.
قۇدالىق ءجايىن بايانداردان بۇرىن وقىرماندارعا شورماندى قىسقاشا تانىستىرا كەتەيىك: بايان اۋلا توڭىرەگىن مەكەندەيتىن قارجاس رۋىنان شىققان ونىڭ اكەسى-كۇشىك شارۋا باققان، داۋلەتى ورتا، مومىن ادام ەكەن. شورمان سودان پىسىق بولىپ تۋادى دا، ماڭايداعى رۋلاردىڭ بارىنە اتاقتى بي بولعان شوڭنىڭ قاسىنا بالا جاسىنان ەرەدى. ءبىر ساتتە، ەل ىشىندەگى ءىرى داۋدىڭ بىرىنە، ون ءۇش جاستاعى شورمان توقتاۋلى بيلىك ايتىپ، سودان «بالا -شورمان»، «بي-شورمان» اتالىپ كەتەدى.
كەنەسارى كوتەرىلىسى باستالعاندا، شورمان جىگىت جاسىندا ەكەن. قارجاس رۋىنان كەنەسارىعا تايجان، سەيتەن دەيتىن اعايىندى بايلار قوسىلادى. اتا جاعىنان ولار شورمانعا جاقىن بولادى. ءبىراق شورمان روسسيانى جاقتايدى دا، تايجان مەن سەيتەن قولىنىڭ ۇستىنەن پاتشا اسكەرىن قاپىدا ءتۇسىرىپ، ارپالىستا كوپ ادام ولەدى، سولاردىڭ ىشىندە تايجان مەن سەيتەن دە بولادى. ولاردىڭ قولداعى بار مۇلىكتەرىن پاتشا اسكەرى تالاپ بالا-شاعا، قاتىن-قالاشىن الىپ كەتەدى. ولاردىڭ تاعدىرى نە بولعانى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمالىمسىز.
— تايجان مەن سەيتەندە، — دەسەدى جۇرت، — ءۇش مىڭ جىلقى بار ەكەن، يەلەرى اتىلعاندا، ول جىلقىلار، تيۋمەن جاعىنداعى «قىزاق» دەيتىن جەردە جايىلىمدا ەكەن. يەلەرى اتىلعان، يەمدەنەر ۇرپاعى قۇرىعان قالىڭ جىلقىنى «قارجاستىڭ مالى» دەپ، شورمان ايداتىپ الادى دا، ءوزى مەنشىكتەنىپ كەتەدى. وعان دەيىن دوڭگەلەك قانا داۋلەتى بار شورمان، ءۇش مىڭ جىلقى قولىنا بىردەن ىلىككەن سوڭ، سۇيىندىك، قارجاس رۋلارىنىڭ ءىرى بايلارىنىڭ ءبىرى بولادى. كەنەسارى قولىن بايان اۋلادان الىسقا قۋىپ تاستاۋدا ەڭبەگى ەرەكشە بولعان شورمانعا، پاتشا ۇكىمەتى «ياساۋل» اتتى اسكەرلىك چين بەرەدى.
— بايلىعىنىڭ، بيلىگىنىڭ، اپەسەرلىگىنىڭ ۇستىنە، — دەسەدى، ءىىىورماندى بىلەمىز دەيتىندەر،-ول اقىلدى دا، قۋ دا، قىسىق تا، ءوتىمدى دە ادام بولعان.
«داۋلەتى» دە، «كىسىلىگى» دە سونداي بولعان شورمان، سىمباتتى بيىك دەنەلى، كەسكىندى سۇلۋ جىگىت ەدى. ونىڭ ۇستىنە، تەبىندەگەلى ۇستارا تيگىزبەگەن قاپ-قارا ءتۇستى شوقشا ساقالىنان قياعى ۇزىن قالىن، مۇرتى، بىلاي دا سۇلۋ شورماندى ءتىپتى ادەمىلەپ جىبەرگەن. سول جىلى جاسى جيىرما جەتىگە شىققان شورماننىڭ قىزىل شىرايلى بەتىندە، ەشبىر ءاجىمنىڭ بەلگىسى جوق.
جاسى ول جىلى وتىز بەسكە شىققانمەن، ايعانىمنىڭ سىمبات-اجارى دا، گ ۇلى كەمەلدەنگەن تۇردە ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. سوندىقتان، ولاردىڭ بىر-بىرىنە ۇيىرلىگىن وسەكشىلەر جاماندىققا» جورىپ، «باي تاپتى»، «قاتىن تاپتى» سياقتى قاڭقۋعا اينالدىرىپ جىبەردى.
وسى قاڭقۋ مولىعا باستاعان شاقتا، «شورمان مەن ايعانىم قۇدا بولىپتى» دەگەن قاۋەسەت ەستىلە قالدى. «بۇل قالاي؟! — دەپ قايران قالىستى جۇرت: — بۇرىنعى قاڭقۋ راc بولعاندا، بۇيتپەسە كەرەك ەدى عوي بۇلار؟ قاڭقۋدىڭ راس بولماعانى ما، سوندا؟!»
جالعان قاڭقۋدى وسىمەن دوعارىپ، ايعانىم مەن شورماننىڭ نەلىكتەن قۇدا بولۋ سەبەبىنە كەشەيىك. «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەندەي، سىمباتى مەن سۇلۋلىعى كورگەندەردى تاڭ قالدىراتىن ايعانىمعا، العاشقى كەزىككەننەن-اق شورمان دا قىزىعا قاراپ قالدى. ونداي جاستىڭ تالايىن كورگەن ايعانىم، شورماننىڭ ىشىنە سەزىم ۇيىرىلگەنىن ءتۇسىندى.
تۇسىنە تۇرا ول جولى دا، كەلەر كەزدەسۋلەردە دە، ايعانىم سەزىمگە سەزىممەن جاۋاپ بەرمەۋگە تىرىستى. جاستايىنان كىسىگە جانە «اناۋ-مىناۋ» ەمەس حانعا ايەل بولعان ول، ءوزىنىڭ قوعام ىشىندەگى ورنىن، ۋالىگە نەكەسى قيىلعاننان-اق ءالى دە «حاننىڭ ايەلى»، «اۋليەنىڭ قىزى» دەگەن اتاق-ابىرويىنا كىر كەلتىرمەۋگە بەكىندى. سوندا ول، «كۇناسىز پەرىشتە» ەمەس، «باسى پەندەنىڭ ءبىرى» ەكەنىن بىلمەگەن جوق. ءبىراق، وسى پەندەشىلىگىن» ەشكىمگە سەزدىرمەۋ جولىنا ءتۇستى. ول جولى — «اتاعى بار» دەيتىن مىرزانى دا، شورانى دا ماڭىنا جولاتپاۋ جولاتسا بولدى، «مەن ءسۇيتتىم» دەگەندى ماقتانىش كورىپ، مۇقىم جۇرتقا جايادى دا جىبەرەدى.
اجار — كوركىنە تالاي كوزدەر قادالا قاراعان، بارىنە دە بيتاراپ قالپىنان وزگەرمەي داعدىلانعان ايعانىمنىڭ كوزى شورمانعا دا وزگەرمەدى. «قاراعانىمدى قۇتقارمايمىن» دەپ ويلايتىن جانە بۇعان دەيىن سولاي دا بولىپ كەلە جاتقان شورمان، ايعانىمنىڭ مىنا قىلىعىنا قايران قالدى. «يت قورىعان جەرگە ەش» دەگەندەي، «قايتسەم دە قۇتقارمايمىن!» دەگەن نامىسقا كىردى ول. ونىڭ ايعانىمعا وزگە سۇلتانداردان گورى جامپاڭداي بەرۋى سودان ەدى.
ال، ايعانىم شە؟
شورمانعا باسىندا «باي» دەپ، «قارادان شىققان حان» دەپ، «اقىلدى» دەپ جۇعىسقان ول، ونىڭ وزىنە قۇمارلانۋىن كوزقاراسىنان دا، باسقا قىلىقتارىنان دا بايقاي جۇرە، سىمباتتى، سۇلۋ جاس جىگىتكە ىشتەي قىزىعا جۇرە، ماشىقتانعان جولىنان تايماۋعا تىرىستى دا، وسى بەتىندە ءبىر ساتتە قىلجاقتاعىسى كەلگەن شورمانعا، كوڭىلى ەلەڭدەيتىن ءبىر ءسوز ايتىپ قالدى:
— قالاي؟ — دەدى شورمان.
— قىز الىسىپ، قىز بەرىسەمىز.
— ماقۇل،-دەدى شورمان، — سوندا قىزدى كىمنەن كىم الادى؟
— مەندە قىز جوق،-دەدى ايعانىم، — قۇداي ونداي جىنىستى ماعان بەرمەدى. ال، سەندە شە؟
— مەندە بار، ءبىراق، كىشكەنتاي.
— ونىڭ نە وقاسى بار؟ قازاق بالالارىن بەسىكتە دە اتاستىرا بەرەدى.
مانادان بەرى بۇل ءسوزدى ويىن سياقتى كورىپ وتىرعان شورمان، ەندى شىندىق ءمان بەرگەندەي:
— ويلانايىن، حانشا. قابىرعاما جانە اعايىن-تۋعانمەن اقىلداسايىن، — دەدى.
— ماقۇل، — دەدى ايعانىم.
ايعانىمنىڭ بۇنداي ۇسىنىس جاساۋىنا تومەندەگىدەي سەبەپ بولدى: حان ورداسىنا كەلىن بولىپ تۇسكەلى، ونىڭ بايقاعانى،-ارعى-بەرگى حانداردان تاراعان، «تورە» اتالاتىن ادامدار، تەك ءبىر ەمشەكتى سورماسا بولعانى، بىرىمەن-بىرى قۇدا بولىپ، قىز الىسا بەرەدى. ءسويتىپ، ءبىر اۋىلدا وتىراتىن اتالاس تورەلەس، بىرىنە-بىرى قۇدا بوپ، كۇيەۋ مەن قالىڭدىق بوپ، ناعاشى مەن جيەن بولىپ، بىتىسىپ جاتادى. بۇعان ءبىرى قازاق اراسىندا تۋىپ-وسكەن ايعانىمنىڭ ۇعىمىندا-ەرسىلىك. «قارا» اتالاتىن قازاقتار، جەتى اتادان بەرگى جەردە قىز الىسپايدى.
تورەلەردىڭ تاعى ءبىر ادەتى — وزدەرى قارا قازاقتان قىز الادى دا، قىزىن ولارعا وتە سيرەك بەرەدى. ايعانىمنىڭ بايقاۋىنشا قارا قازاقتىڭ قىزىنان تۋعان بالالار، ادەتتە: دەنەلى، كورىكتى كەلەدى، تورە قىزىنان تۋعان بالالار وندايلار سيرەك كەزدەسەدى، ولاردىڭ كوپشىلىگى: الاسا، تالدىرماش بويلى، كەسكىندەرى اجارسىز، جۇدەۋ باس، ءتۇرلى سىرقاتقا ۇرىنعىش، جالقاۋ، تەنتەك كەلەدى. وعان قيسا، ءبىر اقىننىڭ جىرىندا:
قاتىن الما تورەدەن،
قاتىن الساڭ تورەدەن:
ەركەگى بولار جاۋ جاندى،
ۇرعاشىسى-ەر جاندى.
تورەدەن تۋعان ەركەكتەر:
ەكى ءۇيدى ءبىر جەرگە قوندىرماس،
اتتا جال، تۇيەدە قوم تۇرماس،
جاۋىققان جاققا بەت بۇرسا،
ءولىپ تىنباي بولدىرماس، —
دەگەن ءسوز بار. قازاقتا «تورەگە ەرگەن ەرىن ارقالايدى» دەگەن ماقال دا بار. ار جاعىن قويا تۇرعاندا، ايعانىمنىڭ ءوز تۇسىنداعى ابىلاي ۇرپاقتارى بىر-بىرىمەن جاۋداي قىرقىستى.
ءار قاتىننان تۋعان بالالار بىر-بىرىمەن وشپەستەي وشپەندىلىكتە. بۇلايشا قاستاسۋ، تورە اتاۋلىنىڭ بارىندە بار. مىسالى — قارقارالى دۋانىنداعى باراق حانى ۇلى بوكەيدىڭ: تاۋكە، ەسىم، سۇلتانعازى دەيتىن بالالارى، ايعانىممەن تۇستاس: قۇسبەك، جامانتاي دەگەن نەمەرەلەرى اتىسىپ-شابىسۋدان كوز اشقان ەمەس.
تورەلەردىڭ وسىنداي جايىن بىلەتىن ايعانىم، شاماسى كەلسە ءوزىنىڭ بالالارىن تورەنىڭ ەمەس، قارانىڭ قىزىنا ۇيلەندىرمەك ەدى. شورمانعا «قۇدا بولايىق» دەپ ۇسىنىس جاساۋى سوندىقتان.
«قابىرعاما، تۋىستارىممەن اقىلداسام» دەگەنمەن، ايعانىمنىڭ اۋزىنان قۇدالىق ءسوز شىققاندا-اق، شورمان ىشتەي بىردەن-اق كونە كەتكەن ەدى، ونداعى سەبەبى: «قارا قازاقتان شىققان ءبىرىنشى حانمىن» دەگەن ۇعىمداعى ول، ۇرپاعىنا حاننىڭ قانىن ارالاستىرۋ ءۇشىن، ءسويتىپ، «قارا سۇيەكتىكتەن» «اق سۇيەكتىككە» اۋىسۋ ءۇشىن، حان تۇقىمدارىمەن قۇدا بولۋدى ارمان ەتەتىن. ءبىراق، ونىڭ ويى، — ۇلدارىنا حان تۇقىمىنان قىز اپەرۋ ەدى. ايعانىم ول ويىن بۇزىپ، قىز سۇراپ قالدى.
— وقاسى بولماس، — دەگەن ويعا كەلدى شورمان، — بۇگىن قىز بەرسەم، ەرتەڭ قىز الارمىن، ءسويتىپ قات-قابات بولىپ كەتە بارارمىز.
«ايعانىم مەن شورمان قۇدا بولۋعا كەلىسكەننەن كەيىپ، العاشقى تويدى ومبى قالاسىندا جاساپ، سول ماڭايداعى قالا، دالانىڭ بىلگىلىكتى ادامدارىن دا، ومبىعا كەلىپ جات قان ۇلىلى-كىشىلى سۇلتانداردى دا، ومبىنىڭ اكىمدەرىن تۇگەل شاقىرىپتى» دەيدى. تويعا ارناپ تىگىلگەن ءۇي مەن بەرىلگەن قوناقاسىدا قيساپ بولماسا كەرەك. «شىڭعىستىڭ كورىمدىگىنىڭ وزىنە ءايعىر-ۇيىر جىلقى بەرىپتى-مىس».
بۇل قۇرمەتىنە ريزا بولعان ايعانىم، شورماندى كەلەسى كۇزگە مەكەنى-سىرىمبەتكە قوناققا شاقىرىپ كەتەدى.
ايعانىم ايتا قالعانداي باي بولماعان كىسى. سوندىقتان، مەكەنىنە بارا اتىعاي مەن قارۋىل رۋلارىنىڭ اتاقتى بايلارى مەن بيلەرىن شاقىرىپ الادى، قۇدالىق جايىن بايانداي كەلىپ:
— شورمان قارجاس پەن سۇيىندىكتىڭ سورپاعا شىعارىم ەرتىپ، جەر قايىسقان قولمەن كەلەدى، قۇدا — مەنىكى، وردا — سەنىكى، قالاي قارسى الاسىڭ؟ — دەپتى.
— قالاي ويلاساڭ سولاي قارسى الايىق، — دەپتى اتىعاي مەن قاراۋىل.
— وندا، — دەپتى ايعانىم، — سويىستىق مال سەندەردىكى بولسىن، جاساۋ-جيھازدى مىڭ كىسى بولسا دا جەتكىزەم، جاتار ورىنعا مىڭ، كىسى بولسا دا سىيعىزام.
شورمان سىرىمبەتكە قازاق سالتىمەن ەمەس، قالا سالتىمەن: پاۋەسكەلەرگە-ۇش اتتان، تارانتاستارعا — پار اتتان تۇستەرىن بىركەلكى عىپ جەكتىرىپ، سايماندارىن باي-كوپەستەرشە ساندەپ، اتتارىنىڭ سيراعىنا اق جىبەك وراپ كەلىپتى. بۇنداي اربالاردىڭ سانى ەلۋ شاقتى ەكەن،-دەيدى، ولارعا ءجۇز شاقتى سالت ەرگەن.
— سونشاما ادام، — دەسەدى بىلەتىندەر، — ايعانىمنىڭ اعاشتان قيدىرعان ورداسى مەن وتاۋلارىنا كەڭ سىيعان.
ابىلاي تۇقىمىنان قىز ۇزاتىلسا، جيھازدارى جاڭادان جاسالادى ەكەن. ال، كەلىن تۇسسە، جاقسى مۇلىكتەرى ورداعا تارتىلادى ەكەن. قۇرالا-قۇرالا ونداي مۇلىكتەر كوبەيىپ كەتىپ، «وردا» دەگەن، تەك قانا كيگىز ءۇي بولعان شاقتا، جايلاۋعا كوشەردە تەڭ-تەڭ عىپ، سىرىمبەت تاۋىنىڭ «قويما» اتالاتىن ۇڭگىرلەرىنە تاستاپ، باسىنا كۇزەت قويىپ كەتەدى ەكەن. وردا اعاشتان جاسالعاننان كەيىن، مۇلىكتەر العاشقى جىلدا بەرىك سارايلاردا ساقتالىپ، كەلەر جىلدا ايعانىم-«جايلاۋدان قىستاۋىم تيىش» دەپ اعاش وردادان كەشپەي قوياتىن داعدى شىعارعان ەكەن. مۇلىكتەر جىل سايىن كوكتەمدە — ءبىر، كۇز-بىر جايىلىپ كەپتىرىلەدى ەكەن سوندا نەلەر عاجاپ بۇيىمدارعا، كورگەندەردىڭ كوزى سۇرىنەدى ەكەن.
شورماندى قارسى العاندا، ايعانىم وسى مۇلىكتەردىڭ ءبارىن دە شىعارتىپ، اعاش ۇيلەرگە جايدىرىپ تاستادى. سولاردى كورگەن شورمان جانە ول ەرتىپ كەلگەن سەرىكتەرى:
— قارا قازاق مال جيدىم دەپ ماقتانادى، سولاردان ەڭ «مىڭ قىرعانى» مىنا مۇلىكتەردىڭ جارتىسىنا تۇرمايدى، — دەسىپتى.
وعان دەيىن قازاق «اتتى ارباعا جەگۋ» دەگەندى بىلمەي، جاقىن تۇگىل الىس جولعا دا سالت جۇرەدى ەكەن. «پاۋەسكە» دەيتىن، بىلعارىمەن جاپقان، ءىشى بىلقىلداق جۇرىسكە جۇمساق اربا بار، ونى تورەلەر عانا مىنەدى دەگەندى، بۇل ەلدە قالاعا قاتىناسى بار بىرەن-ساران عانا ادام بىلمەسە، بىلايعى جۇرت كورمەك تۇگىل، ەستىمەگەن.
— شورمان، — دەسەدى كوتەرە سويلەگەندەر، — ايعانىمعا قۇدالىققا ءجۇز اسەم سالت اتتىمەن پارلاپ تارانتاسقا جەككەن وتىز تارانتاسپەن، ءارقايسىسىنا ءۇش اتتان جەككەن بەس پاۋەسكەمەن كەلگەن. پاۋەسكەگە شوقتىعىنا سوزعان قول جەتپەيتىن ءبىر ءتۇستى بيىك، سۇلۋ، جاراعان ارعىماقتار جەگىلىپ، جىلىنشىكتەرىن اق جىبەكپەن وراپ تاستاعان. اتقا جەككەن سايمانداردىڭ باعاسىنا پۇل جەتپەيدى.
سىرىمبەتتە بىرنەشە كۇن كۇتىلگەن قوناقتار قايتۋعا ىڭعايلانعاندا، ايعانىم شورمانعا قالىڭ مال جايىن ەسكەرتكەن ەكەن:
— بۇنداي قۇدالىقتاردا جۇزدەگەن جىلقى، مىڭداعان قوي، ونداعان تۇيە اتالادى، بەرگىن، كەلسە الارىم سول، — دەپ قالجىڭدايدى دا، نامىسىنا شاپقان اتىعاي، قاراۋىل:
— سۇراعانىڭدى بەرەمىز، — دەگەن سوڭ:
— ايتقانىم — قالجىڭىم، — دەيدى شورمان، — شىنىنا كوشسەم، جانعا جان قوسىپ وتىرعاندا، قۇداعيىمنىڭ جانىن اۋىرتارلىق ەشتەڭەسىن المايمىن.
— سوندا دا، — دەسەدى ايعانىم جاعى، — «قۇدا» دەگەن اتاعىڭ بار، جانە ءوزىڭ شورمانسىڭ، قۇر قايتۋىڭ ۇيات بولار. وسى ۇيدە قىمبات مۇلىكتەر جەتەرلىك ەكەنىن كورىپ وتىرسىن.
جورعا مەن جۇيرىكتەردىڭ تالاي ساڭلاعى تابىلادى بۇل ەلدەن، سولاردان ەلگە كورسەتەرلىك بىرنەشە تاڭداۋلىسىن ال.
— ماقۇل، — دەيدى شورمان، — قۇر قول كەتپەيىن. وندا ايتاتىنىم ءبىر عانا نارسە.
— نە؟ — دەپ شۋلاسادى ايعانىم جاعى.
ايعانىمنىڭ شىڭعىس اتالاتىن ءقايىنىنىسى، ونىڭ: سارتاي، تورتاي، ءتانى ەسىمدى بالالارى بولعانىن، سارتاي جەر اۋىپ كەتكەنىن ەتكەن تاراۋدان بىلەمىز. سارتاي تەنتەك بولعانمەن، تورتاي مەن ءتانى جۋاس تا. ءوزى ءجۇز قارشىعا، لاشىن، قىس — بۇركىت سالاتىن، قۇسبەگى دە. ەلگە ول «مومىن تورە» اتانىپ، جاعىمدى بولعان. سارتايدىڭ جەر اۋۋىنا ايعانىمنىڭ دا قاتىناسى بولعانىن — بىلە تۇرا، ول «اعام ءوز قىلمىسىنان كۇيدى، وعان جەڭگەمدى ايىپتامايمىن» دەپ ايعانىممەن ارازداسپاعان، جۇبىن ايىرماعان. سىرىمبەت تاۋىنىڭ جەل بەتىن مەكەندەگەن ءتانى، ايعانىمنىڭ قۇدالارىن ۇيىنە شاقىرىپ، ايتا قالارلىقتاي سىيلاعان. سوندا، شورماننىڭ كوزى، ءتانىنىڭ وتاۋىندا تۇعىردا وتىرعان لاشىنعا تۇسكەن. سۇراستىرسا، «كوكسۇڭگى» اتاعى ەلگە جايىلعان، «قاز بەن ۇيرەكتى بيدايىقتاي قىرادى» دەگەن اتاعى ءدۇيىم ەلگە تاراعان العىر لاشىن وسى بولىپ شىققان. لاشىنعا قاتتى قىزىققانمەن، قوناققا شاقىرىپ وتىرعان ءۇيدىڭ قۇسىن سۇراۋعا شورمان ۇيالعان.
ەندى، ىشىنە ءتانىنى قوسا، ايعانىمعا جاقتاستار، «قالاۋىڭدى ال!» دەپ شۋلاعان سوڭ:
— قيساڭدار، سول لاشىندى بەرىڭدەر! ودان باسقا قالارىم جوق، — دەگەن شورمان.
ءتانى العىر قۇسىن قيماي، «باسقا قالاعانىڭدى تۇگەل بەرەيىن، بۇنى قولقالاما! — دەپ قيقاڭداعاندا، اتىعاي قاراۋىلدىڭ، يگى جاقسىسى جالىنىپ-جالپايىپ ارەڭ اپەرەدى، شورمان وعان قاتتى ريزا بولىپ قايتادى.
شورمان ايعانىمدى قوناققا شاقىرىپ كەتتى. «الداعى جىلدا بارامىن» دەپ ۋادە قىلدى ول. ءبىراق، ۋادەسىنە جەتە المادى.
كوكشەتاۋ دۋانىنداعى ەڭ ءىرى فەودالدىڭ بىرەۋى، اتىعايدىڭ انداعۇل رۋىنان شىققان قارا — توقانىڭ ءزىلعاراسى ەدى. ونىڭ نەمەرە ءىنىسى — بايتوقانىڭ شوپانى، سول ماڭايدىڭ: ون مىڭ قوي، بەس مىڭ جىلقى، بەس ءجۇز تۇيە ايداعان ەڭ ءىرى بايى ەكەن. شوپان مومىن، ءزىلعارا تەنتەك بولعان.
ەسىل وزەنىنىڭ قازىرگى سولتۇستىك قازاقستانعا قارايتىن بويىندا شاماسى — ءجۇز كيلومەتردەي جەر، سول ءبىر شاقتا، ءزىلعارا مەن شوپاننىڭ مەنشىگى ەكەن. ولاردىڭ ءارقايسىسى ۇش-تورتتەن ايەل العان، قىزدارى دا، ۇلدارى دا كوپ بولعان. مىسالى ءزىلعارادا ون ءتورت ۇل بولدى دەسەدى.
«روسسياعا باعىندىڭ» دەپ، وسى ەكى بايدى كەنەسارىنىڭ اكەسى قاسىم شابادى دا، سودان قاستاسقان ءزىلعارا، ورىس اسكەرىنە باسشى بولىپ، ك،اسىمدى دا، كەنەسارىنى دا ارقادان ايداپ تىنادى، سول قىزمەتى ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى وعان حورۋنجيي ءچينىن جانە دۆوريان اتاعىن بەرەدى. سونداعى گراموتاسى، قىزىلجاردىڭ قازىرگى مۋزەيىندە ساقتاۋلى.
حان تۇقىمىنا وشىككەن ءزىلعارا، ءۋالى ولگەننەن كەيىن، حاندىق جويىلىپ، دۋان قۇرىلعاننان كەيىن، كوكشەتاۋ دۋانى اعا سۇلتاندىق قىزمەتىنە تالاسادى. ول كەزدە حان تۇقىمدارىنا ارقا سۇيەيتىن سپەرانسكيي، ەلدىڭ تىلەگىنە قاراماستان ايعانىمدى تاعايىندايدى.
ءبىراق ءزىلعارا جاعى تىنبايدى. ءوتىنىش حاتتى پاتشانىڭ اتىنا توپەي بەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە سپەرانسكيي ءوزىنىڭ ورنىنا ۆيليامينوۆ كەلەدى. ول كەزدە باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىندا دا، سىبىرلىك قازاق دۋاندارىنىڭ قارماسىندا دا، جالعىز ايعانىمنىڭ ۇستىنەن ەمەس، دۋاندارداعى اعا سۇلتانداردىڭ ۇستىنەن دە ارىزدار ەتىپ جاتادى. سولاردى تەكسەرتىپ، كوپ ماتەريالدار راستالعاننان كەيىن، ۆيليامينوۆ حان تۇقىمىنان بولىپ كەلە جاتقان اعا سۇلتانداردى بىرتىندەپ وزگەرتىپ، ورىندارىنا رۋلارىنىڭ بەدەلدىلەرىن وتىرعىزۋ شاراسىنا كىرىسەدى، الدىمەن وققا ۇستاعانى — ايعانىم.
شورمان قۇدا ءتۇسىپ كەتكەننىڭ كەلەر جىلىندا، ۆيليامينوۆ ايعانىمدى اعا سۇلتاندىقتان بوساتادى دا، ورنىنا ءزىلعارانى بەكىتەدى. وسىنى ازا تۇتقان ايعانىم، كىشىرەيگەن كۇنىندە شورماننىڭ ۇيىنە قوناققا بارۋدى نامىس كورەدى.
قىزمەتسىز ايعانىم ۇيىندە تۇرىپ جاتادى. جولاۋشىلاردىڭ اتىمەن دوعارادى. وقۋداعى شىڭعىستى ساعىنعان شاقتا، ارا-تۇرا ۇيىنە الدىرىپ ماۋقىن باسادى.
بالا كەزىندە شىڭعىستىق بويى شارعا بولۋشى ەدى. سونداي بالالاردىڭ كەيبىرى، ەرەسەك بولا، بيىكتەپ تە كەتەدى. ءبىراق، ونداي بالالاردى «بۋىلىپ ەستى» دەيدى.
شىڭعىس ءسويتتى. وقۋىنىڭ العاشقى ءتورت جىلىندا ول كەلمەگەن ەدى. «بارسام بالانىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ ۇيگە قايتام دەر، امان بولسا، كورۋ ەشقايدا قاشپاس، الاڭسىز وقىسىن»، -دەپ، سالەم-ساۋقاتىن كىسىدەن جىبەرەتىن، ايعانىمنىڭ ءوزى ومبىعا بارمايتىن. شىڭعىس ۇيىنە شكولانىڭ ءتورت كلاسىن بىتىرگەن جىلى ون ءتورت جاسىندا كەلدى. ساعىنىپ كورگەن بالاسىن ءۇشىنشى جازدا كەلگەنىندە، ايعانىم ءتىپتى تانىماي قالدى. ول جاس مولشەرىنەن ۇزارىپ، سورايىپ كەتكەن، جانە بالا شاعىنداعى قۋاڭدىعى وزگەرىپ، بەتى وزگەرىپ، اجارلى جەتكىنشەك بولعان. اسكەرلىك شكولا فورماسىنداعى كيىمدەرى دە اسا جاراسىمدى.
ءبىلىم جاعىنان دا وسكەن. وفيسەرلىك شكولانىڭ ازيالىق بولىمىنە تۇسكەن ول، ۇيدەن كەتكەندەگى مۇسىلمانشا ءبىلىمىن الدەقايدا تەرەڭدەتىپ، «قۇراننان ماعىنا ايىرارلىق» حالگە جەتكەن. ازيالىق ءبولىمنىڭ نەگىزگى وقۋى تاتار، شاعاتاي، اراب تىلدەرىندە جۇرگەنمەن، ورىسشا ساباق تا وقىلاتىن. شىڭعىس ورىستىڭ ءتىلى مەن جازۋىنا دا توسەلىپ الىپتى.
شىڭعىس تا شەشەسىن تانىماي قالدى: ونىڭ بۇرىنعى سىمباتتى سۇلۋ دەنەسى ءقازىر جالپايا سەمىرىپ، جۋاندىعىنا ەكى قۇشاق ارەڭ جەتەتىن حالگە كەلگەن. سودان بۇرىنعى سۇڭعاق دەنەسى الاسارعان سياقتانىپ، ۇرگەن قۋىقتاي دومالانىپ قالعان. بۇرىنعى سيدام، تولىق بىلەگى دە مايلانىپ، تومەنگى جاعى سالقىلداپ سالبىراپ كەتكەن. بۇرىنعى سالالى سۇلۋ ساۋساقتارى دا ەتەيىپ، بۋىن-بۋىندارىنىڭ اراسى بۇلتيا تومپايىپ كەتكەن. بۇرىنعى اشاڭ بەتى جالپايىپ، تومەنگە سارقىلعان قالىڭ ماي يەككە جەتە بولشەكتەنگەن دە، ار جاعىنداعى سالبىراعان جالپاق بۇعاق كەۋدەسىنە تىرەلىپ، باستى كەيىن قاراي كەكجيتىپ تاستاعان. بۇرىنعى جان-جاعى جايپاق ۇلكەن قارا كەزىنىن، توڭىرەگىنە دە تومپايعان ماي ۇيەلەپ، جارتاستاردىڭ قىسپاعىنا قامالعان كولشىكتەي كىشىرەيىپ قالعان. بۇرىن اتىلار جەبەدەي سۇيرەلىپ، قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇراتىن كىرپىكتەر تەرەڭ سۋدان باسى قىلتيعان قۇراقتاي عانا كورىنەدى. بۇرىن قاباعىنا قالىڭداي، يميە بىتكەن قاسى، استىنان كەرگەن مايدان سيرەي جالپايىپ، جارتاستىڭ، جىگىنە بىتكەن كودە سياقتانادى. بەتكە بىتكەن مايدىڭ قاماۋىندا قالعان بۇرىنعى سۇلۋ قىر مۇرىن، تولقىندار اراسىندا قالىقتاعان كىشكەنە قايىقتاي. بۇرىنعى ادەمى باستى استىنان باعاناداي تىرەپ تۇراتىن جۇمىر، ورەلى مويىن ءقازىر مىقىرايىپ، مايلارى سەمىز قارتاداي قاباتتاسىپ كەتكەن... قىسقاسى، بۇرىنعى سۇلۋ سىمبات پەن ايتا قالارلىق اجاردان، سارقىلعان كولدىڭ ەلەۋسىز شۇقاناعى سياقتانىپ، جۇقا ەرىندى، بۇرمە ادەمى اۋزى عانا قالعان. ول دا جابىق كەزىندە عانا ادەمى ەكەن. ەگەر اشىلسا، جاعىندا بۇرىن جىپكە تىزگەن مەرۋەرتتەي جالتىلدايتىن تىستەر جوق: قاتارلارى سيرەگەن، قالعاندارى سارعايعان! قانداي سەمىرگەندە دە اجارىن ساقتايتىن ادامدار بولادى عوي؟ ايعانىمدا اجار قالماي، بۇرىنعى قوڭىر، ادەمى كەسكىنى شالا پىسكەن ەتتەي، قارامىقتانا بوزارىپ، ءوڭى اجىمدەنىپ كەتىپتى!..
شەشەسىنىڭ بۇرىنعى سۇلۋ سىمباتىنا قايران قالاتىن، ودان تۋعانىنا قاتتى ماقتاناتىن، ءار كەزدە قىزىعا قارايتىن شىڭعىس، مىنا قالپىن كورگەندە شوشىپ كەتتى. جاسى قىرىققا جاڭا عانا جەتكەن شەشەسىنىڭ سىر-سىمباتى بۇلايشا بۇزىلۋىن، شىڭعىس ونىڭ تەك قانا قيمىلسىز توق تۇرمىستا سەمىرۋىنەن دەپ ويلاعان جوق، باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتاردىڭ جانشۋىنان دەپ جورىدى.
ايعانىمنىڭ جۇرەگى دە قىسىلادى، وقتىن-وقتىن دەمى تارىلىپ، تالىقسىپ قالاتىن بولىپتى. ومبىعا بارعىسى كەلگەنمەن، كەيىنگى جىلداردا ول وسى سارقىتىنان قورىپ، ۇيىنەن شىعا المايدى ەكەن.
كەيبىر قىسىلعاندا «ءولىپ كەتەم بە؟» دەپ، شىڭعىسىن كورە الماي كەتەم بە؟» — دەپ تە قورقاتىن ايعانىم، بالاسىنىڭ، امان، ابىرويلى كەلۋىنە قاتتى قۋانعاندىقتان، باسىلۋدان جەڭىلىپ، سىرقاتىنان ايىعىپ كەتكەندەي بولدى.
بالاسىنىڭ جاقسى ادام بولۋىنا كۇدىگى قالماعان ايعانىمنىڭ ەندىگى تىلەگى-وسى بالاسىنىن، ۇيلەنگەنىن كورۋ.
بۇل ارمانىنا ءقازىر-اق جەتەر ەدى، «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەگەندەي، ون ءتورت جاستاعى شىڭعىسىن ۇيلەندىرە سالار ەدى، (سول جاستا ۇيلەنەتىندەر قازاق اۋىلدارىندا تولىپ جاتىر)، اتتەڭ — كەلىنىنىڭ جاستىعى. ول بيىل توعىزدان ونعا عانا قارايدى!.. يسلام شاريعاتىندا، قىزدى توعىز جاسىنان باستاپ كۇيەۋگە بەرۋگە بولادى. «قازاق تا مۇسىلمان» دەگەنىمەن، ونىڭ عۇرپىندا، بۇل جاستاعى قىزدى كۇيەۋگە بەرۋ جوق. «بورىكپەن ۇرعاندا جىعىلماسا بولادى» دەگەنمەن، وتاۋ يەسى» بولماي، ياعني ون ءۇش جاسقا شىقپاي، ەشبىر قازاق كۇيەۋگە قىز بەرمەيدى. سوندىقتان، ايعانىمنىڭ ەندىگى ارمانى — شورمان قىزى زەينەپتىڭ ون ءۇش جاسقا تولۋى بولدى.
ءبىراق، ايعانىمعا بۇل ارمانىنا جەتە الماۋ ءقاۋپى تۋىپ قالدى. شىڭعىس ۇيىنە كەلىپ كەتكەننەن ەكى جىل كەيىن، كوكتەمدە، شورماننىڭ ارناۋلى جىبەرگەن ادامى كەلىپ:
— بالاڭ بۇزىلىپ ءجۇر دەيدى، پاتەرگە تۇرعان ساتتاردىڭ قىزىن الاتىن بولىپتى دەيدى، — دەگەن سۋىق حابار ايتتى.
مىنا حابار ايعانىمنىڭ قۇلاعىنا ىستىق قورعاسىنداي قۇيىلىپ، العاش ەستىگەندە تالىپ قالدى. ەسىن جيا قايتا سۇراعاندا:
— ويىن ءسوز بولسا، ات قيناپ ادەيى كەلەم بە؟ شوراعاڭ مەنى جىبەرە مە؟ راس سەز كورىنەدى بۇل. «بۇلىنبەي تۇرعان ۋاقىتتا بۇل پالەنى جويسىن، ايعانىم، ايتپەسە، تۇرىساتىن جەرىن ايتسىن!» دەپ جىبەردى قۇداڭ، — دەدى، كەلۋشى.
ەندى يلانباۋعا امال نەشىك!
ءارى اكىمدىكتەن ايرىلىپ، ءارى دەنەسى اۋىرلاپ، ءارى سىرقاتتانىپ، سوڭعى جىلداردا جۇرىستەن مۇلدەم قالعان ايعانىم، قاسىنا بەس-التى عانا جولداس ەرتىپ، ءۇش پار ات جەككەن پاۋەسكەنىڭ كەڭ ىشىنە كۇتۋشىسى كۇنكەنى عانا وتىرعىزىپ، بوجىسىن اتشىسى تۇتقىشتىڭ، بالتامبەرىنە ۇستاتىپ، ەرىتكەن بىرەر كىسىسىن پار ات جەكتىرگەن تاران-تاسقا وتىرعىزىپ، ومبىعا بەت قويدى. ويى، بۇرىس بولسا دا جولدا قۇداسى شورمانعا سوعىپ، اڭگىمەنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن ءوز اۋزىنان ەسىتۋ، سودان ءارى نە ىستەۋدى اقىلداسۋ.
ەستۋىنشە، شورمان «نيازدىڭ قاراكولى» اتالاتىن تۇستى جايلاپ وتىر. وعان سىرىمبەتتەن بۋراباي تاۋىن باسا ءجۇرۋ كەرەك.
ايعانىم بۇعان دەيىن ەل ارالاي قالسا، ءۋالىنىڭ ءتىرى شاعى تۇگىل، جەسىر كۇنىندە دە، كەزىككەن اۋىلدار «جاتىپ جاستىق ءيىلىپ توسەك بولىپ»، كوپ جەردە ارناۋلى ءۇي تىگىپ، حان كوتەرە كۇتىپ الاتىن-دى. مىنا بەتىندە ولاي بولمادى. حابارسىز وتىرۋىنان با، الدە «حاندىعىنان ءتۇسىپ قاپتى» دەپ ەستۋىنەن بە، كەيبىر اۋىلدىڭ «يەلەرى» — «ۋاقىتىمىز جوق ەدى، اناۋ ەدى، مىناۋ ەدى...» دەپ ۇيلەرىنە تۇسىرمەدى، تۇسىرگەندەرى «توقتى-تورىم» سياقتىلاردى سويىپ، بۇرىنعى قۇلىننان، تايدان تارتاتىن تاباقتارىن كورسەتكەن جوق.
جولشىبايعى ەلدەردىڭ مىنا قالپىنان شوشىعان ايعانىم، «شورماننىڭ ءۇيى قالاي قارسى الار ەكەن؟» دەگەن قاۋىپتە بولدى.
ايعانىمنىڭ قاراكولگە بەتتەپ شىعۋىنان شورمان حاباردار ەدى. ونىڭ قۇدالىق كوڭىلىنە كۇدىگى جوق-تى، جاقسى قارسى الۋعا نيەت ەتتى دە، «قاپى قالمايىق» دەپ، ايعانىم كەلەر جولدىڭ ءبىر كۇندىك شاماسىنا، ءار جەردە، جۇيرىك اتتار مىنگىزگەن توسقاۋىلدار قويدى.
— ارعى تۇپتەگى ات، حابارلانا سالىسىمەن، بەرى قاراي شاپسىن. ول بەرى قاراي، ودان بەرگى دە بەرى قاراي شاۋىپ... دەگەندەي، حابارىن تەز جەتكىزىڭدەر! — دەپ تاپسىردى شورمان.
توسقاۋىلدار كەتكەننەن كەيىن، شورمان قاراكولدىڭ مال تۇياعى تيمەگەن، ءشوبى جەلپىلدەپ ءوسىپ تۇرعان ءبىر جاعاسىنا اق ۇيلەر تىككىزىپ، ءىشىن ءساندى تۇردە جيناتتى، سول ماڭعا جەلى قاقتىرىپ، ايعىر ءۇيىرلى ساۋىن بيە بايلاتتى. سىباعاسىنا ۇنەمى قۇلىن مەن تاي سويۋدى ۇيعاردى. سولاي كۇتىنگەن شورمان، قارجاس پەن سۇيىندىكتىڭ ماڭايداعى باي اۋىلدارىنا:
— «سۇلتاندىقتان ءتۇستى» دەگەنمەن، ابىلايدىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ وتىرعان ادام، وسەكشى جۇرت «پالەن-تۇگەن» دەگەنمەن، حان توسەگىن قاسيەتتەپ ۇستاپ وتىرعان كىسى، بۇل مەنىڭ عانا قوناعىم ەمەس، قارجاس، سۇيىندىكتىڭ ورتاق قوناعى، قۇداعي — مەنىكى بولعانمەن، بايبىشە — جۇرتتىكى؛ «قاپى قالدىق» دەمەڭدەر، كۇتىنىپ وتىرىڭدار، — دەپ حابار ايتتى. ولاردىڭ ءبارى دە كۇتىنۋگە كىرىستى.
ايعانىمدى جاقسى قارسى الۋعا جينالعاندا، شورمان «تورە كۇيەۋدەن ايرىلام» دەپ ۋايىمدامايدى، وعان، ءقازىر قۇنى ارزانداعان تورەنىڭ «بۇتى ءبىر-اق تيىن». شورماننىڭ شىمبايىنا باتاتىن نارسە — نامىس. اۋەلى — ومبىدا، ودان كەيىن — كوكشەتاۋدا جەر كۇڭىرەنتكەن توي جاساپ اتاستىرعان قىزىن، تورەنىڭ قالادا قاڭعىرىپ جۇرگەن ءبىر «شىكىراسى» الماي كەتسە، «باعىم دا، مالىم دا ءوسىپ بولدى» دەپ ەسەپتەيتىن وعان، ەل الدىندا بۇدان ارتىق ءولىم بار ما؟..
بويىن وسى نامىس كەرنەي باستاعان شورمان، اۋەلگىدە «ومبىعا بارىپ، شىڭعىستى رايىنان قايتارسام قايتەدى؟» دەپ ءبىر جەلىكتى دە، تاعى «ءتىلىمدى السا جاقسى، ايتپەسە، بەتىم قايتار» دەپ تايسالدى. ومبىداعى وقۋعا تۇسكەلى، شورمان شىڭعىستى تالاي كوردى. باستاپقى كەزدە ءوز قاراجاتىنا وقىتپاق بولىپ، «سىباعاڭ» دەپ جاز — قويىن، قىتايىن جىبەرىپ تۇردى. ءوزى جولىققاندا كيىم-كەشەگىڭە» دەپ، «باسقا راسحودىڭا» دەپ اقشا دا تاستاپ كەتتى. العاش ول سىيلىقتاردى جاقسى قابىلدايتىن شىڭعىس، سوڭعى بىرەر جىلدارى «قاجەتى جوق» دەپ المادى. ەندى بايقاسا، ونىسى — ساتتاردىڭ قىزىمەن اۋلىگۋىنىڭ سالدارى ەكەن.
شورماننىڭ ەستۋىنشە، شىڭعىس شەشەسىنەن قورقادى دا، سىيلايدى دا. ونىڭ ويى — شىڭعىستى رايىنان شەشەسى ارقىلى قايتارماق.
كۇتىنگەن شورمان، ايعانىمدى قوزى-كوش جەردەن قارسى الۋعا جينالدى. قاسىنا رۋ باسىلارى، نوكەرلەرىمەن بىرگە جاسى سول جىلى ون ەكىدەن ون ۇشكە شىققان قىزى — زەينەپتى ەرتىپ الدى.
زەينەپ تۋعان كەزدە، شورماننىڭ شەشەسى مامىق ءتىرى ەكەن. شورمان اتقا ءمىنىپ اتاقتى ادام بولعاننان كەيىك، ءبىر جاعىنعان جۇرت مامىقتى «ماماڭ» دەپ كەتكەن. شورماندى جۇرت دەنە جاعىنان اكەسىنە كەلگەنمەن، اجارى مەن اقىلى شەشەسىنە تارتقان دەسەدى. جاستاي جەسىر قالعان مامىق، جالعىز بالاسى — شورماننىڭ اقىلشىسى ەكەن. ونىڭ اتاعى شىعۋىنا العاش شەشەسى سەبەپ بولعان دەسەدى.
شورمان 1797 جىلى تۋعان. ون ءۇش جاسىندا بيلىك ايتىپ اتاعى شىعا باستاعان ونى، «قىزىق كورەم» دەپ شەشەسى ون ءتورت جاسىندا ۇيلەندىرىپ، ءبىر بايدىڭ بوي جەتىپ وتىرعان قىزىن اپەرگەن. اتى-توپان ەكەن.
كەلەر جىلى ايەلى ۇل تاۋىپ، اتىن مۇسا قويادى. ودان كەيىن تۋعان ۇلدىڭ اتى-يسا بولادى. زەينەپ سودان كەيىن، 1820 جىلى تۋادى.
زەينەپتى جۇرت شەشەسى — توپانعا تارتقان ەدى دەيدى. ول — بەتىندە قانى ويناعان، قىزىل-شىرايلى سۇلۋ كىسى ەكەن.
قىزدان العاشقى كورگەن ءبىرىنشى نەمەرەسى بولعاندىقتان، زەينەپتى مامىق تۋا سالا باۋىرىنا سالادى دا، شىن ەمىرەنگەن ەمشەگىنەن ءسۇت شىعىپ، اۋىزدانعان كۇنىنەن ءوزى اسىرايدى. ءتىلى شىعا «شورماننىڭ ەمەس، كۇشىكتىڭ بالاسىمىن» دەپ ۇيرەتەدى اجەسى. «كەنجەم» دەپ ەركەك-شوراشا كيىندىرگەن زەينەپكە اجەسى-شورماندى «اعاڭ» دەپ، ايەلىن — «جەڭگەڭ» دەپ، ەكەۋىن دە ەركەكشە بوقتاتىپ داعدىلاندىردى. تابيعاتىنان با، دالداڭداۋىنان با، — زەينەپتىڭ ءتىلى «ر» ءارپىن «ي» عىپ، «س» ءارپىن «ش» عىپ سويلەيتىن شولجاڭ بولادى. ءوزىن «ۇلمىن» دەپ تۇسىنگەن زەينەپ، كىشكەنە كۇنىنەن تايعا، قۇنانعا، اتقا ءمىنىپ ۇيرەنەدى. ول اۋىلدا ات ءمىنۋدى مىسە تۇتپاي، مالداردى، اسىرەسە-جىلقىلاردى باعىساتىن بولدى.
كىشكەنە كۇنىنەن بۇلا بولىپ، ۇنەمى ات ۇستىندە جۇرگەندىكتەن بە، الدە، ءىرى دەنەلى تۇقىمىنا تارتقاندىقتان با، — زەينەپ بويشاڭ بولىپ ەستى. ونىڭ جاسىن بىلمەيتىن ادام، ون ەكى-ون ۇشتە ەمەس، ون بەس، ون التىدا دەرلىك ەدى.
اكەسىنىڭ ايعانىممەن قۇدا بولعانىن، اتاستىرعان ادامىنىڭ اتى — شىڭعىس ەكەنىن، ونىڭ حان تۇقىمى ەكەنىن، ومبىدا ورىسشا وقىپ جۇرگەنىن زەينەپ ەستيتىن. كۇيەۋى «تولقىپ ءجۇر» دەگەن ءسوزدى اكە-شەشەسى، تۋىستارى جاسىرعانمەن، سىبىرلاعىش جۇرت ەستىرتكەن ءبىراق، بالالىق ساناسى بويىنان كەتپەگەن زەينەپ، وسەككە ءمان بەرمەي، نەمقۇرايدى قارايتىن.
ءسويتىپ جۇرگەندە، قۇلاعىنا «قايىن ەنەڭ كەلە جاتىر» دەگەن حابار شالىندى. نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، زەينەپ ساسىپ قالدى. قاسقىر قاماعان كيىكتەي، قايدا بارارىن بىلمەي قالعان زەينەپتىڭ قورعالار جالعىز ءتۇپ-«ءشيى»-اجەسى ەدى، ول سورىنا قاراي، وتكەن جىلى وپات بولعان. مامىق ولگەننەن كەيىن دە زەينەپ تۋعان اكە-شەشەسىنە جولاماي، اجەسىنىڭ «ۇلكەن ۇيدەگى» توسەگىندە جاتىپ، سول ۇيدە تۇراتىن. ونىڭ قاسىندا اجەسىنىڭ كۇتۋشىسى -بۇتىكەي عانا بولاتىن. اجەسى بار كەزدەگى راحاتىن ساعىنعان زەينەپ، ونىڭ توسەگىنە سان رەت جاسىن توككەن...
ءوزىن ءالى دە «ۇلمىن» دەپ جۇرەتىن زەينەپتىڭ «قايىن ەنەڭ كەلە جاتىر» دەگەن حابار توبەسىنەن جييدەي ۇردى. ءوزىنىڭ «ۇل» ەمەس، «قىز» ەكەنىن ول سوندا عانا ءتۇسىندى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
زەينەپتى بۇل تۇيىقتان اعاسى-مۇسا الىپ شىققانداي بولدى. ونىڭ جاسى ون بەستە ەدى. وقۋ جاسىنا جەتكەن ونى اكەسى ومبىداعى سوعىس شكولىنا اپارىپ بەرمەك بولعاندا مامىق بايبىشە:
— تاستا، قارشادايىنان ىسقاياق قىپ ۇيدەن الىسقا قۋماي! — دەپ قارسى تۇرعان.
— ەندەشە، جاقىن جەردەگى بايان اۋلاعا اپارىپ وقىتايىق، — دەگەندە، مامىق بوساڭسىپ:
— قايدا؟ قانداي وقۋ؟ — دەپ سۇراعان.
— بايان اۋلادا مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا جاقسى ءبىلىپ شىعادى — دەگەن سوڭ، مامىق كونگەن. مۇسا بايان اۋلاداعى ورىس شكولاسىنا ون ءبىر جاسىندا تۇسكەن.
ارقا مەن ءسىبىردىڭ قوڭىرجاي، قۇرعاق، تازا اۋاسى سەبەپ بولدى ما، الدە داۋلەتتى ۇيدە تۋىپ، ەركىن وسۋىنەن بە، مۇسا بيىك، بالۋان دەنەلى، سۇلۋ كەسكىندى جەتكىنشەك بولدى.
اقىلدى دا، وقۋعا تۇتىندى دا بولىپ وسكەن مۇسا« اجەسىنىڭ ىقپالىمەن زەينەپتى «اتامنىڭ بالاسى» دەپ، — «جاسى كىشى بولسا دا، جولى ۇلكەن اعا» دەپ قادىر تۇتاتىن. بىرگە تۋعانىن بىلەتىن زەينەپ مۇسانى دا جاقسى كورەتىن. «جاقىنداسا — تىستەسىپ، الىستاسا — كىسىنەسىپ» دەگەندەي، ەكەۋى جۇعىسا كەتسە شايىرعالداسىپ قالاتىن. سوندا الدىمەن زەينەپ سوقتىعىپ، مۇسانى بوقتايتىن دا، سابايتىن دا. جانىنا تاياق باتىپ بارا جاتقاندا عانا زەينەپتى باۋىرىنا قىسىپ، اياق-قولىن بوساتپايتىن، دارمەنسىز زەينەپ بالاعاتتاپ ءتىلىن وتكىزە الماعاندا بەتىنە تۇكىرەتىن. تەنتەك زەينەپ ەركەلىگىن كوتەرەتىن اعاسى بايان اۋلاعا وقۋعا كەتكەندە ساعىنىپ، ءجيى بارىپ جۇرەتىن اكەسىنەن قالمايتىن.
«ايعانىم كەلە جاتىر» دەگەن حابار ەستىلگەندە، مۇسا بايان اۋلاداعى شكولانى «جاقسى وقىدى» دەگەن كۋالىكپەن اياقتاپ، ەندىگى ويى — ومبىداعى سوعىس شكولىنا ءتۇسۋ بولىپ، تۋعان ۇيىنە كەلىپ جاتىر ەدى.
بۇل حاباردان زەينەپتىڭ ساسقالاقتاۋىن تەك مۇسا عانا ءتۇسىندى. تۇسىنگەنمەن امال نەشىك؟ زەينەپتى شىڭعىسقا اتاستىرعانىن ول الدەقاشان ەستىگەن، ءبىراق بالالىق ساناسى ءمان بەرگىزبەگەن. مىنە، ويىنشىق سياقتى كورىنگەن سول وقيعا ەندى شىنعا اينالدى. «شىن» بولعاندا، ازىرگە ۇزاتىلايىن دەپ جاتقان زەينەپ جوق سياقتى، قايىن ەنەسىنىن، كەلۋىمەن زەينەپتىڭ «ۇلدىسى» ءبىتىپ، ەندى شىڭعىسقا — «قالىڭدىق» ايعانىمعا «كەلىن» اتالاتىن سياقتى. «شىڭعىس زەينەپتى المايدى-مىس» دەگەن وسەك، مۇسانىڭ قۇلاعىنا ءالى شالىنعان جوق.
باسقا قىزدار سياقتى، «قالىڭدىق»، «كەلىن» بولۋ، قارىنداسى زەينەپتىڭ دە اتتاپ وتە المايتىن تاعدىرى ەكەنىن ەندى عانا ايقىن تۇسىنگەن مۇسا، ءالى «ەمشەك تابى — اۋزىنان بەسىك تابى — ارقاسىنان كەتكەن جوق» دەپ، ءسابي دەپ تۇسىنەتىن قارىنداسىن ۇيالتپاۋ قامىن قاراستىردى. بۇل جونىندە ءوتىنىش ايتار ادامى، — شەشەسى توپان. ول بەيپىل تىلدىلىگىنىڭ ۇستىنە، بالالارىنا اسا قاتال كىسى ەدى. باستىعى مۇسا عىپ، ول وزىنەن تۋعان بالالارىن كىشكەنە كۇنىنە «ءبىر شىبىقپەن ايداپ» قاباعىنىڭ قاعۋىنا باعىندىرىپ وسىرگەن. ايتقانىن ورىنداماسا، سىلەيتىپ سويادى دا سالادى، سوندىقتان، بالالارى الدىندا قۇرداي جورعالايدى. تەك، ەرەكشە ۇستايتىنى — زەينەپ. سىيلاساتىن قايىن ەنەسى تيتتەيىنەن باۋىرىنا ساپ «بالا» قىلعاننان كەيىن، زەينەپتىڭ وعاش قىلىقتارى كوپ بولا تۇرا، توپان ونى بەتكە قاقپايتىن، ءتىلىن دە، قولىن دە تيگىزبەيتىن. مامىق ولگەننەن كەيىن دە وسى ادەتىن وزگەرتپەگەن. سوعان سايكەس، زەينەپ تە وعاش قىلىقتار جاسامايتىن بولعان. ءبىراق، ايعانىم كەلە جاتقان حابارى ەستىلگەنشە، «ۇلدىعىن» وزگەرتپەي، ەركەك-شوراشا كيىنىپ جۇرە بەرگەن.
ايعانىم حابارى ەستىلە، توپان جاقىن ابىسىندارىنىڭ جاستاۋ جاعىنا:
— اناۋ شولجاڭ قىزعا ايتىڭدار، «قايىن ەنەڭ كەلە جاتىر» دەڭدەر. ەندى ول «ۇلمىن» دەۋىن قويسىن. قىزدىڭ اتى — قىز. ءوزى جانە دارداي بوپ ەرجەتىپ قالدى. ءتوسى دە شىعىپ كەلەدى. ەتجەڭدى بالا. ەندى سيراقتارىن سيديتىپ، بوكسەسىن بۇلتيتىپ شالبار كيۋى جاراسپايدى. قىز سانىمەن كيىنسىن. شاشىن ەندى جاز-جالباعايدىڭ، قىس — تىماقتىڭ ىشىنە ءتۇيۋىن قويسىن دا، بۇرىمداپ، قىز سياقتى ءورسىن، — دەدى.
بۇل ءسوزدى ايتىپ بارعان جەڭگەلەرىن زەينەپ سىباي بوقتادى دا ۇيىنەن ايداپ شىقتى. سونى ايتىپ كەلگەن جەڭگەلەرىنە:
— وقاسى جوق، — دەدى توپان. — قىزشا كيىنبەسە دە، قىز ەكەنىنە قۇلاعى عانا بەرسىن. كۇيەۋدىڭ، باسقا قىز قۇتىلماعان قۇرىعىنان ول دا قۇتىلىپ قايدا بارار دەيسىڭ.
جەڭگەلەرىن قۋىپ شىققان زەينەپ، قورقىنىشتان با، ىزادان با دەنەسى قاتتى قىزىپ اۋىرىپ قالدى. نەگە اۋرۋ سەبەبىن زەينەپ ەشكىمگە ايتقان جوق، مۇسادان باسقا ادام جايىنا تۇسىنگەن دە جوق؟ سول سىرقاتىن مەڭدەتپەۋ تۋرالى مۇسا شەشەسىنە قىڭقىلداپ ەدى، ول ەجەلگى داعدىسىمەن، بالاسىن بەتىنەن قاۋىپ تاستادى.
— نەمەنە، ايتىپ تۇرعانىڭ؟ — دەدى ول، — قىز ەكەنىن قۇدايدان جاسىرماعاندا، ادامنان جاسىرامىسىڭ؟ قىز بولىپ جارالعان سوڭ بايعا بارماي قايتۋشى ەدى؟ سول دا ۋايىم بولىپ پا؟ تۇبىندە ايتىلماي قويمايتىن نارسە بولعاسىن، نەمەنەسى بار ونىڭ، ايتپايتىن؟ ايتقان كىسىنىڭ قۇلاعىن كەسسەڭ، مەنىكىن كەس! ايتپەسە، باستى قاتىرما!
شورمان ايعانىمدى قالىن، نوكەرمەن تۇستىك جەردەن قارسى الدى دا، قوشەمەتپەن اكەلىپ، قاراكولدىڭ جاعاسىنا دايارلاتقان اق ۇيىنە ءتۇسىردى. ونىڭ ويى، بۇرىن كەلمەگەن قۇرمەتتى قۇداعيىنا ەرەكشە سىيلار كورسەتىپ، كۇتىنىپ وتىرعانداردىڭ بارىنەن ءدام تاتىرىپ، اسىقپاي اتتاندىرۋ ەدى. سويلەسە كەلە ولاي بولماي شىقتى. شىڭعىس پەن زەينەپ جايىن ايعانىمنىڭ بۇل ارادا كوپتىرگىسى كەلمەدى. قۇداسىمەن ەكەۋى وڭاشا سويلەسكەندە:
— سونداي ءبىر قاڭقۋدى مەنىڭ قۇلاعىم شالدى، — دەدى ايعانىم، — ءبىراق، مەن مۇنى، دوستىڭ ەمەس، دۇشپانداردىڭ تاراتقان وسەگى مە دەپ ويلايمىن. مەن بىلەتىن بالا بولسا. شىعاجان بۇنى ىستەمەيدى. جاستىقتا «اۋلىگۋ» دەگەن دە بولاتىنىن بىلەسىڭ شورمانعا قايسىڭ جەلىكپەدىڭ جاس كۇنىڭدە؟ شىعاجاننىڭ دا ءسويتۋى مۇمكىن. ول جەر — ۇشىق سياقتى نارسە بولماۋشى ما ەدى، ءتايىرى، «ءتىفۋ» دەپ ۇشكىرسە كەتىپ قالاتىن؟ قاڭقۋ راس بولعان كۇندە دە، سويتۋدەن قالمايدى جانە وزگەگە ۇشكىرتپەيمىن، ەزىم ۇشكىرەم، مىقتى بولسا شىداپ كورسىن!.. دەگەنمەن بۇل ۇشىقتى اسقىندىرماۋ كەرەك. ومبىعا تەز جەتۋ كەرەك.
ايعانىم قاراكول جاعاسىندا ەكى-ۇش كۇن تۇنەدى دە، قاسىنا: شورماندى، مۇسانى، زەينەپتى ەرتىپ جانە شورمان ەرتكەن ءبىراز ادامدى الىپ ومبىعا ءجۇرىپ كەتتى.
ول ءجايدا ەشكىم ەشتەڭە دەمەگەنمەن، زەينەپ قايدا، نەگە بارارىن بىلمەي اتتانعان جوق. شىڭعىستىڭ تولقىپ جۇرگەن حابارىن جۇرتتان بۇرىن ەستىگەن شورمان باسىندا بۇل وسەكتى وزگە تۇگىل، ءوزىنىڭ ايەلى — توپاننان دا جاسىرىپ، انىعىنا جەتۋ ءۇشىن ومبىعا استىرتىن كىسى جىبەردى. ول «انىق ەكەن» دەپ كەلگەن سوڭ شىڭعىسقا بارىپ سويلەسۋگە، تورە تۇقىمىن «قيسايعان جاعىنان تۇزەلمەيدى» دەگەن ۇعىمدا جۇرەتىن ول بەتىن شەشەسى ارقىلى قايىرماق بولدى. ايعانىمنىڭ شورمانعا نە ايتقانىن جوعارىدا باياندادىق.
ەرى قانشاما جاسىرعىسى كەلگەنمەن، ول ەستىگەن ەسەكتى توپان دا ەستىگەن، ءبىراق ول «ءوزى ايتقانشا سىر بەرمەيمىن» دەپ، بۇل ءجايدا جۇمعان اۋزىن اشپايتىن. ايعانىمنىڭ كەلە جاتۋ حابارى ەستىلگەنشە شورمان ەشتەڭە دەي قويماعان سوڭ توپان:
— ءاۋ، بالا-بي-اۋ، وسى سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ باستاپ، شىڭعىس جايىندا ەستىگەن-بىلگەنىن الاقانىنا قوندىرىپ بەرگەن.
— جەل ايتقان با، جىن ايتقان با، — سوزدەرىنىڭ ءبارى راس!
ۇستىنەن تۇسكەن شورمان، ەندى بۇلتارا الماي:
— ازىرگە وسىلاي بولىپ تۇر، بايبىشە! — دەپ باستاپ، بار سىرىن اقتاردى.
وڭاشا سىرلاسقان ايعانىم مەن شورمان ومبىعا زەينەپتى الا كەتۋدى ۇيعاردى. سونداعى شەشىمدەرى: شىڭعىس كونسە-كوندى، كونبەسە نەكەلەرىن ەرىكسىز قيدىرىپ تاستاۋ.
بۇل شەشىمدى توپان دا ماقۇلداپ:
— اپار! — دەگەن ەرىنە، — ون ۇشتە وتاۋ يەسى بولعان جالعىز بۇل ەمەس. تالايلار بۇدان جاسىندا دا ۇيگە يە بولىپ كەتكەن.
— ەندەشە، قىزىڭدى جولعا ازىرلە، — دەگەن شورمان.
ەرىنىڭ بۇل بۇيرىعىن ورىنداۋعا كىرىسەردە، توپان قاتتى جۇرەكسىندى. «تەنتەك شىركىن، — دەپ ويلادى ول، — بۇرىنعى قالپىنا باعىپ، ايتقانعا كونبەسە قايتەم؟»
ول زەينەپكە تاعى دا جەڭگەلەرىن جۇمسادى. بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن عانا ولاردىڭ بەتىنەن الىپ قۋىپ جىبەرگەن زەينەپ سوزگە كەلمەي كونە كەتتى.
ويتكەن سەبەبى: اكە-شەشەسى بولىپ، تۋىستارى بولىپ جاسىرعان وسەكتى ول دا الدەقاشان ەستىگەن ەدى. شىڭعىسقا اتاستىرعانىن، زەينەپ العاشىندا-اق ەستىگەن. ءبىراق، بالالىعى ما، ەركەلىگى مە، ايعانىم اۋلىنا كەلگەنشە ءمان بەرمەي، بىرەۋ-مىرەۋ باتىلدىق قىپ تۇسپالداسا، بەتىنەن الىپ بوقتاپ تاستايتىن.
ەسى كىرىپ، ءوزىنىن، ۇل ەمەس، قىز ەكەنىن، تۇبىندە كۇيەۋگە بارماي قويمايتىنىن تۇسىنگەن شاقتا، «كۇيەۋىڭ» دەيتىن شىڭعىستى ول كورۋگە ارمان ەتەتىن، س.ويتە تۇرا، اكەسى بەرتىنىرەك ومبىعا الىپ بارماق بولعاندا، «شىڭعىسقا كەزدەستىرۋدىڭ ارەكەتى بولار» دەپ، «كۇيەۋدى كور سوڭ ۇلدىعىمنان ايرىلىپ، قالىڭدىق بولىپ كەتەرمىن» دەپ بارماعان.
ەندى، مىنە، «سول كۇيەۋ تولقىپ ءجۇر» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن دە زەينەپ نامىستان جارىلىپ ەلە جازدادى. ونىڭ ۇعىمىندا اياعىن تىك باسقان ادامداردان اكەسى — شورماننان اقىلدى دا، اتاقتى دا، بەدەلدى دە، باي دا كىسى جوق. سونداي ادامنىڭ قىزى بولا تۇرا، الدەقايداعى تورە — سىماق بىرەۋ الماي كەتسە، ءتىرى جۇرگەننەن ولگەنى جاقسى ەمەس پە؟
ءىشى وسىنداي ىزاعا تولى زەينەپكە، جەڭگەلەرى ومبىعا اكەسىمەن بىرگە اتتانۋ تىلەگىن بىلدىرگەندە:
— بارام! — دەدى.
بۇل ءسوزدى ەستىگەندە، اكەسى دە شەشەسى دە قۋاندى. ەندىگى ماسەلە، — زەينەپتىڭ ومبىعا قانداي كيىممەن بارۋىندا قالدى. زەينەپ سول كۇنگە دەيىن ەركەك-شورا كيىمىندە جۇرەدى. سونداعى كيىمدەرى قۇندىز قولدانسا قىز بولىپ كەتەتىندەي، بورىكتى ۇنەمى اق بۇيرادان جاساتىپ، كەيبىر سەرى جىگىتتەي، توبەسىن ءبىر ءتۇستى جاسىل پايىمەن تىستاتاتىن بەلىن قىناعان قامزولدى جارقىراعان جىبەك پەن بارقىتتان ەمەس، اق بوتانىڭ تۇبىتىنەن توقىلعان ورمەكتەن؛ شالباردى دا سودان، كەيبىر ەركەك بالالاردىڭ سالتىمەن بالاعىنا ەلىدەي قۇندىز ۇستاتىپ، باتسايىدان ىزعان باۋىنا شوقتان جاسالعان شاشاعىن تىزەسىنە تۇسىرە سالبىراپ جىبەرەتىن؛ كويلەكتى دە ۇل بالالارشا ءبىر ءتۇستى، قوڭىرعا اتالاستان تىكتىرىپ، ەتەگىن شالبارلانىپ الاتىن كۇندەرى ىلعي اق ەلتىرىدەن جاسالعان قامزولشا ىشىك كيەتىن سۋىق كۇندەرى كيەتىن ىشىگىنىڭ ىشى-كۇزەن، نەمەسە سىرتىن شىمقاي قارا قۇلىنداردىڭ تەرىسىمەن تىستاتاتىن؛ تۇتاسىمەن قولدانسا، بۇنداي تەرىلەردىڭ ەكەۋ-ۇشەۋى بالاعا مول جارعاق شىعادى؛ زەينەپكە كەرەگى جەڭدەرىنىڭ قىرقا جوتاسىندا، ەكى ءوڭىرىنىڭ كەۋدە جاق ۇستىندە، قىر ارقاسىندا قۇلىننىڭ جەلكىلدەگەن جالى بولۋعا كەرەك، ولاي جاساۋ ءۇشىن بالا دەمەي، ۇلكەن دەمەي، بەس قۇلىننىڭ تەرىسى كەرەك؛ وسى ءساندى قۋعان زەينەپ تە، شاعىن دەنەسىنە جارعاق-ىشىكتى، بەس قۇلىننىڭ تەرىسىنەن ويىپ جاتاتىن «اجەسىنىڭ بالاسى» دەگەنمەن، «كوپ ۇلدىڭ ورتاسىنداعى جالعىز قىزىم» دەپ جاقسى كورەتىن شورمان دا قاپ-قارا قۇلىنداردىڭ تەرىلەرىن ومبىعا اپارىپ، قارا كومىردەي عىپ بوياتىپ اكەلەتىن بۇل سياقتى شىمقاي قارا قۇلىن جارعاق، وزگە جۇرتتا كەزدەسپەيتىن. زەينەپ جاز ويۋلاپ كەستەلەگەن «شوڭقايما» اتالاتىن قىزىل الا ەتىكتى، قىس قونىشى تىزەسىنەن كەلەتىن ساپتاما ەتىكتى كيەتىن.
وسىلايشا كيىنەتىن زەينەپتىڭ ۇستىنە، قىزدىڭ ەتەگى تىزەدەن كەلەتىن كويلەگى، اجەسى ولگەننەن كەيىن عانا ءىلىندى، شەشەسى — توپان اۋەلى «كيسەيشى» دەگەن ءسوزدى جۇمساق ايتىپ ءجۇردى دە، زەينەپ ءتىلىن الا قويماعان سوڭ، بەلگىلى قاتالدىعىنا باسىپ:
— تاستا ءارى، بوكسەڭدى بۇلتيتپاي!.. سەن قاي ءبىر ارىق قىزسىڭ، شالبار دەنەڭە جابىسا كەتەتىن؟.. سەندەي سەمىز قىزعا، تىلتيعان شالبار جاراسۋشى ما ەدى؟.. كوپتىڭ كوزىندە قۇيرىقتى تۇساقتاي بولىپ جايقاڭداماي، جاسىر ارمەن ءارى، جاراتقاننىڭ ءوزى كورسەتۋدى بۇيىرماعان مۇشەڭدى! — دەپ اقىردى. مويىپ قالعان زەينەپ ءالى دە كونگىسى كەلمەي بۇلتالاقتاي باستاعاندا، توپان ونىڭ جەڭگەلەرىنە:
— قۇرىققا قاشان كەلۋشى ەدى، قۇلىننىڭ ءوزى؟ زورلىقپەن كيگىزبەۋشى مە ەدى، نوقتانى؟ قاراماڭدار قيقاڭىنا!.. باس سالىپ كيگىزىڭدەر! — دەدى.
ەندى، مىنە، زەينەپ اكەسىنە ەرىپ ومبىعا باراتىن بولعان سوڭ، سوعان ارناپ تىكتىرىپ، ساندىققا سالىپ قويعان اسىل كيىمدەر مەن مونشاقتارىن توپان تۇگەلىمەن اقتارتتى دا، قىزىن ەڭ ساندىلەرىمەن بەزەندىرۋگە كىرىستى. ولاردىڭ ىشىندە: قىتايدىڭ، قوقاننىڭ، ورىستىڭ... دەگەن سياقتى نەلەر اسىل ماتالاردىڭ بارىنەن تىكتىرگەن كيىمدەر بولۋشى ەدى، جانە ولاردى ورىستىڭ نوعايدىڭ، قازاقتىڭ اتاقتى شەبەرلەرىنە تىكتىرگەن. ءبىر جۇيەلەرىن زەينەپ ۇستىنە كيگەندە بىلاي دا سۇلۋ جاس قىز، توتىداي قۇلپىردى دا كەتتى.
زەينەپ سىمباتتى دا، كورىكتى دە قىز بولاتىن. ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسى قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى:
نە دەگەن سۇلۋ ەدىڭ جۇرتتان اسقان،
قان مەن ءسۇت اق جۇزىڭدە ارالاسقان، —
كەڭ ماڭداي، قىر مۇرىندى، ءسۇيىر يەك، —
قالام قاس، ويماق اۋىز، ۇزىن كىرپىك، —
مويىنى يىرىلگەن اققۋ — سىندى،
كۇمىستەي اق بۇعاعى تارتتى كۇندى، —
قارا كوزىڭ ءسۇزىلىپ،
قىپشا بەلىڭ ءۇزىلىپ،
اۋزىڭداعى وتىز ءتىس،
مەرۋەرتتەي ءتىزىلىپ، —
بەتىندە جاراسادى سارشا مەڭى، —
كەڭ يىق، جۇمىر بىلەك، سۇيرىك ساۋساق،
تۇسەردەي كوزى كورگەن ونى قاۋساپ، —
نە دەگەن سالتاناتتى كوشىڭ سۇلۋ
اق ءۇيدىڭ جابىعىنداي ءتوسىڭ سۇلۋ!..
دەگەندەي، سىمبات پەن كەسكىن بىتكەننىڭ قازاقى ماعىناسىنداعى ەڭ سۇلۋى ەدى. ونىڭ ۇستىنە، جاراعان سەمىز قۇناجىنداي سىلانا بىتكەن تولىقشا دەنەسى، بويشاڭ تۇرقىن ءتىپتى ادەمىلەندىرىپ جىبەرگەن. «عاقىلىن، كاميل، بۇيىن، زيفا، كىم باحىتىنە ءۋساسىڭ؟» دەپ تاتارلار ايتقانداي، ولەڭ جولدارىندا سيپاتتالاتىن كوركەمدىكتەردەن تەرىلىپ جاسالعانداي ەدى.
زەينەپتىڭ مىنا ءتۇر-تۇلعاسىن كورگەندەر:
— اتتەڭ، ءتىلىنىڭ ازداپ شولجىڭدىعى، ايتپەسە، ۇرعاشى اتاۋلىدا بۇدان سۇلۋ دا، سىمباتتى دا قىز بولماۋعا ءتيىستى! بۇل تەك، اناۋ ومبىدا وقىپ جاتقان تورەنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جان!-دەسەتىن.
— شىركىن، وسى تۇر-تۇلعاسىمەن ەركەك-شورالارشا ەمەس، قىزدارشا كيىنسە، ءتىپتى دە قۇلپىرىپ كەتەر ەدى! — دەپ ارمان ەتەتىن اۋىل ادامدارى.
مىنە، ولار وسى ارمانىنا جەتتى. «زەينەپ قىزشا كيىنىپ جاتىر» — دەيدى، — دەگەن حاباردى ەستىگەندە، جان-جاقتاعى اۋىلداردان «اتتىلى، جاياۋلى» دەگەندەر قاپتاپ كەتتى. ءبىراق، ىرىمشىل توپان، «كوزدەرى تيەدى» دەپ زەينەپتى ۇيىنەن شىعارمادى.
ۇيگە كىرە الماعان جۇرت، سىعالاماق بولىپ كيگىزدى تەسۋگە اينالعان سوڭ:
— ءۇيدى بۇلدىرەدى، قۋىڭدار! — دەدى توپان جىگىتتەرىنە.
سالت ءمىنىپ قامشىلاي قۋعان جىگىتتەردەن، جينالعان حالىق امالسىز قاشتى. سوندا، شۋلاسىپ ايتقاندارى:
— بىلەمىز، نەگە ساندەپ جاتقاندارىڭدى! مايلاپ وتكىزبەكسىڭدەر عوي، قىزدارىڭدى! وتسە — ءسوز سەندەردىكى. ايتپەسە، كورەرمىز!
ولاي دەيتىندەرى، شىڭعىستىڭ تولقۋى تۋرالى وسەكتى بۇل ماڭايدا ەستىمەگەن جان جوق-تى.
ءىزىڭ-شۋدان مەزى بولعاندا، جولاۋشىلار جونەپ كەتتى.
شورماننىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە كىرىسكەننەن بەرگى ءبىر ادەتى جولاۋشى شىعا قالسا، الدىڭعى جاعىنا كۇن بۇرىن شاپقىن جىبەرىپ، قونار، تۇستەنەر تۇستارىنا ءۇي تىككىزىپ، ات بايلاتىپ، بيە ساۋدىرىپ، سويىستىق ازىرلەتىپ... دەگەندەي، كەرەكتى جابدىقتى كۇن بۇرىن دايارلاتاتىن. «ءبىر كىسى تاققا مىنسە، قىرىق كىسى اتقا مىنەدى» دەگەندەي، قاسىنا ەرگەن نوكەرلەرى كوپ بولاتىن. جۇرت سوعان مولشەرلەپ ازىرلىك جاسايتىن. ال، كەيدە، ومبىعا بارىپ جاتار بولسا، نەمەسە ۇيىنە كوپ قوناق كەلەر بولسا، ىشىمدىككە سابالاعان قىمىزدى، سويىستىققا ۇيىرلەگەن تايلار مەن قۇناجىن بايتالداردى الدىراتىن. ەل قىدىرعان شاقتارىندا، سىباعاسىنا قۇلىننان باسقانى جەمەيتىن. قايدا، قاي ۋاقىتتا كەرەك ەكەنىن بىلەتىن شابارماندار، كىمدەرگە قانشا سالىق ءتۇسۋىن كۇن بۇرىن حابارلاپ، ولار مەرزىمدى كەزىندە جەتكىزىپ تۇراتىن. جەتكىزبەگەندەر جازاعا ۇشىراپ، بەرى سالعاندا ايىپ تارتاتىن، ءارى سالعاندا، — «پالە جابىلىپ» نە اباقتىعا تۇسەتىن، نە ايداۋعا كەتەتىن.
شورمان بۇرىنعى ساپارلارىندا، سۋىت جۇرسە بىرەر كۇندە جەتەتىن ومبىعا اسىقپاي، جايلاپ ءجۇرىپ بىرەر جۇمادا ارەڭ جەتەتىن. بۇل جولى قۇداعيىنىڭ سىرقاتىن سىلتاۋ عىپ تەز جەتتى. جولشىباي ايعانىممەن اقىل قوسقاندا، شورمان ومبىداعى باي اعايىنى — كۇدەرىنىڭ ۇيىنە، ايعانىم «ءالتي دۋانىنىڭ احونى» اتاعىن العان يمام، — ءعابدىر-راحيمنىڭ4 ۇيىنە تۇسپەك بولدى. ايعانىم ول ءۇيدى ەكى سەبەپتەن قالايدى: ءبىرى — ءابدىراقىم اكە جاعىنان جانە ولاردى ورىستىڭ، نوعايدىڭ، قازاقتىڭ اتاقتى شەبەرلەرىنە تىكتىرگەن. ءبىر جۇيەلەرىن زەينەپ ۇستىنە كيگەندە بىلاي دا سۇلۋ جاس قىز، توتىداي قۇلپىردى دا كەتتى.
زەينەپ سىمباتتى دا، كورىكتى دە قىز بولاتىن. ونىڭ ءتۇر-تۇلعاسى قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى:
نە دەگەن سۇلۋ ەدىڭ جۇرتتان اسقان،
قان مەن ءسۇت اق جۇزىڭدە ارالاسقان، —
دەگەندەي،
كەڭ ماڭداي، قىر مۇرىندى، ءسۇيىر يەك، —
دەگەندەي،
قالام قاس، ويماق اۋىز، ۇزىن كىرپىك، —
دەگەندەي،
مويىنى يىرىلگەن اققۋ-سىندى،
كۇمىستەي اك، ءبۇعاعى تارتتى كۇندى، —
دەگەندەي،
قارا كوزىڭ ءسۇزىلىپ،
قىپشا بەلىڭ ءۇزىلىپ،
اۋزىڭداعى وتىز ءتىس،
مەرۋەرتتەي ءتىزىلىپ، —
دەگەندەي،
بەتىندە جاراسادى سارشا مەقى، —
كەڭ يىق، جۇمىر بىلەك، سۇيرىك ساۋساق،
تۇسەردەي كوزى كورگەن ونى، قاۋساپ، —
دەگەندەي،
نە دەگەن سالتاناتتى كوشىڭ سۇلۋ؛
اق ءۇيدىڭ جابىعىنداي ءتوسىڭ سۇلۋ!..
دەگەندەي، سىمبات پەن كەسكىن بىتكەننىڭ قازاقى ماعىناسىنداعى ەڭ سۇلۋى ەدى. ونىڭ ۇستىنە، جاراعان سەمىز قۇناجىنداي سىلانا بىتكەن تولىقشا دەنەسى، بويشاڭ تۇرقىن ءتىپتى ادەمىلەندىرىپ جىبەرگەن «عاقىلىن، كاميل، بۇيىن، زيفا، كىم باحىتىنە ءۋساسىڭ؟» دەپ تاتارلار ايتقانداي، ولەڭ جولدارىندا سيپاتتالاتىن كوركەمدىكتەردەن تەرىلىپ جاسالعانداي ەدى. زەينەپتىڭ مىنا ءتۇر-تۇلعاسىن كورگەندەر:
— اتتەڭ، ءتىلىنىن، ازداپ شولجىڭدىعى، ايتپەسە، ۇرعاشى اتاۋلىدا بۇدان سۇلۋ دا، سىمباتتى دا قىز بولماۋعا ءتيىستى! بۇل، تەك، اناۋ ومبىدا وقىپ جاتقان تورەنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جان! — دەسەتىن.
— شىركىن، وسى تۇر-تۇلعاسىمەن ەركەك-شورالارشا ەمەس، قىزدارشا كيىنسە، ءتىپتى دە قۇلپىرىپ كەتەر ەدى! — دەپ ارمان ەتەتىن اۋىل ادامدارى. مىنە، ولار، وسى ارمانىنا جەتتى. «زەينەپ قىزشا كيىنىپ جاتىر» — دەيدى، — دەگەن حاباردى ەستىگەندە، جان-جاقتاعى اۋىلداردان «اتتىلى، جاياۋلى» دەگەندەر قاپتاپ كەتتى. ءبىراق، ىرىمشىل توپان، «كوزدەرى تيەدى» دەپ زەينەپتى ۇيىنەن شىعارمادى.
ۇيگە كىرە الماعان جۇرت، سىعالاماق بولىپ كيگىزدى تەسۋگس اينالعان سوڭ:
— ءۇيدى بۇلدىرەدى، كۋىڭدار! — دەدى توپان جىگىتتەرىنە.
سالت ءمىنىپ قامشىلاي قۋعان جىگىتتەردەن، جينالعان حالىق امالسىز قاشتى. سوندا، شۋلاسىپ ايتقاندارى:
— بىلەمىز، نەگە ساندەپ جاتقاندارىڭدى! مايلاپ وتكىزبەكسىڭدەر عوي، قىزدارىڭدى! وتسە — ءسوز سەندەردىكتى. ايتپەسە، كورەرمىز!
ولاي دەيتىندەرى، شىڭعىستىن، تولقۋى تۋرالى وسەكتى ءبۇل ماڭايدا ەستىمەگەن جان جوق-تى.
ىزىڭ-شۋدان مەزى بولعاندا، جولاۋشىلار جونەپ كەتتى.
شورماننىن، ەل باسقارۋ ىسىنە كىرىسكەننەن بەرگى ءبىر ادەتى جولاۋشى شىعا قالسا، الدىڭعى جاعىنا كۇن بۇرىن شاپقىن جىبەرىپ، قونار، تۇستەنەر تۇستارىنا ءۇي تىككىزىپ، ات بايلاتىپ، بيە ساۋدىرىپ، سويىستىق ازىرلەتىپ... دەگەندەي، كەرەكتى جابدىقتى كۇن بۇرىن دايارلاتاتىن. «ءبىر كىسى تاققا مىنسە، قىرىق كىسى اتقا مىنەدى» دەگەندەي، قاسىنا ەرگەن نوكەرلەرى كوپ بولاتىن. جۇرت سوعان مولشەرلەپ ازىرلىك جاسايتىن. ال، كەيدە، ومبىعا بارىپ جاتار بولسا، نەمەسە ۇيىنە كوپ قوناق كەلەر بولسا، ىشىمدىككە سابالاعان قىمىزدى، سويىستىققا ۇيىرلەگەن تايلار مەن قۇناجىن بايتالداردى الدىراتىن. ەل قىدىرعان شاقتارىندا، سىباعاسىنا قۇلىننان باسقانى جەمەيتىن. قايدا قاي ۋاقىتتا كەرەك ەكەنىن بىلەتىن شابارماندار، كىمدەرگە قانشا سالىق ءتۇسۋىن كۇن بۇرىن حابارلاپ، ولار مەرزىمدى كەزىندە جەتكىزىپ تۇراتىن. جەتكىزبەگەندەر جازاعا ۇشىراپ، بەرى سالعاندا ايىپ تارتاتىن، ءارى سالعاندا، — «پالە جابىلىپ» نە اباقتىعا تۇسەتىن، نە ايداۋعا كەتەتىن.
شورمان بۇرىنعى ساپارلارىندا، سۋىت جۇرسە بىرەر كۇندە جەتەتىن ومبىعا اسىقپاي، جايلاپ ءجۇرىپ بىرەر جۇمادا ارەڭ جەتەتىن. بۇل جولى قۇداعيىنىڭ سىرقاتىن سىلتاۋ عىپ تەز جەتتى. جولشىباي ايعانىممەن اقىل قوسقاندا، شورمان ومبىداعى باي اعايىنى — كۇدەرىنىڭ ۇيىنە، ايعانىم «ءالتي دۋانىنىڭ، احونى» اتاعىن العان يمام، — ءعابدىر-راحيمنىڭ ۇيىنە تۇسپەك بولدى. ايعانىم ول ءۇيدى ەكى سەبەپتەن قالايدى: ءبىرى — ءابدىراقىم اكە جاعىنان قازاققا، شەشە جاعىنان قوجاعا شاتىس، سوندىقتان، ءابدىراقىمدى «جيەن» كورىپ، ومبىعا بۇرىن كەلگەن جولدارىندا سونىڭ ۇيىنە تۇسەتىن؛ ەكىنشىسى — سوعىس شكولىنا وقۋعا تۇسكەن شىڭعىستى: «بۇل قالادا ودان باي كىسى جوق، قاراعايدان قيدىرتقان ۇيلەرى ءبىر ورامدى الىپ تۇرادى، بالاڭنىڭ ءارى تۇرۋىنا ءۇيى جايلى، ءارى تاماعى توق بولادى، كيىم-كەشەگىنە دە قاراسادى» دەپ سەيفساتتار سەيفۇلمالىكوۆ دەيتىن تاتاردىن، ۇيىنە، پاتەرگە قويعىزعان. ونىڭ الدىندا سەيف-ساتتار ايعانىمدى جولداس-جوراسىمەن ۇيىنە شاقىرىپ،
كول-كوسىر قوناق ەتكەن. سەيفساتتاردىڭ: ءبىرى — تاتار، ءبىرى — وزبەك، ءبىرى — قازاق، ءبىرى — ۇيعىر — ءتورت قاتىنى بار ەكەن. ءبارىنىڭ دە ۇيلەرى وڭاشا، ءبارى دە كيىم-كەشەك پەن جاساۋ-جيھازعا مالىنىپ وتىر... قورانىڭ ءار جەرىنەن جىلتىڭداپ جۇرگەن بالالاردان حيساپ جوق سياقتى...
ايعانىمعا ولاردىڭ بارىنەن سەيفساتتاردىڭ ءوزى ۇنادى، ەڭكەكتەۋ قاپساعاي بويلى، قارا ءوڭدى، قالىڭ قاباقتى، شۇڭىرەك ويناقى كوزدى، موڭعولداۋ بەتتى، كومىردەي قارا مۇرتىن تاڭقيتا قىرىپ، سول ءتۇستى قارا ساقالىن باشقۇرتتارشا يەگىنىڭ استىنا قويعان، سەيفساتتار جالپاقتاعىش تا، جىلپوس تا ادام. تەگى «قازاقى بولىپ كەتكەن باشقۇرت» دەسەدى.
ول ايعانىمدى ءبىر كورگەننەن «بايبىشە» دەپ، ءىشى-باۋىرىنا كىرە، ءۇيىرىپ اكەتتى. ايعانىم ونى ءوزىمسىنىپ «قارا ەستەك»5 دەپ اتادى. سەيفساتتار وعان سۇيسىنبەسە رەنجىگەن جوق.
— دزاعىنان اقسا ۋايىم دزۆيە، — دەپ قويدى ول ءبىر ساتتە ايعانىمعا كەرەگىڭدى سۇراۋدان ۇيالما، الا بەر تۇبىندە ءبىر ەسەپتەسەرمىز.
«كەرەگى نە؟» دەپ سىپايىسىعانمەن، اقشاعا مۇقتاج ايعانىم، ومبىدا تۇرعان كۇندەرىندە ءبىراز اقشانى الىپ تا تاستادى. قايتاردا:
— ەندى قايتەم؟ — دەپ قىنجىلعان ايعانىمعا:
— بايبىسە، وقاسى دزوق، — دەدى سەيفساتتار، — ازىرگە مەنەن الا بەرسەڭىزسى، تۇبىندە ءبىر ەسەپتەسەرمىز.
جاقسى كورگەن سەيفساتتاردى بىردە «قارا ەستەك» دەپ، بىردە «تولىق اتاۋعا شۇبالاڭقى» دەپ — اتىن «ساتتار» عانا قويىپ، دوس بوپ ايرىلعان اداممەن، تۇبىندە كيكىلجىڭگە كەلەم دەپ ويلاعان با، ايعانىم؟
ەندى، مىنە، سىرت ەستۋىنشە «شىڭعىس» وسى قارا ەستەكتىڭ قىزىن الادى-مىس!». بۇل ماسەلەدە تالاي تولعانعان ايعانىمنىڭ سەيفساتتاردى شورمانعا تەڭەستىرگىسى كەلمەيدى، سوندىقتان شىڭعىستى دا ونىڭ قىزىنا جولاتقىسى كەلمەيدى.
وسىعان ىشتەي بەكىگەن ايعانىمنىڭ ەندىگى ويلاعان ايلاسى اۋەلى، ءابدىراقىمنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، نە جايى بارىن بىلگىسى كەلەدى. ەگەر راس بولسا، «بالامدى وسىنىڭ ۇيىنە تۇرعىز دەگەن سەنسىڭ. ءوزىڭ تۇتاتقان ءورتتى ءوزىڭ ءسوندىر، ايتپەسە تۇرىسار جەرىڭدى ايت» دەپ ءابدىراقىمعا كۇش كورسەتكىسى كەلەدى. العاش ومبىنىڭ كەدەيلەۋ عانا يمامى بولىپ كەلگەن ءابدىراقىم، ايعانىمنىڭ جانە شورماننىڭ كوتەرمەلەۋىمەن، سوڭعى جىلداردا التى دۋاننىڭ احونىنا، ياعني رەسمي يمامىنا اينالعان. سودان كەيىن زەكەت، ءۇشىر، پەدياساداقا... دەگەندەر مەيلىنشە كوپ ءتۇسىپ، بايىپ كەتكەن. بۇرىن ۇكىمەت سالعان مەشىتتىڭ قوراسىنداعى مەدىرەسەنى مەكەندەيتىن ول، كەيىنگى جىلدارى، قاراعايدان قيىپ سەگىز بولمەلى ءۇي سالدىرعان، سالتاناتتى قورا-قوپسى جاساتقان. بار بايلىققا قولى ىلىككەن سوڭ، بۇرىن سيدام دەنەلىلەۋ ول ءقازىر سەمىرىپ، «اۋ-دەم» جەردەگى مەشىتتىڭ نامازىنا، مەدرەسەنىڭ ساباعىنا ات جەكتىرىپ باراتىن بولعان. وسىنداي بايلىعىنىڭ قاينار بۇلاعى-قازاق دۋاندارى. دۋان باسىلاردىڭ قازىرگى ەڭ كۇشتىسى — شورمان. باسقالارى ونىڭ ىشىنەن شىقپايدى. سونى جاقسى بىلەتىن ايعانىم، — ەگەر ءابدىراقىم ەگەسە قالسا، تىنىسىن شورمان ارقىلى تارىلتقىسى ءارى سالعاندا، — احوندىقتان تۇسىرتكىسى كەلەدى.
وقيعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، وقىرمان كوپشىلىككە سەيفساتتاردى تولىعىراق تانىستىرايىق:
ون توعىزىنشى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا انگليا يمپەرياليزمى مەن روسسيا مەملەكەتىنىڭ «ورتا» جانە «شىعىس» اتالاتىن ازيا ولكەلەرىندە وتارشىلدىق قىلىقتارى ءتۇيىسىپ قالعانىن، تاريحي دەرەكتەردەن جاقسى بىلەمىز. سول كەزدە، ينديا تۇگەلىمەن قاندى قۇشاعىنا وراپ، جانىن شىرىلداتا، سۇيەگىن كۇيرەتە سورىپ جاتقان انگليا، ەندى ۋلى ءتىلىن تيبەتكە، كاشميرگە، قاشقارياعا، ازياعا قاراي سوزعانى دا ءمالىم. بۇل قيمىلعا روسسيا ۇكىمەتى مازاسىزداندى دا، سول ولكەلەردىڭ حال-جايىن ويلاپ قايتاتىن كىسى ىزدەيدى. وعان تەگى ازەربايجان، ءوزى ۇنەمى پەتەربۋرگتا تۇراتىن جيھانگەز — ءماھدي رافايلوۆتىڭ لايىقتى كىسى بولمايدى. ول روسسيا رازۆەدكاسىنا تىڭشىلىق قىزمەت اتقاراتىن، سول ماقساتپەن تۇركياعا، يران-يندياعا تالاي رەت ساپار شەككەن. ساياسي تاپسىرمالارىن ويداعىداي ورىنداۋمەن قاتار، ساۋداسىن دا مولايتا تۇسكەن پەرۆىي گيلدى ساۋداگەر اتاعىنا يە بولعان ادام. قىزمەتى سولايشا جاعىمدى بولعاندىقتان، پاتشا ۇكىمەتى وعان «ساراي سىرتىنداعى اقىلشى» دەگەن لاقاپ ات بەرگەن.
ۇكىمەتتەن كوپ بۇيىم جانە قاجەتتى مولشەردەگى اقشا العان رافايلوۆ، مۇسىلماندار اراسىندا «حاسان» بولىپ جۇرەتىن شوقىندى تاتار — مامزۋردى ەرتەدى دە الدەنەشە ىلاۋمەن، قازان ارقىلى ومبىعا كەلەدى. بۇل، 1814 جىلدىڭ كوكتەمى بولسا كەرەك.
قاشقاريا ساپارىنا باستايتىن كىسى قاجەت بولعاندا، جەرگىلىكتى ۇكىمەت سەيفساتتار سەيفۇلمالىكوۆتى ۇسىنادى. ءبىرازدان بەرى ومبى قالاسىندا تۇراتىن ول اۋەلى ورىستىڭ ءىرى ساۋداگەرى — گانشينگە پىركاششىك بولىپ قىزمەت اتقارعان ەدى دە، بىرتىندەپ ءوز دۇنيەسى دە قۇرالىپ، جەڭىل-جەلپى ساۋداگەردىڭ حالىنا جەتكەن-دى. سودان كەيىن الدەنە ساۋداگەرلەرمەن قاشقاريا جانە تيبەت جاعىنا ساپار شەگىپ، بايلىعىن مولايتىپ قايتقان.
قاشقاريا مەن تيبەتتىڭ جولىن، حالىقتارىن جاقسى بىلۋمەن قاتار، سەيفساتتاردىڭ جۇڭگو تىلىنەن دە حابارى بار بولاتىن.
رافايلوۆ باستاعان، سەيفساتتار قوستاعان كەرۋەن قاشقارياعا بەتتەپ جولعا شىقتى دا، جۇڭگو قالاسى — شاۋەشەك تۇسىندا تيان-شان تاۋىنان استى. ارعى ەتەگىنەن تاكلاماكان قۇمىن اينالا وتىرعان ۇيعىر شاھارلارى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتىزىلىپ كەتتى.
سەيفساتتاردىڭ ويى،-رافايلوۆتىڭ كەرۋەنىن تاكلاماكان قۇمىنىڭ سولتۇستىك جاعىمەن جۇرگىزىپ وتىرىپ، شىعىسىنداعى قۇمۋل (قىتايشا — حامي) قالاسىنا اپارۋ ەدى دە، ودان ءارى-التىنتاۋ ارقىلى تيبەتكە كەتىپ، تاكلاماكاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى قالالارعا قايتاردا سوعۋ ەدى. ول جوسپارى بولماي قالدى. كەرۋەن كۋچار (قازاقشا-كوشەر) قالاسىنا جەتكەندە، «بوگدەحان» اتالاتىن جۇڭگو يمپەراتورى ءولىپ، سونىڭ ازاسىنان التى ايعا دەيىن قىتايعا باعىنىشتى قالالارعا سىرتتان ساۋداگەر كىرگىزبەدى، ىشتەگى ساۋداگەرلەردى شىعارمادى. رافايلوۆتىڭ كەرۋەنى دە سول «تارتىپكە» ىلىكتى.
ءبىراق، كەرۋەن ودان زيان ورنىنا پايدا تاپتى. ول بۇعان دەيىن تيان-شان تاۋىنىڭ ارعى جانە بەرگى جاعىندا كوشىپ جۇرگەن قالىڭ قىرعىزداردىڭ، ايىلدارىن (اۋىلدارىن) ارالاپ كەلگەن. مال شارۋاشىلىعىمەن، اسىرەسە قوي شارۋاشىلىعىمەن كۇڭ كورەتىن بازارلارى جىراق قىرعىزدا كيىم-كەشەككە وتە تاپشى ەكەن. رافايلوۆ سونى پايدالانىپ، قولداعى بۇيىمدارىن قويعا ايىرباستاي بەردى.
«سوندا، — دەگەن مالىمەت بار، — ءبىر كويلەكتىك كەزدەمەگە ءبىر تۋ قوي، نەمەسە، ءبىر پار ەتىككە ەكى قوي الىپ وتىرعان».
ساۋداگەرلەر بۇل قويلاردى، مالى از، ەتكە تاپشى ۇيعىر قالالارىنا توعىتادى دا سۋسار، بۇلعىن، قۇندىز، ءتيىن سياقتى اڭداردىڭ تەرىسىنە ايىرباستايدى. قاشقاريا تاۋلارىنان «ياشكا» اتالاتىن قىمبات تاستىڭ ءتۇرلى تۇستەرى تابىلادى ەكەن. رافايلوۆ بۇيىمدارىنا ولاردى دا ايىرباستاي بەرەدى.
التى ايدان كەيىن كەرۋەن كۋچاردەن ءارى قاراي جونەلەدى. تيبەتتە ولار پايدانىڭ جاڭا ءتۇرىن تابادى: «مەتالل» اتالاتىن كەننىڭ، اسىرەسە «التىن» جانە «كۇمىس» اتالاتىن مەتالداردىڭ ەڭ كونە وتانىنىڭ ءبىرى — تيبەت ەكەنى ءمالىم. تيبەت تاۋى، التىن مەن كۇمىستىڭ دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ باي قورداسىنىڭ بىرىنەن سانالادى.
— مىڭداعان جىلدار بويىنا جينالا بەرگەن التىن مەن كۇمىستىڭ قورى — دەسەدى، بىلەتىندەر. — تيبەتكە رافايلوۆ كەرۋەنى بارعان شاقتا، «توگىلىپ-شاشىلىپ...» دەگەندەي، مەيلىنشە مول جانە ارزان بولىپتى.
جامبى»، «تاي تۇياق»، «قوي تۇياق»، «اتان تۇياق» اتالاتىن التىن مەن كۇمىستىڭ جەنتەكتەرىن، رافايلوۆ كەرۋەنى قورجىنداپ جيادى...
قىمبات قازىنالاردى، تەگىن پايدانى قۋۋ جولىندا كەرۋەن جەتى-سەگىز جىل ءجۇرىپ قالادى. العاشقى جوسپارلارى تيبەتتەن كاشميرعا بارۋ بولعانمەن، جەرىن، ەلىن، ءۇيىن سالعان كەرۋەن ادامدارى، تابىسقا قۇنىققان رافايلوۆتىڭ كونبەي تاكلاماكاننىڭ وڭتۇستىگىن جاعالاپ روسسياعا بەتتەيدى.
وسى بەتتە، ياركەن مەن قاشقار شاھارلارىنىڭ اراسىندا رافايلوۆ ءىسىنىپ اۋىرادى دا، از كۇندە كۇپ بوپ كەتىپ ولەدى. بىرەۋلەر ونى «ۇيىقتاپ جاتقاندا قارا قۇرت، جىلان سياقتى ۋلى ماقلۇقتار شاققان بولار» دەپ جورامالدايدى.
— ال، راسىندا، — دەگەن ءسوز بار، كەيىن تاراعان ءبىر مالىمەتتە، — سەيفساتتار مەن حاسان اقىلداسادى دا، بايلىعىن يەمدەنىپ قالۋ ءۇشىن، اپيىن ءىشۋدى جاقسى كورەتىن رافييلوۆقا الداستىرىپ جىلاننىڭ ەتىن بەرەدى، ول سودان ولەدى.
بۇل بۇعان دەيىنگى 150 شاقتى جىلدار بويىنا اكىمشىلىك جۇرگىزىپ كەلگەن جۇڭگو يمپەرياسىنا قارسى. جاڭگىر ەسىمدى قوجانىڭ باستاۋىمەن، ۇيعىرلاردىڭ كوتەرىلىس جاساپ، اكىمشىلىكتى قولىنا الىپ تۇرعان شاعى ەكەن.
سەرىكتەرى رافايلوۆتىڭ ءمايىتىن قاشقار شاھارىنا الىپ كەلەدى دە، ۋاقىتشا ۇكىمەتكە مالىمدەپ، «اپپاق قوجا اتالاتىن اۋليەنىڭ» قاسىنا جەرلەيدى، ۇستىنە مازار تۇرعىزادى.
جاڭگىردەن ۇلىقسات العان كەرۋەن روسسياعا بەتتەپ، تيان-شانننىڭ «مۇزارت» اتالاتىن اسۋىنان ءارى قاراي ەڭكەيەدى. وسى ارادا كوشپەلى قىرعىزدار كەرۋەنگە شابۋىل جاساپ، مال-مۇلكىن تالايدى.
— سونى سىلتاۋ عىپ، — دەيدى بىرەۋلەر، — سەيفساتتار مەن حاسان رافايلوۆتىڭ التىن، كۇمىس، قىمبات تاس سياقتى مۇلىكتەرىن جاسىرادى دا، «تالاپ اكەتتى» دەيدى.
تالانعان كەرۋەن بەت-بەتىمەن قاشىپ، تاۋدىڭ ءار قۋىسىنا تىعىلعاندا، سەيفساتتار مەن حاساننىڭ ءجونى بىرگە بولادى. ءبىراق بەس-التى ەسەككە كوڭ-قوقىر ارتىپ جاياۋلاعان سەيفساتتار، روسسيانىڭ شەتكى قالاسى كياحتاعا جالعىز كەلەدى. ونداعى اكىمدەرگە تالانعان جايلارىن ايتا كەپ:
— «ادام باسى ءبىر اللا بولدى» — دەيدى ول، — اركىم ءوز باسىن ساۋعالادى. مەن دە بەتىممەن لاعىپ ارەڭ جان ساقتادىم. وزگەلەردىڭ امان-جامانىن بىلمەيمىن.
— سوندا، — دەسەدى قاۋەسەتشىلەر، — سەيفساتتار قاسىنداعى حاساندى ولتىرەدى دە، تاۋدىڭ تاساسىنا تاستاپ كەتەدى. جاۋدان امان الىپ شىققان قىمباتتارىن، جان سەزبەستەي عىپ، ەسەكتەرىنىڭ ىڭىرشاعىنا جاسىرادى دا ومبىعا امان جەتكىزەدى.
سەيفساتتار ۇرلاپ اكەلگەن بايلىعىن ومبىدا لاق ەتكىزىپ توگە سالماي، جارق ەتكىزىپ كورسەتە قويماي، شىجىمداپ ەپپەن ۇستايدى. رافايلوۆ كەرۋەنىنەن امان كەلگەن بىرەۋلەر، «التىن، كۇمىس، اسىل تاستار سياقتى مۇلىكتەر وسىنىڭ قولىندا ەدى» دەگەن سوڭ، ومبىنىڭ ۇكىمەتى وعان كۇدىكتەنىپ، بىرنەشە جىل باقىلاپ تا كورەدى، جاۋاپ سۇراپ تا بايقايدى، ءبىراق سىرىن اشا المايدى.
رەتتەپ تىققان قىمباتتارىن ەپپەن ۇستاعان سەيفساتتار ءبىراز جىلدا وراسان باييدى دا، پەرۆىي گيلدى ساۋداگەر اتاعىنا جەتەدى. ەندى ول ورتا ازياعا، قىتايعا... دەگەندەي ءوزىنىڭ باي كەرۋەندەرىن جۇرگىزەدى.
شىڭعىستى ول بايلىعى وسىلايشا شالقىپ تۇرعان شاعىندا پاتەرگە تۇرعىزعان ونداعى ويى ءارى — حان تۇقىمى، ءارى — ءبىر دۋاندى بيلەپ تۇرعان اعا سۇلتاننىڭ بالاسى، ونىڭ ۇستىنە ورىسشا وقىماق، ورىسشا بىلگەننىڭ قانى جەرگە تامباي تۇرعان شاق، ەندەشە، بۇل دا ەرتەڭ قازاق دالاسىنداعى امىرشىلەردىڭ بىرەۋى بولا كەتەدى، سونداي ادامدى ۇيىنەن باۋلىپ ۇشىرۋ كەرەك.
باۋلىعىسى كەلگەن بۇل «قۇسقا» سەيفساتتاردىڭ تاستار جەمى دە قولىندا سياقتى ونىڭ ءتورت ايەلىنەن ون شاقتى ۇلى، بەس-التى قىزى بار. وسى قىزداردىڭ ىشىندە وزبەكتەن العان ءۇشىنشى ايەلى مافتۋحادان، شىڭعىسپەن جاستى ءۇرىپ اۋىزعا سالارلىقتاي سۇلۋ، ساباقتى ورىس شكولىنان وقيتىن، ءدىل-افرۋز ەسىمدى پىسىق تا، وتكىر دە قىزى بولاتىن. «بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناسا، — دەپ جورامالداعان سەيفساتتار، — شىڭعىس وسى قىزعا قالاي اۋلىكپەس ەكەن؟»
سەيفساتتاردىڭ ءۇمىتى بوسقا كەتكەن جوق. پاتەرگە تۇرعان كۇندەرىنەن باستاپ، شىڭعىس ءدىل -افرۋزگە ءۇيىر بولدى. سونىمەن ارتى جاقسى كورۋگە اينالىپ، ءدالاپىراز اتاپ كەتكەن قىزدى كورمەسە، شىڭعىس وتىرا المايتىن بولدى. «ون ۇشتە ماقپال قىزبەن بولدىم تانىس» دەگەندەي، بۇلاردىڭ كوڭىلى كىشكەنە كۇندەرىنەن قوسىلىپ كەتتى. مىنا ءمان-جايدى بايقاعان قىزدىڭ شەشەسى قىزعانعان مىنەز كورسەتەيىن دەپ ەدى:
— شىعارما، دىبىسىڭدى! — دەپ بۇيىردى سەيفساتتار، جۇرە بەرسىن! قۇداي وسى جۇپتارىن ايىرماسىن. ايتەۋىر قوسىلاتىن بولعان سوڭ جاستايىنان ءۇيىر بولعاندارى جاقسى.
— قوسىلارىن قايدان بىلەسىڭ؟ — دەگەن ايەلىنە
— قايدا بارادى، قوسىلماعاندا؟ — دەدى ەرى، — اش تورەگە ازعانتاي ازىق پا، مەنىڭ داۋلەتىم؟
«شەشەسى قارجاس — شورماننىڭ قىزىن اتاستىرىپتى» دەپ ەستىگەن ايەلى:
— ونى قايتەدى؟ — دەگەندە:
— ءقايتۋشى ەدى، — دەپ جاۋاپ بەردى ەرى، — ءتورت قاتىننىڭ ءبىرى ءوزىڭ ءقايتىپ وتىرسىڭ؟ ول دا سويتەدى.
شورماننىڭ قىزىنا شەشەسىنىڭ قۇدا تۇسكەنىن بىلەتىن شىڭعىستىڭ ءوزى دە سەيفساتتارداي ويلايتىن ەدى. ونىڭ جوسپارى: شەشەسى قىستاماسا، ءدالاپىرازدان باسقا قاتىن الماۋ، سەبەبى ونى شىن جۇرەكتەن سۇيەدى؛ ال، ەگەر، قىستاپ الاسىڭ دەپ جاتسا، ءدالاپىرىزى كونسە، شورماننىڭ قىزىن توقالدىققا الا سالۋ. كەيىنگى كەزدە، وسى جايدا ءدىل — افرۋزدان سىر تارتىپ كورسە، ىتىرىنىپ ماڭىنا جولاتار ەمەس. جولاتۋ ورنىنا، «بۇل ءسوزدى قالاي ايتتىڭ؟!» دەپ، اعىل-تەگىل جىلاپ، مازاسىن كەتىردى. سوندا، اقتىق ءسوزى:
— مىناۋىڭ ويىنىڭ ەمەس، راسىڭ بولسا، مەن ساعان عانا ەمەس، دۇنيەگە دە جوقپىن.
بۇل ءدىل-افرۋزدىڭ شىن ءسوزى ەدى. ورىستىڭ، فرانسۋزدىڭ تىلدەرىن جاقسى بىلەتىن، وسى تىلدە تالاي رومانداردى، پوەمالاردى، پەسالاردى وقىعان گەروينالاردى بىلگەن، سولاردىڭ بىرەۋى بولا كەتۋ وپ-وڭاي.
وسىنداي سىرلارىن اشىپ ايتۋدىڭ ۇستىنە ءدىل-افرۋز شىڭعىسقا سوڭعى كەزدە ءبىر جاڭالىق ەستىرتتى، ول — جۇكتى بولىپ قالۋى ەدى.
بۇرىن دا «ءبىزدى ايىرار كۇش جوق» دەپ سەندىرەتىن ەدى، شىڭعىس ءدىل-افرۋزدى. راسى دا ەدى ول سوڭعى ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن، شىڭعىس بۇل ويىنا بەكىنە ءتۇستى.
سونداي بەرىك ويداعى وعان، «شەشەڭ كەلە جاتىر دەيدى دەگەن حابار جايدىڭ وعىنان كەم تيگەن جوق. اسىرەسە «شورماننىڭ ۇيىنە سوعىپ كەلە جاتىر... شورمان دا بىرگە كەلە جاتىر... قالىڭدىعىن دا ەرتىپ كەلە جاتىر...» دەگەن حابار ابدەن تۇيىققا تىرەلتتى.
شەشەسىنىڭ «وقۋىن اياقتاي بارام، توي جاسايمىن» دەگەن ءسوزىن شىڭعىس ەرتە ەستىگەن. ونىڭ كەلەتىن ۋاقىتى بولىپ تا قالدى: ءبىراق قىزىلجارلاتىپ تۋرا كەلسە كەرەك ەدى عوي؟ ەكى-ۇش ەسە بۇرىس جولمەن كەلۋى قالاي؟ الدە دىل-افرۋزبەن جاقىندىعىن ەستىپ قاپ، شورماندى ەرتە كەلىپ سالماق سالماق پا؟
— مەيلى، — دەپ بەكىندى شىڭعىس ىشتەي، — كەلە بەرسىن! بەتىمنەن قايتپايمىن. وندا نە ىستەيدى ماعان؟ اكىمدەر «ومبىدا قىزمەتتە قال» دەپ ءجۇر: ەرەگىسسە، — قالام دا قويام!
ءبىر كەرەمەت سايىس بولارىن كۇتكەن شىڭعىس، بۇل حالدى جانىنداي جاقسى كورەتىن ءدىلاپرازىنا شوشىتىپ aلمايتىن تۇردە جايلاپ ايتپاق بولدى:
«ەل قۇلاعى ەلۋ» دەگەندەي، ايعانىمنىڭ ومبىعا بەتتەپ نەگە شىعۋى، شورمانعا نەگە سوعۋى، قىزى مەن ونى نەگە ەرتىپ كەلە جاتۋى ومبىعا دا تۇگەلىمەن ەستىلگەن ەدى. وسى قاۋەسەت ءدىل-افرۋزدىڭ دا قۇلاعىنا شالىنىپ، ونىڭ حالى ايدالادا اداسقان، كەلە جاتقان سۇراپىل داۋىلدى كورىپ، قايدا پانالارىن بىلمەگەن جالعىز قازدىڭ حالىنا تۇسكەن ەدى. ايعانىمنىڭ، شورماننىڭ قانداي ادام ەكەندىكتەرىنەن حابارى بار دا، شىڭعىستىڭ شەشەسىن سىيلايتىنىن دا، ودان قورقاتىنىن دا بىلەدى. سولار ومبىعا كەلە قالعاندا، بىرىنە كەلىن، بىرىنە قىز — زەينەپتى ەرتىپ كەلگەن دە نە حال بولماق؟
بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن شىڭعىستان سۇراعالى جۇرگەندە، ءسوزدى شىڭعىستىڭ ءوزى باستاۋى، ۇركەيىن دەپ تۇرعان قويانعا «ءتايت!» دەۋمەن بىردەي بولدى. ءسوزىن ول الىستان وراعىتىپ، تۇسپالداپ باستاعانمەن، «شەشەم كەلە جاتىر» دەگەن ءسوز اۋزىنان شىققاندا، شەگىنەن شىعارا ۇرلەگەن قۋىقتاي تىرسىلداپ بولعان ءدىل-افرۋز «اھ!» دەپ شىڭعىرىپ قالدى دا، تالىقسىپ كەتتى.
قىزدىڭ ەسىن جيناتۋ شىڭعىسقا وڭاي بولعان جوق. بۇل جايدى اپ-ساتتە ءۇي ءىشى دە ەستىدى. سەيفساتتار ول كۇندەرى ساۋدا-ساتتىق جۇمىسىمەن سەمەي جاقتا ءجۇر ەدى. ۇيىندەگى ەستيار ادامدارى — ايەلدەرى. ءوزارا يت پەن مىسىقتاي بوپ ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى باستارىن سۇقپايتىن. كەزىككەن ۋاقىتتارىندا كەكىرەيىپ امانداسپايتىن، ىشكى سارايلارىندا بىرىنە-بىرىنىڭ ويلايتىندارى — قاستىق تا، ەرلەرىنىڭ قاتال قامشىسىنان قورىقپاسا، ءبىرىن-بىرى ءتۇتىپ جەۋگە دە ءازىر دە.
ءدىل-افرۋز بەن شىڭعىستىڭ جاقىندىعىن سەيفساتتارمەن بارلىق ايەلى دە بىلەتىن، سوندا تۋعان شەشەسى — مافتۋحادان باسقاسى، — بۇل قىزدىڭ باقىتسىز بولۋىنا تىلەكتەس ەدى. ولاردىڭ ويىنا سالسا، — «قىزدى شىڭعىس مازاقتاسا ەكەن دە، جۇرتقا ايگى بولعان شاقتا، ماسقارا عىپ تاستاپ كەتسە ەكەن!» سوندىقتان ءدىل-افرۋز تالىپ قالعان حابارىن ەستىگەندە، جالعىز مافتۋحا عانا نە ىستەرگە بىلمەي، بەبەۋ قاعىپ جۇرگەندە، وزگەلەرى «شوق، شوق» دەستى دە، ۇيلەرىنەن شىقپاي وتىرىپ الىستى.
كەشكە قاراي ەسىن جيناعانمەن، ءدىل-افرۋز بىرەر كۇن توسەكتەن تۇرمادى، تامشىلاعان سۋدان باسقا ءدام دە تاتپادى... سول كەزدە ومبىعا بۇلار كۇتكەن قورقىنىشتى جولاۋشىلار دا جەتتى...
ايعانىم ايتىلمىشى — ءعابدۇر-راحيم احوننىڭ ۇيىنە ءتۇستى. شورمان نوكەرلەرىمەن ەرتىستىڭ ەكىنشى جاعاسىنداعى قيرجاس اۋلىنا كەتتى. ايرىلار الدىندا شورمانمەن وڭاشا سويلەسكەن ايعانىم، جولشىباي جۇرتتان جاسىرىپ كەڭەسكەن ءبىر اڭگىمەسىن تۇيىندەپ قالعان-دى:
— ەگەر بالام ويىمنان شىقسا نەمەسە شىقپاعان كۇندە ەركىمە كوندىرە السام، بالالاردىڭ نەكەلەرىن قيدىرىپ تاستاۋعا كونەر مە ەدىڭ؟ — دەگەن ەدى ول.
— وقاسى نە؟ — دەپ كونە كەتكەن ەدى شورمان، — شاريعات «قىزدى — توعىزدا، ۇلدى — ون ۇشتە باليع بولادى» دەيدى. ەكەۋى دە ول جاستان ءوتتى. نەكەسىن قاشان قيدىرام دەسەڭ دە ەرىك سەندە.
ايعانىم ايتىلمىش — ءعابدۇر-راحيم احوننىڭ ۇيىندە ول دا ايعانىمنىڭ كەلۋىنەن حاباردار بولاتىن. نەگە كەلە جاتۋىن دا ەستىگەن. سوندا دا ەشتەڭەنى سەزبەگەنسىپ:
— و-و، بايبىشە، حوش كەلدىڭىز!.. حۇرمەتتى مەھمانىم بولىڭىز!.. — دەپ قۇراق ۇشتى.
كورمەگەن جىلدارى ءابدىراقىم دا شارلانىپ، اۋكەسى دە، قارنى دا سالبىراپ، بۇرىن بىرەن-سارانداعان عانا اق قىلتانى بار دوڭگەلەك ساقالى مەن مۇرتى الا-جولاقتانىپ قالعان ەكەن. ول ءوز دەنەسىنىڭ اۋىرلىعىنا قاراماي، بەگەموتتاي دومالانعان ايعانىمدى پاۋەسكەدەن كوتەرىپ ءتۇسىردى. Aياعى جەرگە تيە قولتىقتاپ الدى دا، بوساعاسىنا دەيىن دەمەپ اكەپ، ەكەۋى قاتارىنان سىيمايتىن ەسىككە ايعانىمدى بۇرىن وتكىزدى. ودان ءارى تاعى قولتىقتاپ، قۇرمەتتى قوناقتارىنا ارناعان سالتاناتتى، كەڭ بولمەسىنە كىرگىزدى. ادەتتە، ءعابدۇر-راحيمنىڭ ۇيىندە مۇسىلمان دىنىندەگى ادامدار عانا قوناقتايتىن جانە جابايى جۇرت ەمەس، بايلار، مىرزالار، بيلەر، اكىمدەر، ءدىن عالىمدارى سياقتى «ءىرى» ادامدار عانا بولاتىن. ءۇي ءىشىن مۇسىلماندىق شىعىستىڭ سالتىمەن جيناتاتىن ءابدىراقىم، قوناقتىڭ بولمەسىن دە سولايشا بەزەندىرگەن، ساكىگە توسەگەن قالى كىلەمنىڭ ۇستىنە كورپەلەر توسەتىپ، جاستىقتار تاستايتىن، قابىرعالاردى تۇگەل جاۋىپ تۇراتىن قىمبات كىلەمدەردىڭ ورنەكتەرى وتتاي جاينايتىن.
ءعابدۇر-راحيم ايعانىمدى-«اۋەلى سۋسىندار دا، سودان كەيىن دەم الىپ، ءماجىلىس قۇرار» دەپ ويلاعان ەدى. ولاي بولمادى.
— حازىرەت، — دەدى ايعانىم، تورگە ورنىعا بەرە — وڭاشا ءبىر سوزدەر بار ەدى.
— اۋەلى سۋسىنداپ المايمىز با، بايبىشە؟ — دەپ سۇرادى ءعابدۇر-راحيم.
— كەيىن. وزگە جۇرت شىعا تۇرسىن. ەكەۋمىز وڭاشا قالايىق.
وزگەلەرى «شىق» دەمەي-اق، سوگىلە باستادى.
— حازىرەت، — دەدى، جۇرتتىڭ ارتى ەسىكتەن شىعىپ بولماي، ايعانىم قاسىنان ورىن نۇسقاپ، — بەرىرەك وتىر!..
«بۇنىسى نەسى؟!» دەگەن كەسكىنمەن جۋان دەنەسىن زورعا سۇيرەتكەن ءعابدۇر-راحيم ەڭبەكتەي جىلجىپ جاقىندادى. ايعانىم، اۋەلى:-«ساتتاردىڭ ءۇيى امان با؟..»-دەپ باستاپ، ونىڭ قىزىمەن ءوز بالاسىنىڭ بايلانىسى بارىنان «حاباردار ما، جوق پا؟» دەپ سىر تارتپاق بولىپ ەدى. ءعابدۇر-راحيم تۇسىنە تۇرا تۇسىنبەي، بويىنا دارىتپادى. ول قۋلىعىنان ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ، ايعانىم «وسىلاي دا وسىلاي» دەگەن اڭگىمەنى ايتا كەپ، ءسوزىنىڭ اياعىن يمامدى ايىپتاۋعا تىرەدى:
— سول قاڭعىرعان ەستەكپەن تانىستىرعان دا ءوزىڭسىڭ، بالامدى ۇيىنە قويعىزعان دا ءوزىڭسىڭ، سوندا، وسىنداي قۋلىقتارىڭ بار ەكەن عوي سەندەردىڭ؟ مىنا تۇتاندىرعان ءورتىڭدى ءوز قولىڭمەن ءسوندىر، قازىرەت، ايتپەسە الدىمەن كەسكىلەسەتىن جاۋىم سەنسىڭ! — دەدى.
ءعابدۇر-راحيم بۇلتارىپ تا، ءسوز تالاستىرىپ تا كوردى. ءبىراق ودان ونەتىن ەشتەڭە جوق سياقتى، ەگەسە بەرسە ءىستىڭ ارتى جامانعا اينالىپ، تاياقتىڭ اۋىرى وزىنە تيەتىن سياقتى... سوندا ايعانىمنىڭ يمامدى قورقىتقان قۇرالى: «بىرىنشىدەن-قازاقتاردىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىپ تۇرعان اقىندىعىڭنان جۇرداي قىلام. وعان ءوز كۇشىم جەتپەسە، قۇدامنىڭ كۇشى جەتەدى؛ ەكىنشىدەن — قاپەرسىز كەزدە ءورت سالدىرىپ، ۇي-مۇيىڭمەن ۇلت-وتانىڭدى كۇيدىرتىپ جىبەرەم!»
— وسىعان اكەل، قولىڭدى! — دەپ ايعانىم قولىن ۇسىنعاندا، كوڭىلىنە ءقاۋىپ ۇيالاي قالعان ءعابدۇر-راحيم «ءما» دەي المادى. ساسقالاقتاعان ءعابدۇر-راحيمنىڭ بار ايتقانى:
— نە ىستەيمىز، بايبىشە، سوندا؟
— ىستە دەيتىنىم ازعانتاي دا، وڭاي دا، — دەدى ايعانىم، — بالامدى وسىندا شاقىرتىپ الام دا، رايىنان قايتارام. ەگەر قايتپاسا، وسى ۇيدە قاماپ ۇستايمىن دا، شورماننىڭ قىزىن الدىرام، سەن ەكەۋىنىڭ نەكەسىن قياسىڭ دا تاستايسىڭ.
ءعابدۇر-راحيم امالسىزدان كوندى. بۇل حابار شورمانعا جەتتى. «ءساتى تۇسسە دايار تۇرسىن» دەگەن ويمەن، ايعانىم زەينەپتى يمامنىڭ ۇيىنە الدىرىپ، ۇلكەن بولمەسىنىڭ بىرىنە جاسىرىپ قويدى. ويتۋگە زەينەپ تارتىنعان جوق، سەبەبى «قايتسەم دە قوسىلام» دەگەن سەرتكە، ول مىقتاپ بەكىنگەن-تىن.
يمامنىڭ اينالاسى بيىك تاقتاي شارباقپەن قورشالعان، قوراسىنىڭ الىسىراق تۇكپىرىندە توقالىنا قاراعايدان ءتورت بولمە عىپ سالدىرعان، اتىن «وتاۋ» قويعان فليگەلى بار ەدى. شىڭعىس سوندا شاقىرىلاتىن بولدى. ەگەر ءساتى ءتۇسىپ زەينەپ پەن شىڭعىستىڭ نەكەسى قيىلسا، ومبىدان اتتانعانشا سوندا تۇراتىن بولدى.
شەشەسىنەن شاقىرۋ حابار كەلگەنىن شىڭعىس ءدىل-افرۋزعا ەستىرتكەن جوق، «تاعى دا اۋىرتىپ الارمىن» دەپ قاۋىپتەندى. ءوز ويىندا: «سەرتىم-سەرت، ايتقانىمنان تانبايمىن!».
ايعانىم شىڭعىستى وسى وتاۋدا كۇتتى. بالاسىن «كەلەلى» دەپ سەنگەن ول، «بەتىن قايتسەم قايتارام؟» دەگەن ويعا ولاي دا، بىلاي دا جوسپارلاپ بايقادى. سولاردىڭ قايسىسىنا توقىرارىن بىلمەي ساندالىپ وتىرعان شاقتا، بويى ءوسىپ، سۇلۋ جىگىت بولعان، اسكەرشە ادەمى كيىنگەن بالاسى، وتاۋدىڭ شىعار ەسىگىنە قاراما-قارسى كەڭ بولمەگە جايراڭداپ كىرىپ كەلدى. سول ساتتە ايعانىمنىڭ باسىنداعى وي-سانانىڭ ءبارى قاشىپ، بويىندا تەك قىلىشتاي قىلپىلداعان اشۋلى قايرات عانا قالعان ەدى. شەشەسىن كورگەندە ەركەلەي كەلىپ كەتكەن شىڭعىس، قۇشاعىن جازا «اپا!» دەپ، جىلدام ادىممەن جاقىنداپ قالعاندا:
— ءماسساعان «اپا!» — دەپ، قۇلاشىن قاتتى سىلتەگەن ايعانىم جاقتان تارتىپ كەپ جىبەردى.
قاھارلى شاپالاق قاتتى ءتيدى مە، الدە بۇرىن بۇنداي شاپالاقتى كورمەۋىنەن بە؟ شىڭعىسقا شاپالاق تيگەن بەتىنىڭ سۇيەگى كۇل-تالقان بوپ قيراپ قالعان سياقتاندى؛ سوققان شاقتا جارق ەتكەن كوزىنىڭ نۇرى ءسونىپ قالعانداي قاراۋىتىپ كەتتى، ميى دا شايقالعانداي، تەڭسەلىپ بارىپ، قاسىندا تۇرعان كەڭ ديۆانعا قۇلاپ ءتۇستى... ول وسى قالپىندا ۇزاق جاتار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر، قۇلاعىنا شەشەسىنىڭ:
— كوتەر باسىڭدى — دەگەن اششى داۋىسى شاڭق ەتە تۇسپەسە!
شىڭعىس كوزىن اشسا، قاسىندا شەشەسى ەمەس، اجال ءتونىپ تۇر!.. ونىڭ قولىندا سىلتەۋگە كوتەرگەن، ءۇشى ءسۇيىر، ەكى ءجۇزدى قانجار!.. «جارادى ەكەن» دەپ زارەسى كەتىپ، ۇرەيلى قيمىلمەن شەگىنە بەرگەن شىڭعىستىڭ «اپا!» دەپ باقىرىپ قالۋعا عانا شاماسى جەتتى.
وسى ءۇن شىقپاعاندا، بويىندا اشۋدان باسقا ەشتەڭە جوق. ايعانىم جارىپ تاستار ما ەدى، قايتەر ەدى؟ مىنا ءۇن ونىڭ سونە قالعان انالىق راحىمىن تۇتاتا قويدى. الدىندا ۇرەيلەنە جاسقانعان شىڭعىستىڭ بالاسى ەكەنىن ايعانىم سوندا عانا ءبىلدى، دەنەسىن ءۇيىرىپ اكەتكەن اشۋدىڭ سۇراپىل قۇيىنى باسىنان سوندا عانا اۋدى، اقىل باسىنا سوندا عانا ورالدى... سوندا عانا ول، باتىلدىقتان قاتىندىق قالپىنا كەپ، قولىنداعى قانجاردى ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، باقىرا جىلاپ وتىرا كەتتى.
— ويباي، ويباي! — دەپ باقىردى ول، كوز جاسى بەتىندە سۋداي سورعالاپ، — قۋ-شۇناق قۇداي!.. باي قىزىعىن كورسەتپەدىڭ، ويباي!.. ب ا ق قىزىعىن كورسەتپەدىڭ، ويباي!.. مال قىزىعىن كورسەتپەدىڭ، ويباي! ەندى، بالا قىزىعىن دا كورسەتپەيىن دەپ پە ەدىڭ، ويباي!.. قۋ شۇناق، قۇداي، نەڭدى الدىم بۇيتەتىن؟!.
شەشەسىنە جانى اشىپ كەتكەن شىڭعىس، شاپالاق تيگەن جاعىنىڭ دۋىلداپ اۋرۋىنا قاراماستان، ديۆاننان ۇشا تۇرەگەپ:
— اپا!.. نە بولدى، اپا، سونشا ءبۇلىنىپ؟ — دەپ قۇشاقتاي الدى.
— بۇلىنبەگەندە قايتەيىن، ويباي! — دەدى ايعانىم، داۋسىن دا، كوز جاسىن دا ۇدەتە ءتۇسىپ، الاقاندارىن جايا، ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، — مىنا قولدارىمدى جايىپ، انالىق، اق جۇرەگىمنەن بەرگەن باتامدى بۇزام دەيسىڭ...
— قاشان؟ قايدا؟ — دەگەن ءسوز ءتۇسىپ كەتتى شىڭعىستىڭ اۋزىنا.
— «قاشانىڭ» نە، «قايداڭ» نە؟ — دەدى ايعانىم بالاسىنا ادىرايا قاراپ. — ايت، جانىڭ باردا، — دەدى، قاسىندا جاتقان قانجاردى قولىنا الىپ، — شىنىڭدى ايت!.. ساۋداگەر ەستەكتىڭ قىزىن الاتىن بولعانىڭ راس پا؟..
كۇتپەگەن كەنەت سۇراۋدىڭ، جاۋابىن قالاي بەرەرىن بىلمەي ساسقالاقتاعان شىڭعىس، شەشەسىن قۇشاعىنان بوساتىپ، ىقىلىق اتا كەكەشتەنە سويلەپ:
— اپا، ونىڭ ءمانى... — دەي بەرىپ ەدى.
— تاستا ءمان-ساندى! — دەدى ايعانىم اقىرىپ. — تۋرا سۇراۋعا تۋرا جاۋاپ بەر! قاتىندىققا الاسىن با، جوق پا، قىزدى؟..
— اپا-اۋ، اۋەلى تىڭداسايشى!
— تۇگى دە جوق تىڭدايتىن. مەن تىرىدە ول قىزدى الماق تۇگىلى ماڭىنا دا جولامايسىڭ. ەگەر ءتىلىمدى الماساڭ، مىنا قانجاردى ساعان سالام، جەتپەسە — وزىمە سالام.
— سوندا دا، اپا!.. — دەدى شىڭعىس، جىلدامداتا سويلەپ، ويىن قىسقاشا ەستىرتكىسى كەپ، — تىڭداشى بىر-ەكى اۋىز ءسوزىمدى!
— ال، ايتا عوي، ءبىراق «بىر-ەكى اۋىز» عانا! شىڭعىس سوزدەرىن كۇلدىرگى تۇردە ايتقىسى كەلدى، ول جىميا، جايراڭداي باستاعىسى كەلدى. ءبىراق ىشكى تولقىنىس تا، بەت بەينەسى دە ەركىنە كونبەي، لەبى «كۇلدىرگى» ەمەس، «جىلارمان» سياقتى بوپ شىقتى.
— اپا، — دەدى شىڭعىس، سوزدەرىن قالجىڭ تۇرىندە باستاعىسى كەپ، — ءبىز كوپ قاتىن الىپ ۇيرەنگەن تۇقىم ەمەسپىز بە؟
— ار جاعىن ايتا بەر! — دەدى ايعانىم جاۋاپ كۇتكەندەي جىميا قاراپ، از توقىراعان بالاسىنا، سۋىق ءوڭىن جىلىتپاي.
— ماعان دا بولماي ما، سويتۋگە؟
— بولسىن. ءبىراق، اۋەلى «قۇداي دەسىپ، قۇيرىق، باۋىر اساپ»، باتا وقىپ قۇدا بولعان شورماننىڭ قىزىن الاسىڭ. سونىمەن بىرەر جىل وتاسىپ، قىزىق — قىزمەتىن كورەسىڭ. سودان كەيىن ءجۇز قاتىن الساڭ دا مەيلىڭ. باسقاشا بولسا قايتەر ەدى، اپا؟ قالاي؟
— ەستەكتىڭ قىزىنان باستاساق؟..
— نەگە؟
— اۋەلى ءوزىڭ سول قىزدى كورشى، اپا! نە قىلام، كورىپ؟ مەن قاتىن قىلام با؟ ول ءبىر عاجاپ جان، اپا... نەسىمەن؟..
— اجارىمەن. سىمباتىمەن، قىلىعىمەن...
— ءاي، قالاي-قالاي دوڭگەلەتپەكشىسىڭ، مەنى؟ — دەدى ايعانىم شىڭعىستىڭ ءسوزىن بولە، جەكىپ، — ول بىلشىلدى قوي سەن! ايتقانىم ايتقان: مەنىڭ ولىگىمدى اتتاماي الا المايسىڭ ول قىزدى...
— بالام بار، اپا!.. — دەپ قالدى شىڭعىس ىشقىنىپ.
— باسىنا س.... بالاڭنىڭ، — دەدى ايعانىم. — «سان بالام سان باسىندا قالدى» دەگەندەي، تۋماعان بالا تۇگىل، تۋعان بالا دا ءار جەردە قالىپ جاتادى. بۇل دا سونىڭ ءبىرى بولار...
— جوق، اپا... — دەي بەرگەن شىڭعىستى ايعانىم جاققا تاعى دا تارتىپ قالماق بولعاندا، بالاسى بۇعىپ ۇلگەرىن، شەشەسىنىڭ قولى جەرگە ءتيدى. سول كەزدە، الگىندە تاراعان اشۋى بويىنا تاعى تورلانا باستاعان ايعانىم:
— «المايسىڭ» دەگەن سوڭ، المايسىڭ! — دەپ جەردى جۇدىرىعىمەن ءۇش ءتۇيدى. سوندا، شىڭعىستىڭ ەركەكتىگى ۇستاي كەتىپ:
— «الام» دەگەن سوڭ، الام، اپا! — دەدى.
— نە دەيسىڭ؟ — دەپ بەتىن بۇرعان شەشەسىنىڭ ءتۇسىن بايقاسا، مانا شاپالاقپەن سوققان قالپىنا كەلىپ، الەم-تاپىرىق بولا قالىپتى. شىڭعىس جاسقانىپ ۇلگەرمەي، قانجارلى قولىن بيىك كوتەرگەن ايعانىم، — وزىمە سالايىن دا! — دەپ سىلتەي بەرگەندە، قالايشا شاپ بەرىپ ۇستاي الاتىنىن شىڭعىستىڭ ءوزى دە اڭعارماي قالدى.
شەشەسىنىڭ قولى اسا قارۋلى ەكەنىن، شىڭعىس سوندا عانا ءبىلدى. ءۇشى كيىمىنە ىلەگىپ ۇلگەرگەن قانجاردى كەيىن قايتارۋ شىڭعىسقا ەتە اۋىر سوقتى. قانجارلى قولعا ءبىر قالىڭىن شاماسى كەلمەۋىن بايقاعان ول، ەكى قولىمەن ۇستادى. اڭقايىپ قالعان قولدىڭ، سوندا قايىسار ءتۇرى جوق، ول شەگىنۋدىڭ ورنىنا سۇعىنىپ بارادى. ءسوز تىڭداۋدىڭ ورنىنا جارالى جولبارىستاي ىڭىرانىپ «جىبەرەر!» دەي بەرەدى.
شىڭعىس جانتالاستى، ويتكەنى مىنا تۇرىمەن، مىنا قيمىلىنا قاراعاندا، شەشەسىنىڭ ءوزىن-وزى جارىپ تاستاۋىنا كۇمان جوق. شەشەسىنە ءتىلىنىڭ دە، قولىنىڭ، دا كۇشى جەتپەۋىن اڭعارعان شىڭعىستىڭ تۇلا بويىنان مۇزداي تەرى كەتتى دە:
— اپاتاي-اي، ايتقانىڭدى ىستەيىن! — دەپ جىلاپ بەردى. سوندا عانا سىرەسكەن قول بوساڭسىعانداي بوپ:
— راس پا؟ — دەدى ايعانىم.
— راس، اپاجان!
— اتاڭنىڭ ارۋاعىمەن انت ەت، ەندەشە!..
— ات-تام...
— اتىن اتا!
— اتام، ابىلايدىڭ...
— «ارۋاعىمەن انت ىشەم!» دەپ انت ىشەم...
— «ارۋاعىمەن» دە!..
— ارۋاعىمەن!..
قانجارلى قولىن جەرگە تۇسىرگەن ايعانىم، وڭ قولمەن ومىراۋىنا تىقتى دا، بىلعارىمەن قاپتاعان، ۇلكەندىگى ءبىر نارسەنى سۋىرىپ الدى. نە ەكەنىن شىڭعىس بىلە قويدى: «اۋليە اتام مەكەدەن اكەلگەن، مەدينەدە پايعامبارىمنىڭ زيراتىنا شىراقشى بولىپ تۇرعان يمام سىيلاپتى، اتام سىيلادى» دەيتىن بۇل قۇراندى ايعانىم تۇمار عىپ ىشكى ءتوس قالتاسىنان تاستامايتىن.
— ءما، بەتىن اش تا، ءسۇي، مىنا «كالام ء-شاريفتى!..» — دەيدى ايعانىم.
وزىنشە — ءدىندار شىڭعىس، قۇران ۇستاپ، انت ىشۋگە قورىققانداي ىركىلىپ ەدى:
— ءما، ال! — دەدى ايعانىم، ءزىلدى داۋىسپەن تۇيىلە قاراپ، — ءسۇي!
شىڭعىس قۇراندى شەشەسىنىڭ بۇيرىعىمەن ارەڭ ءسۇيدى.
— بولدى! — دەدى ايعانىم جادىراپ، — مىقتى بولساڭ، ءارى، — ارۋاعىڭنان ساداعا كەتەيىن، — حان — اتامنىڭ ءارى، — ەكى دۇنيەنىڭ ءسارۋارى — پايعامبار ساللا ءاللاھۇ ءعالايھۇ ءۋاسسالامنىڭ ارۋاعىن اتتاپ كور!
شىڭعىس ۇندەمەدى. ول شەشەسىنەن ىشتەي دە، سىرتتاي دا مۇلدەم جەڭىلىپ بولدى. ەندىگى ونىڭ حالى، — ەرتەگىلەردە ايتاتىن اجداھا وراپ العان ارىستانداي.
اۋىزشا «ءبىتتى» دەگەنمەن، ىشتەگى كۇدىگى ءالى دە ويناق سالا جاتقان. ايعانىم «ءساتى ءتۇسىپ تۇرعاندا تۇجىرىپ تاستايىن» دەگەن ويمەن:
— ءاۋ، كىم بارسىڭدار؟ — دەپ دىبىس بەردى سىرتقا.
مەن بارمىن» دەر كىسىسى. سول ءۇيدىڭ شىعار ەسىگىنىڭ سىرتقى بوساعاسىندا دايار ەدى، ول -كۇتۋشىسى كۇنىكەي. شىڭعىس ۇيگە كىرگەننەن كەيىن، سول ارادا تۇرۋدى ايعانىم مانا تاپسىرعان. سول بۇيرىقتى ورىنداعان ول، شىڭعىس ۇيگە كىرە، سىرتقى بوساعاعا جابىسىپ، ءۇي ىشىندە نە حالدەر بولىپ جاتقانىن تۇگەل ەسىتىپ تۇرعان. شەشە مەن بالانىڭ اراسىندا جاتقان وقيعاعا جانى ەزىلە اۋىرعانمەن، قولىنان ەگىلەر دارمەن جوق.
سونداي قينالىپ تۇرعان كۇنىكەي، ايعانىمنىڭ: «ءاۋ، بارسىڭدار؟» — دەگەن داۋسىن ەستىگەندە، جىلاننىڭ ارباۋىنا ىلىككەن بوز تورعايدىڭ الدەقالاي بوسانىپ كەتكەن ىنىنە ءتۇسىپ، ۇيگە:
— ءاۋ، الديار! — دەپ جۇگىرىپ كىردى.
— شاقىر، يمامدى!.. — دەدى ايعانىم وعان، — اكەلدىر، قالىڭدىقتى!.. كۋادىرلەر دە كەلسىن!.. بىلايعى جۇرت توپىرلاماسىن!..
كۇنىكەي «ماقۇل!» دەدى دە جۇگىرە جونەلدى.
دايارلاپ قويعان يمام مەن كۋادىرلەردىڭ تەز كەلۋىنە ايعانىم كۇدىكتەنگەن جوق. ال، زەينەپتى ءالى بەت پەردەسى جىرتىلماعان جاس قالىڭدىققا ساناپ، «تەز كەلە قويماس، كەلسە دە يمەنىپ زورعا كەلەر» دەگەن ويدا ەدى.
ويى اقتالمادى. يمامنىڭ بويجەتكەن قىزىن قاسىنا ەرتكەن زەينەپ وزگەلەردەن بۇرىن كىردى، سەبەبى-ونىڭ كەۋدەسىن اۋىلدا كەرنەگەن ار-نامىس، جولشىباي دا، ومبىعا كەلگەلى دە كۇشەيە تۇسكەن-دى. ول ومبىعا كەلگەن سوڭ-اق، سىر ايتاتىن كىسىلەرىنە:
— سول تەرەڭى، اۋەلى، كوزىمە كورسەتىڭدەرشى، — دەپ وتىنگەن.
— ماقۇل،-— دەسكەن انالار.
— ءبىراق، مەن ونى كورەيىن دە، ول مەنى كورمەيتىن بولسىن، — دەگەن زەينەپ.
— ول دا بولسىن، — دەسكەن سىرلاستارى.
ولار قايدا، قالاي كورسەتۋدىڭ ايلاسىن ىزدەگەندە تابىلا كەتتى: شىڭعىس شكولانىڭ اتتى اسكەرلىك بولىمىندە وقىعان. ورىس تىلىندەگى اسكەر وقۋىنىڭ وزگەسىنە ەركىن بولماعانمەن، ات ويىنىنا كەلگەندە پالەن ءجۇز وقۋشىلاردىڭ بىرەۋى دە وعان تەڭدەسپەيتىن. كىشكەنە كۇنىنەن اۋەلى تايعا، ونان قۇنانعا ءمىنىپ داعدىلانعان شىڭعىس، «اتقا شابار» جاسقا ىلىككەن سوڭ، جۋاس جىلقى تۇگىل، تارپاڭ، اساۋ، الىپ-قاشپا اتتاردىڭ قۇلاعىندا وينايتىن. جەتى-سەگىز جاستان كەيىن، ول بايگە اتتاردىڭ باسىنا ءمىنىپ، تالاي رەت جارىسقا دا تۇسكەن. وقۋعا سونشالىق تاجىريبەمەن كەلگەن ول. بىردەن-اق اسكەر اتىنا جابىسا كەتىپ، ات ويىندارىن كورگەندەردىڭ كوزىن ءسۇرىندىردى.
شكولادان قازاق-ورىستارعا بەرىلەتىن — ۋريادنيك چينىندە شىقتى. كەيىنگى جىلدارى ونىڭ بويشاڭ، سىمباتتى جىگىت بولعانىن جوعارىدا ايتقانبىز. سول دەنەسىنە ۋريادنيك فورمالى كيىم، اسىرەسە، باۋى يىعىنا اسىلعان سول جامباسىنداعى قىلىش ءتىپتى جاراسىپ كەتتى.
ول كەزدەگى حالقى از عانا ومبىعا، ات قۇلاعىندا وينايتىن شىڭعىس تانىمال بوپ قالعان، ونىڭ اتقا ورنىقتىلىعىنا، يكەمدىلىگىنە ەل قىزىعا قارايتىن ەدى. سونى بىلەتىن شىڭعىس، كەيدە اياڭى — اسەم، جەلىسى — جەڭىل، شابىسى — ەكپىندى اتتىڭ جۇرىستەرىن كورسەتپەك بولىپ، كوشەلەردە ادەيى جۇرەتىن.
شىڭعىستى زەينەپكە كورسەتپەك بولعاندار، ونىڭ ات ونەرىن كورسەتەتىن كوشەلەرىن اڭدىتتى. ونى بىلمەگەن شىڭعىس قالىڭدىعىنا كورىنۋگە ادەيى كەلگەندەي، ماشىقتى ورامدارىنا اتىن ويناتىپ ءجۇرىپ الدى. سوندا كەسكىن-كەيپىن دە، كيىم-كەشەگىن دە، اتتى ويناتۋىن دا ەركىن كورگەن زەينەپ، وعان قاتتى قىزىقتى.
— بۇنداي كۇيەۋى بار قىزدا نە ارمان بار ەكەن؟! — دەدى دە «وسىعان قوسىلماي قويمايمىن!» دەپ ىشتەي انت ەتتى.
«ەگەر ول كونبەسە شە؟» دەگەن سۇراۋ ۇستىندە ويى تولقي باستاپ ەدى:
— قوي، ويتپەس، — دەپ بەكىندى زەينەپ، — ەگەر ويتە قالسا، نە وعان، نە ماعان اجال بولار!
وسى ويمەن «ەگەر كەزدەسە قالسا، وعان دا، وزىمە دە سالارمىن!» دەپ، قيما بەل جەڭسىز قامزولىنىڭ سىرتىنان بۋىناتىن التىندى كەمەر بەلبەۋىن، ونىڭ ىشىنەن بۋىنىپ، پىكىر كەزدىگىن ءىلىپ الدى.
شىڭعىس وتىرعان ۇيگە، زەينەپ وسىنداي كيىمىندە كىردى.
شىڭعىس شەشەسىمەن وڭاشالانعان شاقتا، سوزدەرىن تىڭداۋعا قويعان كۇنىكەيگە:
— جاقسىلىق حابار بولسا، ول ۇيدەن قولدارىڭدى جوعارى كوتەرە كەل، اپا، — دەپ تاپسىرعان ەدى زەينەپ، — جامانشىلىق بولسا ءجاي كەل.
تولقىعان جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماعان زەينەپ، دەمىن ارەڭ الىپ، شىڭعىس كىرگەن ۇيگە تەرەزەدەن تەلمىرە قاراپ وتىردى، كوتەرگەن ەكى قولىن بۇلعاي، بەرى قاراي جۇگىرگەن كۇنىكەيدى كوردى. ول قورا ىشىنەن قالاي اتىپ شىققانىن اڭعارماي دا قالدى.
— بار، قالقام، تەز بار!-دەدى كۇنىكەي جاقىنداي بەرە، ەنتىگە سويلەپ، — وڭدادى قۇداي! بەرگى سول جاق بولمەدە وتىر، تەز جەت!
قۋانىش قۋعان زەينەپ، دالپىلداي جۇگىرىپ، نۇسقاعان بولمەگە كىرىپ كەلسە، باسى تومەن سالبىراعان شىڭعىس، كۇرەڭ بارقىتپەن قاپتاعان كەڭ ديۆاندا جالعىز وتىر ەكەن. ول دا بار» دەگەن ايعانىمنىڭ قايدا كەتكەنى بەلگىسىز. ەسىنەپ ەسىكتەن كىرە بەرە، «و، تويەم!» دەپ قۇشاعىن كەڭ اشادى دا، تالاي رەت تابىسقان ايەلدەي، شىڭعىستى باس سالدى. ونىمەن دە قويماي، قۇشاعىنا قاتتى قىسقان قالتىراعان وتتاي ىستىق لەبىمەن قارىپ، ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك شولپىلداتىپ ءسۇيدى. شىڭعىستا قيمىل جوق.
— قۇدايدىڭ جازعانى ونى شىعاي، تويەم! — دەدى ول ايمالاپ، — كونەشىن وشىعان. جامان جاي بولماشپىن، تويەم!..
شىڭعىستى زەينەپ سول قاتتى قىسقان قۇشاعىنان ءبىراز بوساتپاس پا ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر سىرتقى ەسىكتەن كۋادىرلەرىن ەرتكەن ءابدىراقىم، ىشكى بولمەنىڭ ەسىگىنەن ايعانىم كىرە بەرمەسە. ولاردىڭ تىقىرىنا جالت قاراعان زەينەپ ۇيالعان بوپ، ورنىنان تۇرەگەلدى دە، بەتىن ءۇيدىڭ بۇرىش تىعىلا اۋدارا قويدى.
— ءا، قۇداي بەرگەنىڭە ءتاۋبا، — دەدى، مانا. زەينەپتىڭ ۇيگە قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، ىشكى بولمەگە كىرە بەرىپ، بالاسىنا «حۇدانىڭ بۇيرىعى، شىراعىم!.. ەكى ارۋاق، ءبىر قۇداي قوسقام جارىڭ وسى!» اتاڭا اتاسى تەڭ، ءوڭى وزىڭە تەڭ. ۋىز قالپىنداعى بالا! قانداي جىگىت بولسا دا «جارىم» دەۋگە سيارلىق. «ەندى تۋلاما» دەپ، كورشى بولمەگە بوي تاسا قىلعان، ونىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ، شاراسىز شىڭعىستىڭ سۇلىق قالپىنان قوزعالماۋىڭ، ۇندەمەۋىن، زەينەپتىڭ ونى ورشەلەنە باۋراۋىن كورىپ تۇرعان ايعانىم، تۇك تە كورمەگەنسىگەن داۋىسپەن، — قانداي جاراسىمدى، بالالاردىڭ بىرىنە-بىرىنىڭ مەيىرى!.. حازىرەت! — دەدى ول ءابدىراقىمعا قاراپ، شىڭعىسقا بىلدىرمەي، كوزىن قىسىپ قويىپ، — «ەكى دوستى ايىرعان وبال، ەكى جاستى قوسقان — سۇباپ» دەيسىزدەر عوي. بالالاردىڭ سۇبابىن الىپ «ەجەپ-قابىلىن» وقي عوي!
«ەجەپ-قابىل» دا وقىلدى. كۋادىرلەر دە قىزمەتىن اتقاردى. نەكەنىڭ سۋىن قالىڭدىق تا، كۇيەۋ دە، كۋادىرلەر دە ءىشتى. شىڭعىس اربالعان ادامداي، نەكە قياردىڭ «ىستە» دەگەن تارتىپتەرىن ورىنداي بەرەدى، جايناڭداعان زەينەپ، جەتەكشىل تايلاقتاي جورتادى.
نەكەلەرى قيىلعان جاستارعا سول فليگەل وڭاشا ءتيدى. كۇتۋ جابدىقتارىنا ارالاسى بار ايەلدەن باسقا ادام ۇيگە اياعىن اتتاعان جوق.
شورماننىڭ ىقتيارىنا سالسا، قۇداعيى مەن كۇيەۋىن ەلىنە الا كەتىپ، ۇلان-اسىر توي جاساماق ەدى. وعان ايعانىم ريزالاسقان دا ەدى. سول ءبىر كۇندەرى ولاردىڭ قۇلاعىنا: «ءساتتاردىڭ شىڭعىس الام دەپ جۇرگەن قىزى، ودان كۇدەر ۇزگەن سوڭ، ومبى وزەنىنىڭ ەرتىسكە قۇياتىن مۇيىسىندەگى بيىك جارقاباقتان قارعىپ سۋعا كەتىپتى» دەگەن حابار شالىندى.
سۇراستىرسا — راس.
بۇل حابارعا ايعانىم مەن شورمان ەكى ءتۇرلى قارادى: ايعانىم، ەڭ الدىمەن، مىنا حابار قۇلاعىنا شالىنسا، بالاسى بۇلىنەر دەپ قورىقتى. ەكىنشىدەن، ەستۋىنشە سەيفساتتار ۇيىنە كەلىپتى-مىس، قىزىنىڭ ەلىمىن شىڭعىستان كورەدى-مىس، «جەتسە — مال، جەتپەسە — باس» دەپ، داۋلاسۋعا بەل بايلاپتى-مىس، ونىڭ ارتى جاقسىلىققا سوقپاۋى مۇمكىن، باي نەمە، اقشانىڭ كۇشىمەن شىڭعىستى مەرتىكتىرۋى، شاماسىنان كەلسە، كوزىن دە جويۋى مۇمكىن. ەندەشە، قاماۋدا وتىرعان شىڭعىستى، ءبىر تۇندە ءۇن-تۇنسىز ەلىنە الا قاشىپ، جوق بولۋ. سودان كەيىن ىزدەي بەرسىن.
شورماننىڭ ايتقانى باسقاشا بولدى.
— قىزى ولمەك تۇگىلى ورەم قاپسىن، — دەدى ول، — ۇرىن ولتىرگەن ەشكىم جوق، قورقاتىن. سۋعا كەتكەن ءوزى. كىم بىلەدى، نەگە كەتكەنىن؟ مەنىڭ كۇيەۋىممەن «ويناپ-كۇلىپتى» دەۋلەرى ءسوز ەمەس، «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزبەن كىم وينامايدى» دەگەندەي ويناپ-كۇلگەن قىز-بوزبالا سۋعا كەتە بەرسە، دۇنيەدە جان قالماس. كەتە بەرسىن. «ولگەننىڭ جانىن ۇرادى. ءتىرىسى نەسىن قۇرايدى» دەگەندەي، ودان ەشكىمنىڭ ەشتەڭەسى دە قۇرىمايدى. ءاپساتتار اتقا مىنگەنمەن نە ىستەيدى بىزگە؟ قىزىنىڭ كۇيەۋىممەن جاقىندىعىن نەمەن دالەلدەيدى. ول بارعان سوت ورنىنا ءبىز دە بارا الامىز. ول جۇگىنەتىن زاڭعا ءبىز دە جۇگىنەمىز. بىرەۋدىڭ قىزى سۋعا كەتتى ەكەن دەپ، مەن مەرەكەمدى دوعارا المايمىن. جاسايمىن دەگەن تويىمدى جاسايمىن.
سۇيدەپ جۇرگەن شورمان، ويدا جوقتا قازاعا ۇشىراپ قالدى: ءبىر كۇنى ۇيقىدان ويانسا، ون، جاق ۇرتى قىشيدى؛ ۋقالاعانعا باسىلماعان سوڭ، اينا الىپ قاراسا، بارماقتىڭ باسىنداي قاپ-قارا سۇيەل شىققان؛ سول سۇيەل ىلەزدە ۇلعايىپ كەتتى... باقسى دا، دارىگەر دە ونى جويۋدىڭ ايلاسىن تاني المادى... اقىرى، سول سۇيەل، ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە شورماندى الىپ تىندى...
دوس جاعى بۇل قازانى، — «اللانىڭ اجالى» دەپ سانادى، دۇشپان جاعى — «ءساتتار قىزىنىڭ وبالى جىبەرمەۋ» دەپ سانادى.
ال، شىڭعىس شە؟
ءدىل-افرۋزدىڭ سۋعا كەتۋى، ونىڭ، قۇلاعىنا سول كۇنى-اق شالىندى، «ءسويتتى» دەگەن حاباردى قىزمەتكەر بولىپ جۇرگەن تاتار ايەلى قۇلاعىنا سىبىرلاپ قويدى.
العاش ەستىگەندە، «قويشى!» دەپ شوشىپ كەتكەن ول، كەيىن پالەندەي قىنجىلا قويعان جوق. وعان سەبەپ، جاسى بيىل ون التىدان ون جەتىگە عانا شىققان، ەسكى اۋىلداعى كوپ قاتىن العىش حاندار مەن بايلاردىڭ، «بالا — بەلدە، قاتىن — جولدا» دەگەن ۇعىمى، ونىڭ دا بويىنا سىڭگەن. ءوز ومىرىندە ءبىرىنشى سۇيگەنى — ءدىل-افرۋز بولعانمەن، اكەسى جەتى قاتىن العان، اتاسى جيىرما ءۇش قاتىن العان ول، بۇنى «ءبىرىنشىم» دەپ ءتۇسىنىپ، ارعى جاعىن قالاي كوبەيتۋدى دە ويلاپ قوياتىن. ءبىراق بۇنىسى دىل-افرۋزگە سەزدىرمەي، ماحاببات كۇيلەرىن شەرتكەن شاقتا، «بارىم — ءوزىڭسىڭ» دەپ، «ومىرلىك جارىم — سەنسىڭ!» دەپ وزەۋرەيتىن. نازىك جاندى ءدىل-افرۋز ول سوزىنە ناناتىن.
«قاتىن ءولدى، قامشىنىڭ سابى سىندى» دەيدى قازاق. بايدىڭ قاتىنى ولسە توسەگى جاڭعىرادى، جارلىنىڭ قاتىنى ولسە باسى قاڭعىرادى» دەيدى. شىڭعىس توسەگىن، العاشقىسى ولمەي جاتىپ-اق جاڭعىرتقان ادام، سوندىقتان اۋەلى تاتۋ دوس، كەيىن سۇيىكتى جار بولعان دىل-افرۋزبەن وتكىزگەن ءتاتتى كۇندەرى ەسكە تۇسكەندە جۇرەگى سىزداي قالعانمەن، ونىڭ ءولىمىن «قامشىنىڭ سابى سىنۋعا» سانادى دا، العاش تۇتانا باستاعان سياقتى قايعى ءورتى، بىرەر كۇننەن كەيىن باسەڭدەي بەرۋگە اينالدى.
ويتپەۋىنە زەينەپ جىبەرمەيدى. ىلكى جولىعىسۋدان-اق باۋراپ العان شىڭعىستى «تويەم» دەپ ەركەلەتكەن ىستىق قۇشاعىنان بوساتپاي، باۋىرىنا باسقان سايىن قىزدىرا، كۇيدىرە ءتۇستى.
ءدىل-افرۋزدىڭ ءولىمىن ول شىڭعىسپەن قاتار ەستىدى. شىڭعىسقا سىبىرلاعان ايەل وعان دا سىبىرلادى. شىڭعىس العاش ەستىگەندە قايعىرسا، زەينەپ قۋاندى.
— ۋھ... ءبىر پالەدەن قۇتىلعان ەكەم! — دەگەن ءسوزىن ول ەستىرتە ايتتى.
— بۇنى شىڭعىس ەستىدى مە؟ — دەپ سۇرادى ول سىبىرلاعان ايەلدەن.
— بىلمەدىم، — دەدى ايەل وپ-وتىرىك، — كىم ايتادى وعان؟ مەنىمشە، بىلمەگەن بولۋ كەرەك.
شىڭعىستىڭ بىلگەنىن زەينەپ قاس-قاباعىنان ايىردى. ونىسىن سەزبەگەنسىپ، «باسىنا ورالدى ما» دەگەن بۇلتتى تەز ىدىراتقىسى كەلدى، سول ماقساتپەن ەركەلىگىن دە، ەركەلەتۋىن دە ۇدەتە ءتۇستى...
سونداي كۇندەرى، اكەسى — شورمان قايتىس بولدى.
بۇل كەزدە بايان اۋلاعا قارايتىن قارجاس پەن سۇيىندىكتىڭ «يگى جاقسى» اتالاتىندارى ومبىدا تۇگەل ەدى. ولار اقىلداستى دا شورماندى تەز مەكەنىنە اپارىپ جەرلەمەك بولدى. ويتكەنى ىستىق مەزگىلدە، سەمىز ءمايىت جىنىعىپ كەتەدى.
سوندا، زەينەپ قايتۋ كەرەك؟
بۇل سۇراۋدىڭ تۋاتىن سەبەبى: قىزىنىڭ نامىسىن جانە قۇنىن جوقتاعان سەيفساتتار، «جاۋىم» دەپ ساناعان شىڭعىستى ءبىر عانا ماسەلەدە ۇتقان، ونىسى — «ومبىدا، قىزمەتتە قالادى-مىس» دەپ جۇرگەن شىڭعىستى سوعىستىق جورىققا جىبەرتۋ جانە وزگەگە ەمەس، ءوز اعاسى — كەنەسارىعا قارسى. كەنەسارىنىڭ كوكشەتاۋدان تورعاي جاققا اۋىپ كەتكەن قالىڭ قولى، بۇل كەزدە قۇسمۇرىن كولىنىڭ ماڭىنا تورلانىپ، سول ارانى مەكەندەيتىن مارال يشاننىڭ باتاسىمەن ماڭايداعى ەلدى عازاۋاتقا كوتەرگەن. وسىدان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ الدىنا، قازاق دالاسىنا كوتەرىلىس ءورتى جايىلىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋىپ، باتىستا-ورىنبوردان، شىعىستا -ومبىدان جازالاۋشى وتريادتار جىبەرىلمەك بولعان. ومبى اسكەرىن (بىزگە وتكەن تاراۋدان ءمالىم) شامىراي باسقارماق. وعان جاردەمشى قازاق قاجەت بولعاندا، وبلىستىق باسقارمانىڭ سوۆەتنيگى-تۇرلىبەك كوشەنوۆ، باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆيليامينوۆقا شىڭعىستى ۇسىندى. وعان ەكى سەبەپ بولدى: ءبىرى، — «ەگەر شىڭعىس ومبىدا قالسا، ءوز ورنىمدى الار» دەپ قاۋىپتەنۋى ەدى، ەكىنشىسى — سەيف-ساتتاردىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋ. سول تىلەگىن ورىنداعانى ءۇشىن سەيفساتتار تۇرلىبەككە جارتى دوربا التىن، ۆيليامينوۆقا ءبىر دوربا التىن وتكىزدى دەگەن قاۋەسەت بار.
شىڭعىستىڭ جورىققا كەتۋىنە بايلانىستى، زەينەپتىڭ قايدا بولۋى، وزىنەن ءوزى شەشىلىپ قالدى. ايعانىمنىڭ ىقتيارىنا سالسا، كەلىنىن سىرىمبەتكە الا كەتۋ ەدى. ويتۋگە، بۇكىل قارجاس بولىپ، اسىرەسە، شورماننىڭ مۇساسى بولىپ نامىس قىلدى.
— شىڭعىس ومبىدا قالسا نەمەسە سىرىمبەتىنە بارسا ءبىر ءسارى، — دەدى مۇسا، — ويتپەي، جورىققا اتتانعالى وتىر. ودان قاشان ورالارى ءمالىمسىز. ونىڭ ۇستىنە قازالى بولىپ وتىرمىن. قارالى قارىنداسىمدى قارشاداي قالپىندا قايىن جۇرتىنا قالاي جىبەرەم؟ جەسىر قاتىن بولىپ قالاي وتىرادى، وندا؟ ويتە المايمىن. قارىنداسىمدى اۋىلىما الىپ قايتام. شىڭعىس جورىقتان ورالعان شاعىندا كەلەدى دە، جەسىرىن الىپ قايتادى.
ماسەلە وسىلاي شەشىلدى.
شامىرايدىڭ جازالاۋ وتريادى قاتتى قارسىلىق كورسەتىپ، قىرقىسا قان توككەن كەنەسارى قولىن ەكى جىلدان استام ۋاقىتتا ارەڭ جەڭىپ، سىرداريا بويىنا قاراي سىرىپ سالدى دا، ءارى قاراي قۋۋدى جايىق بويىنىڭ اتتى قازاق-ورىستارى مىندەتىنە الىپ، شامىراي وعان كومەكشى شىڭعىس كەيىن ورالدى.
ومبى ولاردى جاقسى قابىلدادى. شامىراي — پولكوۆنيك دارەجەسىن، شىڭعىس — پودپولكوۆنيك دارەجەسىن الدى. سونىمەن قاتار قۇسمۇرىن توڭىرەگىندەگى قازاق ەلىنىڭ كوتەرىلۋ ءقاۋپى ءالى دە بىتپەگەندىكتەن، ورىنبورداعى اكىمدەر، جاڭادان قۇسمۇرىن اتالاتىن قازاق دۋانىن اشۋ تۋرالى، قۇسمۇرىن كولىنىڭ جاعاسىنا اسكەرلىك بەكىنىس سالىپ، ونى شامىرايعا باسقارتۋ تۋرالى، ونىڭ اعا سۇلتانى ەتىپ شىڭعىستى تاعايىنداۋ تۋرالى پاتشاعا ۇسىنىس جولدادى. ۇسىنىس بەكىلىپ كەلگەنگە دەيىن، شامىرايعا دا، شىڭعىسقا دا دەم الۋعا ۇلىقسات ەتتى.
شامىرايدىڭ قايدا دەم الارىن ءوزى بىلەدى. ال، شىڭعىس جاقىنىراق جەردەگى ايەلى — زەينەپكە ەمەس، الىستاعى شەشەسى — ايعانىمعا بارماق بولدى. نەگە؟
اكەسى كىشكەنە كەزىندە ءولىپ، قىزىعىن كورمەگەن شىڭعىس، ءوسۋ تاربيەسىندە، ءوزىن شەشەسىنە وتەلمەيتىن مولشەردە بورىشتىمىن دەپ ساناۋشى ەدى. ونىڭ بارلىق تاريحى جاقسى جاعىمەن دە، جامان جاعىمەن دە شىڭعىستىڭ الاقانىندا. باسى قىرىقتان جاڭا شىققان شەشەسىنىڭ نەلىكتەن تەز قارتايۋىن دا ول جورامالدايدى.
«سوزدە قاڭقۋ جامان، اۋرۋدا شانشۋ جامان» دەگەندەي، شىڭعىستىڭ ويىنشا، شەشەسىن جەگىدەي جەپ، ساۋلىعىن تاۋىسىپ بارا جاتقان نارسە — قاڭقۋ.
«بايسىز قاتىن، باۋسىز ويماق» دەگەندەي، ەرىنەن جاسىندا قالۋىنان با، الدە راسى سولاي ما؟ ايعانىم بايعۇسقا: ورىستان، قازاقتان، باسقادان... اتاقتى، اتاقسىزدان، جامان، جاقسىدان، جاس، كارىدەن تاڭىلمايتىن ەركەك بولمايدى. وسەكشىلەر ول قاڭقۋلاردى تالاي ساققا جۇگىرتىپ، كوركەم ادەبيەت تىلىمەن ايتقاندا انەكدوتتاردىڭ، ءار قيلى پەسالاردىڭ سان الۋان تۇرلەرىن تۋعىزىپ، ەل اراسىنداعى قۋلار، ولاردان سان الۋان سپەكتاكلدەر، كونسەرتتەر جاسايدى. بۇنىڭ ءبارى ايعانىمعا دا، ونىڭ بالالارىنا دا ەستىلىپ جۇرەدى، شەت-پۇشپاعى، قيا جايلاپ، شەت قونىپ جۇرگەن شىڭعىسقا دا جەتەدى. شەشەسىنىڭ جاسىنا جەتپەي قارتايۋىن، شىڭعىس وسى مازاقتارعا شىداماۋ دەپ جوريدى.
زەينەپتى شىڭعىسقا قوسۋعا كەلگەندە، رەپەتەيسىز سەمىزدىكتەن دە، جۇرەگىنىڭ تالماۋىنان دا ازاپ كورگەن ايعانىم ەلگە سىرقاتى ۇدەپ، ازەر جەتكەن، ءقازىر توسەكتەن باس كوتەرە المايتىن حالدە جاتقانىن-شىڭعىس كەنەسارى جورىعىنان قايتىپ، ومبىعا كەلە ەستىدى. ايتۋشىلار ايعانىمنىڭ حالىن وتە اۋىر سيپاتتادى. بىرەۋلەر-«ۇزاققا بارار ما ەكەن؟» دەگەن ءقاۋىپتى ايتتى. سوندىقتان «كوزىن كورىپ قالايىن، باقۇلدىق الىپ قالايىن» دەگەن ويمەن، شىڭعىس سىرىمبەتكە تەتە جولمەن، اسىعىس ءجۇرىپ كەتتى.
بۇل بارعان شاقتا، سىرىمبەت توڭىرەگىندە ءبىرتالاي جاڭالىقتار بولىپ قالعان ەدى. ەڭ الدىمەن، كوكشەتاۋ دۋانىنا سوڭعى جىلدارى اعا سۇلتان بولىپ كەلگەن ءزىلعارا وتكەن جىلى قىزمەتىنەن الىنعان، وعان سەبەپ — الىبەك اتتى بالاسىنىڭ سوتقار، بارىمتاشىل، ۇرى بولىپ، ماڭايداعى ەلگە كۇن كورسەتپەۋى بولعان.
بۇل جايدا ومبىعا، پەتەربورعا جازعان ارىزداردى ۇكىمەت تەكسەرىپ، كوبى شىڭعا شىققان سوڭ، «ەلگە قياناتى ەتكەن بۇزىق بالاڭدى تيا المادىڭ» دەگەن ايىپپەن ءزىلعارانى اعا سۇلتاندىقتان العان.
ەل باسقارۋشىلاردىڭ بۇل قىزمەتكە ەندىگى لايىقتاعانى-ابىلايدىڭ شىڭعىس ەسىمدى ۇلىنان تۋعان ءتانى بولعان، ۇكىمەت ونى بەكىتكەن.
ءتانىنى جۇرت: سالماقتى، اقىلدى، تيىشتى ادام دەپ، ءارى «حان تۇقىمى» دەپ كوتەرگەن ەدى. ونى تۇعىردان تۇسسە دە ەلدىڭ اقىلىنان قالماعان ايعانىم دا قولداعان ەدى. وزگەلەرگە سولاي بولعان ءتانى، ايعانىمعا قيعاش كەلدى. بۇعان دەيىن ايعانىمنىڭ توڭىرەگىنە ءۇيىرىلىپ، ونىڭ ءقادىرلى قايىن-ىنىلەرىنەن سانالاتىن ءتانى، تىرناعىن جاسىرىپ جۇرەتىن مىسىق ەكەن. ول ايعانىمنىڭ انا جىلى ءىنىسى — سارتايدى يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەرۋىنە سىرتتاي ريزالاسقان» مەن، ءىش پىكىرىن ىشىندە ساقتاپ، قوينىنا جاسىرىن جيناعان تاستارىمەن، جەڭگەسىن قالاي ۇرۋدىڭ ءساتىن كۇتەدى ەكەن.
ەندى ۇكىمەت قولىنا تيگەننەن كەيىن، ءتانى ايعانىمنان ءوش الۋ جابدىقتارىنا كىرىستى، سونداعى ءبىرىنشى باتىل ءىسى — بالتامبەردىنى ءولتىرۋ. ارعى نەگىزى — ۋاقتىڭ قارامان رۋىنان شىققان ونىڭ اكەسى، — تۇڭعاتار، ءۋالىنىڭ ومىرلىك جىلقىشىسى بولاتىن. ول دا الپامساداي دەنەلى، قارۋلى بىرەۋ ەدى، ال، بالتامبەر ودان وزا تۋىپ، بيىكتىگى اتان تۇيەدەي، جاۋىرىنى مەن شۇيدەسى دونەن بۇقاداي، بۇلشىق ەتتەرى قاتتى داۋىل شايقاعان كولدىڭ بەتىندە تۋلاپ جاتقان تولقىنداي جانە تاستاي قاپ-قاتتى، تۇلا بويى سىرەسكەن ءسىڭىر ساۋساقتارى ارىق بالانىڭ بىلەگىندەي، جىلىنشىكتەرى بۋراداي بولدى. باسى دا ادامزاتتىڭ زورى جالپى جوباسى ۇرگەن قارىنداي دەرلىك ول باسقا بىتكەن قالقان قۇلاقتار-تابان قارىس كوزدەرى ءپىل سياقتى -سىعىر، مۇرىنى-تارى تۇيەتىن كەلىدەي جالپيعان اۋزىن توڭىرەكتەگەن ەرىندەرى ءبىر-بىر كەسەك ەت، تۇبىتتەنگەلى ۇستارا تيگىزبەگەن قارا بۇيرا قالىق ساقالى، بەتىنىڭ مۇرنىنان باسقا جەرىن تۇگەل جاۋىپ، توسىنە وسكەن تۇگىمەن تۇتاسىپ كەتكەن. كۇش جاعىنا كەلگەندە قانداي اساۋ، ءىرى جىلقىلاردى قۇيرىعىنان تارتىپ توقتاتادى، كەكىلىنەن العان اساۋلاردى تارتىپ قالعاندا ەتبەتىنەن تۇسىرەدى. سونداي كۇشىن كورە تۇرا، ەشبىر بالۋان ونىمەن ۇستاسۋعا باتقان ەمەس. سالتىندا ول مەيلىنشە سالاق: دەنەسى ومىرىندە سۋ كورگەن ەمەس، سوندىقتان، تەرىسىنە جابىسقان قالىڭ كىر، شاقات ونەردىڭ بالشىعىنداي تىلىمدەنىپ، جارىلىپ جۇرەدى دەسەدى؛ اياق-قولى قاتپارلانعان كۇس، قولتىقتارى — قولاڭسا، جارتى شاقشا ناسىبايدى قالىڭ ەرنىنە ءبىر-اق اتىپ، ەزۋىنەن اعىپ تاۋسىلادى، كيىم كيىسى دە وزگەشە، قانداي ۇسكىرىك ايازداردا، جالاڭاش ەتىنە توزىڭقى تۇيە ءجۇن شەكپەندى، اياعىنا قوڭىلتاياق جاماۋلى ەتىكتى، باسىنا تەرى كيىپ، بيالايسىز جۇمىس ىستەي بەرەدى، جاز دەنەسىنە، ءجۇنىن سىرتىنا اينالدىرعان كەڭ تەرى شالباردان باسقا كيىم ىلمەيدى، اس ءىشۋى دە ورەسكەل: ءبىر وتىرعاندا، ءبىر تاباق مايدى جەپ، ءبىر شەلەك قىمىزدى ءىشىپ جۇرە بەرەدى، ءبىراق، قوماعاي ەمەس، ءبىر تويعان اسى، سول كۇنگە قورەك؛ مىنەز جاعىنان دا قىزىق: ۇرسىسۋ، جانجالداسۋ، شۇيىركەلەسۋ دەگەندى بىلمەيدى، اناۋ-مىناۋعا اشۋلانبايدى. ال، اشۋلانا قالسا، ۇرىسپاي، ۇرماي تەك، قولىنىڭ بۇلشىق ەتىنەن ءبىر قىسىپ قويادى، ول، — سويىلمەن سوققاننان قاتتى باتادى. سونىسىن بىلەتىندەر، الىستان ءتىل قاتپاسا، ماڭىنا جاقىندامايدى.
وسى بالتامبەر قارتايىپ، ولگەن اكەسىمەن بىرگە جىلقى باعىپ ءجۇردى دە، بەرتىندە ءۋالى ءۇيىنىن، بيەسىن ساۋۋعا اۋىستى. جەلىسىنە جيىرما-وتىزدان كەم قۇلىن بايلامايتىن بۇل ءۇيدىڭ ساۋىنى كەلگەن بيەلەرىن وزگە جەلىلەردە بەس-التى بيە ساۋىلىپ بولعانشا، بالتامبەر تۇگەلدەپ شىعادى. بۇرىن ساباعا قۇيىپ تۇيەمەن اكەلەتىن ءسۇتتى، بالتامبەر ساباسىمەن جاياۋ ارقالاپ اكەلەدى. كۇندىز بيە ساۋسا، تۇندە ساۋىن بيەلەردى باعىپ كەلەدى: وزگەلەردىڭ جىلقىلارىن قاسقىر جەپ جاتقاندا، ول ءبىر تايىنىڭ تا تاڭىن تارتقىزبايدى. قايدا ءجۇرىپ تىنىعاتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. وسىنداي ەڭبەگىنە قاراپ ءۋالىنىڭ ءۇيى، اسىرەسە، ايعانىم بالتامبەردى قاتتى سىيلايدى.
وسەكشىلەردە «يمام» جوق. ولار ايعانىمنىڭ وسى سىيلاۋىن «جاقىندىعىنا» جورىدى دا، ءۋالىنىڭ ءتىرى كەزىندە باستاعان قاڭقۋىن، ول ولە زورايتىپ اكەتتى. جۇرتتىڭ سودان كەيىنگى ايتاتىنى: «بالتامبەر ايعانىمنىڭ ساۋىنشىسى ەمەس، بايى».
جىل سايىن كەڭ جايىلا بەرگەن وسى قاڭقۋ، ابىلاي تۇقىمىنىڭ نامىسىنا ءتيدى. كىم كورىنگەن، «حانشا سولاي ەكەن عوي» دەپ بەتتەرىنە باستى. بالتامبەردەن قۇتىلماق بولعان ولار، ايعانىمعا اۋەلى — جۇقالاپ، ارتىنان بىرتىندەپ قالىڭداتىپ ايتىپ ەدى، بايبىشە: «وتتاماسىن!» دەگەننەن باسقانى ايتپادى، بالتامبەرگە جاناسۋىن ازايتۋدىڭ ورنىنا كوبەيتىپ، اعا سۇلتان كەزىندە پاۋەسكەگە جەگىلگەن پار اتتارمەن جولعا شىقسا، بوجاعى عىپ الىپ ءجۇردى، سۇلتاندىقتان تۇسكەندە، بىرەۋلەر قوناققا شاقىرسا دا ءسويتتى. قوناق ازايعان شاقتا، تاۋدىڭ، ورماننىڭ ىشىندە سەرۋەندەۋدى شىعارعان ايعانىم قاسىنا كوبىنەسە بالتامبەردى ەرتتى. دەنەسى اۋىرلاپ، سەرۋەندەۋدى دوعارعاندا، «بالتامبەرگە ارقاسىن سيپاتادى ەكەن» دەگەن، «بالتامبەر شومىلدىرادى ەكەن» دەگەن وسەك جايىلادى. «وسىعان وسىنشا بايلانىسىپ قالعان نەسى بار؟» دەگەندە، بىرەۋلەر: — «جالشىمەن ءجۇرۋىن ەلەۋسىز كورەدى» دەپ، بىرەۋلەر: — «جاستىعىنا، ىرىلىگىنە، بالۋاندىعىنا قىزىعادى» دەپ جاۋاپ بەرىستى. قالايدا بەرتىنىرەك «ءجۇرىسىن دوعاردى» دەيتىن ايعانىمنىڭ ماڭىنا جاقىن جۇرەتىن ادامى — بالتامبەر بولۋى راس.
ءتانى اعا سۇلتان بولعان كەزدە، بۇل بالتامبەر جايىنداعى وسەك مەيلىنشە ءوربىپ، ابىلاي تۇقىمدارىنىڭ دا، ونىڭ دا دىڭكەسىنە مەيلىنشە ءتيىپ بولعان ەدى. ولار بالتامبەردى تالاي رەت ولتىرمەكشى بولىپ تا ازىرلەنگەن. ءبىراق، رەتىن تابا الماعان. قول كۇشىمەن ولتىرۋگە، جەردە ءجۇز كىسىنىڭ، ات ۇستىندە مىڭ كىسىنىڭ ءالى كەلمەس ەدى، ولاردى جەردە — جۇدىرىقپەن، اتتا-سويىلمەن جايپاپ شىعار ەدى.
سول ءادىستى ءتانى تاپتى. سول كەزدە، سىرىمبەتتىڭ كۇنگەي باتىسىنداعى «يمان» اتالاتىن تاۋعا، تاتارلاردان «قازاق-ورىس» اتاعىن الىپ، اسكەر بولعان ءبىر ستانيسا ورناعان ەدى. سولاردان زورلىقشىل، كىم كورىنگەنگە قىلىش پەن مىلتىق جۇمساعىش-سالاح ەسىمدى اتامانمەن ءتانى تامىر بولعان. ءبىر كۇنى ءتانى سالاحقا بالتامبەر جايىن ايتقاندا:
— ونى جويۋ وڭاي، — دەدى سالاح.
— قالاي؟
— پيستولەت دەگەن مىلتىقتى بىلەمىسىڭ؟
— قانداي ول؟
— مىنە! — دەپ سالاح كىشكەنە مىلتىقتى قوينىنان سۋىردى دا كورسەتتى.
— بۇ دا كىسى ولتىرە الا ما؟ — دەدى ءتانى، مىلتىقتى قوراشسىنىپ.
— ورەم قاپتىرادى. وسىمەن قاپىدا اتسا، ءتىل تارتپاي ولەدى.
سالاح اتۋ ءادىسىن كورسەتتى دە، مىلتىعىن تانىگە بەردى. ەندى، سونى كىم اتۋ كەرەك؟
ءتانىنىڭ ويلاپ تاپقانى شەپە. جاسى ءقازىر جيىرمادان اسقان ول شەشەسى-ايعانىم مەن بالتامبەر تۋرالى وسەكتى ەستىپ، ۇياتتان جەرگە كىرە الماي جۇرگەن. بۇل جايدا ءتانى ەكەۋى اقىلداس تا. «قارنىنا پىشاق سالام!..»، «بالتامەن باسىن شابام» دەپ جۇلقىنعان شەپەنى، «توقتا، ءساتىن كەلتىرىپ، جايىن ەل كوزىنەن كورسەتپەي تابايىق» دەپ ءتانى توقتاتا بەرەتىن.
مىنە، ەندى ءساتى ءتۇستى. پيستولەتتى كورگەندە شەپە قۋانىپ كەتتى. ولاردىڭ ۋادەسى تۇندە ساۋىن بيەلەردى باعۋعا كەتكەن بالتامبەردى شەپە ىزدەپ بارادى دا، جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان بولىپ، «سەنى ولتىرەيىن بە؟» دەيدى. ولتىرە المايتىنىن بىلەتىن بالتامبەر، «قالاي؟» دەيدى، قالجىڭ كەرىپ. «كانە، سەن، اناداي جەردە، ءتوسىڭدى اشىپ تۇرشى!» دەيدى شەپە. «وندا نە ىستەيسىڭ؟» دەيدى بالتامبەر. «تۇر. سودان كەيىن كورەسىڭ». «مىلتىعى بار» دەپ ويلاماعان بالتامبەر، «ال، تۇردىم» دەپ ءتوسىن اشىپ قارسى قاراي قالعاندا، جەڭىنىڭ ىشىنە جاسىرعان مىلتىقپەن شەپە باسىپ كەپ سالادى. وق كەۋدەسىنەن تيەدى دە، ارقاسىنان شىعىپ كەتەدى. نە بولعانىن بىلە الماي قالعان بالتامبەر، جۇرەگى شانىشقان سياقتانعان سوڭ الاقانىمەن كەۋدەسىن ۇستاي بەرەدى، ءبىراق جىعىلمايدى. سونى كورگەن شەپە باسىنان كوزدەپ تاعى اتقاندا، وق ميىنا كىرىپ، بالتامبەر تالتىرەكتەپ بارىپ جىعىلادى.
بالتامبەرگە وق ءتيىپ جىعىلسا، ونى الدەقايدا تىعۋعا جاسىرىنعان توپ جەتىپ كەلەدى. ولىك سىرىمبەت تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى «قىلى» كولىنىڭ تەرەڭ قازىلعان قورىسىنا تىعىلادى.
ەرتەڭىنە — بالتامبەر جوق. كەلەسى كۇنى دە جوق!.. ول قايدا؟ بالتامبەردىڭ تورە تۇقىمىنان قاسى كوبىن بىلەتىن ايعانىم،-«تاۋىپ بەرىڭدەر!» دەپ الەك سالادى. «تۇرتكى كورگەن سوڭ ەلىنە كەتكەن بولار» دەگەنمەن، جانسىز جىبەرىپ، بالتامبەردىڭ تۋعان ەلىنەن دە بىلدىرەدى، وندا دا جوق. ەندى قايدا؟!
ادال قىزمەتشىسىنىڭ جوعالۋى دا ايعانىمعا وڭاي سوقپايدى، قاتتى قايعىرعان ايعانىمنىڭ بۇرىنعى ءالسىز ساۋلىعى ەندى ءتىپتى تومەندەپ، بۇرىن تىسقا كىرىپ-شىعۋعا جارايتىن ول، توسەك تارتىپ جاتىپ الادى...
شىڭعىس ۇيىنە كەلگەندە شەشەسى وسىنداي حالدە ەدى. ول شەشەسىن تانىماي قالدى. توسەك تارتىپ قيمىلسىز جاتۋىنا ءبىراز ۋاقىت ەتكەندىكتەن، بۇرىن سەمىز بولعانمەن جيناقى جۇرەتىن دەنەسى القام-سالقام بوساپ، مەڭگەرىپ الا الماستىق حالعا كەلگەن؛ ۇلپەرشەگى بىتۋدەن بە، سىرقاتتان با، جۇرەگى ءالسىز سوعىپ، كەيدە توقتاپ قالا جازدايتىن بولعان، سودان با، الدە باسقا سەبەپتەن بە، ارا-تۇرا القىمىنان الدەنە كەپتەلە قالىپ، دەم الا الماي جانتالاسادى ەكەن؛ وكپە مەن جۇرەكتىڭ السىزدىگىنەن بە، باسقا سەبەبى دە بار ما، — تەرلەۋدەن كوز اشپاي، دىمقوس توسەك-ورنى مەن ىشكى كيىم-كەشەگىن كۇنىنە الدەنەشە رەت اۋىستىرادى ەكەن.
شەشەسىنىڭ بۇل اۋىر حالىن كورگەن شىڭعىس، باسىن قۇشاقتاپ جىلاپ الدى. ايعانىم جىلاعان جوق. سونداعى ويى، ءوزىن «انە-مىنە دەگەن حالدەمىن» دەپ تۇسىنەتىن ول كۇشى بارىندا ءتىلى بارىندا، ارمان عىپ جاتقان ءبىر ءىسىن ايتىپ ۇلگەرۋگە تىرىستى. ونىسى-كوزىنىڭ تىرىسىندە، قولىنان قوسقان كەلىنى — زەينەپتى، وسى وردانىڭ تابالدىرىعىنان اتتاتىپ، بوساعاسىنا وتىرعىزۋ ەدى.
— سودان باسقا ارمانىم جوق، — دەپ اياقتادى ايعانىم بالاسىنا ەنتىگە، ۇزە ايتقان قىسقاشا سوزدەرىن.
شىڭعىس قارسى ءسوز ايتپادى جانە ايتقىسى دا كەلمەدى. ايتۋ، وعان — وسى ءۇيدىڭ ىشىندە كورىنبەي وتىرعان اجالعا،-«ال، انامنىڭ جانىن الا قوي!» دەۋ سياقتاندى. ونىڭ ۇستىنە، ءدىل-افرۋزدان كۇدەرىن ۇزگەن شىڭعىس، وشىگە قاراعانمەن، سول وشپەندىلىك كەۋدەسىندە كەتكەنمەن، كەنەسارىنى قۋعان ەكى جىلدا، زەينەپ تۋرالى ءبىراز تولعانىپ تا قالعان. «وندا نە جازىق بار؟ — دەگەن وي كەتپەي قويعان شىڭعىستىڭ باسىنان-ايەل بولعان سوڭ، ەر كەرەك. سوندا، تاڭداعانى — مەن بولسام، ايىبى نە؟». ال، تاڭداۋ جايىن ويلاپ كورسە، «سۇيەم» دەگەن ءسوزى راس سياقتى؛ «ال ءتىلى» دەۋگە، جول كورىپ جورتىپ قالعان قاسابالى قاتىن ەمەس، قىزىل گ ۇلى
جاڭا اشىلعان جاس قىز گۇلىن وزگەگە ەمەس، وزىنە توكتىرىپ، ءبىرىنشى بالىن وزىنە سورعىزدى؛ سوڭىن ۇستىنە، ءتىلىنىڭ شولجىڭدىعى دەمەسە، نە اجارىندا، نە سىمباتىندا ەشكىمنەن كەمدىگى جوق. ال، سىرىنا قاراسا، ءتىپتى ادەمى سياقتى. قاۋىشقان ساتىنەن باستاپ، قوشتاسقان ساتىنە دەيىن، سول ادەمىلىگىنە بوگۋدەن تىنىس تاپپادى شىڭعىس. عاشىقتىڭ ءتىلىن قارشادايىنان قايدا ءجۇرىپ ۇيرەنگەنىن كىم ءبىلسىن، — سىر شەرتكەن كەزىندە ايتقان سەزدەرى بالداي سورعالايدى، اسىرەسە قوشتاسارداعى سوزدەرى.
زەينەپتىڭ تومپاق، كومىردەي قاپ-قارا كوزدەرى ۇلكەن، كىرپىكتەرى ۇزىن، قايقى ەدى. سول كوزدەرىندە ىركىلگەن جاستارىن كىرپىگى بولشەكتەپ، ءار قىلعا ورالعان تامشىلار تومەن تامباستان مولتىلدەي قالعان شاقتا:
— تويەم، — دەگەن ەدى، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا قۋسىرىپ، باسىن تومەن يگەن زەينەپ شىڭعىسقا، — كىمدىك بولساڭ دا ەيىك وزىندە سەنىڭ، مەن ول-ولگەنشە سەندىكپىن. سەن ماعان جوق كۇنى، مەن ءدۇنياعا جوقپىن.
وڭاشا جالعاسقان زەينەپ، سول قالپىندا قۇلدىق ۇرىپ وتىرىپ قالعان، شىڭعىس شىعىپ كەتكەن. بوساعادان اتتاي، شىڭعىستىڭ باسىنا «ولەم» — دەگەنى مە بۇل؟» دەگەن وي ورالعان. سول وي باسىنان شىقپاي قويعان. «جۇعىسقان ايەلىمنىڭ ءبارى ەلۋ، ياعني — ءوزىن-وزى ءولتىرۋ، تاعدىردىڭ پەشەنەمە جازعانى بولعانى ما؟» دەگەن وي دا ارىلماي قويعان ودان. قات-قابات قاتىناسىپ جاتقان جۇرتتان ەستۋىنشە، شىڭعىستان جۇكتى بولىپ قالعان زەينەپ ون، بوساعاسىندا قىز تاۋىپ، ونىسى بىرەر ايدان كەيىن ولگەن. سودان كەيىن جۇرت ونى «شىڭعىستىڭ قالىڭدىعى» دەمەي، «قاتىنى» دەپ اتاپ كەتكەن. تاعى ءبىر حابار،-شورمان ولگەننەن كەيىن، ورنىنا ون التى جاسار بالاسى-مۇسا اعا سۇلتان بولعان. ونىڭ جاسى از بولعانمەن، جاراتىلىسى بيىك ەكەنىن، ياعني-اقىلدى، نامىستى، شەشەن، العىر جىگىت قالعانىن، شىڭعىس انا جىلى كورگەن.
شىڭعىسقا قوشتاساردا ول دا ويىن ايتىپ كەپ:
— مىنا ساپارعا ۇكىمەتتىڭ جۇمساۋىمەن كەتىپ باراسىڭ، مەن قارالى قارىنداسىمدى اۋىلىما اكەتىپ بارام. امان ورالۋىڭا تىلەكتەسپىن. ومبىداعى جايىڭا قانىقپىن. جاستىقتا اركىمدە دە بولادى دەيتىن، ولايشا الابۇرتۋ. سوندىقتان سوكپەيمىن سەنى. ەندى، مىنە، زەينەپ پەن ەكەۋىڭنىڭ نەكەلەرىڭ قيىلىپ قالدى. سەندەردى اۋەلى قوسقان — قۇداي، ەكىنشى — اكە-شەشەلەرىڭ. ەندى قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا بۇرىلار جەر جوق. مەنىڭ قارىنداسىم بۇرىلمايدى، قاشان ورالساڭ دا توسادى سەنى. ال، سەن بۇرىلام دەسەڭ، قورقىتقانىم ەمەس، ارتى جاقسىلىققا سوقپايدى. وندا، بولدىرعان جەردە قالامىز،-دەگەن.
ەلگە كەلە ەستۋىنشە، باقىت جاعىنان دا، داۋلەت جاعىنان دا مۇسا اكەسىنەن اسىپ تۇسپەسە، كەم قالىپ جاتقان جوق. اكەسىنىڭ جىلىن بەرىپ، قارىنداسىنىڭ باسىنان قاراسىن تۇسىرگەننەن كەيىن ۇزاتۋ جابدىعىنان كىرىسكەن. ءقازىر ول جابدىق تۇگەلىمەن ازىرلەنىپ بولعان: «ىشىنە جاساۋ-جيھاز لىق تولعان ەكى اق ۇيمەن، كولىكتىك جيىرما بەس تۇيەمەن، ساۋىندىق ءجۇز جىلقىمەن، سويىستىق مىڭ قويمەن اتتاندىرادى، دەگەن لاقاپ ەل ىشىندە كۇندەي كۇركىرەپ، جەردى دىرىلدەتەدى. وسى جايدى ەستىپ جاتقان ايعانىم، شىڭعىسى زەينەپتى الىپ قايتۋعا ريزالاسقاننان كەيىن، دوس-جاراندارىن شاقىرتىپ اپ، كۇيەۋدى قاينىنا اتتاندىرۋ جابدىعىن اقىلداستى.
— كەم بارماۋ كەرەك، — دەدى ولار، — تولىق بارۋ كەرەك. وسى ماڭداعى كەرەي مەن ۋاقتىڭ، اتىعاي مەن قاراۋىلدىڭ، قانجىعالى مەن كۇرلەۋىتتىڭ، تاڭداۋلى ادامدارىن قوسشىلىققا ەرتۋ كەرەك. جولشىبايعى ەلدەن قوناعاسى مەن باسپانا تىلەپ تىمىسكىلەنبەي، قونار، تۇستەنەر جەرىندە تىگەتىن شاتىرلارىڭدى الا ءجۇرۋ كەرەك. ونى قازاق-ورىستىڭ اسكەرلەرىن باستايتىن وپاناس تاۋىپ بەرەدى، جولشىباي قىمىزىن ءىشىپ وتىراتىن بىرەر ايعىردىڭ ۇيىرىندەي ساۋىندى ايداتا ءجۇرۋ كەرەك، ساۋىننىڭ جەلىسىن، توقپاعىن، نوقتاسىن، كونەگىن، ساباسىن، اياققابىن... دەگەن سياقتى جابدىقتارىن ارتا كەتۋ كەرەك. سويىستىققا بىرەر قىسىراقتىڭ ءۇيىرىن الا كەتۋ كەرەك؛ جولشىباي شاقىرعان اۋىلعا بارۋ كەرەك تە، شاقىرماعاندارىنا تۇسپەۋ كەرەك؛ كەي جەردە مىرزالىق قىپ، قوناعاسىنى جولشىبايعى ەلدىڭ مىرزا — شورالارىنا ءوزى بەرىپ وتىرۋ كەرەك، ءسوز باستايتىن شەشەنى، قول باستايتىن كوسەمى، ءانشىسى، كۇيشىسى بالۋانى، قۇلىقشىسى... دەگەندەي. كەلسەڭ — كەل، سايما-ساي ادامدارى ەرە ءجۇرۋ كەرەك!.. حان تۇقىمى بولعاندىقتان وسىلاي بارۋ كەرەك قالىڭدىق الۋعا!.. ەل-جۇرت بولىپ كوتەرەمىز بۇنى...
شىڭعىس بۇعان ريزالاستى. ونىڭ ەندىگى الاڭى-سىرقات شەشەسى. مىنا قالپىنا قاراعاندا، ۇزاق جاساماۋى مۇمكىن، جولاۋشىلارىنىڭ ورالۋىنا جەتپەۋى مۇمكىن. شىڭعىس ەلىنە دە، شەشەسىنە دە وسى جايدى ەسكەرتىپ ەدى جۇرت:
— ءوزى قالاپ جاتىر عوي، بۇل ساپارعا شىعۋىندا «اتتان» دەگەن سوڭ اتتان. اجالى كەلسە ارا تۇرا الماسپىز، كەلمەسە،-بالتالاساڭ دا ولمەس. تاۋەكەل دەپ تارتىپ كەت. ولە قالسا، ىرىم -جىرىمىن ايتارلىقتاي جاسارمىز. اجالعا سابىر بەرسە، اينالىپ تا ۇلگەرىپ، كەزىن دە كورەرسىڭ، بەرمەسە — دۇعا وقىرسىڭ. «اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ» دەگەندەي دۇنيە قىزىعىن كورگەن ادام. ولسە، الدى — وزىنە، ارتى-بالالارىنا جارىق بولسىن! — دەدى.
— توقتالما،-دەگەندى شەشەسى دە ايتتى. — كورىسۋ، كورىسپەۋدى اجال بىلەر ءدام بىلەر. كورىسە قالساق قۇبا-قۇپ. كورىسە — الماساق، — باقۇل بول. مەن باقۇلمىن. بۇرىن رەنجىتسەڭ دە، ەندى رەنجىتكەن جوقسىڭ. ءتىلىمدى الدىڭ، اق ءسۇتىمدى كەشتىم!
قاينىنا اتتانعان شىڭعىس، بىرەر اي جول شەگىپ، ىرعالعان-جىرعالعان تۇردە ۇيىنە كەپ تۇسكەندە، حالى تاۋسىلعان ايعانىمنىڭ كىرپىگى عانا قيمىلداپ جاتىر ەدى.
ايعانىم ءومىرىنىڭ سوڭعى تورت-بەس جىلدارىندا سوپىلىققا بوي ۇرىپ العان ەدى. تۇركىلىك وقۋعا ەركىن، تاعات-عيباداتتىق ساۋاتى تولىق ايعانىم، وسى جىلداردىڭ ىشىندە ۇيقى، تاماق، دارەت سياقتى تابيعاتتىق تىلەكتەرىن ورىنداۋدان باسقا شاقتا، وردانىڭ ءوزى تۇراتىن بولمەسىنىڭ سالتقىسىن ىشىنەن جاۋىپ الاتىن دا، جايناماز ۇستىنەن تۇسپەيتىن.
— سوندا، نە وقي بەرەسىز؟ — دەگەندەرگە:
— ءنافىل شە؟ — دەپ جاۋاپ بەرەتىن. ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىندەر ءتۇسىندىرۋدى سۇراسا.
— قىزعا ناماز وقۋ توعىز جاستان پارىز ۇلعا — ون ۇشتەن. سودان كەيىن وقىلماعان نامازداردىڭ ءبارى — قازاعا، ياعني وتەۋگە ءتيىستى مىندەتكە جاتادى. «ءلافىل» دەگەنىمىز — سول. وتەلمەگەن ءنافىلىم كوپ، ءومىر جەتكەنشە وتەپ كەتۋگە تىرىسام، — دەيتىن. كەيىنگى كەزدەردە دەنەسىن بيلەي المايتىن حالعا جەتكەن ول، نامازدارىن تۇرەگەپ وقۋعا جاراماعان سوڭ، وتىرىپ وقي بەرەتىن. قالىڭ قازىسى الدىن تىرەپ، ءساجداعا باسىن جەتكىزبەيتىن حالىندە، باسىن تەمەن شۇلعىپ قانا ىرىمىن جاسايتىن.
قۇلشىلىققا سونشالىق بەرىلىپ العان ايعانىم، ءبىر ساتتە مەكەگە — حاجىلىققا بارۋدى دا نيەت ەتىپ، سول جولعا تۇسكەن باسقالارعا ەرىپ اتتانعان، ءبىراق بىلاي شىعا ەنتىكپە سىرقاتى قاتتى ۇستاپ، ءارى جۇرۋگە جاراماي ۇيىنە قايتقان. سىرقات قالپىنا قاراماي، ورازانى سوڭعى مەرزىمىنە دەيىن تۇتىپ، العاشقى كۇندەرىنەن-اق تالىقسي بەرگەن سوڭ، ءتىلىن الاتىن كىسىلەرى، اۋزىن زورلاپ اشتىرعان.
ءۋالىنىڭ اۋلىندا كوپ جىل بويىنا ايعانىمنىڭ نەمەرە ءىنىسى-پىرالى يمام بولىپ تۇرعانىن ەتكەن تاراۋلاردان بىلەمىز. جەسىر قالعان ايعانىم كوپتىڭ كوزىندە ەسەككە تاڭىلا بەرگەن سوڭ، ءوزىن «ساۋەگەيمىن» دەپ سانايتىن ءپىرالى اپاسىنا مۇندا تۇرا الماسپىن» دەگەن دە، تۋعان مەكەنىنە كوشىپ كەتكەن. ونىڭ ورنىنا، «ورىنبور ماڭىنداعى قارعالىنىڭ «ءداررا ءال-فۇنۋنىن ءبىتىردىم» دەپ كەلگەن عالياسقار ەسىمدى تاتار مولداسى تۇرعان. سىرىمبەت تاۋىنىڭ سالاسىنا، ايعانىمعا ارنالىپ سالىنعان وردانىڭ مەشىتىندەگى يمام وسى دا. سىرقاتى مەندەي باستاعان، ءولىم قورقىنىشى ۇلعايا باستاعان ايعانىم، عالياسقاردىڭ عالىمدىعىنا شەك كەلتىرمەۋمەن قاتار، ولە قالعان شاعىندا، يماندى باسىنا ونىڭ ايتۋىن ولقىسىنىپ، ارناۋلى كىسى جىبەرىپ ءپىرالىنى شاقىرتقان. العاشىندا «بۇرىن ىزدەگەن جوق ەدى عوي، ەندى نەگە كەرەك بوپ قالىپپىن» دەپ پالەسىنىپ كەلمەي قالعان ءپىرالى، شاقىرۋشى ەكىنشى رەت كەلگەن سوڭ شىداماي بارعان. ءبىرازدان بەرى كورمەگەن اپاسىنىڭ اۋىر جاعدايىن بايقاعان سوڭ، نە ولاي، نە بۇلاي بولۋىن كۇتىپ، باقۇلدىق العاننان كەيىن دە قاسىندا بولعان. ونىڭ ەندىگى ارمانى — «انە-مىنە» دەپ ءال ۇستىندە جاتقان اپاسىنىڭ، كەلىنشەگىن الىپ كەلۋگە اتتانعان بالاسىن، كوزىنىڭ تىرىسىندە كورۋى.
شىڭعىستىڭ زەينەپتى الىپ كەلە جاتقان حابارى ايعانىمنىڭ اۋىر حالىن جەڭىلدەتكەندەي بولىپ، سوڭعى كۇندەرى سوزدەن دوعارىلعان ول تىلگە كەلدى دە، ماڭايىنا ۇيىرىلگەندەرگە كەلىندى قارسى الۋ جابدىقتارىن ايتا باستادى.
— قۇداي وڭدادى! — دەپ قۋانىستى جان اشىرلارى، — ار جاعىن اللا بىلەر، كەلىنى مەن بالاسىنىڭ تويىن كوزىنەن وتكەرسە بولدى.
ايعانىم: — «جانىمداي جاقسى كورىپ كەتكەن كەلىنىم ەدى، ماڭدايىنان ءبىر يىسكەسەم بولدى، ار جاعىندا ارمانىم جوق»، — دەگەن ەدى.
ايعانىمنىڭ بۇل قىلىقتارى — بوي جاساۋ عانا بولىپ شىقتى. بىلايشا تىپ-تىڭ جاتقان ول، «كەلىپ قالدى، كەلىن بالاڭ!» دەپ الدەكىم بولمەسىنە ءشۇيىنشى سۇراپ باس سۇعا بەرگەندە، كوزىن توڭكەرە كەپ اشىپ، قايتا قاتتى جۇمدى دا، دەمىن ىشقىنا الدى...
بۇل، — ايعانىمنىڭ اقتىق دەمى ەكەن.
ەسەنەيدىڭ ەرتەگىسى
وسىنداي كۇيزەلۋشىلىككە ۇشىراعان ەل: «وسى دۋاننىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس»، دەپ ەسىتىپ، «مىنانى توقتاتسىن» دەگەن وتىنىشپەن كىسىلەرىن جىبەرەدى. ولارعا شىڭعىستىڭ ايتقان قىسقاشا جاۋابى: «بارا كورەرمىن». «كورگەنشە ورتەنىپ، كومىرىمىز بەن كۇلىمىز عانا قالماي ما» دەگەن شاعىمعا، شىڭعىس: «امالىم نەشىكتەن»، — باسقا جاۋاپ قايتارمادى.
سوڭعى جەتى-سەگىز جىلىن اۋەلى — ومبىدا، ودان كەيىن — جورىقتا وتكىزگەن شىڭعىس، قازاقشا ادەتتەردىڭ كوبىنەن الىستاپ، ەل كەزىندە «تىك-باقاي» اتانعان ەدى. سودان با، الدە ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسى سولاي بولدى ما، شەشەسىن قولىنان جەرلەسكەننەن كەيىن، جاقىندارىنا ول قۇسمۇرىنعا جۇرەر نيەتىن بىلدىرە باستادى. سوندا، قۇسمۇرىندا وزىمەن بىرگە تۇرۋعا ەرتە كەتكىسى كەلگەنى ەكى-اق ادام بىرگە تۋعان اعاسى — شەپە، ەكىنشىسى — تولەنگىتى — ابا. شەپەنىڭ ازانمەن قويعان اتى — شاھيماردان، سودان — شەگەن بوپ، سودان — شەپە بوپ كەتكەن. مىنەزى شالكەس ۇرىسقاق، توبەلەسكەك ادام بولعاندىقتان، جۇرت ونى سىرتىنان «شىتىرلاق شەپە»، نەمەسە «شىپىلداق شەپە» دەيتىن. شىڭعىس شەپەنىڭ شالدىر مىنەزدەرىن دە، سوتقارلىق قىلىقتارىن دا جاقسى بىلەدى. ونىڭ بالتامبەردىنى ءولتىرۋى دە قۇلاعىنا شالىنعان. سولارىن بىلە تۇرا ەرتەتىن سەبەبى، قازاقتىڭ «ءىنىسى سودىرلى بولسا، اعاسى ءقادىرلى بولادى» دەگەن جامان ماقالىن تەرىس اۋدارىپ: «اعام سودىرلى بولسا، مەن ءقادىرلى بولارمىن» دەگەندىك ەدى.
ابانىڭ ازانمەن قويعان اتى — اباق. بالا شاعىنان شەپەگە اتقوسشى بولعان ول، مەيلىنشە پىسىق، قۋ، قالجىڭباس، سىقاققوي، ۇلكەن دەمەي، كىشى دەمەي، كىم كورىنگەنمەن جالباڭداپ ويناي بەرەتىن، مازاقتاعىسى كەلگەن كىسىنىڭ قىر سوڭىنان قالمايتىن جىگىت تە. جاسى شەپەمەن شامالاس. بۇرىن بىلمەيتىن شىڭعىس، ونى انەۋگۇنى زەينەپتى الىپ قايتۋعا اتتانعاندا ەرتە كەتكەن. سوندا، بويىنداعى ەنەرلەرىن كورىپ، ۇناتىپ قالعان. ەندى، قۇسمۇرىنعا شەپەنى الا كەتەتىن بولعان سوڭ، ابانى دا ەرتپەك بولدى. ول كونە كەتتى.
شىڭعىستىڭ ەركىنە سالسا، زەينەپتى دە الا كەتپەك ەدى. اۋىلدا تۋىپ-وسكەن، ادەت-عۇرپى بويىنا سىڭگەن زەينەپ، قايىن ەنەسىنىڭ بەتى جاسىرىنباي جاتىپ، كۇيەۋىمەن كەتە بارۋعا ارلاندى. جانە ول ومبىدا از ءتۇن تانىس بولعاندا، ايعانىمدى ءسۇيىپ ۇلگەرگەن ەدى. وڭاشا كەزدەسكەن كۇندەردىڭ بىرەۋىندە، ايعانىمنىڭ: «سەنىڭ الدىڭدا ال دەپ تىلەيمىن تاڭىرىدەن. ەگەر سول تىلەگىم قابىل بولا قالسا، سولقىلداتىپ جوقتاپ بەرەرسىڭ، قۇلىنشاعىم!» دەگەنى ەسىندە. اكەسى شورمان ولگەننەن كەيىن قارشادايىنان باسىنا قارا سالىپ جوقتاعان. سول ەلدىڭ ءبىر اقىنى شىعارىپ بەرگەن ۇزاق جىردى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، تىڭداۋشىلارىن تان، قالدىرعان ول، قايىن ەنەسىنىڭ جوقتاۋىنا وتىرۋعا ىركىلگەن جوق. ول حان تۇقىمىنىڭ كەلىندەرىن دە قازاق عۇرپىنا باعىندىرىپ، «ەرتەڭ، «ءتۇس»، «كەش» اتالاتىن مەزگىلدەردىڭ بارىندە دە جيناپ، داۋىستارىن قوسىپ جوقتاۋ ايتقىزدى. ءوزى ءبارىن:
ۇزىگىن اجەم بورلاتقان،
شاڭىراعىن سىرلاتقان،
كەلىندە سورلى مەن ەكەم،
كەلمەي جاتىپ زارلاتقان،
دەگەن ولەڭمەن باستاپ، ار جاعىن اقىن شىعارىپ بەرگەن جىرعا جالعاستىرىپ اكەتتى. بۇعان ريزا بولعان جۇرت:
— شىركىن، كەلىن بولسا، زەينەپتەي بولسىن! — حانشا اۋزىنان تاستامايتىن ەدى مۇنى، ۇنەمى ماقتاي بەرەتىن ەدى، «شىڭعىسقا ەرىكسىز الدىردى»، دەسىپ ەدى، ءۇمىتىن اقتادى! — دەستى.
شىڭعىس قۇسمۇرىنعا شەشەسىنىڭ قىرقىن بەرە اتتاناتىن بولدى. سول كەزدە، ونىڭ سەميالىق ومىرىندە جاڭالىق سەزىلىپ قالدى: زەينەپ سول كەزدە قاتتى اۋىردى، ول ىشكەن اسىن قۇسا بەرەتىن، توسەكتەن باسىن كوتەرمەي جاتىپ الاتىن بولدى. تاجىريبەلى ايەلدەر، زەينەپتىڭ بۇل حالىن تالعاققا جورىدى. ونى قاندىرۋ ءۇشىن نە كەرەك ەكەنى دە ءمالىم بوپ قالدى، زەينەپ بۇركىتتىڭ ميىنا جەرىكتى. جانە قولداعى بۇركىتتىڭ ەمەس، تاعى بۇركىتتىڭ!.. ونى قايدان تابۋ كەرەك؟
اقىرى ول دا تابىلدى. ءۋالىنىڭ بۋراباي تاۋىنداعى قىزىلاعاشتا تۇراتىن، بايبىشەسىنەن تۋعان بىكان ەسىمدى ۇلى، ايعانىممەن جاقىن جۇرەتىن ەدى. «ايعانىم ناشار جاتىر» دەگەن حابارمەن، سىرىمبەت تاۋىنا كەلدى دە، باقۇلداسىپ ۇلگەردى، سودان كەيىن قولىنان جەرلەستى. جاقسى كورەتىن وگەي شەشەسىنىڭ قىرقىن توسىپ جاتقاندا، قۇلاعىنا تاعى بۇركىتتىڭ ميىنا جەرىگەنى، ونداي بۇركىت تابىلماي جاتقانى شالىندى. بىكان بۇركىتشى ادام ەدى. ءوزى سالاتىن بۇركىتتى ول، كوكشەتاۋداعى وقجەتپەس شىڭىنىڭ ۇشار باسىنا ءوزى شىعىپ الاتىن. ول شىڭعا ودان باسقا ادام شىعا المايتىن. «شىعامىن» دەگەن بىرەۋلەر قۇلاپ ولگەن. سودان كەيىن ول شىڭعا ورلەۋگە بىكاننەن باسقا ادام باتا الماعان. ال، بىكاننىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت شىعىپ بۇركىت الۋىن، ءدىنشىل جۇرت،-«اتاسى ابىلايدىڭ ارۋاعى كوتەرەدى» دەسەتىن. «وق جەتپەس» اتاپ العان بۇركىتتى بىكان شىڭنان جىل سايىن ەمەس، اندا-ساندا عانا، قولداعى بۇركىتى قارتايىپ ءشاۋ بولا باستاعان شاقتا عانا الاتىن. باسقا جەردىڭ بۇركىتىڭ بىكان قولىنا دا ۇستامايتىن. سەبەبى، ولار، كۇشتىلىك جاعىنان دا، قىراعىلىق، العىرلىق جاعىنان دا «وقجەتپەسكە» . تەڭەسپەيتىن. وزگە اڭدى بىلاي قويعاندا، قۇلاق ەستىر جەردە، قاسقىرعا «وقجەتپەستەن» باسقا تۇسەتىن بۇركىت جوق. ەرتەگىشىلەردىڭ ايتۋىنشا، وسى تۇقىمدى بۇركىت، وقجەتپەستىڭ ابىلاي وسى ماڭدا حان كوتەرىلىپ، قىستاۋىن بۋرابايدىڭ ىعىنداعى قىزىلاعاشقا سالعان جىلى پايدا بولعان.
— سوندىقتان، — دەسەدى ولار، — ابىلاي تۇقىمىنان باسقانىن، قولىنا تۇسپەيدى، ءزاۋى-سايتان تۇسە قالسا، بۇنداي قىراعى دا، العىر دا بولمايدى. ابىلاي تۇقىمىنان دا ءبارىنىڭ ەمەس، بىرەۋىنىڭ عانا قولىنا تۇسەدى. جانە ءبىر عاجابى: وقجەتپەس شىڭىن جالعىز ۇيا-باسار عانا مەكەندەيدى، ءشاۋلىسى قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. جوبالاۋشىلار «ورال تاۋىنا بارىپ قارىعادى، بالاپاندارى ورالدىڭ اق يىعى سياقتى اق شۇبار بولۋى سودان» دەسەدى. «وقجەتپەس» تۇقىمدى بۇركىت جىل سايىن ەمەس، ءۇش-تورت جىلدا ءبىر-اق جۇمىرتقا سالادى. ادەتتە، ءبىر عانا جۇمىرتقا سالادى، ەكەۋ بولسا بىرەۋىن شاعىپ تاستايدى. بۇل تۇقىمدى بۇركىت، بىكاننىڭ باعىپ جۇرگەن مالى سياقتى. قاي جىلى جۇمىرتقالاعان، قاي جىلى جۇمىرتقالاماعانىن سىرتىنان-اق بىلەدى. جۇمىرتقالاعان جىلى «وقجەتپەس» شىڭىنىڭ باسىنان ۇشىپ-قونىپ جۇرەدى، جۇمىرتقالامايتىن جىلى جاز بويى كورىنبەي، الدەقايدا كەتەدى دە، كۇز ورالادى. ەرتەگىشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ابىلاي تۇقىمىنان ۇستاۋعا جارايتىن ۇل تۋماسا، بۇل بۇركىت، بۇل ارادان كەتەدى. سوندىقتان، ابىلايدان وربىگەن ۇرپاقتىڭ، نەمەسە — ۇل ۇرپاقتى ارداقتاۋشىلاردىڭ كوڭىلىنەن، «كەتىپ قالا ما» دەگەن ءقاۋىپ كەتپەيدى ول ءقاۋىپ سوڭعى جىلداردا كۇشەيىپ بارادى، ويتكەنى ابىلايدىڭ قارا شاڭىراعىنا باعىنۋشىلار جىلدان جىل ازايىپ بارادى، وسى بەتىمەن كەتە بەرسە، بۇل شاڭىراققا از جىلدا يە تابىلماي، الدەقايدا ءشىرىپ قالۋى مۇمكىن.
وسى ءقاۋىپ بىكاننىڭ باسىندا دا بولۋشى ەدى. بىلايعى جۇرتتىڭ، كوزىندە «بۇركىت سالۋدان باسقانى بىلمەيدى» دەيتىن، قاق-سوقتا جۇمىسى جوق ول، ىشتەي حان تۇقىمىنىڭ اينىماس ەرى بولاتىن دا، ونىڭ جاقسىلىعىنا قۋانىپ، جاماندىعىنا كوشەتىن. ءبىراق، قايسىسى بولسا دا سىرتىنا بىلدىرمەي، موماقانسىپ جۇرە بەرەتىن. ايعانىمنىڭ ازاسىن ساقتاپ، سىرىمبەتتەگى وردادا جاتقان كۇندەرىندە، «جاس كەلىن تاعى بۇركىتتىڭ ميىنا جەرىپتى»، دەگەن حاباردى بىكاننىڭ قۇلاعى شالدى. بۇل حابارعا قاتتى قۋاندى ول. تالعاق ايەلدىڭ ءار نارسەگە جەرۋىن بىلەدى ول، سولاردىڭ ىشىندە، مىسالى قاسقىردىڭ ەتىنە جەرىگەن ايەلدەن قاباعان، قوماعاي بالا تۋادى؛ جىلانعا جەرىگەننەن-جالاڭداعان، جىلپوس، جىمىسقى تۋادى؛ بۇركىتكە جەرىگەننەن — بارلاعىش، بيىكتەگىش بولدىرمايتىن قىراعى تۋادى.
— بۇركىتتىڭ جانە تاعى بۇركىتتىڭ ميىنا جەرىگەن جاس كەلىننەن ۇل تۋسا، قىراعى، العىر بولار ما؟ — دەپ دامەلەندى بىكان، — ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ ەڭسەسى تۇسكەن تۋىن بولاشاق تا سول كوتەرەر مە؟
بۇل دامەسىنىڭ ءساتى دە ءتۇسىپ تۇرعان سياقتى. بالاپانىن العانىنا ەكى-ۇش جىلدان اسپاعان «وقجەتپەس» بيىلعى جازدا وقجەتپەس شىڭىنان كەتپەي، سول ماڭايدا قالىقتاپ ءجۇر. قويان، قوزى، لاق سياقتى جەمدەردى ۇياسىنا تاسۋىنا قاراعاندا، بيىل دا جۇمىرتقالاعان. ەندى، مىنە، زەينەپتىڭ جەرىك بولۋىن ەستىگەننەن كەيىن؛ «قايتكەندە دە نە ۇيا باساردىڭ ءوزىنىڭ، ايتپەسە، بالاپانىنىڭ ميىن جەگىزۋىم كەرەك»، دەپ بەكىندى. ول «ۇيىمە بارىپ، اماندىعىن ءبىلىپ، ايعانىمنىڭ قىرقىنا دەيىن ورالام»، دەگەن سىلتاۋمەن ءجۇرىپ كەتتى. اۋلىنا بارعاندا: «اماندىق بىلە كەلدىمنەن» باسقانى ايتپادى، وقجەتپەستىڭ قياسىنا بارارىن ەشكىمگە بىلدىرمەدى. بالا جاسىنان داعدىلانعان ول، قيا تاستارعا مەيلىنشە ورلەگىش ەدى. وزگە ادام ارقانعا اسىلىپ ارەڭ شىعاتىن، نەمەسە ماڭايلاي المايتىن شىڭدارعا، جىلانداي جابىسا ورمەلەپ جۇرە بەرەتىن. جىلان دا ورمەلەي المايتىن جىلتىر تاستاردان دا تايماي، اياعى، قولى ىلىگەتىن كەدەرگىلەر تاباتىن. بىرەۋلەردىن، ەتەگىندە تۇرىپ توبەسىنە قاراۋعا باسى اينالاتىن قيا شىڭدارىنا ورلەگەندە، بىكاننىڭ باسى اينالماق تۇگىل، ەسىنە دە كەلمەيتىن. بۇركىتتىڭ بالاپانىن الار جولى، ول شيدەن توقىعان بەسىك، قويدىڭ جاباعىسىن الا باراتىن. بالاپاندى سولارعا قالىڭ وراپ، سىرتىنان قىل ارقانمەن شانديتىن دا، تاسى جوق تۇستان تەمەن قاراي دومالاتىپ جىبەرەتىن. بولەۋلى بالاپاننىڭ دەنەسىنە زاقىم تۇسپەيتىن. سودان كەيىن شىققان بيىگىڭدە وسەتىن ارشاعا ۇزىن قىل ارقاڭدى تۇزاقتاي بايلاپ، تۇزاقتى اعىتىپ الۋ ءۇشىن، تۇيىنشەگىنەن ەكىنشى ارقاندى بايلاپ تومەن تۇسەتىن.
«شىڭعا شىققىش» دەگەنمەن، بىكان بۇرىنعى رەتتەردە، كوتەرىلەردە دە، تومەندەردە دە قاتتى قينالاتىن ەدى. بۇل جولى، وزىنشە: «ارۋاق قولدادى ما»، الدە، تاۋەكەلشىل ىنتا كوتەردى مە، شىڭنىڭ جيعان جۇكتەي تەكشەلەنگەن تاستارىنىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە ارقارداي ىرعىپ، توبەسىنە ىلەزدە كوتەرىلدى. تىلەگىنە قاراي، ۇيادا بالاپان بار ەكەن جانە جالعىز ەكەن، ءوزى قوڭىر الا قاناتتارى ءۇرپيىپ ءوسىپ اپتى جىنىسىن دا بىكان ءبىر قاراعاننان بىلە قويدى: ۇرعاشى بولسا، ۇرتىنداعى قياعى قىزعىلت كەلەدى، ەركەك بولسا — سارعىلت كەلەدى. مىنانىكى سارعىلت، سوعان قاراپ، «ءا، كەلىن ۇل تابادى ەكەن»، — دەپ ىرىم ەتتى بىكان.
تۇياقتارى مەن تۇمسىعى مۇيىزدەنە قاتايىپ، قاناتتارى جەبەلەنە ۇزارىپ، ۇشاتىن كەزى تايانىپ قالعان بالا-بۇركىت، ۇمتىلعان بىكانعا شار-شۇر ەتكەن بالا-بۇركىت تۇمسىعىمەن دە، تۇياقتارىمەن دە، قاناتتارىمەن قايرات قىپ ماڭايلاتپاعان سوڭ، بىكان ۇستىنە توردى جابا ساپ، ماتاپ الدى. ءسويتىپ، دەنەسىن جاباعىعا وراۋ ارەكەتىنە كىرىسكەندە، بالا-بۇركىتتىڭ ءبىر اياعى شەكپەننىڭ ەتەگىنە ىلەگىپ قاپ، بۇرگەن تۇياقتارىن جازا المايتىن بولعان سوڭ، جابىسقان جەرىن بىكان جىرتىپ جىبەردى. سودان كەيىن عانا كۇش الىپ، بالا-بۇركىتتى اۋەلى قويدىڭ جاباعىسىنا، ودان كەيىن شيگە بولەپ جاتقاندا، ءبىر نارسە زۋ ەتە ءتۇستى. جالت قاراسا-ۇستىنە تايانىپ كەپ، اسپانعا قايقايا كوتەرىلگەن بۇركىت!.. ءوزىنىڭ ۇلكەندىگى سۇراپىل تاربايتا جايعان قاناتتارىنىڭ ءبىر-بىرى سالا قۇلاشتان ۇزىن دەرلىك، جالپى كولەمى ءىرى تايدىڭ تۋلاعىنداي!.. تۇيىلگەن شاعىندا ءتىپتى جاقىن كەپ قالۋىنا قاراعاندا، ەگەر بىكاننىڭ قيمىل جاساعان بويى ەكى كەسەك تاستىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ تۇرماسا، سىپىرا جونەلەتىن دە جايى بار سياقتى، ويتپەۋى — تاسقا سوعىلاتىندىعىن ابايلاۋى سياقتى.
تۇيىلگەن بۇركىت، ارينە، مىنا بالاپاننىڭ شەشەسى. ول قايقايا بيىكتەگەن قالپىمەن كەتە بارماي، جوعارىدان تاعى تورىپ، رەتى كەلسە تاعى دا تۇسپەكشى. سونى ويلاعان بىكان بولەگەن بالاپاندى تەمەن قاراي دومالاتتى دا، جىپكە اسىلىپ تۇسەردەن بۇرىن، ۇيا باسار شابۋىل جاساسا قورعانباق بوپ، تاسقا توسەلە تارماقتانىپ وسكەن ارشانىڭ سالا قۇلاش جۋان، جاساڭ بۇتاعىن سىندىرىپ قولىنا الدى. سولايشا تەمەن سالبىراپ كەلە جاتقاندا، بۇركىت ءبىر ەمەس، ەكى رەت ءتۇيىلىپ، ەكەۋىندە دە جارتاسقا جاقىنداي بەرە قايتا كوتەرىلدى. سودان كەيىن «بولماس!» دەگەن ويعا كەلگەندەي، بيىككە شىرقاپ، الا-شابىر بۇلت اراسىنا جوق بولدى.
قايناعاسى بولەگەن بالاپاندى الىپ كەلگەندە، زەينەپتىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق.
— اتتەڭ، كەلىننىڭ جەرۋى، — دەپ بۇلدادى بىكان اكەلگەن بالاپانىن، — ايتپەگەندە، باپتاپ وسىرەتىن-اق بۇركىت!.. كۇيىن كەلتىرسە بۇل تۇلكى، قاسقىرىن، بىلاي تۇرسىن، ايۋ مەن بۇعىنى دا الار ەدى!...
زەينەپتىڭ جەرىگى قانا، ياعني بۇركىت ميىن جەگەننەن كەيىن سىرقاتىنان ايىعا، شىڭعىس قاسىنا شەپە مەن ابانى ەرتتى دە سىرىمبەتتەن قۇسمۇرىنعا تۋرا بەتتەپ ءجۇرىپ كەتتى. جانى اشيتىن بىرەۋلەر وعان: «شەپەن، — شىرىش بۇزعىش تەنتەك، ابان، — كەسكەكتە ابالاعان يت، بۇل ەكەۋىن ەرتىپ نە مارقادار تاباسىن؟ ەرتسەڭ ەلگە ۇيىتقى بولارلىق بىرەۋلەردى ەرتپەيمىسىڭ ايتپەسە، سوقا — قارا باسىن، تارتا بەرمەيمىسىڭ؟» — دەپ ەدى، شىڭعىس ولاردى تىڭداعان جوق. ونىڭ ويىنشا نەگىزگى ارقا تىرەرى، — قۇسمۇرىن كولىنىڭ جاعاسىنا ورناپ جاتقان اسكەري بەكىنىس. ونىڭ ناچالنيگى — دوسى شامىراي. جورىقتاس بولعاندا كورگەنى — «شاش ال» دەسە «باس الاتىن» قاھار. ول، اسىرەسە قازاققا قاتال. شىڭعىسقا سونىسى كەرەك. قازاقتىڭ «ەل — سۇڭگى مۇز اقىرىن ۇستاساڭ، ءتۇسىپ كەتەدى، قاتتى ۇستاساڭ سىنىپ كەتەدى» دەگەن ماتەلى ونىڭ ۇعىمىندا بەرىك ساقتالعان. شىڭعىستىڭ ويىنشا «سىنسا سىنا بەرسىن، تۇسپەسە بولادى». سوندىقتان انەۋگۇنى ومبىدان از ۋاقىتقا اجىراسقان شاقتا:
— دۋان بەكىلگەن حابارىن مەنەن بۇرىن ەستىسەڭ، سەن بارا بەرەرسىڭ، — دەگەن شىڭعىس. — قورعانىسىڭنىڭ ىرگەسىن قالاي بەرەرسىڭ!.. وباعان وزەنىنىڭ ءون بويىن ۇكىمەت سەنى مەن مەنىڭ قاراماعىما بەردى عوي. ول ولكەنىڭ جەرى، سۋى بىزدىكى، سوندىقتان قونىستاعان اۋىلداردى كوشىرۋ كەرەك. ار جاعىندا قالاي پايدالانۋدى اقىلداسارمىز.
شامىرايدىڭ وباعان بويىن مەكەندەگەن اۋىلداردى بارا سالا ءبورى تيگەن قويداي بىت-شىت قىلعان حابارى، ايعانىمنىڭ قۇلاعىنا دا شالىنعان ەدى، سوندىقتان كۇشى، ەسى بار كۇندەردىڭ بىرەۋىندە، بالتامبەر ولىمىنە بايلانىسى بارىن بىلمەيتىن ءتانىنى شاقىرىپ، قۇسمۇرىن دۋانى اشىلۋىن، شىڭعىستىڭ وعان اعا سۇلتان بولىپ بەكىگەن حابارىن ايتا كەپ:
— قاينىنا كەتكەن بالامنىڭ ورالۋىنا جەتەر-جەتپەسىمدى بىلمەي جاتىرمىن، — دەي كەلىپ، — ەگەر جەتپەسەم، ساعان تاپسىرىپ كەتەتىن ەكى ءسوزىم بار، — دەگەن ەدى.
— ءبىرى، — دەگەن ول، — اتالارىڭنىڭ قارا شاڭىراعى سارايدا قاڭسىپ بوسقا جاتىر. باياعىدا، «كۇنشۋاق اتالارىن، كوتەرگەن شاڭىراق» دەگەن سوڭ، «حانداردىڭ اۋەلى دە شىڭعىس، اقىرى دا شىڭعىس» دەگەنگە، شىعاجانعا ارناپ ساقتاتىپ قويىپ ەدىم. شىعاجان قۇسمۇرىنعا كەتكەندە، سول ارۋاقتى قارا شاڭىراقتى الا اتتانسىن دا، ءوزى تىگەتىن ءۇيدىڭ توبەسىنە كوتەرسىن.
— ايتايىن، — دەگەن ەدى ءتانى، قارا شاڭىراقتى شىڭعىستان قىزعانا وتىرا. — ەكىنشى تاپسىراتىنىڭدى ايت.
جىگىت كەزىندە سالداۋ بولىپ، باسىنان تاستامايتىن ورىسشا قاتپاعىنىڭ توبەسىنە ۇكى تاعۋىنا قاراپ، ايعانىم ءتانىنى «ۇكىلىم» دەپ اتاپ كەتكەن ەدى. سول داعدىسىمەن:
— «ەل اعاسىز بولمايدى، تون جاعاسىز بولمايدى»، دەگەندى بىلەسىڭ عوي، ۇكىلىم، — دەگەن ەدى، ايعانىم.
— ەستىگەن ءسوز عوي، جەڭەشە.
— سەن قۇسمۇرىن دۋانىنا قاي رۋلار قارايتىنىن بىلەمىسىڭ، ۇكىلىم؟
— شامالايمىن. نەگىزىندە كەرەي مەن ۋاق قوي ولار.
— جەر كەلەمىن بىلەمىسىڭ؟
ءتانى ونى بىلەتىن ەدى: «قۇسمۇرىن» اتالاتىن دۋان اشىلاتىن بولعاننان كەيىن، ومبىداعى قازاق دۋاندارىن باسقاراتىن مەكەمەدەن تانىگە ارناۋلى ينسپەكتور كەلگەن دە، بۇعان دەيىن كوكشەتاۋعا باعىنىپ كەلگەن، ەندى جاڭادان اشىلعان قۇسمۇرىن دۋانىنا قارايتىن جەر مولشەرىن كارتادان كورسەتكەن. سوعان قاراعاندا، جاڭا دۋاننىڭ وڭتۇستىك شەگى، قىزىلجار تۇبىنەن باستالادى دا، ەسىل وزەنىن بويلاي ءجۇرىپ وتىرىپ، وسى وزەننىڭ «كولدەنەڭ» اتالاتىن بۇرىسىنان، قۇسمۇرىن كولىنە قاراي، جازىق دالامەن تۋرا تارتادى. كولگە جەتە، سول كولدىڭ باتىسىنان قۇيىلىپ، شىعىسىنان سولتۇستىككە قاراي اعاتىن وباعان وزەنىن بويلايدى دا، ونىڭ توبىلعا قۇياتىن جەرىنەن، قازاق-ورىس ستانسيالارىن ارالاي شىعىسقا بەتتەپ، قىزىلجار قالاسىنا تىرەلەدى.
اعا سۇلتان بولعاننان كەيىن، ءتانى بۇل ولكەلەردى ارالاپ تۇسكەن. سوندا كورگەن-بىلگەنىن ايتقاننان كەيىن:
— جاقسى اعاڭنىڭ بارىندا دا، ودان كەيىن دە ارالاعان جەرلەرىم ەدى، — دەدى ايعانىم اۋىر كۇرسىنىپ. — ءبارىن دە بىلەدى ەكەنسىڭ. ەندى ماناعى «ەل اعاسىز بولمايدى» دەگەن سوزگە قايتا ورالايىن. قازاقتا: «اسپانداي — ارعىن، جۇلدىزداي — قىپشاق قويداي — كەرەي قوزىداي — ۋاق» دەگەن ءسوز بارىن دا بىلەسىڭ؟
— ەستىگەم.
— سول «قويداي كەرەيدىڭ» تەڭ جارتىسىنا جاقىنى — قۇسمۇرىن دۋانىندا. ول: كەرەي، بالتا، كوشەبە، سيبان بولىپ ءتورت اتاعا بولىنەدى...
— جەڭەشە، كەرەگى نە سولاردىڭ؟-دەدى ار جاعىن تىڭداعىسى كەلمەگەن ءتانى.
— كەرەگى سول رۋلاردى كىمدەر باسقاراتىنىن بىلەمىسىڭ، ۇكىلىم؟
— كىمدەر؟
— بالتانى تولەمىس پەن يسا بيلەيدى، كوشەبەن-تاباي مەن بايدالى، تارىشىنى — توقسان مەن تۇرلىبەك...
— سيباندى شە؟ — دەدى ءتانى اسىعىپ.
— ەسەنەي مەن ءوسىپ...
— ءا-ا، — دەي سالدى ءتانى نەمقۇرايدى داۋىسپەن
— اسىقپا، ۇكىلىم! تىڭدا! — دەدى ايعانىم، — كەلەلى كەڭەسىمە ەندى عانا كەلدىم. سوندا ايتايىن دەگەنىم: كەرەيدىڭ ءار رۋىندا ءوز اعاسى بولعانمەن، كەرەي اتاۋلىنىڭ بايى دا، باتىرى دا، بەدەلدىسى دە ەستەمەستىڭ ەسەنەيى. ونى كەرەي عانا ەمەس، ۋاق تا، از رۋلار — قانجىعالى مەن كۇرلەۋىت تە بەدەل تۇتادى. ءوزى-حان تۇقىمىنىڭ جاۋى. سەنىڭ بالا كەزىڭدە «ورىسقا باعىندىڭ» دەپ، قاسىم تورە سول اراداعى كەرەي مەن ۋاقتى قاپىدا شاپقان دا، وراسان كوپ مال-جانىن الىپ كەتكەن. كەرەيدىڭ ۇرانى — «وشىباي»، ۋاقتىڭ ۇرانى — «جاۋباسار». «سيباننىڭ ارعى ءتۇبى ۋاق ەكەن، كەرەيگە جيەن ەكەن» دەگەن ءسوز بار. ەسەنەي سونى پايدالانىپ، كەرەيگە بارسا — «وشىبايلاپ»، ۋاققا بارسا-«جاۋباسارلاپ» ۇران شاقىرعان دا، جينالعان قالىن، قولدى ءوزى باستاپ، قاسىمدى قۋعان، «قاقتىڭ قارا سۋى» اتالاتىن كولگە جەتكەن، سول ارادا قىرعىن سوعىس بولىپ، كوپ ادام ولگەن. قاسىم جاعى جەڭىلىپ، اقتاۋ، ورتاۋ جاعىنا قاشقان...
بۇل سوعىستى ەستىگەن ءتانى:
— يە، سودان كەيىن نە بوپتى؟ — دەپ ەدى:
— سونىمەن، ۇزىن سەزدىڭ قىسقاسى — ەسەنەي حان تۇقىمىنا سودان بەرى ءوش. ايتقانىنان قايتپايتىن، ويداعىسىن ورىنداماي تىنبايتىن، جاۋىنا مەيلىنشە مەيىرىمسىز كىسى. جانە ءبىر مىنەزى: «ومىرىندە كۇلمەك تۇگىل، ەزۋ تارتپاعان ادام» دەيدى.
— سول ەسەنەيدى نەگە كەپ اتاپ كەتتىڭ، جەڭەشە؟ — دەدى ءتانى.
— اتاپ وتىرعان سەبەبىم، — دەدى ايعانىم، — شىعاجان ەرتەڭ قۇسمۇرىنعا بارىپ قىزمەت اتقارعاندا، ەڭ الدىمەن سۇيەنەر ادامى سول — ەسەنەي بولۋ كەرەك. «سىيىنعانىڭنان سۇيەنگەنىن، كۇشتى بولسىن» دەگەندەي، سونداي ءبىر مىقتى سۇيەنىشى بولماسا، ەلدى باسقارا المايدى.
— ماقۇل، ايتايىن، جەڭەشە، — دەدى ءتانى.
ايعانىمنىڭ جانازاسىنا عانا شىڭعىسقا، ءتانى جەڭگەسىنىڭ تاپسىرعانىن تۇگەل جەتكىزدى.
— كورەرمىز، — دەدى دە قويدى شىڭعىس.
ول قۇسمۇرىنعا اتتانعاندا، شەشەسىنىڭ ءبىر وسيەتىن تىڭداعان جوق،-قارا شاڭىراقتى وزىمەن بىرگە العان جوق، شاڭىراقتا سەنەتىن جانە ايعانىمنىڭ «الىپ كەتسىن» دەگەنىن بىلەتىن جۇرت.
— اپىراي، جولى بولسا يگى ەدى، مىنا شىڭعىستىڭ! حان ورداسىنىڭ بار ىرىسى وسى شاڭىراقتا» دەسەتىن ەدى، بۇل ىرىستى تاستاپ كەتتى-اۋ، مىناۋ! — دەستى.
شىڭعىس قۇسمۇرىننان شەشەسىنىڭ وسيەتىن ورىنداۋ نيەتىمەن، ياعني «اۋىلى جولىندا وتىر» دەگەن ەسەنەيگە رەتى كەلسە، كوڭىلىن تابا كەتۋ ماقساتىمەن اتتاندى. ول ارمانىنا جەتەر-جەتپەسىن بايانداۋدان بۇرىن، وقىرمان كوپشىلىككە قىسقاشا تۇردە ەسەنەيدى تانىستىرا كەتەيىك.
ول كەرەي رۋىنىڭ سيبان دەيتىن تايپاسىنا جاتادى. تاباندى جۇرت «ءتۇبى ۋاق ەكەن، كەرەيگە جيەن ەكەن» دەپ تە ايتادى. بىرەۋلەر سيباندى كىشكەنە كۇنىندە ۋاقتاعى ناعاشىسى الىپ كەتىپ، كەرەيگە جىگىت بولعان سوڭ كەلگەن ەكەن دەيدى. قالاي دا سيبان كەرەيدەن تاراعان رۋلاردىڭ «سۇبەلىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان».
قۇسمۇرىنعا اتتانعاندا، شىڭعىستىڭ ويىنا شەشەسىنىڭ وسيەتى ءتۇستى دە، ەسەنەيدى «قۇسمۇرىن كولىنىڭ شىعىسىنان قۇياتىن قۇندىزدى وزەنىن جايلاپ وتىر» دەپ ەستىپ، جولدان كورە كەتكىسى كەلدى.
شىڭعىس سول قالپىمەن بارا تۇرسىن، ءبىز وقىرماندارعا ەسەنەيدى قىسقاشا تانىستىرا كەتەيىك.
سيباننان ەرىمسارى، قورتىق، كۇنگەنە، شوقماتار تۋعان، ەسەنەي قورتىققا جاتادى. قورتىقتان قوشقارباي تۋادى. ودان: توقپامبەت، سەيىت تۋادى. سەيىتتەن ەستەمەس تۋادى. ول ەسەنەيدىڭ ۇلى اتاسى.
سەيىت ولگەندە، ەستەمەس جاس ەكەن. ونىڭ اۋىر داۋلەتىن ايىنى تالاپ الادى. قورلىق كورگەن ەستەمەس، قاراۋىل رۋىنداعى ناعاشىسى — ءاجىمباي باتىردىڭ اۋلىنا كوشىپ كەتەدى. ءاجىمباي — جىلقىسى كەپ باي ادام ەكەن. ەستەمەستىكى ول جاس كۇنىنەن جىلقى باقتىرادى دا، جىگىت بولعان سوڭ، بىلىندىرەدى. سودان 1789 جىلى ەسەنەي تۋادى.
ءاجىمباي ەسەنەيگە دە جىلقى باقتىرادى. اكەسىنىڭ دە جىلقىشى بولۋىن قورلىق كورگەن ەسەنەي، ءبىر كۇنى جىلقى قايتارىپ جۇرسە، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ارقاعا قاراي توپ تارتقان ۇباق-شۇباق سالتتى، اربالى اسكەرى كەلە جاتادى. ولار ەسەنەي قوسىنىڭ ماڭىنا كەلىپ ات شالدىرادى. سوندا ءبىر ارعىماق بيە قۇلىندايدى دا، جۇرىسكە ەرە المايتىن جاس قۇلىندى، اسكەر باستىعى ەسەنەيگە تاستاپ كەتەدى.
ءبىراق ەسەنەي قۇلىندى «ورىستان الىپ قالدىم» دەمەيدى.
— كۇندىز جىلقى جۋسايتىن شاقتا، — دەيدى ول ەلىنە، — دالادا مىزعىپ الماق بوپ، اتىمدى قاڭتارىپ، شىلبىرىن بەلىمە قىستىرىپ شالقامنان جاتتىم. سوندا، ناعاشىمنىڭ قورلىعى ەسىمە تاعى، ءتۇسىپ، كوزىمە جاس الىپ جاتسام، قالعىپ كەتىپپىن. ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە قاسىما اقساقالدى ءبىر ادام كەپ: «ەي، بەيشارا!... نازالانبا. تۇر. اتىڭا ءمىن دە كۇنباتىسقا قاراي شابا بەر. سوندا. ءبىر سايدا قۋرايدىڭ باسىنا ەمگەن، كۇرەڭ ءتۇستى، ۇرعاشى جاس قۇلىن كەز كەلەر. سول سەنىڭ ىرىسىڭ بولار» دەدى. قارتتىڭ «ال، تۇر!» دەگەن داۋىسىنا ويانىپ كەتسەم، ورگەن جىلقىلار الىستاپ كەتكەن. قان تاراعان اتىم جۇرگىسى كەلگەندەي وسقىرىنىپ، جەر تارپىپ تۇر ەكەن. مىنە سالا شاپتىم. ءبىرتالاي جەر ءجۇرىپ، «بوكەنساي» اتالاتىن جەرگە جەتسەم، قۋراي ەمگەن كۇرەڭ قۇلىن تۇر!.. اتىمنان قارعىپ ءتۇسىپ ۇمتىلسام قاشپايدى!.. قۇشاقتاي الدىم!.. شۇجىقتاي سەمىز، ۇرعاشى قۇلىن!..
ەسەنەي بۇل قۇلىندى اۋەلى ەشكىمگە ايتپايدى. قۇلىن قۇناجىنىندا ايعىردان شىعىپ، دونەجىنىندە قۇلىندايدى. قۇلىنى دا كۇرەڭ بولادى... دەنەسى ءىرى، مۇشەلەرى سۇلۋ ارعىماق قۇناجىن مەن قۇلىنعا ءاجىمبايدىڭ كوزى تۇسەدى دە، «بۇل قايدان؟» دەپ سۇرايدى، ەسەنەي ەرتەگىسىن ايتادى. وعان ءاجىمباي نانادى. سودان كەيىن جۇرت تا بىلەدى... بىردە «قۋراي ەمگەن»، بىردە «قۋراي كۇرەڭ» اتالعان ارعىماق سانى، از جىلدا ايعىر ۇيىرىنە جەتەدى.
اقىردا سانى جۇزدەن اسقان «قۋراي كۇرەڭنەن» قالىڭ بەرىپ قاتىن الادى دا، جىلقىسى ءتىپتى مولايعان شاقتا، ءناعاشىسى-اجىمباي باتىردىڭ ۇلىقساتىمەن، ەلى سيبانعا كوشەدى. الدىن شالا ايتقاندا، «قۋراي ەمگەننىڭ» سانى، ەڭ كوبەيگەندە بەس مىڭعا جەتكەن. ەسەنەي تۇسىنداعى سىبىرلىك قازاقتاردىڭ ات ايدايتىن بازارى-سامارا ەكەن دەيدى. ەسەنەي اۋلىنان ول قالا، مىڭ شاقىرىمداي جانە ورال تاۋىنان وتەدى. ساماراعا ات ايداعان قازاق بايلارىنان، ورىستىڭ كۋپەستەرى، ەسەنەيدىڭ ارعىماقتارىنا باعانى وزگە قارابايىردان ەكى-ۇش ەسە ارتىق تولەيدى ەكەن. ەسەنەي اتتى ساماراعا جۇزدەن كەم ايداتپاعان. «ءبىر جىلى بەس جۇزدەي ات ايداتىپتى» دەگەن ءسوز بار.
ەسەنەيدىڭ ەن داۋلەتى شالقىپ تۇرعان شاقتا، كەرەي، ۋاقتى كەنەسارى دا شاپقان، سوندا «قۋراي ەمگەن» دە ايداۋعا ىلەگىپ، ەسەنەي باستاپ قۋعان كەرەي ۋاق مالىن ايىرىپ قالعان.
كەنەسارىمەن سوعىسىپ جەڭگەننەن كەيىن، ەسەنەي قولىنا تۇسكەن ونىڭ ادامدارىن، پرەسنوگوركوۆكا اتالاتىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرىنە اكەپ تاپسىرعان. بۇل قازاق-ورىستاردىڭ لينيالىق اسكەرىنىڭ شتابى تۇرعان. سوندىقتان دا قازاقتار ونى كۇنى بۇگىنگە دەيىن — ىستاپ» دەيدى، ونىسى — «شتاب» دەگەنى.
ەسەنەيدىڭ قىلىعىنا سۇيسىنگەن پاتشا ۇكىمەتى. وعان حورۋنجيي ءچينىن بەرگەن. سودان كەيىن، ەل ىشىندە ەسەنەيدىڭ بولەلى ءتىپتى كوتەرىلگەن. ومبىدا التى دۋاننىڭ ۇستىنەن سوۆەتنيك بولعان تۇرلىبەك كوشەنوۆ، ەسەنەيمەن بولە ەكەن. «ەسەنەيدىڭ ۇكىمەت الدىندا ەرەكشە ءقادىرلى بولۋىنا تۇرلىبەك تە سەبەپكەر» دەسەدى ايتۋشىلار.
«ەل قۇلاعى ەلۋ» دەگەندەي، شىڭعىستىڭ سىرىمبەتتەگى ۇيىنەن قاشان شىققانىن، جولدا اسىقپاي ءجۇرىپ، قايدا كوشىپ، قايدا تۇستەنىپ كەلە جاتقانىن ەسەنەي ەستىپ وتىردى. ەسەنەي كەنەسارىعا كىم جاۋ بولسا، سونى دوسىم دەپ سانايمىن ەدى، كىم دوس بولسا سونى قاسىم دەپ سانايتىن ەدى. كەنەسارىنى قۇسمۇرىن توڭىرەگىنەن قۋىپ، ىرعىزعا ايداپ تاستايتىن ورىس اسكەرىن شىڭعىستىڭ باستاۋى، ەسەنەيدىڭ بىلىگى وتىرعان نارسەسى. سوندىقتان «تورە» اتاۋلىعا ىشتەي قاس شاشىلعانىمەن، شىڭعىستىڭ بۇل قىلىعىن تورەلەردىڭ ەجەلگى كۇندەستىگى مەن الا اۋىزدىعىنا جورىعانمەن، «ارقار» ۇراندى حان تۇقىمىنىڭ قاستىعى دا، دوستىعى دا ۋاقىتشا ەكەندىگىن بىلگەنمەن، ىشتەي شىڭعىستى دا جەك كورگەنمەن، دۋانعا باستىق بولىپ كەلە جاتقان ادامدى، «ءبىر كۇنىمە كەرەك بولار» دەدى دە، جولىنان تايىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى بولا تۋرا، كۇتىپ جىبەرۋ ماقساتىمەن، جايلاپ وتىرعان قۇندىزدى جاعاسىنان قوزعالمادى.
ەسەنەيدىڭ قوناققا ارناپ جاساتقان سەگىز قانات اق ءۇيى بولۋشى ەدى. ۇلى جيىنداردىڭ كەزىندە بولماسا، بۇل ءۇيى كۇيمەدە ارتۋلى تۇراتىن. «سول ءۇيدى تىگىڭدەر!» دەپ بۇيرىق بەرىپ ەسەنەي. ءۇي قۇندىزىنىڭ تاماشا ءبىر كوگالىنا تىگىلدى.
ورىس بازارلارىنا قاتىناسى كوپ بولعان ەسەنەي، «توسەنىش»، «جامىلتقىش»، «جاستانىش» دەيتىندەردىڭ ەن، تاۋىرلەرىنە جيناتاتىن. ىدىس-اياقتارى دا مول، كورنەكتى بولاتىن. قوناق ءۇيدى سولارمەن بەزەندىردى.
بۇل ماڭايداعى قازاقتاردىڭ ەڭ جىلقىلىسى سانالاتىن ەسەنەي، ماقتانىش كورىپ، ءبىر ساتتە، التى ايعىردىڭ تەرىسىنەن سابا جاساتقان ەدى دە، ەل ونى «تايجۇزگەن» اتاپ كەتكەن. بۇل ساباعا قىمىز جىل تاۋلىگىنىڭ، ەكى-اق مەزگىلىندە بىرەۋى — كوكتەمدە، بيە بايلانعاندا، بىرەۋى-كۇزدە نە اعىتىلعاندا. وسى ەكى مەزگىلدە، «تايجۇزگەن» تولتىرىپ، كوكتەمدەگىسىن «قىمىز — مۇرىندىق»، كۇزگىسىن اتاپ، ەسەنەي توڭىرەگىندەگى ەلدەردى شاقىرىپ شاشاق ەتەتىن قىمىز — مۇرىندىققا قىسقى سوعىمداردىڭ سەمىز بىرەۋىن تەرىسىنە بۇرگىزىپ تاستاپ، كوكتەم تۋا، جەڭىل عانا سۇرلەتىپ، قىمىزعا قوسا بەرەتىن سىرگە-مولدىرەتەرگە ارناۋلى تۋ بيە سوياتىن.
— سوندا — دەيدى، بۇل ماجىلىستەردى كورگەن ادامدار، — ءبىر تولعان «تايجۇزگەن» بەس ءجۇز ءۇيلى كوشەبە — سيباندى تۇگەل قاندىراتىن ەدى.
شىڭعىسقا تىگىلگەن قوناق ۇيگە، ەسەنەي وسى سابانى دا قويعىزىپ،-«تورە كەلگەندە ينەپ تۇرسىن» دەگەن ءامىر بەردى. ونى ينەتۋ قيىن جۇمىس ەمەس جۇزدەن استام قۇلىن بايلاناتىن جەلىنى اينالعان، ەمشەكتەرى كەرە-قارىس ارعىماق بيەلەردى ەكى-ۇش رەت جەبەي ساۋسا، «تايجۇزگەن» بىر-ەكى-اق كۇندە لىق تولىپ جاتىر. ەسەنەي «تايجۇزگەندى» شىڭعىس كەلەردەن ءبىر كۇن بۇرىن تولتىرتتى دا، «قىمىزدىڭ ءولىپ تۇرعانى جاقسى» دەپ، ءتۇنى بويى ءپىستىردى. «تايجۇزگەننىڭ» تۇراسى وت ورنىنداي، سابىنىڭ جۋاندىعى كىشى-گىرىم اشادى، قالباعايىن كۇمىسپەن اشەكەيلەگەن پىسپەگىن. تەك، اتاقتى توعاناس بالۋان عانا جەكە پىسكەن، «ودان باسقا جىگىتتىڭ پىسۋگە ءالى كەلمەگەن» دەسەدى. توعاناس جوق كەزدە «تايجۇزگەندى» سۋ ءۇشىن، كەرەگەگە كەرگەن قىل ارقانعا قالباعايىنان قازىق — باۋ شالىپ بايلايتىن بولعان دا، جىگىتتەر ەكى-ەكىدەن كەزەكتەسىپ، ارقانمەن پىسەتىن بولعان.
— سوندا، — دەسەدى كورگەندەر، — گۇمپىلدەي پىسىلگەن «تايجۇزگەننىڭ» داۋسى، ايدىن كولدە تۇندە اۋپىلدەگەم داۋىلپازدىڭ ۇنىنە ۇقساپ، جەردى سىلكىندىرەدى ەكەن.
شىڭعىس كەلەر الدىندا، «تايجۇزگەن» ءتۇنى بويى گۇمپىلدەپ جاتتى. شىڭعىسقا قۇرمەت كورسەتكىسى كەلگەن ەسەنەي، سيباننىڭ عانا ەمەس، سول ماڭايدى جايلاعان ۋاق، قانجىعالى، كۇرلەۋىت رۋلارىنىڭ «يگى-جاقسى» اتالاتىندارىنان تاڭداۋلىلارى «تورەمەن تاباقتاس، بولسىن» دەپ جيناتتى دا:
— قارا قازاق ەمەس، قايدا بولسا سوندا جاتا كەتەتىن؛ ورىس تورەلەرىنىڭ ۇلگىسىن كورىپ قالادا وسكەن ادام، ونىڭ ۇستىنە، حان تۇقىمىنىڭ تىراشتانعان پان، كەلەتىنىن دە بىلەمىن. اس ىشكەن، كەڭەس قۇرعان كەزدە عانا بولماسا، ەزگە ۋاقىتتا توپىرلاماڭدار، قاسىنداعى نوكەرلەرىمەن وڭاشا جاتىپ تۇرسىن، — دەپ، ولاردى ارناۋلى جەكە ۇيگە ءتۇسىردى. ەسەنەيدىڭ بۇنداي دايارلىعىن كورگەندەر:
— حان تۇقىمىنا قاسقىردان ۇرىككەن جىلقىداي قاراۋشى ەدى، مۇنىسى قالاي، كۇرت ءتۇسىپ؟! — دەپ قايران قالىستى.
— ولمەسىن جاقسى بىلەتىن ادام عوي، ءبىر ەسەبى بار شىعار، — دەستى بىرەۋلەر. ەندى بىرەۋلەر:
— «ءالىپتىڭ ارتىن كۇت» دەگەندەي، اقىرى نەگە سوعارىن كۇتەيىك، — دەستى.
قوناق ۇيىنە تۇسىرگەن شىڭعىستى ەسەنەيدىڭ عانا قارسى الدى دا، ءوزى ۇيىنەن شىقپاي وتىرىپ قالدى. سونداعى ويى — «جاسىم ۇلكەن. ءوزى كەلىپ بەرەر، ماجىلىسىنە سودان كەيىن ارالاسارمىن» دەگەندىك ەدى.
شىڭعىس ەسەنەيدىڭ، ويىنان شىقتى دا، قوناق ۇيگە ءتۇسىپ ۋاقىت جايلانعاننان كەيىن، «ەسەكەڭە سالەم بەرىپ شىقسام» دەگەن نيەتىن ءبىلدىردى.
— بولسىن، — دەستى كۇتۋشىلەر.
پالە، وسى سالەمدەسۋدەن باستالدى.
ەسەنەيدىڭ العاشقى قاتىنى — قانىكەي، بىزگە وتكەن تاراۋلاردان بەلگىلى، اتاقتى ءزىلعارانىڭ قىزى بولاتىن. ودان تۋعان ەكى ۇل، — امانجول مەن مىقي، بالا شاقتارىندا شەشەكتەن ولگەن، سودان كەيىن قانىكەي قۇرساق كوتەرمەي قويعان. ءبىر جاعىنان بالا تىلەگەن، ەكىنشىدەن -جاس ءيىستى بولعىسى كەلگەن ەسەنەي توقال الايىن دەسە، ايۋداي اقىرعان ون ءتورت ءاعا-ىنىسى بار قانىكەي، سولاردى تىرەۋ كورىپ، ءمىز باقتىرماعان.
ءسويتىپ جۇرگەندە، وتكەن جازدا ءبىر وقيعا بولدى سوناۋ — الىستاعى بايانaۋلدا تۇراتىن، قىپشاقتىڭ كۇرەۋىت رۋىنان شىققان، اتاقتى نيازدىڭ نەمەرەسى، ارتىقباي ەسىمدى باي، جەرىندە تاقىرشىلىق بولعان سوڭ جىلقىلارىن ورال تاۋىنىڭ بيىل دا «بەتەگەلى» دەپ ەستىگەن ەتەگىنە شاتاسپاق بولىپ ايداتتى. ول وسى بەتىندە وباعاننىڭ توبىلعا قۇياتىن ساعاسىن كۇزەكتەپ وتىرعان ەسەنەي اۋلىنىڭ تۇسىنا كەپ قوندى دا، ەسەنەيدى قوناققا شاقىردى.
ارتىقبايدىڭ «جان» دەگەندە ون بەستەن ون التىعا قاراعان، ۇلپان ەسىمدى جالعىز عانا قىزى بار ەدى. جاسىنان ەركە وسكەن ول قىز، ەركەك-شوراشا كيىنەتىن، تەنتەك ەر بالاداي سويلەيتىن، جۇرت ونىڭ قىز ەكەنىن داۋسىنان جانە ارقاسىنا جىبەرگەن ەكى بۇرىم ۇزىن شاشىنان عانا ايىراتىن. ول وتە سىمباتتى دا، سۇلۋ قىز بولاتىن.
ەسەنەيدى قوناققا شاقىرعان ارتىقباي، قاسىنا ءبىر پىسىق جىگىتىن قوستى دا، وسى ۇلپاندى جىبەردى. سالەم بەرىپ ۇيىنە كىرگەن ۇلپاننىڭ قىز ەكەنىن، ەسەنەي العاشقى ۇنىنەن-اق تانىدى دا، كارى قاسقىردىڭ كوزى، پىسكەن اق مارقاداي سىمباتتى سۇلۋ قىزعا تۇسە كەتتى. ار جاعىنداعى ويى — باسسالىپ جەي قويۋ. ءبىراق، ول نيەتىن ىشىنە عانا ءتۇيدى دە، سىرتىنا سىر بىلدىرگەن جوق.
ەسەنەي شاقىرۋدى قابىل اپ، ەرتەڭ تۇستە جولداس-جوراسىمەن بارۋعا ۋادە ەتتى.
ونىڭ سىباعاسى توقتى-تورىم، تاي-قۇلىن ەمەس، تۋ بيە ەكەنىن ارتىقباي بىلەدى. جاقىندا جايىلعان جىلقىلارىنان «ەڭ سەمىز بيەنى الىپ كەل» دەپ، قاسىنا جىگىت قوسىپ ۇلپاندى جىبەردى.
كىشكەنە كۇنىنەن مال اراسىندا، اسىرەسە جىلقى اراسىندا وسكەن، جاسىنان جىلميعان جۇيرىك پەن جىلجىعان جورعالاردىڭ تالايىن ءمىنىپ تاقىمى بەكىگەن، اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن ۇلپان، قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن ءبىر سەمىز بايتالعا بۇعالىقتى ءوزى تاستاپ، قاسىنداعى نوكەرلەرى اساۋ بيەنى سۇيرەتكەندەي، ارتىقبايدىڭ جاپپاسىنا الىپ كەلدى.
جالشى-جالاۋگەرلەرى بىرگە ەرىپ كەلە جاتقان ارتىقباي جەرىنىڭ توڭىرەگىندە باسقا دا ءبىرتالاي قوس بار ەدى. سولاردىڭ يتتەرى، اساۋ بيەنى ايقاي-شۋمەن اكەلە جاتقانداردىڭ الدىنان ءۇرىپ شىعا كەلدى، سوندا، بەيپىل سويلەپ ۇيرەنگەن ۇلپان:
— اۋ، ۇرمەڭدەر، يتتەر!.. اۋىلدا ەسەنەي جاتىر!-دەپ ايقاي سالدى.
ءبىر قوسقا وڭاشا تۇسىرگەن ەسەنەي بۇل كەزدە قالعىپ جاتىر ەدى. جاس قىزدىڭ وتكىر داۋسى قۇلاعىنا ساپ ەتە قالعاندا، ول ويانىپ كەتتى دە، ماناعى قىزىعۋدىڭ ۇستىنە، «مىنا قىز باسىندى-اۋ، ءارى اتىمدى اتاپ، ءارى يتتەردى مەنىڭ اتىممەن قورقىتىپ!..» اشۋلانا قالدى دا:
— قاپ، سەن قىزدى ما؟!. — دەپ كىجىندى ىشىنەن.
وسى اشۋى بويىنان تاراماعان ەسەنەي، تۇندە ۇيىنە قايتىپ، ەرتەڭىنە ەرتەمەن قوسىن ارتقالى جاتقان ارتىقبايعا:-«قىزىن ماعان كىشىلىككە قالدىرىپ كەتسىن!» دەپ كىسى سالدى.
كۇتپەگەن حاباردان زارەسى كەتكەن ارتىقباي كوشە جونەلۋگە قايمىعىپ، «سوزدەن توقتاتام با» دەگەن ويمەن، پىسىق ادامنىڭ بىرەۋىن ەسەنەيگە جىبەردى. سوندا ايتقانى:
— و نە قىلعانى، ەسەكەڭنىڭ؟ باسىنعانى ما؟ ويتەتىن مەن دە قۇل-قۇتاننىڭ ءبىرى ەمەسپىن، كۇرلەۋىتتىڭ قىرىق مىڭ جىلقى بىتكەن نيازىنىڭ نەمەرەسىمەن اتاقتى قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ جيەنىمىن. كىسىلىگىم كەم بولعانمەن، داۋلەتىم وزىمەن قاتارلاس. كوپ بالامنىڭ ءبىرى ەمەس، قىنجىلسام دا بەرە سالاتىن. كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي جالعىز قىزىم. جۇرتقا ەر جەتكەن سياقتانعانمەن، ەزىمە جاس بالاداي. نە جازىعىم بار، قارشاداي بالامدى جىلاتىپ تارتىپ الارلىق؟ كۇتۋىمدە دە، قوناعاسىمدا دا كەمدىك جوق سياقتى. ەندەشە، نەگە بۇيتەدى؟!.. قوي، بۇيتپەسىن ەسەنەي! قايتسىن، رايىنان! اعايىننان الىستا ەكەن دەپ، الاماندىق جاساماسىن. «ءيتتىڭ يەسى بولسا، تۇلكىنىڭ ءتاڭىرىسى بار» دەگەن. مەنى دە ىزدەيتىن ەل تابىلادى. اعايىندى اتىستىرماسىن. قويسىن، بۇل قوماعايلىعىن!
ەلشى ادام ارتىقبايدىڭ سوزدەرىن ەسەنەيگە تۇگەل جانە ءدال جەتكىزدى. ەسەنەيدىڭ ءبىر مىنەزى، ەرەگەسىمپازدىعىندا ەدى. ارتىقبايدىڭ سوزدەرىن ول «كۇش كورسەتۋ» دەپ ويلادى دا، ەلشىگە قىسقا عانا جاۋاپ بەردى:
— ەكىنىڭ ءبىرى نە ايتقانىمدى ورىنداسىن، ايتپەسە جىلقىسىن كەيىن ايداپ قايتسىن.
بۇل ءسوزدى ەستىگەن ارتىقباي نە ىستەرگە بىلمەي قاتتى ساستى. اقىلداسقان بىرەۋلەرى:
— ەسەنەي ايتقانىنان قايتپايتىن كىسى. تاڭداۋىن وزىنە بەرگەن ەكەن، سونىڭ بىرەۋىن، امال جوق قالايسىڭ. تەگى قايعىرساڭ دا قىزىڭدى بەرمەي بولماس. «قاسقىردىڭ ۇلىعانى-جەيمىن دەگەنى»، قىزىڭا قاراپ ۇلىعان ەكەن، ەسەنەي، ەندى جەمەي تىنبايدى. «كەيىن قايتسىن» دەگەنى جاي ءسوز. قايتارمايدى كەيىن. نانباساڭ، كەيىن اتتاپ كورشى، قىزىڭدى تارتىپ السىن! — دەدى.
ارتىقبايدىڭ نە ىستەرگە بىلمەي ساندالعان حالىن كورگەن ۇلپان، اكەسىنە كىسى سالدى، سوندا ايتقانى:
— قالىڭعا ساتىلاتىن قىز كىمگە قاتىن بولماۋشى ەدى؟ مەن دە وشاققا تاس بولمايمىن. اكەمدى مەن اسىرامايمىن، مالى اسىرايدى، مەنى ەسەنەيگە بەرسىن دە، مالىن ماقساتتى جەرىنە ايداپ ءوتسىن.
ارتىقباي امالسىزدان كونەدى دە، ۇلپاندى ەسەنەيگە قالدىرىپ، ءوزى ىلگەرى كوشەدى. كوشەر الدىندا اكەسىمەن كورىسكەن ۇلپان:
الىپ قالدى-اۋ، ەسەنەي،
نايزا ۇشى، مىلتىق كۇشىمەن.
قور بولدى-اۋ، قايران جاس كۇنىم،
اكەمنەن ۇلكەن كىسىمەن،
كەگىمدى ويدان كەتىرمەن،
كارىمىن دەمەي كوپىرگەن،
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،
شاڭىراعىن قۋ باستىڭ
ورتاسىنا تۇسىرەم —
دەپ جىلاپتى. ۇلپان وسى سەرتىنە جەتكەن ادام.
ەسەنەيدىڭ ۇلپاندى الۋى ايداي الەمگە ايگى بولعان ەدى. بۇل وقيعانى سىرىمبەت تاۋىن توڭىرەكتەگەن ەل دە، ولاردىڭ ىشىندە — ابا دا ەستىگەن.
شىڭعىستىڭ ايەل قۇمار جىگىت ەكەنىن ابا زەينەپتى الۋعا بارا جاتقان ساپارىندا-اق اڭعارعان. جولشىباي ول، تالاي قىز-كەلىنشەكپەن شىڭعىستىڭ اراسىندا جەڭگەتاي بولىپ ۇلگەرگەن. شىڭعىس سىرىمبەتتە دە سول ادەتىن تاستاماي، بىرەر ءجۇرىسىن زەينەپ تە اڭعارىپ قاپ، ارالارىندا جانجال دا تۋعان. سىرىمبەتتەن قۇسمۇرىنعا اتتانعان ساپارلارىندا، شىڭعىس اباعا جولشىباي جىگىتشىلىك قۇر جايىن ەسكەرتكەن.
— ول بولىپ جاتىر عوي، — دەگەن ابا.
ءبىر ساتتە ابا شىڭعىسقا ۇلپان جايلى ەستىگەن — بىلگەنىن ايتىپ بەرگەن.
— ءوزىم كورمەگەنمەن، — دەپ اياقتاعان ابا ۇلپان تۋرالى ءسوزىن، — كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، ەسەنەيدىڭ سول توقالى «كەسكىن بىتكەننىڭ كورىكتىسى» دەيدى، «ادامزاتتىڭ پەرىشتەسى دەيدى..
وسى اڭگىمەنى قىزىعا تىڭداعان شىڭعىس ۇلپانعا سىرتىنان قۇمارتىپ، تۋرا جولىنان ازداپ قيعاشتىعى بار ەسەنەيدىڭ ۇيىنە، وعان سالەم بەرۋ ءۇشىن ەمەس، ۇلپاندى كورۋ ءۇشىن تۇسكەن.
شىڭعىسقا ارنالىپ تىگىلگەن قوناق ءۇي، ەسەنەيدىڭ ءوز ۇيىنەن اتپەن قاتىناساتىن جىراعىراق جەردە ەكەن. سۋسىنداپ جايلانعاننان كەيىن تىسقا شىققان شىڭعىس اباعا ۇلپاندى كورە الماۋ ءقاۋپىن ايتىپ ەدى:
— ۋايىم ەمەس نارسەنى ۋايىمداعانىڭ، نە قىلعانىڭ؟! — دەدى ابا. — كورەمىز دەگەن سوڭ، كورەمىز.
— قالاي؟
— قوناق بولىپ وتىرعان جوقپىسىڭ ەسەنەيدىڭ ۇيىنە؟ وسى ەلدىڭ اقساقالى ەمەس پە ول؟ ءارى — بايى، ءارى — باتىرى. سوعان سالەم بەرۋدى سىلتاۋ عىپ بارمايمىز با، ءبىرازدان كەيىن ۇيىنە؟ توقالىن دا كورمەيمىز بە، سوندا؟
بۇلار سالەمدەسە بارسا ۇيدە ەسەنەي مەنى ۇلپان عانا بار ەكەن. ەسەنەيدىڭ تىزگىنىن قولىنا مىقتاپ ۇستاۋ ءۇشىن، ۇلپان وسى بوساعادان اياعىن اتتاي، ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ العان دا، جىلعا جەتپەي قىز تۋىپ بەرگەن. پەرزەنتى جوق ەسەنەي، ۇلپاندى ەندى ءتىپتى قادىرلەپ، بۇرىنعىدان بەتەر ەركەلەتكەن. بۇرىن دا «اتتىعا — جول، جاياۋعا ءسوز بەرمەيدى» دەيتىن ۇلپان، ەندى ءتىپتى وتكىرلەنىپ، ۇلكەن دەمەي، كىشى دەمەي، بويداعى ءمىنىن قازا بەرەتىن. سونىسىنان جاسقانىپ، كوپ ادام ونىڭ ۇستىنە كىرە دە قويمايتىن. ۇلپانعا ۇيلەنگەننەن كەيىن، ەسەنەي بۇرىنعى ەل قىدىرعىشتىعىن دا، اڭ قۇمارلىعىن دا ازايتىپ، شاقىرعانداردان ىلۋدە بىرەۋىنە عانا قوناققا باراتىن، سوندا ۇلپاندى قاسىنان قالدىرمايتىن، ول بارمايتىن جەرگە اياعىن اتتامايتىن، الدىنا ءسوز كەلە قالسا، بىرەن -سارانى عانا بولماسا كوبىنىڭ بيلىگىن ۇلپان ايتاتىن.
ەسەنەيدىڭ مول داۋلەتىنە كىرگەن ۇلپان، ۇيىندە دە، تۇزىندە دە مەيلىنشە مالىنىپ كيىنەتىن. «كوڭىلىن كيىممەن اۋلايىن» دەپ ويلاعان ەسەنەي، قالاي ساندەنەم دەسە دە قولىن قاقپايتىن. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، باسىنان تاستاماي كيىپ جۇرەتىن جالعىز ساۋكەلەسىنىڭ ءوزى، باعا بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا ايعىر ءۇيىر جىلقىعا تۇراتىن.
بىلاي دا ادەمى كيىنەتىن ۇلپان، «شىڭعىس كەلە جاتىر دەيدى» دەگەن حاباردى ەستىگەن سوڭ، ءتىپتى مالىنىپ ەڭ اسىلدارىن بويىنا تۇگەل سىيعىزۋعا تىرىستى. ونىڭ ۇزىن اپپاق ساۋساقتارى، اسىل تاستار قوندىرعان التىن جۇزىكتەرگە لىق تولدى. كەلىنشەك بولسا دا جۋان، ۇزىن بۇرىمدارىن قامزول سىرتىنان سالبىراتىپ جىبەرەتىن ول، بۇگىن بۇرىمىنا الاقانى جالپاق، ۇزبەلەرى كوپ، بارىنە دە مەرۋەرت، مارجان، كاۋكەر، جاقۇت سياقتى اسىل تاستار قوندىرعان التىن شولپىسىن قوسا ءوردى. قۇلاقتارىنا دا جالتىلداعى ەرەكشە سىرعالارىن سالدى. بۇل قىلىقتارىن ىشتەي ۇناتپاعانمەن، ەسەنەي سىر بىلدىرگەن جوق. قوناق ءۇيىن، ءوز ۇيىنەن جىراعىراق جەرگە تىكتىرۋى ۇلپاننىڭ بويىن شىڭعىستان اۋلاققا سالۋى ەدى.
تورە تۇقىمىنىڭ قارا قازاققا كىشىرەيگىسى كەلمەيتىن ادەتى بولاتىن. ءبىر ەسەپتەن كەلمەس تە، سالەمدەسپەس تە. «كەلسە كەلەر، كەلمەسە قوناعاسىسىن ىشەر دە اتتانار، مەن دە كىشىرەيىپ بارماسپىن» دەپ ويلاپ قويعان ەدى ەسەنەي. ۇلپاننىڭ اسەمدەنۋىن كورنەن كەيىن، ول شىڭعىستىڭ كەلمەۋىنە تىلەكتەس بولدى. كەلەرىن ەستىگەندە: — «مەيلى، — دەپ توقىراتتى كوڭىلىن — ازار بولسا، كەزىن ساتار. ونىمەن نە بىتىرەدى؟».
ەسەنەي قاتەلەستى.
شىڭعىس تۋرالى تولىپ جاتقان قىزعىلىقتى كەڭەستەر ەستىگەن، سوندىقتان كورۋگە قۇمارتاتىن ۇلپاننىڭ بىلايشا دا قاندى كەسكىنى، «كەلە جاتىر» دەگەن ءۇن قۇلاعىنا تيگەندە، مازداعان وتتاي قۇلپىرا جالىنداپ جۇرە بەردى. ول وزىنە-وزى يە بولا الماي بەزگەك ادامداي قالتىراي باستادى. ونىسىن ەسەنەيگە سەزدىرمەۋگە تىرىستى. ەگەر ەرىمەن ارالارى جاقىن بولسا، سەزىپ تە قالۋى مۇمكىن ەدى. ءقازىر الشاق وتىر. ەسەنەي تورگە تامان يلەگەن تاي تەرىسىنەن جاسالعان، ءتورت بۇكتەۋلى جۇمساق بوستەكتىڭ ۇستىندە وتىر؛ ۇلپان وڭ بوساعاعا قۇرىلعان اق جىبەك ماساحانانىڭ ىشىندە ءتورت بۇكتەگەن باعسايى كورپەنىڭ ۇستىندە وتىر. ارالارىنىڭ الشاقتىعىمەن قاتار، ەسەنەيدىڭ كوزى دە ازداپ كومەسكىلەنە باستاعان قۇلاعى دا ازداپ مۇكىستەنە باستاعان شاق.
شىڭعىستىڭ ۇيگە كىرۋى، شالشىق ءتۇستىن، كەزى ەدى. ەڭسەگەيى بيىك اق ءۇيدىڭ تۇندىگى كۇن جاق بۇرىشىنان كەن، تۇرىلگەن. سوندىقتان ءۇي ءىشى مەيلىنشە جارىق.
وسى ۇيگە باسىن سۇعا بەرگەن شىڭعىستىق كەزى، ەڭ الدىمەن، اق شىمىلدىقتىڭ ىشىندە، كەسكىنى قىزعىلت گۇلدەي قۇلپىرىپ وتىرعان ۇلپاندى شالىپ قالدى. سول نۇرعا ەلتىگەن ول، تىككەن كوزىن تەز اۋدارا الماس پا ەدى، قايتەر ەدى، — ەگەر مىنا قالپىن اڭعارعان ابا، كوڭىلىن ءبولۋ ءۇشىن، ەسەنەيگە قاتتىراق داۋىسپەن سالەم بەرىپ قالماسا؟.. سول داۋىس قانا شىڭعىستىڭ ايىرىلعان ەسىن بويىنا قايتارىپ، ول دا ساسقالاقتاعان ۇنمەن، وڭ قولىن كەۋدەسىنە باسىپ، ەسەنەيگە «اسسالاۋماليكەم!» دەدى. شىڭعىستىڭ ۇلپانعا قادالا قاراۋىن اڭعارىپ قالعان ەسەنەي، شىڭعىستىڭ سالەمىنە جاۋاپ بەرمەستەن، الدىنا كەلىپ ۇسىنعان قولىن عانا الدى.
ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي، ەسەنەيگە ءبىر، ۇلپانعا ءبىر جالتاقتاعان شىڭعىسقا قاراماستان:
— اس اكەلىڭدەر!-دەدى ەسەنەي، قوناقتارعا ەرە كىرگەن جىگىتىنە.
وندايداعى اس — قىمىز عانا. قىمىز اۋىز تيگەننەن كەيىن، بەدىرەيىپ قاراپ وتىرۋعا ىڭعايسىزدانعان شىڭعىس، از سوزبەن جول جايىن ايتتى. وعان «ا-ا-ا» دەدى دە قويدى ەسەنەي. ودان ءارى دە ءۇن قاتىسپاعان سوڭ، مەلشيىپ وتىرا بەرۋدى ىڭعايسىز كورگەن شىڭعىس:
— اسىعىستاۋ كەلە جاتىر ەم، ەسەكە. سىزگە سالەم بەرىپ قانا شىعايىن دەپ ەم. ۇلىقسات بولسا قوناق ۇيىمە بارايىن، — دەدى.
— بار! — دەي سالدى ەسەنەي سالقىن ۇنمەن.
قوناقتار تۇرا جونەلدى. ەسەنەي قاتۋلانعان كەسكىنمەن تومەن تۇقىرعان باسىن كوتەرگەن جوق. قۇمارتىپ ۇلگەرگەن شىڭعىس، ەسىكتەن شىعاردا ۇلپانعا تاعى ءبىر قادالا قارادى. ول ماناعى جالىنداعان قالپىندا ەكەن. توعىسىپ قالعان كوز قاراسىنان شىڭعىسقا اڭعارتپاق بولعانى:
— بۇدان سوڭ كورىسەمىز بە، جوق پا؟ قوش سۇلۋ جىگىت!
شىڭعىس تا وسى وي دا كەتتى.
ۇلپان مەن شىڭعىستىڭ كوزدەرى ارباسۋدان ىشىندە قىزعانىش تۇتانا قالعان ەسەنەي، شىڭعىس كەتكەن سوڭ دا سول قىزعانىشتى قىزدىرا تۇسپەسە باسەڭدەتكەن جوق. سوندىقتان «ءوزى كەپ سالەمدەسسە ارتىنان بارىپ ماجىلىستەسەرمىن» دەگەن ويىنان اينىدى دا، «قۇياڭىم ۇستاپ قالدى» دەگەن سىلتاۋىمەن، شىڭعىس تۇسكەن ۇيگە بارعان جوق.
ارباسقان كوزدەر ءوز جۇمىسىن اتقارىپ جاتتى. ەسەنەي ۇيىنەن بىلاي شىعا:
— اپىراۋ، ابەكە-اۋ، — دەدى شىڭعىس اباعا، — الگى كورگەنىمىز پەرىشتە مە، ادام با؟
— «مەن سوڭعىسى ما» دەپ قالدىم، — دەدى ابا.
— ال ەندى، بۇعان قول قالاي جەتەدى؟!
«ايەلگە قول جەتۋدە قيىندىق جوق» دەپ سانايتىن ابا ەزىن بۇلداندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن، ادەيى قيىنداتىپ:
— قايدام، قالاي جەتەتىنىن؟ ەسەنەيىن، اناۋ، قارتايعان ك.ارا بۋراداي جولىڭدا شەگىپ جاتقان!.. ەستىگەنىم بولماسا، كورمەگەن كىسىم ەدى. ۇسقىندى كىسى ەكەن-اۋ، ءوزى!.. وڭكيگەن دەنە ءبىتىمى دە، باس ءبىتىمى دە شوككەن بۋرا سياقتى ەكەن. وتىرعان بويىنىڭ بيىكتىگى تۇرەگەپ تۇرعان ورتا بويلى كىسىدەي مە دەپ قالدىم!.. قاي جاعىنان قاراسان، دا دوپ-دومالاق كورىنەدى ەكەن ءوزى. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، كەۋدە تۇسى ىشىنە ازىق تولتىرعان ۇلكەن داعاراداي. موينى دا بۇقا سياقتى تۇتاس ەكەن. شۇيدەسى دە سونداي. باسى كىشىگىرىم قازانعا پارا-پار بولۋ كەرەك. قوڭقايعان زور مۇرنى دا، سالپيعان تومەنگى ەرنى دە، اۋماعان بۋرانىكى. الاقانداي شاعىر كوزدەرى دە، قۇتىرعان بۋراداي شاراسىنان شىعىپ، شاتىناپ بارادى. يەگىنە بىتكەن سيرەك قارا بۋىرىل ساقالى مەن مۇرتىن دا، تارلان بۋرانىڭ تاماعىنا بىتكەن شۋدا سياقتى ما دەپ قالدىم. جالپاق قارا بۇجىر بەتى، قارا شۇبار بۇركىتتىڭ جوتاسىنا ۇقسايدى.
ەسەنەيدىڭ اسا ۇسقىندى ءتۇر-تۇلعاسى تۋرالى، شىڭعىستىڭ ءوزى دە اباداي ويدا ەدى. ءبىراق وعان قازىرگى قاجەتى ونىڭ ۇسقىنى ەمەس، سۇلۋ جاس توقالى ۇلپانعا قولىنىڭ قالاي جەتۋى. باسىن وسى وي شىرماپ كەلە جاتقان شىڭعىس ابانىڭ ەسەنەيدى سيپاتتاۋىن نەمقۇرايدى تىڭدادى دا، ءسوزىنىڭ ارتى ۇزارا باستاعان سوڭ:
— ءاي، قويا تۇر ونى، باسقاعا كوش! — دەدى.
— نەمەنەگە؟
— ۇلپانعا قولدىڭ قالاي جەتۋىنە.
— ول وڭاي جۇمىس ەمەس.
— نەگە؟
— قيىنداتقان ءوزىڭسىڭ، تورەم.
— قالاي؟..
— ۇرعاشى كورمەگەندەي، ەسەنەيدىڭ ۇيىنە باس سۇققاننان-اق، توقالىنا قادالدىڭ دا قالدىڭ. ونىڭدى كارى قاسقىردىڭ كوزى شالىپ وتىردى. ءتۇس بەرمەي تىمىرايىپ وتىرىپ قالعان سەبەبى سول. مولدالار «ءبىر ادامنىڭ سوڭىندا قىرىق شايتان جۇرەدى» دەسە، «بۇل توقالدىڭ ارتىندا جۇزدەگەن شايتان جۇرەدى» دەپ ەسىتەم؛ «ەكى ءجۇز ءۇيلى سيباننىڭ ەڭبەكتەگەن جاسىنان باستاپ، ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن وسى توقالعا اڭدۋشى» دەپ ەسىتەم، سونشا كوز بىزگە الداتا ما؟...
ابانىڭ سوزدەرىن دالەلدى كورە تۇرا، شىڭعىس:
— تالاي شيەنى شەشۋشى ەدىڭ عوي. ابەكە، بۇنىڭ دا رەتىن تاپ! — دەپ قولقا سالدى.
— كورەرمىز، — دەدى ابا از ۋاقىت ءسوز جارىستىرعاننان كەيىن — تاۋەكەل دەپ تالاپتانىپ بايقايىن. ءىس شىعارا الماسام ۇرىسپاسسىڭ.
— شىعاراسىڭ، — دەدى شىڭعىس سەنگەن داۋىسپەن.
— ىڭىردەن باستاپ جوعالارمىن. ءوزىم كەلگەنشە مەنى ىزدەمەسسىڭ.
— ماقۇل.
سالت كەلە جاتقان ابا، كوزىمەن ەسەنەي ۇيىنە جاقىنداپ بارارلىق تاسا جەر ىزدەدى. ونى تاپتى دا وزەننىڭ ەن بويىنا تال وسكەن «توي» اتالاتىن تەرەڭدەۋ ءبىر قۇرعاق سايى، يرەلەڭدەي وتىرىپ، ەسەنەي اۋلىنىڭ دەڭگەيىنەن ءارى قاراي كەتەدى ەكەن. سونى بويلاپ بارسا، ۇلپانمەن ۇشىراسىپ تا قالۋى مۇمكىن. ولاي ويلاۋى: مانا، بۇلار ەسەنەي اۋلىنان اتتانىپ جونەلگەندە، باسىنا جەلەك بۇركەنگەن ءبىر ايەل، سايدىڭ ارعى ءبىر تۇسىنا قاراي بەتتەي بەرگەن.
— سول، ۇلپان — دەگەن ابا، ايەلدى شىڭعىسقا نۇسقاپ. — داۋدە بولسا ول، تۇزگە وتىرا شىققان جوق، ءبىزدى سىرتىمىزدان قارايلاۋعا شىقتى؛ ەگەر مەن ايەل تانيتىن بولسام، سول كەلىنشەك ساعان قىزىعىپ قالدى!..
— قويشى! — دەدى شىڭعىس.
«سول كەلىنشەك سول كەتكەن سايىنا ىڭىردە تاعى ءبىر رەت نەعىپ بارماس ەكەن؟» دەگەن ويدا بولدى ابا شىڭعىسپەن كەڭەسىپ كەلە جاتىپ. ءبىراق، بۇل ويىن سەزدىرمەدى.
شىڭعىس ەسەنەيدەن قايتا، قوناق ۇيدەگى ءماجىلىس قىزدى. سول ماڭايداعى اۋىلداردىڭ جاقسى — جايساڭى، انشى-كۇيشىسى، شەشەن — بىلگىرى بۇل ۇيدە تۇگەل ەدى. ەسەنەي تاپسىرعان تۋ بيە، كەشقۇرىم سويىلدى. «تايجۇزگەننىڭ» تاۋسىلماس قىمىزى اعىل-تەگىل قۇيىلىپ جاتتى. قىزۋ ءماجىلىس باستالىپ كەتتى...
وسى مەزگىلدە قىزىل — ءىڭىردى بۇركەنىپ، ابا توي سايىن بويلاي جاياۋ زىتتى، ات مىنسە «كوزگە تۇسەرمىن» دەپ قاۋىپتەندى. بۇل — بۇل جاقتان بارا بەرسىن، ءبىز ۇلپان جاعىنا ورالايىق.
الدىنا ءبىرىنشى مىندەت قىپ، ەسەنەيدى بيلەپ الۋدى قويعان ۇلپان، ەڭ الدىمەن سوعان سەنىمدى بولعىسى كەپ،ەكى ءجۇز ءۇيلى سيبان تۇگەل اڭدىعانمەن، بۇعان دەيىن شاشاۋ شىعىپ كورگەن جوق-تى. سول جايىنا كوزى جەتكەن ەسەنەي ۇلپاندى قادىر تۇتىپ، سەزىن ەكى قىلمايتىن. از ۋاقىتتا ەسەنەيدى باۋراپ العان ۇلپان وزگەلەر تۇگىل. بايبىشە قاتىنى قانىكەيدەن دە ايىرىپ، ءۇيىن ءىنىسى مەنالىنىڭ اۋلىنا قوستىرعان جانە ول اۋىلدى اتپەن بارارلىق الىسقا قوندىرتقان. تىزگىنى ۇلپانعا بەرىلگەننەن كەيىن. ەسەنەيگە جاققىسى كەلگەندەر، الدىمەن ۇلپانعا جاعىپ، الار — ساۋىن، مىنەر — كولىك سياقتى قولعابىستارىن ۇلپاننان-اق الىپ جۇرە بەرەتىن. ەسەنەيدىڭ ەڭ داۋلەتىن اياسىن با، — «ءجۇن-جۇرقا، قىل-قىبىر اس-سۋ» دەگەندى مول ۇلەستىرىپ ۇلپان ەسەنەيگە قوسىلۋى جىلعا جەتپەي ەل اۋزىندا «ۇلپاجان»، «قايقى الاقان-قايىرمەن»، «مىرزا كەلىنشەك» اتالعان. ونىڭ ۇستىنە بالا كوتەرىپ، تۋعان قىزى «كەزى باقىرايعان، مۇرنى قوڭقيعان، اۋماعان — ەسەكەڭ» دەگەن سوڭ، «ادال توقال بولدى-اۋ، مىناۋ!» دەپ ءتىپتى الپەشتەگەن.
«جۇرت ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتايدى» دەگەندەي، سىرتىنان ماقتاۋلى شىڭعىستى كورگەندە، ۇلپان ەسىنەن تانىپ ك،الا جازدادى: مۇرتى جاڭا عانا قىربىقتانىپ كەلە جاتقان، سىمباتتى، سۇلۋ جاس جىگىت!.. ونىڭ ۇستىنە وفيسەرشە كيىنىپ بەلىن ءتاس-تۇيىنىن موينىنا بالداعى التىن قىلىش اسىپ العان.
شىڭعىسقا ول، تابان اۋزىندا قۇمارتا قالدى. سويلەسۋگە ءتىل جوق، — ەسەنەيدەن باتا المايدى. بار ءالى كەلگەنى — كوزى. ول بىر-ەكى رەت قاداي قاراعان كوزىمەن دە شىڭعىسقا ىشكى سىرىن تۇگەل اقتارىپ بولعان سياقتى، سوندا ايتقانى، — «سەنىمەن قاۋىشار كۇن بار ما، جوق پا؟!»
شىڭعىس اتتانىپ كەتكەندە، تىسقا شىعىپ، ارتىنان كوز تاستاعان سەبەبى دە وسى ەدى. ەسەنەيدىڭ قىزعانعانىن ۇلپان بەت بەينەسىنەن ءتۇسىندى. ۇلپاننان سىر تارتقىسى كەلگەن ەسەنەي شىڭعىس اتتانا ونى:
— ءۋالىنىڭ مىنا بالاسى سىمباتتى. سۇلۋ جىگىت بولىپ وسكەن ەكەن! — دەپ ماقتاعان بولىپ ەدى، ۇلپان قاساقانا داۋ ايتىپ:
— «تورە تۇقىمى تىراش كەلەدى» دەۋشى ەدى، راس قوي دەيمىن سول. كىسىگە جۇعىمى جوق، كەكىرەيگەن بىرەۋ عوي، شىڭعىسىڭ! كەسكىنى نە كەرەك ونىڭ، اس قۇيىپ ىشە مە، ادەمى بولىپ؟ — دەدى.
قاي ءسوزى ەكەنىن ەسەنەي اڭعارا المادى.
شىڭعىسپەن قالاي قاۋىشۋدىڭ رەتىن بىلمەگەن، ولاي بولۋعا سەنبەگەن ۇلپان، «ءۇمىتسىز — شايتان» دەگەن ماقالدى قامالعان قاراڭعىلىعىن شام — شىراق قىپ تۇتاتتى دا ءۇمىتتىڭ كومەسكى سۇرلەۋىنە ءتۇستى. «ماناعىسى — بەكەر قاراس ەمەس، — دەپ جورىدى ول. — ەگەر قۇمارلىق قاراس بولسا، ارتىنا نەعىپ ءبىر ورالماس ەكەن؟».
قالاي ورالۋىن ويلاعاندا، ۇلپاننىڭ ەسىنە دە توي سايى ءتۇستى. «ەل جاتقان كەزدە، پاناسى كەپ وسى سايمەن نەعىپ كەلمەس ەكەن؟» دەپ ۇمىتتەندى ول.
سول ءۇمىت دامىل بەرمەگەن ۇلپان، كۇندەگى داعدىسىمەن، كۇن — بايىر شاقتا، توي سايىنىڭ جاعاسىنا تۇيە شوگەرىسۋگە باردى. ونىڭ توركىنى دە تۇيەلى باي ەدى. تۇيەلەردى، اسىرەسە — بوتالاردى شوگەرىسۋ، ۇلپاننىڭ بالا كۇنىنەن قىزىق كورەتىن ءىسى دە. ۇلپانعا ۇيلەنگەن شاقتا، ەسەنەيدە ەكى ءجۇز ەلۋدەي تۇيە بولاتىن. وزگە شارۋاعا ارالاسپايتىن ۇلپان، تۇيەلەردى ورگىزۋ، جۋساتۋ ىسىنەن قالمايتىن.
بۇگىن دە تۇيەلەردى شوگەرىسكەن ۇلپان، وزگە كۇندەردەن وزگەشەلەۋ ءبىر قىلىق كورسەتتى: ەسەنەيدىڭ كوپ بۋراسىنىڭ ىشىندە، «جىلانباس» اتالاتىن بىرەۋى — كىسى العىش ەدى. قاڭتار ايىنان باستاپ قۇتىراتىن ول بۋرا، تۇيەشىلەردىڭ ىشىندە، تەك تۇتقىشتان عانا قورقاتىن. «بۇزاۋىندا قورىققان ادامىن بۇقا سۇزبەيدى» دەگەندەي، بوتا كۇنىنەن قورقىپ ەسكەن تۇتقىشتان، قۇتىرعان كەزىندە وزگە ادامنىڭ بارىنە تاپ بەرەتىن جىلانباس قورقىپ، ونى تەك، وتقا-سۋعا سول عانا اپارا الاتىن. قاڭتاردان ساۋىرگە دەيىن شىنجىر نوقتامەن تەمىر قازىققا بايلاپ تاستايتىن جىلانباستى، ەسەنەي كوكتەم تۋا بوساتتىراتىن. قۇتىرعان ايلارىندا كورىنگەنگە تاپ بەرەتىن جىلانباس، جاز ايلارىندا ۇيىرىنە جولاماعان كىسىگە شاپپايتىن، ۇيىرىنە بارعاندا (ادام بولسىن، قاسقىر بولسىن) قۋىپ جەتسە شايناپ تاستايتىن. سوندىقتان ەسەنەي ونى تۇيەلەرىنە باقتاشى كورەتىن.
كۇندىز ماڭايداعى سورتاڭدارعا جايىلاتىن تۇيەلەر، كەشكە اۋىلعا قايتاتىن ەدى دە، توي سايىنا شەگەرىلەتىن ەدى. وزگەلەردى ماڭايلاتپايتىن بۋرالاردى، اسىرەسە جىلانباستى تۇتقىش قانا شەگەرەتىن ەدى. ۇلپان تۇتقىشقا ەرە باراتىن. جىلانباس قازىقتالماي، جاي عانا شوگەرىلەتىن.
بۇگىن ۇلپان شوگەرىلگەن جىلانباستى قازىققا بايلاتتى. تۇتقىشتىڭ:
— نەگە، شىراعىم؟-دەگەن سۇراۋىنا: — اۋىلدا قوناقتار جاتىر عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى ۇلپان،-بەيساۋات جۇرگەن بىرەۋىن تۋرا باس سالىپ، جازىم عىپ جۇرەر.
تۇتقىش ۇلپاننىڭ سوزىنە سەندى.
تۇيەلەردى تۇگەل شوگەرىپ بولعانشا، قىزىل ءىڭىر باستالىپ قالاتىن ەدى. سول كەزدە، تۇزگە وتىرعىسى كەلگەن كىسى قۇساپ، ۇلپان تال اراسىنا كەتكەندە، ويدا جوقتا، «ءاي!» دەگەن دىبىس ەستىلدى. قاننەن-قاپەرسىز ۇلپان شوشىپ كەتىپ «كوتەك!» دەپ قالدى. تۇتقىشتىڭ قۇلاعى مۇكىس ەدى، ايتپەگەندە، مىنا داۋىستاردى ەستىپ تە قالار ەدى.
شوشىنعان داۋىسقا ۇلپان جالت قاراسا، ماناعى شىڭعىستىڭ قاسىنداعى جىگىت!..
بۇنداي «جورىقتارعا» تالاي شىعىپ كانىگى بولىپ العان ابا، ۇلپاننىڭ الدىنا قول قۋسىرىپ ءتاجىم ەتتى دە، ماقساتتى ءسوزىن ىلە باستاپ كەتتى. ۇلپان ابانىڭ كوڭىلىنەن شىققان سوڭ، ۋادە بىلايشا بايلاندى: ءتۇن ورتاسى اۋىپ، ۇيقىعا كەتكەن شاقتا، شىڭعىستى ەرتكەن ابا، وسى اراعا كەلەدى، سوندا ولاردى ۇلپان توسىپ الادى.
ءسوزدى وسىعان بايلاعان ۇلپان، ۇيىنە قايتا ەسەنەيگە ەرەكشە ەركەلەپ، ونىڭ قىبىن تابۋعا تىرىستى: ەسەنەي كەشكى اسىنا اق ىرىمشىك، پىسكەن ءسۇتتىڭ قايماعىنا ەزدىرەتىن ەدى. جاعىنعان ۇلپان، كەيبىر كەشتەردە جاڭاعى تاعامدى، ەسەنەيگە ءوز الاقانىمەن اساتاتىن، سودان كەيىن سىمىرەتىن شۇباتتىڭ ساپتى-اياعىن دا تۇتقاسىنان ۇستاپ تۇرىپ قولىنان جۇتقىزاتىن.
بۇگىن دە ءسويتتى. بۇدان، ەسەنەيدىڭ ىشىنە مانا قاتقان اشۋ مۇزى جىبىمەدى. اق ىرىمشىكتى ۇلپاننىڭ ماقتاداي جۇمساق الاقانىنان اساي وتىرىپ، قىشقىلتىم، قويمالجىڭ شۇباتتى قولىنان سىمىرە وتىرىپ، بۇگىن تۇندە اڭدۋ ويىن بەكىتە ءتۇستى.
ەسەنەي مەن ۇلپاننىڭ تۇنگى توسەكتەرى الشاقتاۋ سالىنۋشى ەدى. وعان سەبەپ: بىرىنشىدەن -ەسەنەي قاتتى قورىلدايتىن، ەكىنشىدەن،-قاتتى ۇيقىسىرايتىن. بۇل ەكەۋى دە ۇلپانعا مازا بەرمەۋىن بىلگەن ەسەنەي، «سەن الشاعىراق ۇيىقتا» دەگەندى ءوزى ايتقان.
ولار بۇگىن دە ءسويتتى. ءبىراق ەسەنەي بۇگىن وتىرىك قورىلدادى. شىنى — ۇلپاندى الداستىرىپ اڭدۋ.
ءبىر كەزدە قالعىپ كەتىپتى. بۇرىن اڭشى بولعان ەسەنەيدىڭ قاسقىر العىش قاباعان يتتەرى بولۋشى ەدى. سولار داۋىس قوسا ماڭقىلداي قالماسا، ەسەنەي قالعۋدىڭ ارتىنان قالىن، ۇيقىعا سۇڭگىپ كەتەر ەدى.
يتتەر ماڭق ەتە قالعاندا، ەسەنەي ويانىپ كەتتى. ولار سول ۇرگەن قالىپتارىندا تۇيەلەر شوگەرىلگەن جەرگە قاراي شاۋىپ بارادى. يتتەر بەتىمەن ۇرمەيتىن، جات كىسىنى نەمەسە قاسقىردى سەزسە عانا ۇرەتىن. قاسقىرلار شوگەرىلگەن توپ تۇيەگە شاپپايدى. ۇرگەندەرى جات كىسى بولۋ كەرەك. ەسەنەيدىڭ مالىنا ۇرى تيە المايدى. سوندا، بۇل جات كىسى كىم؟
وسى ويدان ۇيقىسى شايداي اشىلىپ كەتكەن ەسەنەي «ۇلپان!» دەپ دىبىس بەرسە، جاۋاپ جوق. ءۇنىن قاتتىراق شىعارسا، تاعى سونداي. «جوق بولعانى ما؟» دەپ، قاراڭعى ۇيدە ەڭبەكتەپ كەپ ورنىن سيپاسا،-جوق!..
بۇعان دەيىن ءتۇن بالاسىندا تىسقا شىقپايتىن ۇلپاننىڭ مىنا جوعالۋى ەسەنەيدى قايران قالدىردى. «يتتەر جونەلگەن جاققا كەتكەن بولار، — دەپ جوبالادى ەسەنەي،-ولاردى دۇرلىكتىرگەن بەلگىسىز ادام دا سول جاقتا بولار. ۇلپان، ارينە، سول ادامعا كەتتى. ول كىم؟»
كىم ەكەنىن ىشتەي جورامالداعان ەسەنەيدىڭ مانا كۇلگە كومىلگەن شوقتاي عانا بولىپ قۇمىققان اشۋى، باسىنا كەلگەن داۋىلدىڭ ەكپىنىنەن كەكتى لاۋلاتا جونەلدى. انە ءبىر جاۋگەرشىلىك جىلدارى قارۋلانعان بىلتەلى قارا مىلتىعىن، بەيبىتشىلىك كۇندەردە دە ول باسىنا جاستاپ جاتۋشى ەدى. ءوق-دارى سالاتىن تالىسى دا جاستىق استىندا بولاتىن.
— نەگە ويتەسىز؟ — دەگەندە:
— «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا، ءبورى جوق دەمە، بورىك استىندا» دەمەي مە، اتا-بابالارىمىز؟ كەرەك بولىپ قالسا، دايار تۇرسىن، — دەپ جاۋاپ بەرەتىن.
ول «قۇرالايدى كوزدەپ اتادى» دەرلىكتەي وتە مەرگەن كىسى بولعان، سوندا جالعىز وقتى — شيتىمەن اتىپ، اعىپ بارا جاتقان ۇيرەكتەردى قاعىپ تۇسىرە بەرەتىن.
اشۋى لاۋلاعان ەسەنەي، مىلتىعىن قولىنا ۇستاي، وقشانتايىن موينىنا اسا، تىسقا كويلەك-دامبالشاڭ جۇگىرىپ شىقتى. ار جاعىندا دا ويلانىپ تۇرماي، ەڭكەڭدەي باسىپ، تۇيەلەرگە بەتتەدى. ءتۇن ول كۇنى قالىڭ شىقتى، سالقىن ەدى. سودان بويىنىڭ توڭازۋى ما، الدە، الگىندە عانا قاشقان اقىل باسىنا ورالدى ما، — ەسەنەيگە وي تۇسە باستادى.
«قۇپ — دەپ ويلادى ول، — جورامالىم كەلە قالسىن-اق دەيىن. سوندا، اشۋ ەكپىنىمەن، كەزىگە قالسا، — جورامالداعان ادامىمدى، ايتپەسە توقالىمدى جايراتىپ سالايىن، سوندا نە بولدى؟»
ونىڭ ار جاعىندا «ەسەنەيلىگى» ءتۇسىپ كەتتى ونىڭ ويىنا. ول ءوزىن «وسى دۋاننىڭ سەركەسىمىن» دەپ سانايتىن كىسى. ەگەر سول «سەركە» ءبىر قاتىنعا بولا كىسى ءولتىرىپ جازاعا تارتىلسا نە بولماق؟!..
«اڭدىسقان جاۋ اتىسپاققا جاقسى» دەگەندەي، ەسەنەي شىڭعىسپەن اڭدىسىپ اتىسۋعا بەل بايلادى.
بۇل كەزدە، شوككەن تۇيەلەر اراسىندا قاۋىشقان شىڭعىس پەن ۇلپان، سۇحباتتىڭ قىزۋ قىزىعىنا بولەنۋدە ەدى. ولاردىڭ بۇل سەزىمىن، مانا اۋىلدان وسىلاي قاراي ءۇرىپ شىققان يتتەر ءبولدى. كەزدەرى كورگەن، قۇلاقتارى ەستىگىش، مۇرىندارى سەزىمتال يتتەر، ۇلپاندى كورگەننەن كەيىن ۇرۋلەرىن دوعارىپ، «قاسقىر جەپ قويار» دەگەندەي، سول ماڭايدا شوقيىپ وتىرا قويىستى. ازدان كەيىن. اۋىلدان شىعا بەرگەن ەسەنەيگە كەزدەرىن تىگىپ قاراي قالدى دا، كىم ەكەنىن تانىپ جارىسقان شابىستارى جەردى دۇرسىلدەتە الدىنان شىقتى. «بۇلارى قالاي؟!» دەگەندەي، شىڭعىس پەن ۇلپان كوزدەرىن يتتەر جارىسىپ بارا جاتقان جاققا تىكتى دە، قاراڭداعان جاياۋ ادامدى كوردى...
— ويباي ءبىزدىڭ باي! — دەدى ۇلپان، دەنەسى دىرىلدەي قاپ.
— بولا بەرسىن!
— ولاي دەمە، تورەم، — دەدى ۇلپان، قالتىراپ، — قان ىشكەن كىسى ول. كورسە تەگىن جىبەرمەيدى سەنى.
— نە قىلادى سوندا؟ — دەدى ءالى ەشكىمنەن بەتى قايتىپ كورمەگەن شىڭعىس.
— ايتا كورمە، تورەجان! زىت تالداردىڭ اراسىنا!
شىڭعىس «بار، تورەم، بار!» دەپ يتەرمەلەگەن ۇلپانعا كونە قويماي تىرىسىپ تۇرعان شاقتا، ار جاقتا، تار اراسىندا جۇرگەن ابا دا جۇگىرىپ كەلدى. نە حالدار بولعانىن جانە بولارىن ەستىپ تە، كورىپ تە تۇرعان ول، «كەتتىك، تورەم، كەتتىك!» دەپ، ۇلپانعا قوسىلا، شىڭعىستى تالعا قاراي يكەمدەي باستادى. تىرمىسقان شىڭعىستىڭ كەتكىسى كەلمەدى. ول جاتقاندا بولماسا موينىنان تاستامايتىن وتكىر قىلىشىن بۇل اراعا دا قولىنا ۇستاي كەلگەن ەدى. ءوزىن «تورە»، ەسەنەيدى «قارا» دەپ تۇسىنەتىن ول، ءارى — «قارا»، ءارى — شال ادامنان جىلىسىپ كەتۋدى تورەلىگىنە، جاستىعىنا نامىس كوردى.
ولار وسىلاي «تەكە-تىرەستە» تۇرعان شاقتا، شاۋىپ كەتكەن يتتەر، كىدىرە قالعان ەسەنەيدىڭ باسىنا سەكىرىپ، ەركەلىك جاسادى. ەسەنەي كەيىن ورالدى.
— بارسىن، — دەدى شىڭعىس. — كەلە قالعاندا، مەن ول كارى قاسقىرعا كورسەتەر ەم، جاس ارىستاننىڭ قىلىعىن!
ەسەنەي مەن شىڭعىستىڭ كەزدەسپەۋىنە ىشتەي قاتتى قۋانعان ۇلپان، شىڭعىسپەن ودان ءارى سۇحباتتاسۋدىڭ جايى جوعىن كوردى دە:
— ال، تورەم، «ءبار-مازىر، ءجوق-جايىم» وسى رۇقسات بولسا، مەن كەتەم، — دەدى.
«كەتپە» دەر دالەلى جوق شىڭعىس، از ۋاقىت بولسا دا. ءتاتتى ءلاززات الىسقان ۇلپاننىڭ بولاشاق جايىن ويلاپ:
— كارى قاسقىر ساعان ازۋىن باتىرام دەمەس، ۇلپان ەگەر — دەسە، وزىمە حابار ايت، ونىڭ مۇقالعان تىستەرىنىڭ تۇقىلىن قاعۋعا شامام كەلەدى. — دەدى.
— قايتەسىڭ تورەم، ماعان قامقور بوپ؟-دەدى ۇلپان مۇڭايعان ۇنمەن،ء-تاڭىرى اسىراعان توقتىنى بەرى جەمەيدى» دەگەندەي، بۇعان دەيىن كورگەن كۇنىمدى ءالى دە كورە بەرەرمىن. ءوزىڭ ساق بول. وسال جاۋ دەپ ويلاما شالدى. ونىڭ جاۋىققان ادامىن ازۋى ءالى دە بار رەتىڭدى تاۋىپ ويسىراتا قاۋىپ جۇرمەسىن!
ارعى كەڭەس قىسقارىپ، ولار جوندەرىنە تاراستى. قوشتاساردا ۇلپاننىڭ ايتقانى:
— اتىڭنىڭ باسىن بۇل جاققا تاعى دا بۇرام دەپ، ءبىزدىڭ شالدىڭ اۋىلىن اينالا قۇرعان قاقپانىنىڭ بىرەۋىنە ءتۇسىپ قاپ جۇرمە، تەرەم. قاقپانى قاتتى بولادى ونىڭ ءبىر شاپسا بوساتپايدى. بويىڭدى بۇل اۋىلدان اۋلاق سال!
— كورەرمىز. — دەدى شىڭعىس. ءوز ىشىندە، ورالۋعا قۇمار دا بولىپ تۇرعان جوق ۇلپانمەن قاۋىشىپ ءلاززاتتى بولعانمەن، بۇنداي تالاي ءلاززاتتارعا بۇرىن دا بوككەن. ولاردى ۇمىتقان شىڭعىسقا بۇنى دا ۇمىتۋ قيىن ەمەس.
الدىندا نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەگەن ۇلپاننىڭ، ءارى ءتۇننىڭ سالقىندىعىنان ،ءارى سەزىمنىڭ تولقۋىنان دىرىلدەگەن دەنەسى، ەسەنەيدىڭ تىم-تىرىس ءۇيىنىڭ كوردەي قاراڭعى ىشىنە سۇيرەتىلىپ ارەڭ كىرسە، شالىنىڭ قورىلداعان دىبىسى شىعادى. بۇنىڭ شىن، ياكي وتىرىك قورىل ەكەنىن بىلە الماعان ۇلپان «ۇيقىدا بولسا ويانىپ كەتپەسىن» دەگەن ويمەن، اياقتارىن ۇشىنان ەپپەن عانا باستى دا، توسەگىنە جەتە، اقىرىن عانا قۇلاي كەتتى...
ەسەنەي ۇيقىدا ەمەس ەدى. ول مانا، توسەگىنە قايتا، شىڭعىستان كەك الۋدىڭ ءتۇرلى ءتاسىلىن ويلاپ جاتقان. سونىسىن ۇلپانعا سەزدىرگىسى كەلمەدى دە، ۇيگە جاقىنداعان سىبدىرىن، ەسىكتەن كىرۋىن، توسەگىنە سۇلاۋىن بىلە تۇرا وتىرىك قورىلدادى.
ەسەنەيدىڭ ەرتەمەن تۇرىپ، تۇيەلەرىن ورگىزەتىن ادەتى بولۋشى ەدى. تاڭ اعارا تۇتقىشقا ەرىپ شوككەن تۇيەلەرگە بارسا، جىلانباسى قازىقتاۋلى جاتىر ەكەن.
— بۇل نە؟ — دەگەن ونىڭ سۇراۋىنا اڭقاۋ تۇتقىش:
— كىشى بايبىشە قازىقتاتقان ەدى باي!.. «اۋىلداعى قوناقتارعا شاۋىپ جۇرەر» دەگەن-دى.
ەسەنەي «ءا-ا-ا» دەدى دە قويدى. ىشتەي — «ءاي، قۋ توقال-اي، تورەگە جالعاسۋدىڭ قامىن ەرتە ەسكەرگەن ەكەنسىڭ عوي!» دەپ ويلادى.
شىڭعىس تاڭەرتەڭگى سىباعاسىنا ءبىر سەمىز تايدى تاعى جەدى دە جونىنە اتتاندى.
ەسەنەيدىڭ شىڭعىسپەن الىستان اڭدىسىپ اتىسقىسى كەلدى. سول ماقساتپەن، انا جىلى كەنەسارىنى جەڭگەندىگى ءۇشىن، ۇكىمەت سىيعا بەرگەن، ءبىراق «شۇبار اراسى، ماسا-سوناسى كوپ بولادى» دەپ مەكەندەي قويماعان «بۇركەۋ» اتالاتىن قاراعايى، قايىڭى، تەرەگى ارالاس قالىڭ ورمانعا كۇز كوشىپ باردى دا قىستاۋ سالدى. (ول ارادا ءقازىر، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ پرەسنوۆ اۋدانىنا قارايتىن «جاڭا جول» اۋىلى وتىر).
سول ارادا ول، «ءمان-جايدى ءبىلدىرىپ قايت» دەپ، ومبىداعى بولەسى، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ، سوۆەتنيگى — تۇرلىبەك كوشەنوۆكە، تاعى ءبىر بولەگى، كەنەسارىنى قۋىسقاندا سوۆەتنيك ءچينىن العان، ورىس ءتىلىن بىلەتىن وتانشىنىڭ بايدالىسىن جۇمسادى. بايدالىنىڭ تۇرلىبەكتەن اكەلگەن ءسوزى: «ەسەنەي اسىقپاسىن. شىڭعىس جاڭا جانعان ءورت، وعان قارسى شاپپاسىن. دالادا قاپتاعان ءورتتى قازاقتار بولشەكتەپ اكەتىپ سوندىرەتىن ەدى عوي، سونى ەسەنەي دە ىستەسىن. اۋەلى شىڭعىستىڭ جان-جاعىنان قۇلايتىن ورلار قازدىرسىن. سودان كەيىن، قاپىسىن تاۋىپ قۇلاتا سالۋ قاشپايدى. الداعى جازدا، قۇسمۇرىن بەكىنىسىندە، سول دۋاننىڭ يگى جاقسىلارى باس قوساتىن «چرەزۆىچاينىي» اتالاتىن جينالىس بولادى. ومبىدان ءسىبىر قازاقتارىن بيلەيتىن باسقارمانىڭ پرەدسەداتەلى بارادى. مەن دە بارارمىن. قالعان ءسوزدى سوندا اقىلداسارمىز».
ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار، «چرەزۆىچاينىي» دەگەندى «شىرپى-شي» قويىپ الدى. ومبىدان «شىرپى-شيگە» كەلەتىن اكىمدەردى ويداعىداي قارسى الۋعا، شىڭعىستىڭ باسقارۋىمەن قۇسمۇرىن دۋانى قىس بويى ازىرلەندى.
الداعى جاز شىعا، ومبىنىڭ قۇسمۇرىنعا بەتتەگەن قىرىق پاۋەسكەلى، ءجۇز سالتتى اكىمدەرى، كازاك-ورىس، ستانيسالارىن بويلاي، قازاق اۋىلدارىن ارالاي قۇسمۇرىنعا تارتتى. وسى بەتىندە ولار، كەيىن «ەسەنەيدىڭ قايران، كولى اتالعان» شالقار كولدەگى ەسەنەي اۋلىنا سوقتى. بۇل جۇرىستەن كۇن بۇرىن حابارى بار ەسەنەي شالعىنعا اق ۇيلەر تىگىپ دايار وتىر ەكەن. ولارعا «تەك، باس سۇعىپ قانا شىعامىز» دەگەن تورەلەر، — دەسەدى، بۇل جايدا اڭگىمە ايتاتىندار، — ۇيلەرگە كىرە، عاجاپ جاساۋ-جيھازدارعا قاتتى قىزىعادى دا التىن كەسەلەرمەن ءتاتتى قىمىزعا قانىپ العاننان كەيىن، سولاردى كورىپ بولعانشا قوزى ەتى مەن ءسۇر دە ءپىسىپ قاپ، ەسەنەي ەتتى ەرنەۋىن قىمبات تاستارمەن بەزەندىرگەن كۇمىس استاۋمەن تارتادى.
— قوناقتار اتتاناردا ەسەنەي «جولىڭ» دەپ جاندارالعا التىن تاي-تۇياقتان جامبى سىيلايدى، — دەسەدى جۇرت.
اكىمدەر وسىلايشا توقىراعان كەزدە، ءبىر قاعا بەرىستە ەسەنەي تۇرلىبەكپەن كەپتەسىپ ۇلگەرەدى. تۇرلىبەكتىڭ دە، ەسەنەيدىڭ دە تۇپكى رۋى — كەرەي بولعاندىقتان، بولەلىگىنىڭ ۇستىنە ەكەۋى ءبىرىن-بىرى «اعايىنبىز» دەپ، جاسى ۇلكەن ەسەنەيدى تۇرلىبەك «اعاي» دەپ، ول تۇرلىبەكتى «ءىنىم» دەپ اتايدى ەكەن. جولىققان شاقتارىندا سىر-سيپاتتارىن تۇگەل اقتارىسادى ەكەن. حان تۇقىمدارىنىڭ قازاققا كورسەتكەن زورلىق-زومبىلىقتارى كەڭەس بولعان شاقتا حاننان شىققان دەپ سانايتىن تۇرلىبەك:
— «تورەگە ەرگەن ەرىن ارقالايدى» دەگەندەي، حان تۇقىمىنا باعىنۋدىڭ تاقسىرەتىن قارا قازاق از تارتقان جوق، تالايلارعا ەرىن دە ارقالاتتى بۇل تورەلەر تالايلاردىڭ تۇبىنە دە جەتتى. تورەگە ەرگەن قازاقتىڭ مالى دا، جانى دا شىعىندالعان جوق، «اللادان ويبايىم تيىش» دەگەندەي، تورەلەردەن ورىس اكىمدەرى الدەقايدا تيىش. ەندىگى بەتىمىز وسى جاق بولۋ كەرەك، بىلاي دا قۇنى تۇسە باستاعان حان تۇقىمىنان بىرىندەپ قول ءۇزۋىمىز كەرەك. ەل تىزگىنىن مىنا سەن سياقتى قارا قازاقتان شىققان بەدەلدى ادامدارعا ۇستاتۋ كەرەك، — دەگەن.
بۇل جولى وڭاشا سويلەسكەندە دە تۇرلىبەك ەسەنەيگە سونى ايتتى.
— ماعان وزگە تورەنىڭ ەمەس، وسى شىڭعىستىڭ تەزىرەك قۇرىعانى كەرەك، — دەگەن ەسەنەيگە:
— اسىقپا، ەسەكە! — دەدى تۇرلىبەك. — باياعى ايتقانىم-ايتقان: «حان تۇقىمىنان بىرىندەپ قۇتىلامىز» دەگەنىم-دەگەن. ءوزى دە سوعان جاقىنداپ قالدى: قارقارالى دۋمانىنىڭ العاشقى اعا سۇلتاندارى-حان تۇقىمىنان شىققان قۇسبەك پەن جامانتاي ەدى، ءقازىر ولاردىڭ ورنىنا قارا قازاقتان وسكەمبايدىڭ قۇنانبايى وتىردى؛ اقمولا دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى حان تۇقىمىنان قۇدايمەندەنىڭ قوڭىر قوجاسى ەدى، ءقازىر قارا قازاقتان جايىقتىڭ ىبىرايى بولدى. كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارى بولىپ كەلىپ ەدى، ءقازىر ول دارەجە قارا قازاق ءوزىڭنىڭ بالدىزىن، — ءزىلعارانىڭ مۇساسىنا اۋىستى، ءقازىر سىبىرلىك التى دۋاندا، حان تۇقىمىنان شىڭعىستان باسقا اعا سۇلتان جوق. ونى دا كەتىرۋ قيىن ەمەس.
— سوندا قالاي! — دەپ اسىققان ەسەنەيگە:
— تۇرا تۇر، اعا! — دەدى تۇرلىبەك. ول وسى ەكپىنىمەن بارا تۇرسىن. ازىرگە بۇعالىق سالىپ قىلعىندىرام دەۋدىڭ كەرەگى جوق. ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋمەن جۇرگىزە تۇرۋ كەرەك. سول ارقاندى جىلدان جىل بىلدىرمەي قىسقارتىپ، تۇساۋدى بىلدىرمەي قارايتا بەرۋ كەرەك....
— ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
— حان تۇقىمى جەمگە قوماعاي جۇرت. بۇعان دا ەپپەنەن جەگىزە بەرۋ كەرەك، ءسويتىپ، ەتتەن جىپكە تىزگەن جەمدى جۇتام دەپ اۋزىنان ارقاندالعانىن بىلمەي قالاتىن جابايى بۇركىتتەي، بۇل دا تىرپ ەتپەستەي ارقاندالۋ كەرەك. ار جاعىندا باسىنا توماعا كيگىزىپ، تۇياقتارىن تۇعىرعا ماڭگى بەكىتۋ وپ-وڭاي.
— ماقۇل ءسوز ەكەن، — دەدى ەسەنەي.
ەسەنەيدىڭ ەركىنە سالسا، نە باس قوسۋ ەكەنىن بىلمەگەن «شىرپى-شي» اتالعان جينالىسقا بارماۋ، شىڭعىستىڭ بەتىن كورمەۋ ەدى.
— ونىڭ قاتە بولادى، اعا، — دەدى تۇرلىبەك. — جاۋدى سىرتتان شالىپ جىققاندى كورگەن كىسى جوق. ىشتەن شالسا عانا جىعىلادى ول. شىڭعىستى دا سولاي جىعۋ كەرەك. بارۋ كەرەك جيىلىسقا. بارماساڭ كوپ كوزىنە ءمىندى بولاسىڭ. سەنىڭ جاسىرعان سىرىڭدى، — جۇرتتىڭ ءبارى ەستىپ وتىرعان كورىنەدى. مىنا جينالىسقا بارماي قالساڭ، جۇرت سەنى «شىڭعىستان قورعالاۋى» دەپ ويلايدى. شىڭعىستىڭ ءوزى «كەك ساقتاۋى» دەپ ويلايدى دا، بويىن سەنەن تارتا ۇستايدى. ويتكەن كۇرەسكەر جىقتىرمايدى.
راسى سولاي بولىپ شىقتى. «شىرپى-شيگە» جينالعان قالىڭ توپتىڭ ىشىندە شوككەن نارداي بولىپ ەسەنەيدىڭ وتىرۋى، كوسەمسىپ ءسوز باستاۋى ۇكىمەت ادامدارىنىڭ دا، ەل ادامدارىنىڭ دا، شىڭعىستىڭ دا كوزىنە ءتۇسىپ، ءبارى دە قاتتى ريزا بولدى. سەزگە «ورىنبورلىق» اتالاتىن قازاقتاردىڭ سول توڭىرەكتەگى «جاقسى-جايساڭدارى» دا، اكىمدەرى دە كەلگەن ەدى. وسى جينالىستا ورىنبورلىق پەن سىبىرلىك اتالاتىن قازاقتاردىڭ جەر شەگى، ەل شەگى اقتىق رەت انىقتالىپ، جاسالعان اكتىگە حات بىلەتىندەرى (وندايلار بىرەن-ساران عانا ەكەن) قولدارىن قويدى، بىلمەيتىندەرى بارماقتارىن باستى. ەسەنەي سوڭعىسىن ىستەدى.
«شىرپى-شي» تاراعاندا، ەسەنەي تۇرلىبەكتى قوناققا شاقىردى. الدىندا وڭاشا سويلەسىپ:
— بارايىن، — دەدى ول، — سەن شىڭعىستى دا شاقىر، بارماسا وزىنەن قالسىن.
ەسەنەي، وعان دا حابار سالعان ەكەنىن بىلگەن شىڭعىس، سىلتاۋ تاۋىپ راحمەت ايتتى.
قۇسمۇرىندا بولعان كۇندەرىندە، شىڭعىستان جابىرشىلىك كورگەندەر تۇرلىبەككە استىرتىن ارىزدار ايتقان ەدى. «ىش-پىكىرى» ىشىندە بولعان تۇرلىبەك، «ەسەنەيگە اقىلداسساڭدارشى سونى، ءسوزى ورنىقتى دا، تىڭداۋلى دا كورىنەدى عوي» دەپ سىلتەي سالدى. قايتاردا اۋلىنا قوناقتاعان تۇرلىبەك، ەسەنەيگە:
— ال، ەساعا، شىڭعىس تۋرالى ويلارىڭا ىشكىرلەنىپ كىرىسە بەر، — دەدى.
— سوندا؟-دەپ سۇراعاندا:
— شىڭعىستان جابىرشىلىك كورۋشىلەردىڭ اتىنان ومبىعا ارىزدى ايداتا بەر، ار جاعىن ءوزىم رەتتەي جاتام، — دەدى.
جابىرشىلىك كورۋشىلەر كوپ ەدى. ەڭ الدىمەن، قۇسمۇرىن دۋانىندا، قۇسمۇرىن كولىنىڭ كۇنگەي جاعاسىنا ورناعان اسكەرلىك بەكىنىستىڭ ورنى، اتام-زاماننان ارعىننىڭ تاعىشى اتالاتىن رۋىنىڭ مەكەنى بولاتىن. بۇل رۋدىڭ دا كوپشىلىگى كەدەيلەردەن قۇرالاتىن. قۇسمۇرىننىڭ كولى دە، جاعاسى دا سول كەدەيلەردىڭ، كۇن كورىس قورى دا: «قۇسمۇرىن» دەڭىنىڭ جار قاباعىنىڭ استى وتقا مايداي مازدايتىن قالىڭ تاس كومىر. تاعىشىنىڭ كەدەيلەرى الا جازداي وسى كومىردى قازىپ، ازعانا كولىكتەرىنە كىرەلەپ ارتىپ، جايلاۋداعى اۋىلدارعا نەمەسە ورىس سەلولارىنا اپارىپ ساتاتىن ەدى دە باعاسى ارزان بولعانمەن، جۇرەك جالعارلىق تابىس الاتىن ەدى.
تاقىرشىلىق جىلى قۇسمۇرىن كولىنىڭ ءون-بويىنا، سۋلى جىلى، شەت-پۇشپاقتارىنا شىلدە كەزىندە تۇز بايلانادى جانە تۇزى وتە ساپالى بولادى. تاعىشىلار وسى تۇزدى دا جيناپ، ماڭايداعى اۋىل، سەلولارعا ساتاتىن ەدى.
قۇسمۇرىن بەكىنىسى ىرگە توبە، تاعىشىلار بۇدان ايىرىلدى. كەتكىسى كەلمەگەن ولاردى، سۇراپىل سۇمىراي اسكەردىڭ كۇشىمەن كوشىردى. ەشكىم ولارعا توتەپ بولا المادى. كۇن كورىس كەسىبىنەن ايرىلعان تاعىشىلار شىڭعىسقا مۇنىڭ شاعىپ ەدى ول:
— پاتشانىڭ ءامىرى سولاي، تۇزەۋگە كۇشىم كەلمەيدى، — دەپ جاۋابىن قىسقا قايىردى.
تاعىشىلار ومبىدان كەلگەن تۇرلىبەككە ايتىپ ەدى:
— ەسەنەيگە اقىلداسىڭدار، — دەدى ول.
— ومبىعا ارىز جولداساڭدارشى، — دەدى ول، اقىل سۇراي كەلگەندەرگە. — ادىلدىك سوندا كورىنەدى عوي.
— كىم جازادى ونداي ارىزدى؟ — دەپ سۇرايدى تاعىشىلار.
ىستاپتا قازاق تىلىنە جۇيرىك، ورىسشا حاتقا دا جۇيرىك، ءوزى بارىپ تۇرعان قازاقۋار، قازاقتار «بەكەتتىڭ، ىسىمانى» دەيتىن سەمەن بەكەتوۆ دەيتىن قارت قازاق-ورىس باردى. ول كەنەسارىنى ەسەنەيمەن بىرگە قۋىسقان، سودان ەكەۋى ومىرلىك دوس بولىپ كەتكەن.
ەسەنەي تاعىشىلاردى سوعان جۇمسادى. بەكەتوۆتىڭ قولىنان جازىلعان ۇزاق ارىز ومبىعا ساپار شەكتى.
ءبىر ارىزبەن داۋ تىنبادى. قۇسمۇرىن كولىن تۇيرەپ وتەتىن وباعان وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاق القابىن، تاعىشىمەن تۋىس — اقتاشى دەيتىن ەل مەكەندەيتىن. سول اقتاشى تاعىشىعا اراشا تۇسەم دەپ پالەگە قالدى دا، پاتشا اسكەرىنە ارقا تىرەگەن شىڭعىستىڭ كۇشتەۋىمەن مەكەنىنەن قۋىلىپ، الىستاعى تورعاي دالاسىنا اۋىپ كەتتى. بەكەتوۆ ولارعا دا ارىز جازىپ بەردى.
شىڭعىس «ەسەنەيدىڭ اۋقىمىنان شىقپايدى» دەگەن كەرەي رۋىنان گورى، ۋاق رۋىن وزىنە جان تارتىپ، وباعان توڭىرەگىنە جيناي باستاعان ەدى. ۋاق ىشىندە وتەي جانە ءداۋىش دەيتىن ەكى اتاسىن ول ەرەكشە جاقىن كوردى دە، اقتاشىنىڭ قونىسىن سولارعا بەردى. ءبىراق تەگىن بەرگەن جوق. وتەيدىڭ مىڭداعان قارا-شۇبار جىلقىسى بار بايى — وتەيدەن تولىق ەكى ايعىردىڭ ءۇيىرىن اشىقتان-اشىق پاراعا الدى. سودان كەيىن، وتەيدى ءوز ورداسىنىڭ توبە ءبيى عىپ وتىرعىزدى.
ارىز كەتتى بۇل تۋرالى دا.
ودان كەيىن دە ارىزعا تىنىم بولعان جوق. سوندا، جۇرت شىڭعىسقا پالە جابايىن دەگەن جوق. ول، ءبىر اقىننىڭ:
زامانا — اقىر ءبيىنىڭ ءسوزى ارىلماس جالادان، اۋزى ارىلماس پارادان، — دەگەن جىرىنىڭ كەبىن كيىپ، ەل ىشىنەن ارىلمايتىن داۋ-شاردى بىتىرگەندەر، جەڭگەن جاعىنان «بيەنى — تۇگىمەن، تۇيەنى — جۇگىمەن» جۇتتى دا وتىردى.
ءوزى دە پاراقور شىڭعىستىڭ جەمقورلىق قىلىعىن، اعاسى — شەپە ءتىپتى ءوسىرىپ جىبەردى. ورەسى ورتا بويلى ادامنىڭ كەۋدەسىنەن عانا كەلەتىن، سول قالپىندا دەنەسى جاراعان سەمىز ەسەكتەي جۇپ-جۇمىر، قالىڭ قارا ساقالى توسىنە تۇسەتىن، قالىڭ مۇرتىن باسپايتىن، ءسىڭىر قارا كەسكىندى ول، ءوزىن شىنىندا دا قاز تۋعان كورىپ، كىم كورىنگەنمەن ىلىنىسە كەتەتىن، ەكى سوزگە كەلمەي بوقتاسا كەتەتىن، ودان ءارى دە كوپ سوزگە كەلمەي، مەيلى كىم بولسا دا توبەلەسىپ، ۇستىنە مىنە تۇسەتىن. كەيدە، تۇيەگە جارماسقان يتتەي، قانداي ءىرى دەنەلى كىسىگە جۇدىرىق جۇمساۋدان تايمايتىن. ودان ەمەس، اعا سۇلتان شىڭعىستان قورقاتىندار، ءالى جەتە تۇرا، شەپەگە قول، ودان تاياق جەپ قالاتىن.
مىنەزى سونشاما شالكەس شەپە، ارامدىعىنا نايزا بويلامايتىن زالىم دا. نەشە ءتۇرلى زۇلىمدىق ايلالارعا جەتىك وعان قاراپ، قازاقتار:
— مىنانىڭ قول توقپاقتاي دەنەسىنەن ارام ويلار قالاي شىعادى؟ — دەپ تاڭ قالاتىن. بىرەۋلەر:
— «كىشكەنتاي دا، مۇسكەنتاي» دەيتىندەر وسىندايلار ەكەن عوي! — دەسەتىن.
تەنتەكتىگىنىڭ، زالىمدىعىنىڭ ۇستىنە، شەپە بارىپ تۇرعان پاراقور. «ءىنىمنىڭ بيلىگى وزىمدە» دەپ، ول شىڭعىستى سىرتىنان تالاي رەت ساتىپ، تالايلاردان كول-كوسىر پارالاردى الا بەرەتىن. سولاردى بىلە تۇرا بىلمەگەنسىپ، شىڭعىس ۇندەمەيتىن.
الگى مىنەزدەرىنىڭ ۇستىنە، شەپە اۋزىنان قانى اققان ۇرى. ول ماڭايداعى اتاقتى ۇرىلاردىڭ بارىمەن دە تامىرلاس. شىڭعىسپەن ارازداسقانشا، ول ۋاق رۋىنان شىققان اتاقتى ۇرى -قوجىقپەن، قاراۋىل رۋىنان شىققان اتاقتى ۇرى-باۋبەكپەن كەرەيدەن شىققان اتاقتى ۇرى-تايكوتپەن بايلانىستى بولىپ، ۇرلاعان جىلقىلاردى بىردەن بىرگە جۇزدەپ وتكىزەتىن. كەيىن بۇل ۇرىلار شىڭعىسپەن ارازداسقان سوڭ، ۇرىلاردىڭ قورداسى، — شەپەنىڭ ءوزى بولىپ كەتكەن. شىڭعىستى پانالاعان شەپەدەن ءجابىر كورۋشىلەر، «وسى ەلدىڭ ۇيىتقىسى» دەپ ەسەنەيدەن اقىل سۇراسا، ونىڭ كورسەتەر ءىزى بىرەۋ عانا بولاتىن ول، — بەكەتوۆ ارقىلى ۇكىمەتكە ارىز جولداۋ. وسىنداي ارىزداردىڭ قالام اقىسىنا، بەكەتوۆ از جىلدا بايىپ، ىستاپتاعى باي ورىستاردىڭ الدىنا شىققان.
نە سەبەپ ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ومبىعا كەتكەن ارىزداردان ناتيجە شىعا قويماعان سوڭ، بەكەتوۆ ەندىگى ارىزداردى پەتەربورعا، پاتشانىڭ اتىنا جىبەرەتىن بولدى.
اقىرى وسى ارىزدار مەيلىنشە كوبەيىپ، باسىندا باسىپ تاستاعىسى كەلگەن ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، ەندى يە بولا الماي قالدى. ونىڭ ۇستىنە، پاتشاعا جازعان ارىزدار، ساراي قاسىنداعى سىبىرلىك كوميتەتكە ءتۇسىپ،ودان ومبى اكىمدەرىنە: «تەز تەكسەرتىڭدەر» دەگەن بۇيرىق كەلدى. سونىمەن وسى روماننىڭ وقيعاسى باستالاتىن — 1847 جىلدىڭ كوكتەمىندە باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كنياز گورچاكوۆ، باستىعى گەنەرال-مايور فەدور الەكسەيەۆيچ قىپ، ارىزداردى جانە قۇسمۇرىن دۋانىنىڭ حال-جايىن تەكسەرىپ قايتۋ ءۇشىن ريەۆيزيا جىبەرۋگە ۇيعاردى.
ريەۆيزيا كەلەر الدىندا، قۇسمۇرىن دۋانىندا تاعى ءبىر وقيعا بولىپ جاتىر ەدى: حاندىق جويىلعان، دۋاندار تۇراقتالماعان تۇستا، ياعني 18-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىمەن 19-عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بەتىمەن جايىلعان قازاق رۋلارىنىڭ اراسىندا قونىسقا تالاسىپ جاۋلاسۋلار، بارىمتالار كوبەيىپ كەتكەن-دى. پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان دۋان باسشىلىققا تاعايىندالعان اعا جانە كىشى سۇلتاندار، ورىس اسكەرىنىڭ كۇشىمەن بارىمتاعا قاتتى تىيىم سالۋدى قولعا العان، سولاردىڭ ءبىرى-شىڭعىس. بىرنەشە جىلعا سوزىلعان بۇل كۇرەستىڭ، ناتيجەسىندە، اشىق جاۋلاسۋلار نەگىزىندە تىيىلىپ، بارىمتالاردىڭ اياعى «قاراڭعى ۇرلىققا» اينالىپ كەتكەن.
قۇسمۇرىن دۋانىندا «قاراڭعى ۇرىلاردان» اتاقتىسى ەكەۋ بولدى: ءبىرى — ۋاقتى قارامان رۋىنان شىققان — ماقاشتىڭ قوجىعى، ەكىنشىسى — كەرەيدىڭ شاعالاق رۋىنان شىققان — كىشكىلدىكتىڭ مەدەبايى.
قوجىقتىڭ اكەسى — ماقاش مىڭ جىلقىلى باي بولعان، قۇندىزدى وزەنىنىڭ قۇسمۇرىن كولىنە قۇياتىن ساعاسىن مەكەندەگەن مومىن ادام ەكەن.
ابىلاي حان ءولىپ، ورنىنا ەكى بالاسى: ءۋالى مەن قاسىم تالاسقاندا، ماقاش قاسىم جاعىندا بولىپتى. سونى ەستىگەن شىڭعىس، ماقاشتى «اتا جاۋى» كورىپ قۇسمۇرىنعا اعا سۇلتان بولىپ كەلگەن سوڭ، «نە ءجۇز جىلقى بەرىپ مەكەنىن ساقتاسىن، ايتپەسە كوشسىن» دەپ قوجىققا كىسى سالادى. قوجىق تا جاسىنان سوتقار، بارىمتاشى بولىپ وسكەن ەكەن. ول شىڭعىستىڭ مىنا ءسوزىن قورلىق كورەدى دە، جىلقى دا بەرمەي، مەكەنىنەن دە قوزعالماي وتىرىپ الادى. ەرەگىسكە كىرىسكەن شىڭعىس شامىرايدىڭ كۇشىمەن قوجىقتى قۇندىزدىدان قۋادى دا جىبەرەدى. قوجىقتى ەسىل بويىنداعى اعايىندارى پاناسىنا الىپ، مەڭزەي دەگەن ورماننىڭ ىشىنەن قونىس بەرەدى.
ماقاشتان نوعاي، قوجىق ەكەن. قوقاي باي، ءبىراق مالما تىماق ناشار كىسى ەكەن دە، قوجىق باتىل، باتىر ادام ەكەن. مەڭزەيگە بارا قوقاي ولەدى دە، الىستا بۇركەۋدە جاتقان ەسەنەي، جەر قايىسقان قولمەن كەلىپ، ءايعىر-ۇيىر ازا سالىپ باتا قىلادى. سوندا، تىك سويلەيتىن ەسەنەيگە بىرەۋلەر:
— قوقاڭا باتا قىلا كەلدىڭ بە، ەسەكە؟ — دەسە:
— نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ — دەپتى ەسەنەي اقىرىپ تاستاپ، — قوقايعا ق.... باتا قىلا ما، مەن قوجىققا باتا قىلا كەلدىم، — دەگەن ەكەن.
ولاي دەيتىنى: بۇل ولكەدە بۇرىن — اشىق بارىمتاعا، كەيىن-قاراڭعى ۇرلىققا ەشكىم قوجىقتان وتپەپتى. ونىڭ وزىندە الەكەدەي جالانعان توعىز ۇل بولىپتى. ولارعا قوسا، وسى ماڭايدىڭ ۇرى-قارىسىنىڭ قورداسى قوجىقتى توڭىرەكتەپ، ءبارىن دە سول ەرگىزىپ-جۋساتقان. ولار «قوجىقتىڭ قىرىق قاراقشىسى اتانعان». سولاردىڭ الىستان جۇزدەپ تارتاتىن جىلقىلارىن قوجىق «بىلسە — بارىمتا، بىلمەسە — سىدىرىمتا» قىلعان. سونشا كۇشى بار قوجىققا، مالىن الدىرعاندار باتىپ كەلە الماي، «بۇيىرماعانعا» ساناپ وتىرا بەرگەن. بىرەۋلەر ىزدەنىپ، «اعا جانە «كىشى» اتالاتىن سۇلتاندارعا شاعىم ايتسا، ولار دا اكىمشىلىك قۇرۋعا باتا الماي، تەك پاتشا ۇكىمەتىنە مالىمدەگەن دە وتىرعان.
— ءبىر ساتتە، — دەسەدى، قوجىقتى بىلەتىن جۇرت، — ومبىعا بارعان شاعىمداردى تەكسەرمەك بوپ، قىزىلجاردا تۇراتىن ويازناي — «بالا-شودىر» دەگەن شىعىپتى. قاسىندا ون شاقتى سولداتى بار، ولار مەڭزەيدى مەكەندەگەن قوجىققا كەپ جوندەرىن ايتقان سوڭ، قوجىق: «ۇيىمە كەلگەن سوڭ، اۋەلى قوناق بولىڭدار. جاۋابىمدى سودان كەيىن بەرەيىن»، دەپتى دە، قىمىزعا مەڭدۋانا قايناتقان سۋىن قوسىپ بەرىپ، انالار ەستەرىنەن ايرىلا ماس بولعان شاقتا، ءبارىنىن، دە قارۋلارىن جيناپ اپ، تىرىدەي قۇرىمعا بولەپ، كەزەك-كەزەك شاڭىراققا اسىپ، استارىنان ءتۇتىن بەرەدى. سول قالىپتارىنان رەتكە وتىرعاندا، اس ىشكەن ۋاقىتتا عانا بوساتادى دا، وزگە ۋاقىتتى ىستاي بەرەدى.
— سولاي ىستاعاندا، — دەسەدى ايتۋشىلار، — ءتىرى ادام دا ءسۇر بولىپ، دەنەسى سارعايىپ كەتەدى ەكەن. بالا-شودىر دا، نوكەرلەرى دە ابدەن ىس بولىپ سارعايعان شاقتا، قوجىق: ال، ەندى، بىلگەندەرىڭدى قىلىڭدار!» دەپ بوساتادى دا، قارۋلارىن الىپ قالادى. («ارتىنان ءبىراز جىلدان كەيىن، قالىڭ وترياد كەلىپ، قوجىقتى دا، بالالارىن دا قاپىدا باسىپ، تۇگەلىمەن «يتجەككەنگە» جىبەرگەن، سودان توعىز بالانىڭ بىرەۋى عانا ورالىپ، وزگەلەرى سول جاقتان قايتپاعان» دەسەدى) ».
قوجىق وزگەلەر تۇگىل، اۋزىنان جالىن اتىپ تۇرعان شاعىندا ەسەنەيگە دە زورلىق قىپ، ەسىل بويىندا تۇلكىگە سالدىرىپ جۇرگەن «تاناكوز» بۇركىتىن، اڭشىلاردان تارتىپ العان. ەلشى جىبەرسە بەرمەسىنە كوزى جەتكەن ەسەنەي، مەڭزەيدىڭ كۇزەگىندە وتىرعان قوجىققا ءوزى كەلەدى.
قوجىق تۇتىقپا، كەكەش ادام بولعان. بۇرىن تالاي كەزدەسكەن قوجىقتىڭ ۇيىنە كەلگەن سوڭ ەسەنەي اتتان تۇسپەستەن:
— ۋا، كەكەش يت، بارسىڭ با، ۇيىڭدە جوقسىڭ با؟ بار بولساڭ شىق بەرى! — دەپ ايعاي ساپتى. ەسەنەيدىڭ داۋسىن تانىعان قوجىق مەيماندوس قازاقتىڭ قوناقتى قارسى العىش سالتىمەن، سىرتىنا تۇيە ءجۇن شەكپەنىن ىلە ساپ، تىسقا جۇگىرە شىعىپتى دا، جاسى ۇلكەن ەسەنەيگە:
— ھا-ا-اس-س... سالاۋ م-مى-ماليكەم! — دەپ سالەم بەرىپ، قولىن ۇسىنىپتى. سوندا ەسەنەي قولىن الماستان:
— ءاي، كەكەش يت، سەندە توعىز ۇل بار، مەندە ءبىر دە ۇل جوق. سەن ۇلدارىڭا الداناسىڭ. مەن نەمەنەمە الدانام؟ نەگە تارتىپ الدىن، بۇركىتىمدى — دەپتى. سوندا قوجىق باسىن تومەن ءيىپ، قولدارىن قۋسىرىپ:
— جە-جە-جەڭدىڭ ە-ە-ە-سەنەي؟.. سىباعاڭدى جە-جە-جە دە، بۇ-بۇ-بۇركىتىڭدى ا-ا-الىپ قايت! — دەگەن ەكەن.
ەسەنەي راسىنا دا قوجىقتىڭ اعاسىنا ازا سالۋ ءۇشىن ەمەس، وزىنە جولىعۋ ءۇشىن كەلگەن ەدى. سونداعىسى بىلاي دا ەش ەكەنىن بىلەتىن قوجىقتى شىڭعىسقا قارسى قايراۋ.
— ءاي، كەكەش، — دەپ باستادى ەسەنەي قايراۋ ءسوزىن، — وسى سەن تۋىسىڭ — بالتامبەردىنىڭ قۇنىن نەگە سۇراماي كەتتىڭ؟ كىمنەن قورعالايسىڭ، سوندا؟ شىڭعىستان با؟ باياعى قارا قاسقا اتتى قامبار باتىردى شىعارعان ودان بەرى — ەر كوكشەنى، ءتىپتى بەرتىندە — ەر قوساي مەن سارى — باياندى شىعارعان ۋاق اتاڭنىڭ بالاسى، ەندى باتىرلىقتى قويىپ قاتىندىققا كوشكەنسىڭ بە؟ ولاي دەمەگەندە نە دەيىن؟ الپامساداي ەرىڭ-بالتامبەردىنى ءۋالى تۇقىمى تاپا-تال تۇستە ءولتىرىپ، دەنەسىن بەلگىسىز جەرگە تىعا سالادى. ونى جوقتايتىن ۋاقتىڭ بالاسى جوق. تالاي جىل ءوتتى. بىرەۋىن، وشاڭ ەتىپ اتقا مىنبەيسىڭ، ەرىندى جوقتامايسىڭ!.. ۋاقتىڭ، بالاسى اسىرەسە، «ەندىگى ەرى» دەپ جۇرگەن — سەن نەدەن سورلى بولدىڭدار بۇلايشا قورعالايتىن؟!..
كۇتپەگەن سۇراۋدى ەستىگەن قوجىق، جاۋابىنا ساسىپ قالدى ما، الدە تۇتىقپاس ۇستاپ قالدى ما، — «ە-ە-ە-ە» دەپ، ەرىندەرىن بۇلكىلدەتىپ، يەگىن سەلكىلدەتىپ ەشتەڭە دەي الماعاندا ەسەنەي كيىپ اكەتتى.
— نەمەنەسىنە تۇتتىعاسىڭ؟ — دەدى ول. — كىمنەن قورقاسىڭ؟ حان تۇقىمىنان با؟ ءقازىر ولاردىڭ بۇتى-بەس-اق تيىن ەكەنىن بىلمەيمىسىڭ؟
— ى-ى-ى-راس! — دەدى قوجىق، داۋسىن ىشقىنا ارەڭ شىعارىپ، ىشتە قايناعان ىزاسى سىرتىنا بۇرقىراپ شىعا كەلگەندەي، بەتىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى بۇلكىلدەپ، قيعاش قىسىق كوزدەرى شاتىناي قاپ.
— ىراس بولسا نەعىپ وتىرسىڭ؟ سەنىڭ كۇشىڭ تۋىسىڭ — ماعان عانا كەلەدى: بۇركىتىمدى تارتىپ الاسىڭ، بايگە اتىمدى تارتىپ الاسىڭ!.. دۇشپانىڭا ولاي ەمەسسىڭ!..
سوزدەن توسىلعان قوجىق بۇرىنعىدان جامان تۇتىعىپ، ىزادان جىلاپ جىبەردى.
— ەركەك ادام، ەر ادام دەپ جۇرسەم، سەن دە وسىنداي جاسىق پا ەدىڭ ءتايىرى، — دەدى ەسەنەي، — ەركەكشە قارۋ جۇمساۋدىڭ ورنىنا، قاتىنشا جىلاعانىن، نە قىلعانىڭ؟!..
ۇيالعانداي كوزىن سۇرتە باستاعان قوجىقتى ەسەنەي ومىراۋلاي ءتۇسىپ:
— تىي ارمەن — ءارى كوز جاسىڭدى! — دەدى جەكىپ، — مىقتى بولساڭ ءارى جەرىڭدى تارتىپ الىپ قاڭعىرتىپ جىبەرگەن، ءارى ەرىڭدى ولتىرگەن — شىڭعىستان كەك ال، ايتپەسە، ءوشىر «قوجىق» دەگەن اتىڭدى...
— سو-سو-سوندا؟ — دەپ كەكەشتەنە اقىل سۇراعان قوجىققا:
— ءقازىر جىعا المايسىڭ بەلدەسىپ ونى، — دەدى ەسەنەي،-قارىن الىستان ۇرىپ تالدىرۋ كەرەك؟
— سو-سو-سوندا؟
— شىڭعىس ورىنبور مەن ءسىبىردىڭ شەكاراسىندا وتىر. ءسىبىر جاعىن وشىكتىرۋدى مىندەتىمە مەن الايىن، ورىنبور جاعىن سەن ال.
— قا-قا-قالاي؟
— ورىنبور جاعىنداعى بايلاردىڭ جىلقىلارىن ۇرلاتىپ، ءسىبىر جاققا ايدات تا وتىر. شىڭعىسقا بارسا، تەڭدىك بەرمە! سودان كەيىن ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالادى دا قويادى. مىقتى بولسا، كۇيمەي شىعىپ كورسىن سودان.
ولار وسىعان كەلىستى. ەسەنەي كەتە، قوجىق ورىنبورعا قارايتىن: ارعىن، قىپشاق، جاعالبايلى، جاپپاس، شومەكەي ەلدەرىنەن جىلقىنى ۇرىلارىنا ۇيىرلەپ ايداتتى دا، ەكى جاققا اسىرىپ جىبەردى: ءبىرى — قازىرگى ءمۇسىن (ياۆلەنكو) قالاسىنىڭ تۇسىن مەكەندەيتىن، كەرەيدىڭ شاعالاق رۋىنان شىققان اتاقتى ۇرى-كىشىلدىكتىڭ مەدەبايىنا ەكىنشىسى — قاراۋىلدىڭ، قازىرگى اتباسار توڭىرەگىن مەكەندەگەن، بەكمىرزانىڭ باۋبەگىنە.
قوجىقتى بۇل ۇرلىقتان تىيۋعا شىڭعىستىڭ شاماسى كەلمەدى. ءوز كۇشى جەتپەگەننەن كەيىن، ورىس ۇكىمەتىنە ايتقاندا، تىيۋعا كەلگەن بالا-شودىرعا قوجىقتىڭ نە كورسەتكەنى اناۋ.
ورىنبور ەلدەرى، شىڭعىستىڭ مۇنىسىن «قوجىققا ءالى كەلمەۋ» دەپ ساناعان جوق، «باعىپ وتىرعان ەلىنەن قورقىپ، قول استىنداعى ۇرىلارىن بەرمەۋ» دەپ سانادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، «قوجىقتى ۇستاۋعا ورىنبوردان دا، ومبىدان دا اسكەر شىعىپ، ولار قۇسمۇرىندا تۇيىسپەك ەكەن» دەگەن حابار ەستىلدى.
«باتىرعا دا جان كەرەك» دەگەندەي، قوجىق ساسا باستادى.
قوجىقتىڭ «باس باتىرىم» دەپ جۇرەتىن، اڭداماس ەسىمدى ۇرىسى بولاتىن. ول كۇشتى دە، شەشەن دە جىگىت. «ومبى مەن ورىنبوردان اسكەر شىعادى-مىس» دەگەن حاباردان قورىققان قوجاق نە اقىل ايتادى؟» دەپ اڭداماستى ەسەنەيگە جىبەردى. اڭداماس اكەلگەن حاباردى ەسەنەي دە ەستىپ وتىر ەكەن. وقيعانى «بۇلاي بولماس»، دەپ، «ەكى ەلدىڭ بيلەرى باس قوسۋمەن عانا شەشىلەر»، دەپ ويلايتىن ەسەنەي، «قالىن، اسكەر شىعادى»، دەگەن سوڭ، قوجىقتان كەم ساسپاي، ماڭايىنداعى بىلگىرلەردى جيناپ اقىلداستى. سولاردىڭ ىشىندە كوشەبە رۋىنىڭ اتاقتى بيلەرىنىڭ ءبىرى جانە ەسەنەيدىڭ تۋعان اپاسى — ماتاقتى العان جەزدەسى — تاباي دا بار ەدى. كوشەبە، سيبان باس قوسقاندا توقتاۋلى ادام سول بولاتىن.
اڭداماستىڭ كەلۋىنە بايلانىستى جينالعانداردان، «وسىندايدىڭ اقىلىن سەن تابۋشى ەدىڭ» دەپ، ءسوزدى تابايعا باستاتتى. ونىڭ اڭداماسقا بەرگەن ءبىرىنشى سۇراۋى.
— سەن ءجاي عانا باۋ كەسپە ۇرىمىسىڭ، بولماسا، ءسوز ۇعاتىن دا جىگىتپىسىڭ؟
— قايدام، — دەدى اڭداماس، — ءوزىمدى ءوزىم كوتەرمەلەپ نە دەيىن. ايتىپ كورىڭىز. ۇعار-ۇقپاسىمدى سوندا بايقارسىز.
— ەندەشە، قۇسمۇرىندا بولاتىن جينالىستىڭ الدىندا سەن دۋانعا بار دا قولعا ءتۇس. جيىنعا كەرەي، ۋاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ءبارى بارادى. كوشەبەدەن-بايدالى ەكەۋمىز، بالتادان — تولەمىس پەن يسا، تارىشىدان — توقسان مەن ايۋ، سيباننان-ەسەنەي مەن ءوسىپ، ويداعى ۋاقتان — ەلەمباي مەن قىرداعى ۋاقتان-جارىعامىس پەن شابانعۇل، كۇرلەۋىتتەن — جىگىت، قانجىعالىدان — شاڭكى تاعى تاعىلار... بۇل — شىڭعىستىڭ اعا سۇلتان بولعالى ەكىنشى رەت شاقىرىپ وتىرعان «ءشىرپى-شيى» سوندىقتان ول، ورىنبور مەن سىبىرىلىك قازاقتاردىڭ باستارىن قوسپاستىڭ بۇرىن، اۋەلى ءوز دۋانىنىڭ الگى اتاعان بيلەرىمەن باس قوسىپ، ءمان-جايدى انىقتاپ الار. شىڭعىستىڭ ارعى اتاسى — كۇنشۋاقتىڭ قارا شاڭىراعىن قوندىرعان ورداعا ءبارىمىز بارارمىز. شىڭعىستىڭ ءوزى وردانىڭ تورىندەگى تاقتا وتىرار، وزگەمىز ەكى قاناتىنا قاق جارىلىپ جەرگە توسەگەن كىلەمدە وتىرارمىز. ءسوز قولعا تۇسكەن ۇرى — سەنەن باستالار. جاۋاپتى شىڭعىستىڭ ءوزى الار. سەنىڭ ۇعاتىنىڭ ەندىگى سوزدەر. قۇلاعىڭدى تۇرە تىڭدا!
— تىڭدايىن، تابەكە، — دەدى اڭداماس.
— «اتىڭ كىم؟» دەپ سۇرار، شىڭعىس بىلە تۇرا. سەن اتىڭدى اتارسىڭ. سودان كەيىن «سەنى باۋ كەسپە ۇرى» دەيدى، «راس پا؟» دەر. «راس» دەرسىڭ. «ورىنبور ەلىنىڭ مالدارىن ۇرلاعانىن، راس پا؟» دەر، «راس»، دەرسىڭ. «ءوزىڭ ۇرلادىڭ با، جۇمساۋشى بار ما؟» دەر، «جۇمساۋشى جوق، ءوزىم ۇرلادىم» دەرسىڭ. «نەگە ۇرلادىڭ؟» دەر، شىڭعىس قاتۋلانىپ، سەن ساسپاي «سۇيەنەرىم بار»، دەرسىڭ. «كىمگە سۇيەنەسىڭ؟» دەگەندە، شىڭعىستىڭ ەكى قاناتىندا وتىرعان بيلەردى ساۋساعىڭمەن نۇسقاپ ساناپ وتەرسىڭ. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، تابەكە، — دەدى اڭداماس.
— ۇقساڭ، كانە، اتاپ بەر!
اڭداماس تاباي اتاعان بيلەردى ساناپ ءوتتى.
— ۇققان ەكەنسىڭ. شىڭعىس «سۇيەنەرىڭ كىم» دەگەندە، «سۇيەنەرىم وسىلار» دەپ اتالعان بيلەردىڭ ءبارىن ساۋساعىڭمەن كورسەتىپ شىق!
— ويباي-اۋ، تابەكە-اۋ، — دەدى اڭداماس، — جۇرت كوزىنشە ولاي دەسەم، شىڭعىس جانىمدى قويا ما؟
— دەمىڭ ىشىڭدە بولسىن، — دەدى تاباي كۇلىمدەپ قويىپ، — ايتقاندى ورىندا. ار جاعىندا جۇمىسىڭ بولماسىن ءسوزدىڭ اياعىن تىڭدا. سەن: «سۇيەنەرىم بار» دەپ، كەرەي، ۋاقتىڭ يگى جاقسىلارىن اتاپ ەتكەندە، شىڭعىس: «ولار سەنى ادال ىسىڭنەن اقتار، موينىڭا الىپ وتىرعان ارام ىسىڭنەن قالاي اقتايدى؟» دەر. سەن وعان «اق ىسىمنەن ءوزىم دە اقتالام، ارام ىسىمنەن اقتايدى»، دەرسىڭ. شىڭعىس سوندا ساعان اقىرىپ: «نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ ارامدى قالاي اقتايدى؟» دەر، سوندا سەن: «ەگەر، ءبىر مەنى اقتاپ الا الماسا، نەسىنە كەرەي. ۋاقتىڭ ادامى بولىپ ءجۇر، بۇلار؟.. وندا ءبارىنىڭ دە اكەسىنىڭ اۋزىن...» دەرسىڭ.
— مىناۋىڭ ءتىپتى قيىن ءىس قوي، تابەكە-اۋ! — دەدى اڭداماس.
— وتتاما! — دەدى تاباي جەكىپ، — ۇقتىڭ با ءوزىڭ سوڭعى ءسوزدى دە؟
— ۇقتىم عوي، تابەكە، — دەدى اڭداماس، قايمىققان كەسكىنمەن. — ءبىراق...
— «ءبىراق-مىراقتىڭ» كەرەگى قانشا ساعان! — دەدى تاباي اڭداماسقا ءتۇيىلىپ. — ەگەر وزىڭە جان كەرەك بولسا، ايتقاندى ورىندا. ايتپەسە، بەتىڭمەن قاڭعىرا بەر دە، اجالىڭدى جولىڭنان كۇت!..
بىردەمە دەيىن دەپ كەلە جاتقان اڭداماسقا، ەسەنەي: «توقتات ءسوزىڭدى، قايىمداسا بەرمەي!» دەپ اقىرىپ تاستادى. ۇندەمەي بۇعىپ قالعان اڭداماسقا:
— جەزدەمنىڭ ۇيرەتكەن ءسوزىن جاتتاي بەر، — دەدى ەسەنەي، — ودان زالال جوق. شىڭعىستى ولايشا جاۋاپ سۇراۋعا جەتكىزەمىز بە جوق پا، ونى كەلەشەك كورسەتەر. ازىرگە اتتانا بەر. تەك قانا ەسكەرتەرىم، — قۇسمۇرىنعا كەرەي، ۋاقتىڭ يگى جاقسىلارى جينالىپ بولماي، شىڭعىستىڭ قولىنا تۇسپە.
كوشەبە، سيباننىڭ ادامدارى وسىعان كەلىستى. اڭداماس باسى اۋعان جاعىنا ءجون تارتتى.
شالدۋار شوقان
ءبىز شىڭعىس پەن ەسەنەيدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ ءىزىن قۋىپ، وقىرماندار قۇلاق ءتۇرىپ قالعان ءبىر جايدى ۇمىتىپ كەتىپپىز. ول — شىڭعىس سىرىمبەتتەن قۇسمۇرىنعا اتتانعاندا، ايەلى زەينەپتىڭ جۇكتى بولىپ قالۋى.
العاشقى جىلى «امان» اتالاتىن قاراعايدىڭ ىشىندەگى «اۋليە» ەسىمدى كولدىڭ جاعاسىنا قىستاۋ سالدىرعان شىڭعىس سىرىمبەتكە كۇز ورالدى دا، سوڭىنا قاراشىلارىن ەرتىپ، زەينەپتى الىپ قايتتى. ول ايعانىمنىڭ مەنشىگىندەگى مال-مۇلىكتى بىرگە تۋعان اعا-ىنىلەرىنە تۇگەلىمەن قالدىرىپ، تىگەر تۇياقتان جالعىز شىمقاي سارى ءتۇستى جورعا تايدى عانا الدى، وندا دا شەشەسىنىڭ وسيەتىمەن. ەنەسىنەن سۋداي جورعا بولىپ تۋعان بۇل تايدى قۇلىن كۇنىندە كورگەن ايعانىم:-«اماندىق بولسا، شىعاجانىم مىنەر، بۇل قۇلىندى، ات بولعاننان كەيىن؛ سانىنا حان اتامنىڭ اي تاڭباسىن باسىپ جىبەرىڭدەر، اتى «ساعىمسارى بولسىن» دەگەن. جورعالاي اياقتانعان ساعىمسارى، جورتاق، جەلىس، شابىس دەگەندەردى بىلمەي، ۇنەمى تايپالاتىن دا وتىراتىن، سول جورعاسىمەن شاپقان اتقا جەتكىزبەيتىن. شىڭعىستىڭ اكە-شەشەسى جيناعان مالدان جالعىز عانا تاي العان سەبەبى: زەينەپتىڭ توركىنىنەن اكەلگەن مالى دا جەتەرلىك ەدى. اعاسى مۇسا، «جەتىم قالعان جالعىز قارىنداسىمدى جىلاتپايمىن، ەنشىسىن بەرەم» دەپ، زەينەپكە اكەسى شورماننان قالعان ءتورت تۇلىكتىڭ بارىنەن دە ۇلەس ايداتقان «كوشكەندە كولىگى» دەپ جيىرما بەس تۇيە، «كىسىدەن ساۋىن مەن سوعىم سۇراماسىن» دەپ ءجۇز شاقتى جىلقى، «كوگەنى دە كەم بولماسىن» دەپ بەس جۇزدەي قوي بەرگەن.
شىڭعىس ءوز مەنشىگىندەگى مۇنشاما مالدى دا تۇگەل ايداماي كوبىن تۋىستارىنا قالدىرىپ كەتتى. وعان سەبەپ-قۇسمۇرىنعا بارۋىنا ءۇش-تورت — اق اي بولعانمەن، بىرەۋلەر «ەرۋلىك» دەپ، بىرەۋلەر «سىباعا» دەپ، بىرەۋلەر «كولىك» دەپ، بىرەۋلەر: «ساۋىن» دەپ، ەندى بىرەۋلەر — پاراعا بەرىپ... دەگەندەي، ونداعى ءتورت تۇلىك مالىنىڭ دا باسى كوبەيىپ كەتكەن.
زەينەپ ەكى اق وتاۋمەن جانە اس-سۋلىق قوڭىر ۇيمەن تۇسكەن ەدى. ولاردىڭ ءىشى، بولسا-بولماسا دا، جاساۋ-جيھازعا، ىدىس-اياققا تولى. شىڭعىستىڭ قۇسمۇرىنعا كوشەردە سولاردىڭ ۇستىنە اتا-باباسىنان قالعان مۇلىكتەردەن العانى، جالعىز قارا شاڭىراق قانا. ونى دا العىسى كەلمەپ ەدى، اتتاندىرۋعا جينالعان حان تۇقىمىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى: «ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعى وسى شاڭىراققا ۇيىرىلگەن، ەندىگى ىسكە تاتىرامىز — سەنسىڭ، شاڭىراق سەندە بولسىن»، — دەپ ەرىكسىز الدىردى.
زەينەپ، كەلەر جىلدىڭ كوكتەمىندە بوسانىپ، ۇل تۋدى. بۇل كەزدە انا جىلى پاتشاعا قارسى عازاۋات اشىپ، قارۋلى اسكەردەن جەڭىلگەننەن كەيىن، سىر بويىنا اۋىپ كەتكەن مارال يشاننىڭ ۇلكەن بالاسى — قالقاي يشان شىڭعىستىڭ ۇيىندە جاتىر ەدى. ۇكىمەت كەزىندە، قاسىم بالالارى: ەسەنگەلدى، سارجان مەن كەنەسارى، ناۋرىزبايمەن جاۋ بولىپ جۇرەتىن شىڭعىس، ولارمەن استىرتىن جالعاسىپ، قات-قابات ارالاسىپ جاتاتىن. مارال تۇقىمىمەن دە سولاي بولاتىن. مارالدىڭ سىرعا اۋعانعا دەيىنگى مەكەنى — امانقاراعاي ىشىندەگى اۋليەكولدە. ونىڭ «اۋليە» اتالۋى دا سوندىقتان بولاتىن.
سول مەكەنىنە جاسىرىن كەلىپ، شىڭعىستىڭ ۇيىندە قوناقتاپ جاتقان قالقاي يشانعا:
— اۋليە، ءسىز قويىپ بەرىڭىز، نارەستەنىڭ اتىن! — دەپ ءوتىندى ءۋالى تۇقىمدارى، زەينەپ ۇل تاپقاننان كەيىن.
عازاۋات ءالى دە ەسىنەن كەتپەگەن، وسى ساپارعا ارتتا قالعان اعايىننىڭ ءاۋ-جايىن بايقاۋعا، رەتى كەلسە تاعى دا كوتەرۋگە شىققان قالقاي، ءۋالى تۇقىمىنىڭ ءوتىنىشىن ەستىگەننەن كەيىن ۇزاق ويلانعان جوق.
كۇللى يسلام دۇنيەسىنىڭ، ولاردىڭ ءىشىڭدى، «باعداتتا جيىرما بەس جىل وقىپ، ون ەكى ءپاندى ءتامام عىپ كەلىپتى» دەيتىن قالقايدىڭ سەنىمىندە، بۇكىل يسلام تاريحىنداعى ەڭ زور عازاۋاتشى: مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءارى قىزى فاتيمانى العان كۇيەۋى، ءارى اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ءحازىراتى — يسلام ءدىنىنىڭ ۇرانىمەن سوعىسۋ.
عالي «ونىڭ ءۇش قاتىنىنان ون سەگىز ۇلى بولعان، ءبارى دە باتىر بولعان سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باتىرى — مۇحاممەد-حانافيا دەيتىن ۇلى ەكەن اكەسىنە ەرىپ، عازاۋات سوعىسىن سول جۇرگىزگەن دەسەدى.
«بولاشاقتىڭ مۇحاممەد-حانافياسى بولار ما ەكەن؟» — دەگەن تىلەكپەن قالقاي يشان زەينەپتەن تۋعان ۇلدىڭ اتىن — مۇحاممەد-حانافيا قويدى. بىلاي دا شولجىڭ زەينەپتىڭ بۇل ەسىمگە ءتىلى كەلمەي ءسابيىن «قاناش» دەپ كەتتى بىلاي جۇرت «شوقان» دەپ كەتتى.
ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا، «بوكەي ورداسى» اتالعان ولكەدە (قازىرگى باتىس قازاقستان) حاندىق قۇرعان جاڭگىر بوكەيەۆتى، سول كەزدىڭ، سول ماڭايداعى اقىنى، «الاشا» اتالاتىن رۋدان شىققان بايتوق جىراۋ:
ءبىر جاسىنا كەلگەندە،
ءتىلى شىقتى كالاممەن،
ەكى جاسقا كەلگەندە،
قولىنا قاعاز الدى قالاممەن، —
دەپ كوتەرمەلەيدى. سول ايتقانداي، شوقاندى دا ءبىر جاسىنان سويلەپ كەتتى دەگەن اڭگىمە بار.
تورە تۇقىمىندا بالانى ءتىلى شىققانشا بەسىككە بولەيتىن ادەت بولعان. زەينەپ سول ادەتتى قاناشىنا دا قولدانعان. بۇل جايدا ەل اراسىندا مىناداي قىزىق اڭگىمە بار: ءبىر ساتتە، زەينەپ بەسىكتەگى «قاناشىن» قوناق ۇيدە ەمىزىپ وتىرادى دا، بالا ۇيىقتاپ قالعاسىن تىسقا شىعىپ كەتەدى. ىلە ول ۇيگە قوناقتار كەلىپ تۇسەدى دە، «اسىعىسپىز» دەگەن سوڭ مال سويىلماي، ءسۇر اسىلادى. تەز پىسكەن تاماق قوناقتاردىڭ الدىنا كەلىپ، تاباقتى اينالا وتىرعان ولار ەتتى جەۋگە كىرىسەدى. سوندا بەسىكتەگى شوقان ويانىپ، تاڭعىشىنان ءبىر قولىن شىعارادى دا، بەسىكتىڭ جابۋىن شەتىنەن ءتۇرىپ؛
— ءاۋ، قوناقتار، مەن اش قالمايىن! — دەيدى.
داۋىسقا جالت قاراعان قوناقتار، كوزدەرىن بەسىككە تىكسە، بولەۋلى بالا:
— راس ايتام، ەتتەن ماعان دا بەرىڭدەر! — دەپتى. سوندا بىرەۋلەر:
— اللا، مىناۋ نە سۇمدىق؟! — دەپ ۇرەيلەنە باستاپتى.
ولاردىڭ ىشىندە ۋاق رۋىنىڭ بەدەلدى ءبيىنىڭ ءبىرى — ەلەمباي دا بار ەكەن. باتىل دا، باتىر دا دەيتىن ەلەمباي ۇرەيلەنگەندەرگە:
— نەمەنە قاشا قالعانى؟ كىسى جەر دەيمىسىڭ تيتىمدەي بالا؟ جەسە، مەنى جەسىن،-دەپ ورنىنان تۇرىپتى دا،-زارلاتپاي شەشىپ الايىن مۇنى،-دەپ، جورگەگىنەن بوساتىپ قولىنا الىپتى. بالا تىعىرشىقتاي سەمىز ەكەن دەيدى. ونى كىشكەنە كويلەگىمەن قولىنا كوتەرىپ العان ەلەمباي «كەرەي مەن ۋاقتىڭ قاي سورىنا تۋدىڭ ەكەن؟»-دەپ، تاسىرايعان قارنىنا شەرتىپتى دە:
— جۇرتتى جەپ ۇيرەنگەن حان تۇقىمى-اي، ەنەڭنىڭ شۋىنان ارىلماي جاتىپ تاماق تىلەيسىڭ-اۋ! سۇراۋشىنىڭ ءتىلىن كەسەدەگى ەدى، ءما اسا! — دەپ اۋزىنا قازىنىڭ ۇلپاسىن تىعىپ جىبەرگەن، بالا سورىپ جۇتىپ قويعان.
شوقاندى اكە-شەشەسى دە، ءۋالىنىڭ وزگە ۇرپاقتارى دا، كىشكەنە كۇنىنەن دالدالاتىپ، ەركە عىپ وسىرگەن. وعان ءبىر سەبەپ تومەندەگىدەي ەكەن:
ايعانىمنىڭ وسەك-اياڭى كوپ بولعانىن بىلەمىز. سول سوزدەر قۇلاعىنا شالىنعان شىڭعىستا «مەن كىمنىڭ بالاسى ەكەنمىن؟» دەگەن كۇدىكتى وي جۇرەتىن. بالتامبەر اڭگىمەسىن ەستىگەننەن كەيىن باتىل بىرەۋلەر «سوعان ۇقساستىعىڭ بار» دەيتىن. ول سوزگە نانار-نانباسىن بىلمەگەن شىڭعىس: «بۇل نە پالە؟!» دەپ ىشتەي ناليتىن.
ءسويتىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرەۋىندە، شوقان اپىل-تاپىل باسا باستاعان شاقتا، شىڭعىستىڭ قۇسمۇرىنداعى ۇيىنە كەرەيدىڭ بالتا رۋىنان شىققان تۇرسىنباي باتىر كەلە قالدى. «ابىلاي حاننىڭ تۋىن ۇستاپتى» دەيتىن بۇل باتىردىڭ جاسى توقساننان اسا باستاعان كەزى ەدى. ءبىراق اتقا جۇرۋگە تىڭ دا. شارۋا كۇيى ناشار باتىر، «ابىلايدىڭ نەمەرەسى» دەپ، شىڭعىسقا ادەيى جۇرەك جالعاۋ ءۇشىن كەلىپتى.
شىڭعىس تۇرسىنبايدى قۇرمەتپەن قارسى الىپ، جۇدەۋ كيىمدەرىن تاستاتىپ، جاڭادان جاقسىلاپ كيىندىرگەن، ءتاتتى-دامدىسىن اۋزىنا توسقان.
سونداي ءساتتىڭ بىرىندە، باتىردان باتا العىسى كەلگەن شىڭعىس ءتاي-تايلاپ جۇرگەن شوقاندى قوناق ۇيگە كوتەرىپ جەپتى دە، تۇرسىنبايعا:
— باتىر اتا، مىناۋ شوبەرەڭە باتا بەر! — دەپ الدىنا توسىپتى. تۇرسىنباي قولىنا الا بەرگەن بالاعا، جاساۋراعان ۇلكەن شاعىر كوزىن قاداي قاپ:
— ارۋاق، ارۋاق! — دەپ جىلاپ قويا بەرىپتى.
— اتا، بۇنىڭ نە؟! — دەگەن شىڭعىسقا:
— جىلاماعاندا قايتەيىن! — دەپتى تۇرسىنباي، — مىناۋ بالاڭ، اۋماعان ابىلاي اعام عوي!..
سول كۇننەن باستاپ شىڭعىستىڭ باسىنا «بالام ابىلاي اتاما تارتسا، مەن نەگە ابىلاي ۇرپاعى ەمەسپىن!» دەگەنگە ۇيالادى. سوندىقتان بۇعان دەيىن دە جاقسى كورەتىن مۇحاممەد-حانافياسىن ەندى ءتىپتى دە جانىنان ساناپ، ەرەكشە ەركەلەتىپ جىبەردى.
شوقان تەنتەك بولىپ ءوستى، وعان باس سەبەپكەر شەپە ەدى.
شوقان ابىلايعا تارتتى»» دەگەن سوزگە، شەپە شىڭعىستان ارتىق بولماسا، كەم سۇيسىنگەن جوق. «ءالىپتى تاياق» دەپ بىلمەيتىن ول، «حان تۇقىمىنىڭ تۇپكى اتاسى كۇنشۋاقتان جارالعان» دەگەن سوزگە قاتتى يلاناتىن ەدى دە، ىشىنە ءوزىن قوسا، ولاردى «اق سۇيەك» دەپ، بىلايعى قازاقتاردى «قارا سۇيەك» دەپ مەنسىنبەيتىن ەدى. شەشەسىنىڭ ءجۇرىستى بولۋى ونىڭ دا قۇلاعىنا شالىنعان، سوندىقتان ول دا «مەن كىمنىڭ، بالاسى ەكەنمىن» دەگەن كۇدىكتە بولاتىن. سونداي ويدا جۇرگەندە، شوقاننىڭ ءپىشىنى ابىلايعا تارتتى دەگەن ءسوزدى ەستىپ، «شىڭعىس اتامنىڭ ۇرپاعى بولسا، مەن نەگە ەمەسپىن؟» دەپ سەندى دە، ءۋالى تۇقىمىنىڭ ابىلايلىق ەكەندىگىنە كۋا سياقتانعان شوقاندى جانىنداي جاقسى كوردى.
شەپەنىڭ ۇعىمىندا ءالسىزدى كۇشتى جەۋ، — ءتاڭىرىنىڭ ءازالدا جازعان بۇيرىعى، ەندەشە ءالىڭ كەلگەندى جەي بەر. جانە ونىڭ ۇعىمىندا قازاقتىڭ «الپىس كۇن اتان بولعانشا، التى كۇن بۋرا بول!» دەگەن ماقالى دۇرىس ەندەشە، قولدا كۇش بارىندا، كەز كەلگەندى جەپ ۇلگەر. تاريحتان، ياعني حالىق ومىرىندە بولعان وقيعالاردان حابارى جوق شەپەنىڭ، قازاقشا ايتقاندا «اقىلى كوز الدىندا» ياعني كوزى كورىگى جۇرگەننەن ارعىنىڭ دا، بەرگىنىڭ دە وعان قاجەتى جوق. ونىڭ كوز الدىنداعى نارسە، — شىڭعىستىڭ اعا سۇلتاندىعى، سوعان بايلانىستى كۇش-قۋاتى. شەپەنىڭ ويىنشا پاتشانىڭ قارۋلى اسكەرىنە سۇيەگەن شىڭعىسقا كەلەر كور دە جوق، جەتەر كۇش تە جوق. ونىڭ قىلمىستى شىڭعىستان اسىرا سىلتەۋى دە سودان.
شەپەنىڭ ويىنشا: «تورە» اتاۋلىنىڭ ءبارى بەرى سالعاندا-شىڭعىستاي، ءارى سالعاندا -وزىندەي جەمقور، قياناتشىل، زورلىقشىل بولۋعا ءتيىستى، سوندىقتان كىشكەنتايىنان جاقىن تارتاتىن شوقاندى دا شەپە وسىنداي تاربيەدە وسىرۋگە تىرىستى. سوعان قوسا، قازاق اقىندارىنىڭ كەيبىرى شىعارعان ولەڭدە:
نە اسىل زاتتىڭ ءبارى جەردەن شىعار،
مەرۋەرت، مارجان تاسى كولدەن شىعار،
جاستىقتا قانشا كۇنا ىستەگەنمەن،
قورقىپ ءتاۋبا قىلاتىن وردەن شىعار، —
دەگەن سوزدەر بار. سوندىقتان ءتىلى شىعا سوتقارلىعى كورىنە باستاعان شوقاندى شەپە كىشكەنە كۇنىنەن بەيپىلدىككە باۋلي باستادى. ەن، الدىمەن شوقانعا ول: «كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟» دەگەن سۇراۋعا: «ءاباي بالاسىمىن»، دەگەن جاۋاپ بەرۋگە ۇيرەتتى. سونداعى «ءاباي» دەگەنى — «ابىلاي» ەدى. ءتىلى توسەلە باستاعان شاقتا شوقان: «ابىلاي» دەگەندى دە اشىق ايتتى. كىشكەنەدەن زەرەك بولىپ ەسكەن شوقانعا، شەپە ابىلايدىڭ كىم ەكەنىن بىرتىندەپ ۇعىندىردى دا، «تەگىن توپىراقتاپ ەمەس، كۇن نۇرىنان جارالعان» دەگەندى. «اسىلىڭ قارا قازاقتان ارتىق» دەگەندى ەس بىلە ساناسىنا سىڭىرە بەردى.
شەپە شوقانعا قارا قازاققا قالاي قاراۋدىڭ، نە ىستەۋدىڭ جولدارىن دا ۇيرەتۋگە تىرىستى، سونداعىسى «قارا» دەگەننىڭ ءبارىن دە رەنجىتەتىن قىلىقتار ىستەۋ، اسىرەسە، بوقتاۋ. شوقاننىڭ ءتىلى شىعا شىڭعىستىڭ ۇيىنە كەلگەن ادامنان بوقتاۋ ەستىمەگەنى جوق. كىم كورىنگەننىڭ بەتىنە تۇكىرۋ، مازاقتاۋ، بىرەۋلەردىڭ ساقالىنا جارماسۋ، ءمىنىپ كەپ بايلاپ قويعان اتىن شەشىپ جىبەرۋ، شىدەرلەگەن اتتاردى اعىتۋ، قامشى، بورىك، بەلبەۋ، ەتىك، ەر-تۇرمان سياقتى نارسەلەردى تىعىپ تاستاپ، كەيىن تاپتىرماۋ... شوقاننىڭ داعدىلى ءىسى بولدى. ءجابىر كورگەن جۇرتتىڭ سوزىمەن، شىڭعىس شوقانعا تىيىم سالماق بولعاندا، شەپە ۇنەمى قورعاشتاپ، كونۋدىڭ ورنىنا ءوزىن بوقتاتىپ، مازاقتاتىپ ۇيرەتتى.
شوقان سوتقارلىق قىلىقتارىن جالعىز اتقارعان جوق. شىڭعىستىڭ قاراشى اتالاتىن اۋلى بارىن بىلەمىز. ءبىرتالاي ۇيدەن قۇرالاتىن بۇل اۋىلدىڭ اياق باسۋعا جاراعان ۇل بالالارىنىڭ، ءبارى — شوقاننىڭ وتريادى. ولاردىڭ «كومانديرى» — ءوزى دە، «جاردەمشىسى» — جايناق دەيتىن بالا شوقان مەن ول ءبىر جىلدا، ءبىر ايدا، ءبىر كۇندە، ءبىر مەزگىلدە، تاڭ ساۋلەسى الاۋلاي قىزارعان شاقتا تۋعان. شوقان ەرەسەك جاسقا دەيىن بۋلىعىپ، شارعا بويلى بولىپ وسكەن، ال، جايناق جاس مولشەرىنەن ورەسى بيىك، بويشاڭ بالا بولعان.
اياقتارىن اپىل-تاپىل باسقان سوڭ-اق، شوقان مەن جايناق بىرگە وينايتىن بولدى. تورە بالاسىنىڭ تولەڭگىت بالاسىنا ءۇيىر بولۋى شەپەگە ۇناعان جوق. ءبىراق، شەپە ولاردى ايىرۋ تىلەگىنە جەتە المادى، قالاي ايىرماق بولسا دا ەكەۋى قوسىلا بەردى. اقىرى، قالجىراعان شەپەنىڭ قولىنان كەلگەنى — شوقانعا جايناقتى دا بوقتاتىپ، ساباتىپ ۇيرەتۋى. سول ۇيرەتىندىمەن، بىلاي دا سوتقار، تىز ەتپە شوقان، كەيدە بوقتاپ نەمەسە قول قاتا قالسا، تابيعي مىنەزىنىڭ سالماقتىلىعىنان با، الدە تولەڭگىت بالاسى ەكەنىن تۇسىنۋىنەن بە توزىمدىلىك كورسەتەدى، اشۋى دا، قايتۋى دا تەز شوقان جايناقپەن ىلەزدە تابىسادى.
جايناق شوقانعا ويىن ءۇشىن عانا ەمەس، سەرىكتىك ءۇشىن دە كەرەك، اسىرەسە جازدىگۇنى، ەل جايلاۋعا كەشكەن شاقتا، ول كەزدە ارالارى ءجيى وتىراتىن اۋىلداردىڭ بالالارى، ويدىڭ ۇستىندە داي-داي بولىپ توبەلەسىپ تە قالادى، «تورە»، «قالا» دەمەي، ءالى جەتكەندەرى ساباپ كەتەدى. سونداي شاقتا شوقانعا ەرگەن بالالاردىڭ ىشىنەن ەرەكشە قايرات كورسەتەتىنى. ول قايراتتى دا، مىقتى دا، شاپشاڭ دا، جۇيرىك تە ەكى ايدا قارسى جاتىن قيراتىپ شىعادى قۋسا — جەتەدى، قاشسا — قۇتىلادى، بىرگە-بىرگە ءوزى قاتارلاس بالالاردىڭ كەز كەلگەنىن سۇلاتىپ سالادى. كۇرەسسە — جىعادى، سول ءجايىن بايقاعاندار، سەرەيگەن بويىنا، كۇشتىلىگىنە قاراپ جايناقتى «جيرەن بۋىرشىن» دەيدى؛ نەگىزى جۋاس جايناق ءوز بەتىمەن ەشكىمگە سوقتىقپايدى، شوقاندى «تورەم» دەپ تۇسىنەتىن ول، جۇمساعان ىسىنەن باس تارتپاي، نە ايتسا دا ورىنداپ جۇرەدى.
وسىنداي جاعدايداعى شوقان مەن جايناق، روماننىڭ وقيعاسى باستالعان 1847 جىلدىڭ جازىندا، شىڭعىستى اسا اۋىر كۇيزەۋشىلىككە ۇشىراتتى.
شوقان «تەنتەك» دەگەنمەن ەستى تەنتەك ەدى. كوپتىڭ كوزىنە بولىپ جاتاتىن وقيعالاردىڭ ءبارىن ىشىنە ءتۇيىپ، وزىنشە قورىتىندى جاساپ جۇرەتىن.
كەيدە كوزىمەن كورىپ، كەيدە قۇلاعىمەن ەستىپ... دەگەندەي، قۇسمۇرىن دۋانىنا قارايتىن ەلدىڭ «يگى جاقسى» اتالاتىنداردىڭ كىمدەر ەكەنىن شوقان جاقسى بىلەتىن ەدى، سولاردىڭ ىشىنەن، قايسىلارى اكەسىن جاقتايتىنىن، قايسىلارى جاقتامايتىنىن دا تۇسىنەتىن. اكەسىنە وشىككەندەرگە بۇل دا وشىگىپ شالدۋارسىعان بولىپ سوتقارلىق قىلىقتاردى كوبىنەسە سولارعا ىستەيتىن. ونىسى «كەك الۋدىڭ ءتاسىلى» دەپ تۇسىنەتىن. جابىرلەنۋشىلەر ول ويىن اڭعارماي «تورە بالاسىنىڭ دالدان داۋى» دەپ نە قىلىق جاساسا دا كەك كورمەيتىن، «بالامەن بالا بولمايىق» دەپ، ءارى شىڭعىستان قايمىعىپ، بەتكە قاقپايتىن تەك، ءبىر ساتتە، ۇيىنە كەلگەن قوجىقتىڭ كەكەشتىگىن سىقاقتاپ، ونىمەن دە قويماي، ۇستىنە ءمىنىپ الۋعا اينالعان سوڭ، اشۋى كەلگەن قوجىق ىشىندە شىڭعىس تا بار شارشى توپتىڭ كوزىنشە:
— قۇدايدىڭ بالاسى بو-بولساڭ دا، ءا-ا-ارى كەتشى، شا-شا-شالجاڭداماي!-دەپ شاپالاقپەن بەتىنەن تارتىپ جىبەرگەن؛ اشۋ قىسقاندا وزىنە يە بولا الماي قالاتىن قوجىق، قيعاش كوزى شاراسىنان شاتىناي شىعىپ، شاپالاقتىڭ ەكپىنىمەن ۇشىپ كەتكەن شوقاندى بۇركىتتەي بۇرمەك بوپ ۇمتىلعاندا، تۇسىنەن شوشىعان شوقان ۇيدەن شىعا قاشقان، قۋماق بولعان قوجىقتى قاسىنداعىلار ارەڭ ۇستاپ قالعان؛ كىم كورىنگەندى باس سالاتىن شوقان، سودان كەيىن سوتقارلىعىنىڭ بۇل تۇرىنەن ءبىراز تىيىلىپ، تيمەۋىنە كوزى جەتپەگەن ادامعا ۇمتىلا قويمايتىن.
ەلدىڭ تاۋقىمەتىن بايقاپ جۇرەتىن شوقان، سوڭعى كەزدە اكەسىنە قارسىلار كوبەيە ءتۇسۋىن دە، ولاردىڭ ءتۇپ قازىعى ەسەنەي بولىپ جاتقانىن دا اڭعاراتىن. سونداي جاۋلار 1847 جىلدىڭ جازى شىعا ءتىپتى قالىڭداپ، قۇسمۇرىننىڭ قىرقاسىنا قونعان حان اۋلىنىڭ ماڭىندا، قاراشىلارىنان باسقا اۋىل قالماعانىن شوقان ءبىلدى، ءبىراق ارتى نەگە سوعارىن بىلمەدى، سوندىقتان حان اۋىلىن باسقا اۋىلدار جان-جاقتان باسا-كوكتەپ كوشىپ جاتۋىنا ءمان بەرگەن جوق.
شوقان، تەك، ءبىر عانا اۋىلعا ءمان بەردى: قۇسمۇرىن كولىنىڭ تەرىسكەي جاعىندا، وباعان وزەنىنىڭ بويىندا مەكەندەيتىن ۋاقتىڭ وتەي جانە ءداۋىش اتالاتىن ەكى رۋىنىڭ ىشىندە، وتەي دەيتىن ءارى بايى، ءارى ءبيى، ونىڭ «اتىپ كەل، شاۋىپ كەلى» بولعان تولەگەن دەيتىن قۋى، پىسىعى بار-تىن. باسقا كەرەي، ۋاق شىڭعىستان ىرگەسىن الىستاتا باستاعان شاقتا، ولاردىڭ — «توبە بي» بوپ، تولەگەنى-«بوساعا بي» بوپ، جۇپتارىن جازبايتىن.
سولايشا بولىپ كەلگەن وتەي مەن تولەگەنگە ەسەنەي باستاعان كەرەي، ۋاق بيىل 1847 جىلدىڭ كوكتەمىندە سالماق ساپ؛ «نە شىڭعىسپەن، نە بىزبەن بول، قاي تاڭداۋىن وزدەرى السىن؛ شىڭعىسپەن بولسا — جاۋىمىز، وندا، شىڭعىسقا نە كورسەتسەك، ولارعا دا كورسەتەرىمىز سول. ال، بىزبەن بولسا، شىڭعىسقا ءبىز نە كورسەتسەك، سوعان بىرگە قوسىلادى»، — دەگەن.
— سوندا بىزگە نە قىل دەيدى؟ — دەگەن وتەي مەن تولەگەنگە:
— شىڭعىستىڭ بيىل شابىلاتىن جىلى، — دەگەن ەلشى، — سودان قورقىپ جايلاۋعا شىقپاي، ورىس اسكەرىنىڭ بەكىنىسىنە پانالاعالى وتىر. سوندا دا شابىلادى. سول كەزدە سويىلدىڭ، كۇشىندە نايزانىڭ ۇشىندا كەتپەۋ ءۇشىن ەكەۋىن، دە ەلمەن بىرگە جايلاۋعا كوشەسىڭ!
وتەي مەن تولەگەن جايلاۋعا جاپا-تارماعاي كوشكەن ەلگە امالسىز قوسىلعان.
وتەي مەن ءداۋىش جايلاۋدا ۇزاق توقتامادى. وندا دا تاقىرشىلىق ەدى. جازداي جاڭبىر بولماعان سوڭ قار سۋىمەن كوتەرىلگەن جۋسان مەن بەتەگە، شىلدە تۋا ۇشتى دا، جايلاۋ دا قارا تاقىرعا اينالىپ، مالىنا وت ىزدەگەن ەل جان-جاققا بىتىراي باستادى.
«بۇلت الا، جەر شولا» دەگەندەي، سول ءبىر قىساڭ شاقتا، توبىل مەن وباعاندى بويلاي جاڭبىر ءوتىپ، تاقىر جەردىڭ كوكتەي باستاعان حابارى ەستىلدى. بۇل وزەندەردى مەكەندەيتىن جايلاۋداعى ەلدەر، ولاردىڭ ىشىندە وتەي مەن ءداۋىشش كوككە قاراي سوگىلە تارتتى. ۇدەرە كەشكەن اۋىلدار، ايداۋ كورگەن ارىق-تۇراقتى از كۇن تىڭايتپاق بولىپ، قۇسمۇرىننىڭ «اياق بۇلاعىنا» جەتتى دە جاپپا تىكتى.
كەگى بار شىڭعىستىڭ وتەي مەن ءداۋىشتى قۇسمۇرىن توڭىرەگىنە كىدىرتكىسى كەلمەي، «جەرىمنەن ەتىپ قونسىن»! دەپ كىسى جىبەرىپ ەدى، ولار «جەر ادامدىكى ەمەس، قۇدايدىكى، بۇل ارا بارىمىزگە ورتاق كوشىمدى تىنىقتىرعانشا وتىرامىز» دەپ داۋ ايتتى.
ىىىەپەگە سالسا، بەكىنىستەن سولدات اكەلۋ كەرەك تە، مىلتىق كۇشىمەن ايداۋ كەرەك. شىڭعىس ونداي قىلىققا ءۇش سەبەپتەن بارا المادى: ءبىرى — شەپەنىڭ ايتاعىنا شابۋدان بەتى تالاي شارپىلىپ، ەندىگى ولىرتپەسىنە اياعىن اڭداپ باساتىن بولعان، ەكىنشىسى — جاقىندا وتۋگە ءتيىستى «شىرپى-شيگە» جينالاتىنداردىڭ الدى. قۇسمۇرىن كولىن توڭىرەكتەگەن اۋىلدارعا كەلە باستاپتى»، دەگەن حابار ەستىلىپ جاتتى، تىڭشىلاردىڭ شىڭعىسقا حابارلاۋىنشا، «بەتتەرى جامان»، جينالىستا وتەي مەن تولەگەن دە بولۋعا ءتيىستى، ولاردىڭ اسىرەسە "وتەيدىڭ كەرەي مەن ۋاقتىڭ اراسىندا سالماعى بار، ۇشىنشىدەن جۋىق ارادا شىڭعىستىڭ ۇيىنە ومبىدا وزىمەن بىرگە وقىعان، كەيىنگى جىلداردا «ءسىبىردىڭ بولەكشە كورپۋسى» اتالاتىن اسكەري قوسىندا ينسپەكتور بولىپ قىزمەت اتقاراتىن-الەكساندر نيكولايەۆيچ دراگوميروۆ كەلىپ كەتكەن. ونىڭ حابارلاۋىنشا، — «قۇسمۇرىنعا جينالىس كەزىندە ورىنبوردان دا، ومبىدان دا كەلەدى-مىس» دەگەن اسكەرلىك وتريادتار ازىرلەنىپ جاتقان شاقتا، ومبىعا پاتشا سارايىنىڭ قاسىنداعى سىبىرلىك كوميتەتتىڭ پرەدسەداتەلى — كنياز چەرنىشيەۆ كەلىپ، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتى قازاقتارعا مىلتىق كۇشىن قولدانۋدان تىيىپ تاستاعان. ونىمەن دە قويماي قۇسمۇرىنعا ارناۋلى ريەۆيزيا جىبەرۋدى دە توقتاتقان.
— جاقىندا عانا باعىنىپ، جۋىقتان بەرى عانا تىنىشتالا باستاعان وتار ەلگە كۇش جۇمساۋدىڭ، ۇرەيلەندىرۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەگەن چەرنىشيەۆ، — داۋ-شارلارىنىڭ، ءبارىن دە قازاقتىڭ ءوز اكىمدەرىنە تاستاۋ كەرەك، قالاي بىتىرسە دە ەرىكتەرى ورىس ۇكىمەتىنە، قازاقتاردىڭ ىشكى جۇمىسىنا ارالاسپاۋ كەرەك، سىرتتان عانا باقىلاپ، روسسيا مەملەكەتتىگىنە قايشى كەلەتىن ىستەردە عانا، قيسىعىن تۇزەۋ كەرەك، وندا دا كۇشپەن ەمەس اقىلمەن، دراگوميروۆ وسى نۇسقاۋ جايىندا چەرنىشيەۆتان ورىنبور ۇكىمەتىنە دەپ اكەلە جاتىر ەكەن. ومبىدان ورىنبورعا قازاق-ورىس لينياسىمەن كەلە جاتقان ول، جاڭاعى حاباردى شىڭعىسقا جەتكىزبەك بولىپ، قۇسمۇرىنعا ادەيى بۇرىلىپتى، سونداعى ويى-دوستىق كوڭىلىن ءبىلدىرۋ. وسى جايدى ايتا وتىرىپ:
— حالىڭ اۋىر، دوستىم، — دەدى دراگوميروۆ، — ۇستىنەن جازعان شاعىمداردى ارقالاتسا، كوتەرە الماي مەرتىگىپ ولەر ەڭ. استىرتىن تەكسەرتكەندە كوبى شىنعا اينالعان. سول قىلمىستارىڭدى ورىس سوتى قاراسا، سەنى ءولتىرىپ جىبەرەدى. سونداي جايىن كورگەندىكتەن كنيازدىڭ اۋزىنا، — «بۇل ىستەردى قازاق بيلەرىنە تاستاۋ كەرەك» دەگەن ءسوزدى سالعان-مەنمىن. ىستەر ومبىدا جاتا بەرەدى، داۋ-شاردى قازاق بيلەرى اۋىزشا سوزدەن تەكسەرۋگە ءتيىستى. ەگەر ولاردىڭ، اۋىز بىرلىگىن تابا الساڭ، ساعان دا، ەشكىمگە دە ەش نارسە بولمايدى، بيلەر قازاقتىڭ ادەتتىك زاڭىنا سۇيەنەدى دە، جابىرلەنگەندەرگە ايىپ-قيىپ اپەرۋمەن كوڭىلدەرىن تابا سالادى... سودان كەيىن ومبىداعى قاعازداردى جوعالتۋ وڭاي. بيلەردىڭ كوڭىلىن تابا الماساڭ، حالىڭ قيىن. وندا، قۇدايدان باسقا جاردەمشىڭ جوق. ول دا كوپكە توپىراق شاشا المايدى...
دراگوميروۆ ورىنبورعا ءجۇرىپ كەتتى. قايتاردا دا سوعۋىن وتىنگەن شىڭعىسقا، «تىرىسارمىن» دەدى ول.
دراگوميروۆتىڭ اقىلى كوكەيىنە قونعان شىڭعىس، «ەل بيلەرىنىڭ كوڭىلىن تابۋدىڭ العاشقى سوقپاعى وسى بولسىن» دەگەن ويمەن، ەڭ الدىمەن، اسكەرلىك بەكىنىستىڭ تاس سارايىندا قاماۋلى جاتقان اڭداماستى بوساتتى دا:
— «ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى» دەگەن، ەندى شەكىسپەي بەكىسەيىك: ەسكى وكپە-نازدى تاستايىق. باسىن، كەتەتىن قىلمىسىڭ بار. وكپەگە قيسام دا، «ەر جىگىت» ولىمگە قيمادىم. ەندىگى سالماقتى باسقا ەمەس، مالعا سالام. جوقشىلاردى مالمەن بىتىستىرەم. مالدى قايدان تابۋدىڭ رەتىن كەلتىرەم. بار. قوجىققا دا، ەسەنەيگە دە، باسقالارعا دا وسىنى ايت. داۋى قۇرىسىن. ەل تىنىشتىعىن ويلايىق، — دەدى.
شىڭعىستىڭ بۇل سوزدەرىن — شىنى كورگەن اڭداماس، ايتقاندارىن ورىنداماق بولىپ اتتانىپ كەتتى.
تاتۋلىق اڭگىمەسى ەلگە تاراپ، اركىمدەر ءار ءتۇرلى سوزدەر ايتىپ جاتقان شاقتا، شىڭعىستىڭ توبەسىنەن تاعى ءبىر اۋىر پالە جايدىڭ وعىنداي ۇرىپ ەسەڭگىرەتتى دە تاستادى جانە وزگە ارقىلى ەمەس، ءوزىنىڭ بالاسى-شوقان ارقىلى.
ول دا وتەي مەن تولەگەنگە اكەسىنەن كەم ءوش ەمەس ەدى، ولاردان كەك الۋدى اكەسىنەن كەم ارمان ەتپەيتىن ەدى. سول ارمانى — ونىڭ تىلەۋى قابىل بولعانداي، وتەي مەن ءداۋىشتىڭ كوگەننەن اعىتقان مارقا قوزىلارى ماڭىراي وتتاعان بەتتەرىندە بۇلاقتىڭ سايىنا وسكەن تىربىق، قيسىق بويلى قالىڭ قايىڭنىڭ ىشىنە كەلە قالدى. ورگەن قوزىلاردىڭ بەتالىسىن كەلدىڭ سول تۇستاعى اق تاقىرىندا بالالارمەن اسىق ويناپ جاتقان شوقان باقىلاپ تۇردى. ونىڭ باسىنا جامان وي ورالا قالدى: «وزدەرىن اعاش ىشىندە تۇگەلىمەن باۋىزداپ تاستاساق قايتەدى؟» دەپ ءبىر ويلاندى ول شەپەدەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمەسىندە، بىرەۋدىڭ ءوزى سياقتى تەنتەك بالاسى، وشىككەن بىرەۋدىڭ ورىستە جۇرگەن قويلارىنىڭ اراسىنداعى قوشقاردىڭ تىرىدەي تىرسەگىن كەسىپ، اسىعىن العان.
«قوزىلاردىڭ ىشىندەگى قوشقار بولارلىقتارىن سويتسەك قايتەدى؟» دەگەن دە وي كەلدى شوقانعا.
سوڭعى ويىنا بەكىنگەن شوقان «قارنىم اشتى، ۇيگە بارام» دەگەن سىلتاۋمەن، تولەڭگىت بالالارىن اۋلىنا قايتاردى دا، قاسىنا جايناقتى عانا ەرتىپ، اياقبۇلاقتىڭ بۇتالى سايىمەن جوعارى ورلەدى، ءبىراق سەرىگىنە نيەتىن سەزدىرگەن جوق.
اعاش اراسىندا شىرپىلاردىڭ جاپىراعىن ماڭىراي شالىپ جۇرگەن قوزىلاردىڭ ىشىنەن شوقاننىڭ كوزىنە ءىرى دەنەلى، ۇلكەن قۇيرىقتى دوڭەس مۇرىندى، سەنسەڭ ءجۇنى جالپىلداعان كۇرەڭ ەركەك قوزى تۇسە كەتتى.
— ۇستا انانى! — دەدى شوقان جايناققا، كۇرەڭ قوزىنى نۇسقاپ.
— نەگە؟-دەدى جايناق.
— نە اقىڭ بار، «نەگە» ەكەنىندە، «ۇستا!» دەگەن سوڭ ۇستا!
جايناق ءالى دە نەگە ەكەنىن بىلمەي، شوقاننىڭ بەتىنە قاراسا، كەيبىر قاھارىنا مىنەتىن قالپىنا تۇسە قاپتى قاتتى اشۋلانعاندا بەتىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى بۇلكىلدەپ، كوزدەرى قانتالاپ شاتىناي قالاتىن، «قارشادايىنان بۇنىسى نە؟!» دەپ تاڭدانعاندارعا: «قان ىشكەن تۇقىم ەمەس پە؟ بۇلار جورگەگىنەن قانعا سۋساپ وسەدى»، دەپ جاۋاپ بەرەتىن، «بىلەمىن» دەيتىندەر. ول تۇقىمنان باتىرلىق قۋىپ جاۋعا شاپقان: ابىلايدى، قاسىمدى، كەنەسارىنى، ناۋرىزبايدى، شىڭعىستىڭ تۋعان اعاسى-مامكەنى ايتپاعاندا، «ەڭ جۋاسى» دەگەننىڭ ءوزى بىرەۋمەن توبەلەسە كەتۋگە توبەلەسسە-پىشاق جۇمساۋعا دايار تۇراتىن. «تورە» اتاۋلىنىڭ بەلدىگىندە، قىنعا تىعۋلى كەزدىگى جۇرەتىن، كەيبىرەۋلەرى قانجار دا اسىپ الاتىن، اكىمشىلىك قۇرعاندارى مويىندارىنا ۇنەمى قىلىش اسىناتىن. شىڭعىس تا ءسويتىپ، قىزمەت اتقارعان نەمەسە اتقا قونعان شاقتارىندا، التىن بالداقتى، كۇمىس قىناپتى قىلىشىن سالاقتاتىپ، موينىنا اسىپ جۇرەتىن.
شەپە سول داعدىعا شوقاندى دا كىشكەنە كۇنىنەن قالىپتاستىرىپ، «تورەدە كىسەسىز، كەزدىكسىز جىگىت بولمايدى» دەپ، شوقانعا ارناپ ءبىر زەرگەرگە ادەيى جاساتقان، التىنمەن اشەكەيلەگەن كىسەگە قىنى مەن ەكى ءجۇزدى كەزدىك ىلدىرگەن. ازىرشە ەشكىمگە جۇمساپ كورمەگەنمەن، اشۋلانعان شاقتارىندا، «سالىپ الايىن با؟» دەپ شوقان دا كەزدىگىن قىنىنان سۋىرا جىلتىڭداتىپ قوياتىن.
كۇرەڭ قوزىنى «ۇستا!» دەپ بۇيىرعان جايناق ايتقانىن ورىنداماي بەتىنە قاراعان سوڭ، شوقان «التىن كەزدىگىن» قىنىنان سۋىرىپ الدى دا:
— ۇستا، ۇستا! دەگەن سوڭ! — دەدى جايناققا جەكىپ، كەزدىگىنىڭ جىلتىر ءجۇزىن كۇننىڭ شاڭقان ساۋلەسىنە جالتىلداتىپ.
قايمىققان جايناق قايىن، شىرپىنىڭ ءدامى قىشقىل بۇتاقتارىن وتكىر تىسىمەن قىرقىپ اپ، بىرتىلداتىپ راحاتتانا شايناعان كۇرەڭ مارقانىڭ قاسىنا جاناسا بەرىپ، ارتقى اياعىنىڭ بىرەۋىنەن ۇستاي الدى. شوشىپ كەتكەن مارقا، تۇتىلعان اياعىن جۇلقي ىلگەرى تارتقاندا:
— جىق! — دەدى شوقان.
كۇشتى جايناق، مارقانىڭ دەنەسىن قۇشاقتاي، سول جاق قابىرعاسىن استىنا كەلتىرە الىپ ۇردى.
— باس!.. جىبەرمە!.. — دەپ بۇيىردى شوقان جايناققا.
تۇرۋعا تىپىرلاپ جانتالاسقان قوزىعا جايناق ارەڭ يە بوپ، «بۇنى نە ىستەيدى؟!» دەگەن ويمەن شوقانعا قاراپ ەدى، ول مارقانىڭ قاتتى ۇستىڭگى جاق ارتىق اياعىنا جارماسا كەتتى دە، كەزدىگىمەن تىرسەگىن شورت كەسىپ جىبەردى. جانتالاسقان مارقا ءتىپتى قاتتى بۇلقىنعاندا، يە بولماۋعا اينالعان، ءارى مارقانى اياعان، ءارى شوقاننىڭ مىنا باتىلدىعىنىڭ نە ەكەنىنە تۇسىنبەگەن جايناق:
— بۇنىڭ نە، قاناش-اۋ؟! — دەدى ۇلكەن كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ.
— نە اكەڭنىڭ قۇنى بار، نە ەكەنىندە؟ — دەدى شوقان، كەسكىنى مەيرىمسىزدەنە ءتۇسىپ.
— وبال عوي مىناۋىڭ!
— ءوشىر ءۇنىڭدى، اكەڭنىڭ اۋزىن!.. يە بول، مارقاعا!.. ايتپەسە، كەزدىكتى وزىڭە سالام!..
بۇيرىقتى ورىنداماۋعا امالى جوق جايناق، بۇلقىنعان مارقاعا ارەڭ يە بولىپ، قىلپىلداعان كەزدەرىن شوقانعا تىكسە، ول مارقانىڭ بولتىرىگىن دە قيىپ، جىلىنشىگىن كەيىن قايىرىپ جاتىر ەكەن...
— اللا! — دەدى نە ىستەرگە بىلمەي ساسقالاقتاعان؟قايناق، بار داۋسىمەن. شوقان مارقانىڭ اسىعىن قوسا، جىلىنشىكتى قايىرىپ جىبەردى... سول شاقتا ولاردىڭ قۇلاعىنا.
— ءاي، بۇلارىڭ نە؟! — دەگەن ەركەك داۋسى ساپ ەتە قالدى. جالت قاراسا، كيىمدەرى توزىڭقى، اياعىنا اعاش شاركە ىلگەن، قولىنا جۋان تاياق ۇستاعان، قارا بۋىرىل ساقالدى، كۇيكى دەنەلى ادام!..
بۇل بالا شاعىنان وتەيدىڭ قويىن باققان، قارتاڭ تارتقاندا قوزىلارىن باعۋعا اۋىسقان، مال باعۋدان باسقا جۇمىسى جوق، قاتىن-بالالارى ولگەن، جۇرقا دەيتىن بەيشارا ەدى.
بالالار جۇرقادان سەسكەنگەندەي، قوزىنى قويا بەرىپ كەيىن شەگىندى. سىندىرعان اياعىنان شويناڭداي، زارلانا ماڭىراعان مارقا ءۇش اياقتاپ قاشتى.
— شىراقتارىم-اي، بۇلارىڭ نە؟!.. وبال قايدا بالالار؟.. — دەدى جۇرقا، جىلاعىسى كەلگەندەي، بەت-اۋزى بۇلكىلدەپ، بىلشىقتى كوزىندە جاسى مولتىلدەپ...-قوزىنىڭ تىرسەگىن قيعانشا مەنىڭ تىرسەگىمدى قيساڭ نەتتى، بالالار!.. — دەپ جۇرقا ەڭىرەپ قويا بەردى...
— كەتەمىسىڭ، جوق پا؟ — دەپ جۇرقاعا كەزدىگىن جالاقتاتا ۇمتىلعان شوقاندى، «ويباي، قوي!» دەپ قۇشاقتاي الدى. بۇل جولى شوقان قارسىلاسقان جوق. ونى اعاش اراسىنا قاراي جەتەكتەگەن جايناق، ورنىنان قوزعالماي جىلاپ تۇرعان جۇرقانى سەسكەندىرمەك بولىپ، — «كەتسەيشى، بەيشارا-اۋ، ولەسىڭ عوي ءبۇيتىپ تۇرىپ! بىلمەي تۇرمىسىڭ تەنتەكتىڭ كىم ەكەنىن؟» دەدى. «كىمنىڭ بالاسى ەدى، ويباي؟» دەدى جۇرقا ىقىلىق اتىپ. «شىڭعىس حاننىڭ!» دەدى جايناق «كىمنىڭ بالاسى بولسا دا، جەتپەي جەلكەسى قيىلسىن!» دەدى جۇرقا، جاسقا بۋلىعىپ. «نە دەيدى؟!» دەپ بۇلقىنعان شوقاندى جايناق بوساتپاي، قالىڭ بۇتانىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى...
ارتقى وڭ جاق اياعى تىلەرسەگىنەن ومىرىلعان كۇرەڭ مارقانى ارقالاپ، باسقا قوزىلاردى ايداپ، اۋىلعا الىستان اڭىراپ كەلگەن جۇرقانى كورگەندە، اۋىل ادامى، اسىرەسە وتەي، نە ىستەرگە بىلمەي قالدى.
كەشىكپەي وتەي مەن ءداۋىشتىڭ اياق باسقان ادامى وتەيدىڭ اۋلىنا تۇگەل جينالدى. جينالعانداردىڭ ىزا-كەگىندە شەك بولعان جوق. نە ىستەۋدىڭ جايىن، جۇرت وتەيدىڭ اۋزىنان كۇتتى. ەستىمەگەن، كورمەگەن، كۇتپەگەن سۇمدىققا كەزدەسكەن ول، اشۋ قانشاما بۋعانمەن تارتىمدى اقىل يەسى بولىپ كەلگەن قالپىنا باقتى. اقىندار «قاراڭعىدا جول تاپقان، قيسىنسىز جەردە ءسوز تاپقان» دەپ ماقتايتىن ونى، ساقالىنىڭ ۇزىندىق جانە مولدىعىنا قاراپ، كوتەرمەشىلەر بۋراعا تەڭەيتىن ەدى دە، جاستار جاعى «بۋرا اتاڭ» دەپ، قۇربىلارى «بوكەن» دەپ، تەڭدەس بىرەۋلەر بولماسا، «وتەي» اتىن ەشكىم اۋزىنا المايتىن ەدى.
وتەي شىڭعىستىڭ اكەسى — ۋالىمەن تىزەلەس، تاباقتاس بولعان ادام. قاسىم مەن ءۋالى ابىلايدىڭ حاندىعىنا تالاسقاندا، ءۋالىنى جاقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى — وتەي بولعان. سوندىقتان ونى «بۇكەڭ» دەپ شىڭعىس تا سىيلايتىن، ۇنەمى اقىلشىسى، باتاگويى عىپ ۇستايتىن. ەسەنەيدىڭ ەكپىنىمەن شىڭعىستان بيىل جاز ىرگەسىن ايىرعانمەن، ورداعا ىشكى تىلەگى باياعىداي بولاتىن.
مىنە، سونداي كوڭىلدەس جۇرگەن وتەيگە، كۇرەڭ مارقانىڭ وقيعاسى توبەدەن توقپاقپەن ۇرعانداي اسەر جاسادى.
«قىزدىرمانىڭ قىزىل تىلدىلەرىنە» ەرىك بەرسە، شىڭعىسقا كىسى جىبەرۋ كەرەك تە، مارقانى قوسالقا قۇنمەن تولەتىپ، بۇنداي قىلىقتى قايتالاماۋ ءۇشىن، بالاسىنا كوپتىڭ كوزىنشە دۇرە سوقتىرۋ كەرەك. بىرەۋلەردىڭ ويىنشا، بۇل قىلىق بالانىكى عانا ەمەس، اكەنىكى دە بۇنى، بيىل وتەيدىڭ ىرگە ايىرۋىنان وشىگىپ، شىڭعىستىڭ ءوزى ىستەتىپ وتىر، ونىڭ بالاسىنا تاپسىرعانى، ءبىر مارقانىڭ عانا ەمەس، بىرگە ورگەن قوزىلاردىڭ ءبارىنىڭ دە اياعىن ءسويتتىرۋ، قۇداي ودان ساقتاعان دا، جۇرقا ۇستىنەن شىعىپ قالعان!..
«نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەندە، بىرەۋلەر كۇرەڭ مارقانى اقساڭداتپاي سويىپ تاستاۋدى ماقۇل كورىپ ەدى، ەندى بىرەۋلەر، — «ساراپقا تۇسەتىن مارقا بولدى عوي بۇل، كورەرسىڭدەر، اسكەر كۇشىنە سۇيەنىپ وتىرعان شىڭعىس تەڭدىك بەرمەيدى مارقانىڭ قۇنىن دا تولەمەيدى، بالاسىنا دۇرە دە سالدىرمايدى، ەندەشە، بۇل كەڭەستى دۋانعا جينالا باستاعان بيلەرگە بەرۋ كەرەك، نە دەسە دە سولار شەشۋ كەرەك، ولاي بولسا وتاشىعا مارقانىڭ قيىلعان تىرسەگىن بايلاتىپ، قولدا كۇتتىرۋ كەرەك» دەستى.
«بۋراعان» ءبىراز ۋاقىت ۇندەمەي وتىرىپ قالعان سوڭ، ءتىل قاتا الاتىندارى:
— بۇكە، نە اقىل ايتاسىڭ؟ — دەدى شۋلاسىپ.
— قاسقىر جەپ كەتەتىن ءبىر مارقا عوي بۇل، — دەدى وتەي تۇقىرايعان باسىن كوتەرىپ، — بۇيتپەسە كەرەك ەدى شىڭعىس. «بالا دا ءوز بەتىمەن ىستەي قويدى ما ەكەن، بۇنى؟» دەگەن سوزدەرىڭدە دە جان بار. بۇل بەرى سالعاندا، — شەپەنىڭ اقىلى بولۋ كەرەك. ءارى سالساڭ — ودان دا شيەلەنىسەدى. قالاي ايتقاندا دا بۇل قىلىققا قاتتى تىيىم سالماي بولمايدى، ايتپەسە ار جاعى ءورشىپ، ۇشقىننان ورتكە اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل جۇمىستى اشۋعا ەمەس، اقىلعا جەڭگىزەيىك. شىڭعىسقا اۋەلى كىسى جىبەرەيىك، سەبەبىن بىلەيىك، نە ىستەۋدى سودان كەيىن اقىلداسايىق.
وتەي شىڭعىسقا وزگەنى ەمەس، وزىنە جاس جاعىنان دا، بەدەل جاعىنان تەتەلەس ءوسىپ كەلە جاتقان تولەگەندى جىبەردى. سونداعى ۇستاتقان ءسوزى:
— بالاسى مىنا قىلىعىن شىڭعىسقا ءبىلدىرىپ ىستەدى مە ەكەن، بىلدىرمەي ىستەدى مە ەكەن؟ قايسىسى بولسا دا تۇبىندە انىقتالماي قويمايدى، سوندىقتان شىنىن ايتسىن. ودان ءارى سويلەسۋ جەڭىل بولادى. بۇل — ءبىر. ەكىنشى قايسىسى بولسا دا، قيىن جۇمىس بولدى بۇل. اڭگىمە شىڭعىستىڭ بىلۋ-بىلمەۋىندە ەمەس، مەنىڭ مارقامنىڭ سيراعى بۋنالۋىندا. ءبىر مارقادا تۇرعان تۇك تە جوق. ول نە قاسقىر جەپ كەتەتىن نە كىم كورىنگەنگە سويىپ تاستايتىن توقتى. ماعان وسى وقيعانىڭ اتاعى جامان بولىپ تۇر. مەنىڭ اۋەلى — ۋالىمەن ودان كەيىن شىڭعىسپەن جان اياسپاس بولعانىمدى ءدۇيىم جۇرت بىلەدى. «شىڭعىستىڭ بالاسى سونداي دوسىنىڭ مالىنا پىشاق جۇمساپتى» دەگەن قاۋەسەت تارايدى دا، «قۇرىققا سىرىق جالعاپ» دەگەندەي، وسەكشىلەر، اسىرەسە دۇشپاندار بۇل كەڭەستى ءوسىرىپ اكەتىپ، ءبىر مارقانى مىڭ مارقا قىلۋدان قاشپايدى. بۇنى ەستىگەندە، دۇشپاندار «شوق-شوق» دەپ تابالايدى، دوستار قىنجىلادى، سونىڭ ارتى ناسىرعا شاۋىپ، «سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ وتىرعاندار» جۇرتتى جەلىكتىرەدى. بۇل ۇشقىندى ۇرلەۋشىلەر از بولمايدى. ونىڭ ارتى ورتكە اينالىپ كەتۋى، تالايلاردىڭ بۇدان شارپىلۋى، بىرەۋلەردىڭ كۇيىپ ءولۋى قيىن ەمەس. وسى ءورتتى بولدىرماۋعا مەنىڭ اقىلىم جەتەتىن ەمەس. شىڭعىس نە ايتادى ەكەن بۇعان؟..
تولەگەن بارعانشا، شىڭعىس شوقاننىڭ قىلىعىنان حابارسىز ەكەن. وسى ماڭايداعى شەشەننىڭ ءبىرى سانالاتىن تولەگەن، ادەتتەگى قالپىمەن، ماقساتتى سوزىنە الىستان وراعىتىپ كەلە جاتىر ەدى، جىراق جەردەگى ءورتتىڭ ءتۇتىنىن سەزگەن ءيىسشىل ادامداي، جامان بىردەمە بارىن بايقاي باستاعان شىڭعىس:
— ءاي، تولەگەن! نەمەنەنى بىقسىتىپ كەلە جاتىرسىڭ؟ توركىنى جامان ءسوزدى تۇتاتقالى كەلە جاتقان قالپىڭ بار عوي ءوزىڭنىڭ؟ ورىنسىز مايماڭداماي، تۋراسىن ايت! — دەدى.
تۋراسىن ەستىگەندە؛
— اپىراي، ولاي بولماس!.. قانشا تەنتەك بولعانمەن، قاناشجان ويتە قويماس. بۇنى ىستەگەن قاناش بولماس، ارامىزعا وت تۇتاتقالى جۇرگەن باسقا بىرەۋ بولار، — دەپ بويىنا جولاتقىسى كەلمەدى.
— قوزىشى كوزىمەن كورگەن، — دەگەن سەزگە دە توقىراماي؛
— قايدان بىلەسىڭ، قوزىشىنى بىرەۋ ادەيى جۇمساپ، مارقانىڭ، اياعىن وزىنە بۋناتپاعانىڭ؟ — دەگەن داۋ ايتتى.
ءبىرىن-بىرى قالاي يلاندىرارىن بىلمەگەن شىڭعىس پەن تولەگەن، وزىنەن سۇراماق بولىپ شوقاندى ىزدەتتى. ول جوق. وردالىق اۋىلدا دا جوق، قاراسى اۋىلدا دا جوق. اۋىل بالالارىن تەكسەرتسە، جالعىز جايناقتان باسقاسى تۇگەل. جايناق پەن شوقان قايدا بولسا دا بىرگە. ءبىراق قايدا ولار؟ اعاش اراسىن قاراتسا — جوق. كەلدىڭ تاقىرىندا ويناعان بالالار اراسىندا جوق. «اسكەرلىك بەكىنىسكە قاشىپ بارمادى ما ەكەن؟» دەپ، استىرتىن كىسى سالسا-جوق. ەشقايدا جوق. الدە شوقاننىڭ قىلمىس جاساعانى راس بولىپ، جازادان قورىققان ول، قۇسمۇرىن قىرقاسىنىڭ ءار جەرىندە كومىرى قازىلعان ۇڭگىرلەردىڭ، نەمەسە قاسقىرلار قازاتىن بىرەۋىنە جاسىرىنعان بولار ما؟ وندايلار تولىپ جاتىر جانە كوبى بىتىقى-شىتىقى سولاردىڭ قايسىسىنا تىعىلعانىن كىم بىلەدى؟ ءبارىن ءتىنتىپ شىعۋعا، بۇكىل ەل جابىلماسا، بۇل اراداعى اۋىلداردىڭ ادامى جەتپەيدى. قالاي تابۋ كەرەك، ەندەشە؟
شوقان مەن جايناق تاپتىرمايتىن جەردە ەدى. «تەنتەكتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كىرەدى» دەگەندەي، حانزادالىق نامىستىڭ ايداۋىمەن كۇرەڭ مارقانىڭ ارتقى ءبىر اياعىن بۋناپ تاستاعان شوقان، جۇرقا شال قىلمىس ۇستىنەن شىعىپ قاپ، جايناق شىتىرمان ىشىنە سۇيرەپ اكەتكەن سوڭ عانا، نە ىستەگەنىن سەزىنە باستادى، وندا دا جايناقتىڭ ەسىنە تۇسىرۋىمەن.
— شوقان-اۋ، تورەتايىم-اۋ، نە ىستەدىڭ؟!-دەدى جايناق وعان شىتىرمان اراسىنا كىرە.
— نە ىستەدىم؟ دەدى شوقان، دەمىن جيىلەتە الىپ.
— الگى قوزىنىڭ اياعىن بۋناۋىڭ شە؟
— وندا نە بار؟
— ويباي-اۋ، تورەتايىم-اۋ، سىنىققا سىلتاۋ تابا الماي جۇرگەن جۇرت ەمەس پە، ماڭايداعى اۋىلدار؟ سولار، مىنا مارقانىڭ اياعى بۋنالۋىن سىلتاۋ عىپ، ەرە تۇرە كەلمەسىن قايدان بىلەمىز؟
— وندا نە ىستەيدى؟
— تورەتايىم-اۋ نە دەيىن ساعان؟ — دەدى جايناق كەيىپ، — «نە ىستەدىڭ» نە؟ جەلىككەن جۇرت وردانى جان-جاعىنان تارپا باس سالسا قايتەسىڭ؟
— ويتە المايدى.
— نەگە؟
— اسكەر بەكىنىسىن ساعالاپ وتىرعان جوقپىز با؟ — دەدى شوقان، اكەسىنەن جانە شەپەدەن ەستىگەن سوزدەرىن قايتالاپ، — سولاردان باتا المايدى.
— اسكەر نە ىستەيدى؟ كوپكە توپىراق شاشا ما؟
— ال، ەندى، تورەتاي،-دەدى جايناق، نە دەرگە بىلمەي كىدىرىپ قالعان، ازدان كەيىن عانا بىردەمە ايتۋعا ىڭعايلانا باستاعان شوقاننىڭ ءسوزىن اۋزىنان جۇلىپ اپ،-باۋىرىم، دوسىم، ءبىر تىلەگىم بار سەنەن!
— ايتا عوي.
— وسى وقيعانىڭ اياعى نەگە سوققانشا بوي تاسا قىلا تۇرساق قايتەدى؟
— قايدا؟ قالاي؟
— اۋىلدا بولساق تا، اعاش اراسىندا بولساق تا، ىزدەگەندەر جايلى ساپ ءبىزدى تاۋىپ الادى...
— ءيا، سوندا؟ — دەدى، ەندى عانا اشۋى تاراپ كوڭىلىنە ءقاۋىپ ۇيالاي باستاعان شوقان.
— «قاسقىرويناق» اتالاتىن جارقاباقتاي استىندا ۇڭگىرلەرى بىتىقى-شىتىقى ءبىر قۋىستار بار...
— بىلەم، ءبىراق كىرىپ كورگەن ەمەسپىن، — دەدى شوقان.
— مەن كىردىم، — دەدى جايناق — وردا جايلاۋعا كوشكەندە، قاراشى اۋىل وسى ماڭايدا قالىپ قوياتىن ەدى عوي، سوندا بالالار ۇڭگىر اتاۋلىنىڭ ءىشىن ارالاپ شىعاتىن. قۋىسى ەڭ كوبى -«قاسقىرويناق» بولاتىن. ونىڭ الىستاپ كەتەتىن ءبىر ۇڭگىرلەرىنە تۇپتەپ بارۋعا قورقاتىنبىز. ۇلكەندەر «ول تۇكپىرلەردە قاسقىر كۇشىكتەيدى، بارعان ادامدى جەپ قويادى» دەيتىن. سوعان تىعىلايىق.
— ءبىزدى دە جەپ قويماي ما، قاسقىرلار؟ — دەدى، ۇڭگىرگە تىعىلۋعا ىشتەي كونىپ قالعان شوقان.
— تاۋەكەلگە بەل بايلايمىز، — دەدى جايناق، — ءقازىر ول ۇڭگىرلەردە قاسقىر بولماۋ كەرەك، جورتۋعا جاراعان بولتىرىكتەرىن ەرتىپ، مالى كوپ جايلاۋعا كەتكەن بولۋ كەرەك. ءجۇر، بارايىق!..
جايناق شوقاندى قولىنان جەتەكتەدى. شوقان قارسىلاسپادى.
«قاسقىرويناق» — «ورتا بۇلاق» اتالاتىن جىلعانىڭ قاينار تۇسىنداعى دوڭەستىڭ، ەتەگىندە ەدى. دوڭەستىڭ بيىگىندە الدەنە زاماندا جاسالعان الاسالاۋ وبا بار. سول وبانىڭ ىرگەسىنەن جىلاپ ەمەس، ساۋلاپ اعاتىن بۇلاق بار. «سۋلى جەر — نۋلى جەر» دەگەندەي، بۇرقىراي اعىپ، ەتەگىن كەڭ جايىپ كەتەتىن بۇلاقتىڭ قاينار تۇسىنا قالىڭ جىنىس وسكەن. سولاردىڭ قارتايۋعا اينالعان كەيبىرەۋلەرى «كيەلى اعاشقا» سانالىپ، ەشكىم بالتا تيگىزبەگەندىكتەن، تۇبىرلەرى مەيلىنشە جۋانداپ، بۇتاقتارى تاربايىپ كەڭىپ كەتكەن. كوتەرە سويلەۋى مە، راسى ما، بىرەۋلەر — «ول ارادا اۋماعى اۋىل ورنىنداي ارشالار بار» دەسەدى، «قايىن مەن تەرەكتەن ەكى-ۇش كىسىنىڭ قۇشاعى ارەڭ جەتەتىن تۇبىرلەر دە ءجيى كەزدەسەدى» دەيدى ولار، «قۇرىققا جارايتىن توبىلعىلار دا بولۋشى ەدى، ەل وندايلاردى كەسىپ قامشىعا ساپ قىلاتىن» دەگەندى دە ايتادى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، سول اعاش تۇقىمدارىنىڭ ءبارى دە قيقى-شويقى، بويلارى الاسا، بۇتاقتارى قالىڭ كەلەدى، ارالاسا قۇشاقتاسا وسكەن ولاردىڭ ىشىندە، جاياۋ كىسىنى دە جۇرگىزبەيتىن تۇستارى بار.
وسىنداي پانالى ورىن بولعاندىقتان، قاسقىرلار وبانىڭ قۇلاي بەرىسىنە بەلگىسىز زاماننان بەرى شۇرق-شۇرق اپان قازىپ، ەتەگىن تولىپ جاتقان ۇڭگىرگە اينالدىرىپ جىبەرگەن. كوشپەلى ەل، تەك، كوكتەم مەن كۇزدە عانا مالدارىن جايىپ، بىلايعى ۋاقىتتا توقىرامايتىن كەزدە، قاسقىرلار اپاندارىنا الا-ساپىران شاقتا كۇشىكتەيدى ەكەن دە، ەل جايلاۋدان قايتاردا ورگىزىپ اكەتەدى ەكەن. «وسى ارادا كومىر بارىن دا ەلگە قاسقىرلار اشىپ بەردى» دەگەن دە ءسوز بار. قاسقىر مال باققان قازاقتىڭ ەجەلگى جاۋى. ونى اۋلاۋ كوشپەلى ەلدىڭ اتا سالتى. «قاسقىرويناق» وباسىنىڭ ەتەگىندە قاسقىرلار ۇيالاۋىن، ول ارادا كومىر بارىن اقشا قازاقتار، العاش ايدالادا سوعىپ العان قاسقىردان بايقاعان، باسقا جەردىڭ قاسقىرىنىڭ تۇگى تازا، ال «قاسقىرويناقتان» شىعاتىن قاسقىردىڭ تۇگى قاپ-قارا شاڭ! «نەلىكتەن؟» دەپ ويلاعانشىلار قاسقىردىڭ اپاندارىن تاۋىپ، جىلتىر تاس سياقتانعان نارسەنى قازىپ كىرسە، — جۇمساق!.. جاعىپ كورسە — تۇتانادى!.. ەل سودان باستاپ، تاس كومىردى وتىنعا قولدانعان... ىرگەسىنەن قاسقىردىڭ اپاندارى تابىلعاندىقتان، بۇرىن اتى جوق وبانى «قاسقىرويناق» قويىپ العان. ەل كەمىرىن الا باستاعان شاقتا، قاسقىرلار ول اراداعى اپاندارعا كۇشىكتەمەي، تەك، ادام جوق كەزدە عانا جينالاتىن ويناعىنا اينالدىرعان. سوندىقتان وبا عانا ەمەس، ونىڭ اۋماعى دا ەل اۋزىندا «قاسقىرويناق» اتالعان.
شىم-شىتىرىق ۇيپالانعان سىتىرمانىڭ اراسىنان جۇرەر جول تاۋىپ «قاسقىرويناققا» جەتۋ، باستاعان جايناققا دا، قوستاعان شوقانعا دا جەڭىل بولعان جوق. بۇتالار ىلگەن كويلەك-دامبالدارى جىرتىلىپ، دەنەسىنىڭ اشىق جەرلەرىن سوياۋلار تىرنالاپ، سەرپىلگەن بۇتاقتار بەتتەرى مەن دەنەلەرىن وسىپ، جالاڭاش تاباندارىنا شوگىرلەر ەنىپ... دەگەندەي، «قاسقىرويناققا» جەتكەنشە بالالار اۋىر ازاپ شەكتى. دەگەنمەن — جەتتى.
دۋان ورناپ، كومىرشىلەر قۋىلعاننان كەيىن، بۇلاقتىڭ بۇل ساعاسىنا ادام دا، مال دا اياق باسپاعان، سوندىقتان جىل سايىن قالىڭداي وسكەن بەتەگە مەن كودە، قويدىڭ قالىڭ جاباعىسىنداي ۇيىسا تۋىرىلىپ كەتكەن. سول ارا ءالى دە قاسقىرلاردىڭ ويناعى ەكەندىگىنە. ۇيىسقان شوپتەردىڭ ۇيپا-تۇيپا بولۋى، جەمتىكتەرىنىڭ ءجۇن-جۇرقا، سۇيەك-ساياق، باس-سيراقتارى سياقتى قالدىقتارىنىڭ جاتۋى جانە كەبىڭكى دە، جاس تا قيلارىنىڭ كورىنۋى كۋا. ەسكى اپاندار وپىرىلىپ ءبىتىپ كەتكەن. كومىرىن العان قۋىستاردىڭ ار جاعى قاپ-قاراڭعى بوپ، الىپ اجداھانىڭ اڭىرايتا اشقان اۋزىنداي ۇڭىرەيىپ تۇر.
نە ىستەۋ كەرەك؟
ۇڭگىرگە كىرۋگە بالالار باتا المادى. وبانىڭ توڭىرەگىن بايقاسا، ارالاسا قالىڭ بولىپ وسكەن ارشالار، توبىلعىلار، باسقا دا اعاشتاردىڭ تۇقىمدارى. ولاردىڭ اراسىنان ەشكىمدى ەشكىم تابا الماستاي. وبا توبەسىنەن اق اۋىل دا، قارا اۋىل دا ايقىن كورىنەدى.
جىنىسقا جاسىرىنعان بالالار توڭىرەكتى باقىلاۋعا كىرىستى. كىم ەكەنىن بىلمەگەنمەن، تولەگەننىڭ ورداعا سالت كەلىپ، اتىن شىلبىرىنان قوناق ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە بايلاعانىن كورىپ تۇردى. بۇلاي بايلاۋ بۇرىن بولماعان ءىس. ورداعا كەلۋگە مۇمكىنشىلىگى بارلاردىڭ وزدەرى اتتارىن اق اۋىلدىڭ سىرتىنداعى داۋىس جەتەرلىك جەرگە قاعىلعان اشاعا شىلبىرىنان بايلاپ نەمەسە ءوزارا ماتاستىرىپ، جىممەن تىزبەكتەلىپ جۇرەتىن قوياندارداي ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇبىرىپ جاياۋ كەلەتىن.
مىنا ادامنىڭ ويتپەي، ورداعا سالت اتپەن تايانىپ كەپ ءتۇسۋى، اتىن بەلدەۋگە بايلاۋى، باقىلاپ تۇرعان بالالاردى، اسىرەسە شوقاندى تاڭ قالدىردى.
— كورەرسىڭ، — دەدى جايناق شوقانعا، — ءداۋ دە بولسا، وسى ادام كۇرەڭ قوزىنىڭ جايىندا كەلدى. جانە بۇل — اشۋلى كەلىس. جانە باسىنىپ كەلۋ.
بۇرىنعى تارتىپتەردى بۇزىپ كەلگەن ادامعا ىشتەي ىزالانعانمەن شوقان جايناققا جاۋاپ قايىرمادى. «ارتى نە بولار ەكەن؟» دەگەندەي، تىككەن كوزىن وردادان ايىرماي، قيمىلسىز جاتتى دا قويدى.
كەشىكپەي وردا ماڭى ابىگەرلىككە ءتۇسۋى دە كورىنىپ تۇردى. الدەكىمدەردىڭ وردادان شىعۋى، الدەكىمدەردىڭ كىرۋى جيىلەندى. ازدان كەيىن اتقا قونعان الدەكىمدەر شاپقىلاعان قالپىمەن سايعا ءتۇسىپ كەتتى. ەندى ءبىراز ۋاقىتتا ورتا بۇلاقتىڭ جان-جاعىنان شوقان مەن جايناقتىڭ اتتارىن اتاعان ايعايلار شىقتى. بۇلار ىزدەۋشىلەر ەكەنىن ەكى بالا دا اڭعاردى.
— دىبىس بەرسەك قايتەدى؟ — دەدى ىزالانا تۇسكەن شوقان.
— قويا تۇرايىق، تورەتاي! — دەدى جايناق. — ارتى نە بولارىن كۇتەيىك.
ارتى جاقسى كورىنىسكە اينالمادى. اۋىل ارالارىندا دا، وردا توڭىرەگىندە دە اتتىلى، جاياۋلى قيمىلدار كوبەيدى. كۇن كەشكىرۋگە اينالعان شاقتا، وردادان دا، قاراشى اۋىلدان دا ەرە شىققان ءبىرتالاي اتتىلار مەن جاياۋلار ورتا بۇلاقتى قاۋسىرا جايىلىپ بەرى قاراي بەتتەدى.
— ىزدەۋشىلەر! — دەدى جايناق. — بۇلاي وتىرساق تاۋىپ الادى. ۇڭگىرگە كىرەيىك.
— تاپسا نە ىستەيدى؟ — دەدى شوقان قاتۋلانىپ.
— ولاي دەمە، تورەتاي. حان — يەم ۇلىقسات ەتپەسە، ىزدەمەس ەدى ولار ءبىزدى. سول كىسى ىزدەتكەن عوي. مىنا ءجايلى سالۋلارىنا قاراعاندا، ءىستىڭ ارتى شاتاققا اينالعان عوي. ءقازىر اشۋلى وتىرعان بولار، حان — يەم. سول قالپىندا قولىنا تۇسسەك، ءتىلى دە، قولى دا ءتيۋى مۇمكىن.
سول كەزدە جان-جاقتاعى ادامداردىڭ داۋىستارى جاقىنداي باستادى. ەكى بالانىڭ دا قورقىنىشتان بويلارى دىرىلدەپ كەتتى. جايناق شوقاننىڭ بىلەگىنەن تاعى شاپ بەرە ۇستاپ، تومەنگە، ۇڭگىرگە قاراي تارتتى. شوقان قارسىلاسقان جوق.
ولار ۇڭگىرگە كىرگەن شاقتا، جايىلىمشىلار كەلىپ تە ۇلگەردى. توڭىرەكتى تىنتە قاراعان ولار؛
— بۇل ارادا دا جوق ەكەن عوي، — دەستى شۋلاسىپ.
— ۇڭگىرگە كىرمەسە؟ — دەستى بىرەۋلەر.
— قوي، كىرمەس، — دەستى ۇڭگىردىڭ اۋزىنا ۇڭىلگەن بىرەۋلەر، — كوردەي قاراڭعى عوي ءىشى!.. قورقار كىرۋگە. اسىرەسە مىناداي بەيۋاق كەزدە!..
ىشىنە كىرىپ بايقاۋعا ۇڭگىر ءارى قاراڭعى، ءارى قۋىستارى كوپ، جارىقسىز قالاي تابادى ولاردى؟
جايلىمشىلار امالسىز تارادى. ولاردىڭ داۋىستارى باسەڭدەگەن شاقتا، بالالار ساقتانعان قيمىلمەن ۇڭگىردەن شىقتى. ەندى قايدا بارادى؟
ولاردى سول حالىندا قالدىرا تۇرىپ، وردا جاعىنا بارايىق.
شوقاندى تابا الماعان جايلىمشىلار، بۇل جايدى شىڭعىسقا قالاي ەستىرتۋدىڭ جايىن اقىلداستى. وعان جانىنداي جاقسى كورەتىن ۇلىنىڭ ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتۋىن ەستىرتۋ وڭاي بولىپ پا؟ سوندىقتان، «كانە، قايسىسىڭ باراسىڭ؟» دەگەن سۇراۋعا ەشكىم دە جاۋاپ بەرمەي، ءۇن-تۇنسىز تۇنجىراي قالعاندا، ابانىڭ «مەن-اق بارايىن!» دەگەن داۋسىنان توڭىرەكتەگىلەر سەلت ەتە قالىستى.
«اپىراي، مىناۋ نە قىلعان جۇرەك جۇتقان ادام ەدى؟!» دەپ تاڭدانا قارادى جۇرت وعان.
— بارساڭ، جولىڭ بولسىن! — دەدى بىرەۋلەر. — ءبىراق حان مەن حانشانى شوشىتىپ الماي، رەتىن تاۋىپ ەستىرت.
— سوندا، نە دەمەكشىسىڭ؟ — دەگەن سۇراۋ قويدى بىرەۋلەر، ايتار ءسوزىنىڭ ءتۇرىن بايقاپ العىسى قاجەت بولسا، اقىل قوسقىسى كەلىپ.
— وندا جۇمىسىڭ نە؟ — دەدى بىرەۋلەر، سۇراۋ بەرگەندەردى ۇناتپاي، — بىرگە ءوسىپ — بىتە قايناعان، قان-جىنى ارالاسقان ادامدار، قىشىعان جەرىن قالاي تابۋدىڭ رەتىن بىلەر، «بارايىن» دەۋى سودان بولار.
— بار، بار! — دەستى وزگەلەرى.
ابا ورداعا كىرسە ءۇش-اق ادام وتىر ەكەن: شەپە، شىڭعىس، زەينەپ. ابانىڭ ەسىكتەن باسى كورىنە، «تابىلدى ما؟» دەگەن ءسوزدى ۇشەۋى ءۇن قوسا ايتتى.
— تابىلادى، — دەدى ابا، ولاردى شوشىتىپ المايىن دەپ. ول سوزگە قاناعاتتانباي، «تابىلدى ما، جوق پا؟» دەدى تاعى ۇشەۋى دە ۇندەرىن قوسا.
— تابىلادى! — دەدى ابا نىق داۋىسپەن.
اسىعىس شەپە ابانىڭ سوزباق جاۋابىنا ىزا بوپ، مالداسىن قۇرا وتىرعان قالپىنان لىپ ەتىپ شارتا جۇگىنىپ الدى دا، قاسىندا جاتقان قامشىسىن وڭ جاق ۋىسىنا بۇكتەي ۇستاپ، ەركىن سويلەيتىن اباعا:
— ءاي، نەمەنەگە بولدىرعان تۇيەدەي بۇرالاڭداپ تۇرسىڭ ءوزىڭ، تۋرا سۇراۋعا قيسىق جاۋاپ بەرىپ؟ «اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى» دەگەندەي، تابىلسا دا، تابىلماسا دا تۋراسىن ايت! — دەدى.
— تابىلادى! — دەدى ابا سالماقپەن.
— قاپ، مىناۋ ءيتتىڭ بالاسىن-اي! — دەپ شەپە بۇكتەۋلى قامشىسىمەن كىلەم توسەلگەن جەردى بارلىق پارمەنىمەن پەرىپ-پەرىپ جىبەردى.
شىڭعىستىڭ بويىندا ونداي قايرات كورسەتەرلىك قۋات جوق ەدى. كۇرەڭ مارقا وقيعاسى باستالعالى، شوقاننىڭ حالى، ءوزىنىڭ حالى، ورداسىنىڭ حالى نە بولارىنا كوزى جەتپەي، وي-ساناسىن قاراڭعى تۇمان باسىپ العان؛ وكپەسى قابىنىپ، جۇرەگى تومەن تارتىپ، دەمىن زورعا الىپ وتىرعان. ەندى، مىنە، ابا «تابىلادى» دەگەنمەن، ءسوز الپەتىنە قاراعاندا، ءالى تابا الماي كەلىپ وتىر. قايدان تابىلادى سوندا؟
اباعا وسى سۇراۋدى قويۋعا شىڭعىستىڭ القىنعان وكپەسى مەن قىسقان جۇرەگى مۇرشا بەرمەي، ەكى-ۇش رەت وقتالدى دا، دەمى ىقىلىق اتىپ، دىبىسىن شىعارا المادى.
— ءجاي تۇتىعىپ وتىرعان جوق ابا، — دەدى شەپە، شىڭعىسقا، اشۋلى ءۇنىن وزگەرتپەي، — «تابىلادى» دەگەنى ءجاي ءسوز بۇنىڭ. ول ەندى تابىلمايتىن بالا!..
شەگىنەن شىعارا ۇرلەگەن قۋىقتاي تىرسىلداپ، بىرەۋ شەرتىپ قالسا جارىلىپ كەتكەلى وتىرعان زەينەپ، شەپەنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە، «اھ!» دەپ ايعايلاپ قالدى دا، تالىقسىعان بەينەمەن جانتايا بەردى. ابا جۇگىرىپ كەپ زەينەپتى قۇشاقتاي الدى دا، باسىن قاسىندا جاتقان جاستىققا سۇيەدى. ساسقالاقتاعان شىڭعىس، وت ورنىنداعى قاشقار قۇماندى الىپ كەپ، ايەلىنىڭ بەتىنە سۋ بۇرىكتى... تالىقسىعان جۇرەگى از دا بولسا تىنىس العانداي باسىن سۇيەگەن اباعا ۇلكەن كوزىن توڭكەرە قاراعان زەينەپ ءالسىز داۋىسپەن؛
— قايدان؟ — دەدى.
— ايەكە، ەسىڭدى جيناشى! — دەدى ابا جالبارىنعان داۋىسپەن، — «تابىلادى» دەگەن سوڭ تابىلادى.
— بار بولعىر-اۋ، — دەدى شىڭعىس اباعا كەيىپ، — ەكىۇشتى ءسوزىڭدى قويىپ، تۋراسىن نەگە ايتپايسىڭ؟
— ايتام، سۇلتانىم، ءبىراق ايەكەڭ مەن ەكەۋىڭە عانا.
— مەن نەگە بوتەن بولام؟ — دەدى شەپە دىڭكىلدەپ.
— تەك تابىلسا بولماي ما، تەنتەك اعا-اۋ؟ — دەدى زەينەپ ءالسىز داۋىسپەن. — ەستيىك، قايدان تابىلۋىن. بارا تۇر، تەنتەك اعا!
— ءسويتشى، كىشى اعا! — دەدى شىڭعىس جالبارىنعان داۋىسپەن.
شىعا تۇرۋعا مويىنداعان شەپە، قامشىسىن قولىنا تۇتا، ەسىك جاققا بەتتەي بەردى دە، بوساعاعا جەتە، ارتىنا قايرىلىپ، قامشىلى قولىن اباعا بەزەپ:
— ىلايىمدا تابىلسىن — دەدى قاھارلى ۇنمەن، — ەگەر تابىلمادى بار عوي، ەندىگى ءىسىم سەنىمەن ءتۇسسىن!
كەردەڭدەي باسقان شەپە شىعىپ كەتتى.
— قاناش، داۋدە بولسا، «قاسقىرويناقتىڭ» ۇڭگىرىندە، — دەدى ابا شەپە كەتكەن سوڭ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەدى شىڭعىس پەن زەينەپ قوسارلانا.
— وندا بولماعاندا قايدا كەتەدى؟ قۇس ەمەس ۇشىپ كەتەتىن اڭ ەمەس، ىنگە كىرىپ كەتەتىن؛ بالىق ەمەس، سۋعا سۇڭگىپ كەتەتىن...
— باي بولعي-اۋ، مەن بيدەمە ءبىلىپ كەلگەن ەكەن دەشەم، جويامال ما ەدى، ايتىپ وتيعانىڭ؟ — دەدى زەينەپ.
— ەندەشە، نەگە تىنتتىرمەدىڭ قالىڭ ادامعا ۇڭگىردى؟ — دەدى شىڭعىس.
— تىنتتىرمەگەنىم — «ەگەر تابىلا قالسا، قاناشتى كوپتىڭ كوزىندە ۇيالتپايىن ساعىن سىندىرمايىن» دەدىم.
— ەندى قالاي تاپپاقسىڭ؟
— مەن تاپپايمىن اناۋ جاتقان — قۇتپان تابادى.
«قۇتپان» دەگەنى، شىڭعىستىڭ قاسقىر الاتىن ءيتى. ءىرى دە، كۇشتى دە، جۇيرىك تە، باتىل دا بۇل يت، ءسىبىردىڭ «تايداي» دەيتىن كوكجال قاسقىرلارىن اڭشىلاپ ءجۇرىپ جەكە الادى ەكەن. الدەكىم قۇتپاندى كۇشىك كۇنىندە، بەس-التى جاسار شوقانعا تارتۋعا اكەپ بەرگەن، تۇقىمى «ايۋ العان» اتانعان قۇتپان، كۇشىك كۇنىنەن ەجەت تە، كۇشتى دە بولعان سوڭ، شوقان جاقسى كورىپ قايدا بارسا دا قاسىنان تاستامايتىن. يت تە ونى جاقسى كارىپ، قاسىنان قالمايتىن، جوق بولسا ىزدەپ تاپقانشا دامىل كورمەيتىن.
وقتىن-وقتىن اڭسىراپ دالاعا كەتىپ قالاتىن، كەيدە تەز ورالىپ كەي شاقتا بىرەر كۇن جوعالىپ تابىلاتىن، كەيدە ساۋ، كەيدە جارالانىپ قايتاتىن قۇتپان، شوقان قىلمىس جاسار كۇنى ۇيدە جوق بوپ، جايىلىمشىلار شوقاندى تابا الماي قايتقان شاعىندا كەلگەن ەدى. بۇل جولى دەنەسى قان-قان بوپ جارالانعان، ول — ۇيالى قاسقىرلارمەن تالاسۋىنىڭ بەلگىسى.
اسىعىس شەپە ابانىڭ سوزباق جاۋابىنا ىزا بوپ، مالداسىن قۇرا وتىرعان قالپىنان لىپ ەتىپ شارتا جۇگىنىپ الدى دا، قاسىندا جاتقان قامشىسىن ون، جاق ۋىسىنا بۇكتەي ۇستاپ، ەركىن سويلەيتىن اباعا:
— ءاي، نەمەنەگە بولدىرعان تۇيەدەي بۇرالاڭداپ تۇرسىڭ ءوزىڭ، تۋرا سۇراۋعا قيسىق جاۋاپ بەرىپ؟ «اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى» دەگەندەي، تابىلسا دا، تابىلماسا دا تۋراسىن ايت! — دەدى.
— تابىلادى! — دەدى ابا، سالماقپەن.
— قاپ، مىناۋ ءيتتىڭ بالاسىن-اي! — دەپ شەپە بۇكتەۋلى قامشىسىمەن كىلەم توسەلگەن جەردى بارلىق پارمەنىمەن پەرىپ-پەرىپ جىبەردى.
شىڭعىستىڭ بويىندا ونداي قايرات كورسەتەرلىك قۋات جوق ەدى. كۇرەڭ مارقا وقيعاسى باستالعالى، شوقاننىڭ حالى، ءوزىنىڭ حالى، ورداسىنىڭ حالى نە بولارىنا كوزى جەتپەي، وي-ساناسىن قاراڭعى تۇمان باسىپ العان، وكپەسى قابىنىپ، جۇرەگى تومەن تارتىپ، دەمىن زورعا الىپ وتىرعان. ەندى مىنە، ابا «تابىلادى» دەگەنمەن، ءسوز الگى ەتىنە قاراعاندا، ءالى تابا الماي كەلىپ وتىر. قايدان تابىلادى سوندا؟
اباعا وسى سۇراۋدى قويۋعا شىڭعىستىڭ القىنعان وكپەسى مەن قىسقان جۇرەگى مۇرشا بەرمەي، ەكى-ۇش رەت وقتالدى دا، دەمى ىقىلىق اتىپ، دىبىسىن شىعارا المادى.
— ءجاي تۇتىعىپ وتىرعان جوق ابا، — دەدى شەپە، شىڭعىسقا اشۋلى ءۇنىن وزگەرتپەي، — «تابىلادى» دەگەنى ءجاي ءسوز بۇنىڭ. ول ەندى تابىلمايتىن بالا!..
شەگىنەن شىعارا ۇرلەگەن قۋىقتاي تىرسىلداپ، بىرەۋ شەرتىپ قالسا جارىلىپ كەتكەلى وتىرعان زەينەپ، شەپەنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە، «اھ!» دەپ ايعايلاپ قالدى دا، تالىقسىعان بەينەمەن جانتايا بەردى. ابا جۇگىرىپ كەپ زەينەپتى قۇشاقتاي الدى دا، باسىن قاسىندا جاتقان جاستىققا سۇيەدى. ساسقالاقتاعان شىڭعىس، وت ورنىنداعى قاشقار قۇماندى الىپ كەپ، ايەلىنىڭ بەتىنە سۋ بۇرىكتى... تالىقسىعان جۇرەگى از دا بولسا تىنىس العانداي باسىن سۇيەگەن اباعا ۇلكەن كوزىن توڭكەرە قاراعان زەينەپ ءالسىز داۋىسپەن؛
— قايدان؟ — دەدى.
— ايەكە، ەسىڭدى جيناشى! — دەدى ابا جالبارىنعان داۋىسپەن،-«تابىلادى» دەگەن سوڭ تابىلادى.
— بار بولعىر-اۋ، — دەدى شىڭعىس اباعا كەيىپ، — ەكىۇشتى ءسوزىڭدى قويىپ، تۋراسىن نەگە ايتپايسىڭ؟
— ايتام، سۇلتانىم، ءبىراق ايەكەڭ مەن ەكەۋىڭە عانا.
— مەن نەگە بوتەن بولام؟ — دەدى شەپە دىڭكىلدەپ.
— تەك تابىلسا بولماي ما، تەنتەك اعا-اۋ؟ — دەدى زەينەپ ءالسىز داۋىسپەن. — ەستيىك، قايدان تابىلۋىن. بارا تۇر، تەنتەك اعا!
— ءسويتشى، كىشى اعا! — دەدى شىڭعىس جالبارىنعان داۋىسپەن.
شىعا تۇرۋعا مويىنداعان شەپە، قامشىسىن قولىنا تۇتا، ەسىك جاققا بەتتەي بەردى دە، بوساعاعا جەتە، ارتىنا قايرىلىپ، قامشىلى قولىن اباعا بەزەپ:
— ىلايىمدا تابىلسىن — دەدى قاھارلى ۇنمەن، — ەگەر تابىلمادى بار عوي، ەندىگى ءىسىم سەنىمەن ءتۇسسىن!
كەردەڭدەي باسقان شەپە شىعىپ كەتتى.
— قاناش داۋدە بولسا، «قاسقىرويناقتىڭ» ۇڭگىرىندە، — دەدى ابا شەپە كەتكەن سوڭ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەدى شىڭعىس پەن زەينەپ قوسارلانا.
— وندا بولماعاندا قايدا كەتەدى؟ قۇس ەمەس ۇشىپ كەتەتىن اڭ ەمەس، ىنگە كىرىپ كەتەتىن بالىق ەمەس، سۋعا سۇڭگىپ كەتەتىن...
— ەندى قالاي تاپپاقسىڭ؟
— مەن تاپپايمىن اناۋ جاتقان — قۇتپان تابادى.
— اۋزىڭا ماي! — دەدى قوسارلانىپ.
سالت اتقا قونىپ، قۇتپاندى قارعىسىنان ۇزىن قىل شىلبىرمەن جەتەككە العان ابا ونى ەركىنە جىبەرىپ، شىلبىردىڭ ۇشىن عانا قولىنا وراي ۇستاپ وتىردى. قۇتپاننىڭ كۇشتى ەكەنىن سوندا اڭعاردى، جەردى تىمىسكىلەي جۇگىرگەن قۇتپان، ابانىڭ سىرەستىرە تارتقان قارۋلى قولىن قارىستىرىپ، شىلبىردى ەكى قولىمەن اۋىستىرىپ ۇستاۋعا تۋرا كەلدى.
قۇتپان اسا ءيىسشىل ەدى. قار تۇگىل قارا جەردىڭ وزىندە، قۋعان اڭىن ءىزىنىڭ يىسىمەن تاۋىپ الاتىن. كۇشىك كۇنىنەن ءيىسى سىڭگەن شوقاندى دا ول جازباي تاباتىن. ءبىراق بۇل جولى اداستى ول. وعان سەبەپ — كۇندىز، قۇسمۇرىننىڭ تاقىرىندا شوقاننىڭ اسىق ويناۋى ەدى، سورتاڭ ءيىسى مۇڭكىگەن تاقىرداعى شوقاننىڭ يىسىنەن قۇتپان ايرىلىپ قالدى. ەندى قايتىپ تابۋدى بىلمەگەندەي، قۇتپان قىڭسىلاپ جانتالاستى. ابا سودان كەيىن ءيتتى ەركىنە قويا بەردى. يت ولاي-بۇلاي شاپقىلاپ، شوقاننىڭ «ورتابۇلاققا» بەتتەگەن ءىزىن تاپتى دا، زىمىراي جونەلدى. ابا دا ارتىنان شاپتى. ءبىراق جۇيرىك يت جەتكىزەر ەمەس، — ىلەزدە ءىڭىردىڭ قويۋلانا باستاعان قاراڭعىلىعىنا جوق بولدى... ءيتتىڭ ءىز تاۋىپ جونەلگەنىن اڭعارعان ابا «ءداۋ دە بولسا قاسقىرويناققا بارار» دەگەن جوبامەن، سايدىڭ جيەگىن جاعالاي جەلكەسىنە تارتتى...
قايدا بارارىن بىلمەي داعدارىپ وتىرعان شوقان مەن جايناق، قاراڭعى قالىڭ شىتىرماننىڭ ىشىنەن قۇتپاننىڭ اۋەلى سىبدىرى ەستىلىپ، ىلەزدە ءوزى كورىنگەن شاقتا، نە يت ەكەنىن بىلە الماي شوشىپ كەتىپ، ورىندارىنان ورە تۇرەگەلدى. شوقان سەزىمنىڭ سىلتەۋىمەن قىنىنداعى كەزدىگىنە جارماستى. يەسىن تاني كەتكەن قۇتپان «قورىقپاڭدار مەنمىن!» دەگەندەي ەركەلى ۇنمەن قىڭسىلادى دا، داۋسىن تانىپ «قۇتپان!» — دەگەن شوقاندى باسىنا سەكىرە باسسالدى. ونى قۇشاقتاي العان شوقاننىڭ كوزىنەن جاسى ىرشىپ كەتتى. ءيتتى جايناق تا تانىدى.
ءبىراق قۇتپان شوقانمەن ۇزاق قۇشاقتاسپادى. ول ىلەزدە جەرگە ءتۇسىپ، سول ماڭايدى يىسكەلەي تىپىرلاپ قىڭسىلاي باستادى.
— قاسقىر جۇرەتىن ورىن عوي، ءيىسىن ءبىلىپ تۇر!-دەدى جايناق.
— ياپىراي،-دەدى شوقان كوزىنىڭ جاسىن ساۋساعىمەن ءسۇرتىپ،ء-يتتى «ادامعا دوس» دەگەن راس ەكەن عوي! دوسجاران، ءاعا-ىنى... دەيتىن ادام اتاۋلىدان يت استى-اۋ، ىزدەپ كەپ!..
— مەن شە؟-دەدى جايناق.
— سەنىڭ ءجونىڭ بولەك قوي،-دەدى شوقان، جايناقتى قۇشاقتاپ.
سول كەزدە قىڭسىلاعان يت ۇلي بەرىپ ۇڭگىردىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى.
— ىشىندە قاسقىر بولماعان دا!-دەدى جايناق.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— بىرىنشىدەن، — قاسقىر ءيىسىن سەزبەسە يت كىرمەيدى، ەكىنشىدەن، — مانا، ەكەۋمىز ۇڭگىردە وتىرعاندا، سول جاق قۋىستان الدەنە ىڭىرانعان سياقتاندى. بولتىرىكتەرىن ەمىزگەن قانشىق پا دەپ ويلاپ قالدىم. ساعان ايتۋعا — ۇرەيلەنەر دەدىم.
— ەندەشە، ماعان دا ەستىلگەندەي بولدى سول دىبىس. مەن دە سەنى ۇيرەيلەندىرمەيىن دەپ ويلادىم.
سول ساتتە ۇڭگىر ىشىنەن ارس-ۇرس دىبىس ەستىلىپ قالدى.
— بولدى قىزىق! — دەدى جايناق. — قاسقىر بار ەكەن.
— نەسى قىزىق؟ — دەدى شوقان ۇرەيلەنىپ، — ءيتتى جارىپ تاستاماسا نە قىلسىن!..
— جارعىزبايدى، ءبىزدىڭ قۇتپان! — دەدى جايناق، — ونىڭ اپانعا كىرىپ قاسقىرمەن الىسۋى — ءبىر بۇل ەمەس، «تالايلارىن اپانىندا جاردى» دەيتىن اڭشىلار، «تالايلارىن تىسقا تىرىدەي سۇيرەپ الىپ شىقتى» دەيتىن...
سول ساتتە ارسىلداسقان دىبىستار ۇڭگىردىڭ اۋزىنا جاقىندادى دا، يت پەن قاسقىر جانتالاسا ارپالىسقان قيمىلمەن تىسقا شىعا كەلدى.
قايسىسىنىڭ باسىم ەكەنىن، ۇرەيلەنە قاراعان بالالار بىلمەي قالدى. الىسا كەتكىسى كەلگەن ولار باسسالۋعا كەزەك-مەزەك ۇمتىلادى دا، ارتقى اياقتارىنا ورە تۇرەگەپ، اۋىزدارىن دەنەلەرىنە دارىتپاي، الدىڭعى اياقتارىمەن ءبىرىن-بىرى سەرپىپ جىبەرەدى...
وسىنداي ارپالىستىڭ ۇستىندە، اياقتارىن تىرەي تىك تۇرەگەلگەن قاسقىر مەن ءيتتىڭ اراسىنا، شوقاننىڭ قالاي كىرىپ كەتكەنىن جايناق اڭعارماي قالدى. شوقان كەيىن شەگىنگەندە، شالقالاقتاپ قۇلاي بەرگەن قاسقىردىڭ ۇستىنە قۇتپان مىنە ءتۇستى دە، القىمىنان قاپسىرا قاۋىپ قاتتى دا قالدى. قاسقىر اياقتارىن سەرپىپ جانتالاسۋدا...
— بىردەمە ىستەدىڭ بە؟ — دەدى جايناق شوقانعا.
— قاسقىردىڭ قارنىن كەزدىكپەن ەسىپ جىبەردىم.
— جىگىت ەكەنسىڭ! — دەدى جايناق، شوقاننىڭ ەرلىگىنە ريزا بوپ.
دىبىسى قىرىلداپ شىققان يت قاسقىردىڭ القىمىن ورشەلەنىپ سىعا ءتۇستى. قاسقىردىڭ قيمىلى باسەڭدەي ءتۇستى... سول شاقتا، جوعارعى جاقتان اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. «كىم؟» دەگەندەي بالالار اڭىرا قالدى.
«قاناش!» دەگەن اقىرىن داۋىس ەستىلدى..
— ابا! — دەدى شوقان.
اتىن جەتەكتەگەن ابا تەمەن تۇسكەنشە، يت قاسقىردى تۇنشىقتىرىپ تا ۇلگەرگەن ەدى. سوندا دا اۋزىن القىمىنان الماعان.
سىبىرلاعان داۋىسپەن قۇشاقتاي امانداسقان اباعا بالالار يت پەن قاسقىر جايىن ايتتى. قاسقىردى كورسە — ولگەن. ءيتتىڭ مىنەزى اباعا بەلگىلى: «كۇشىم-كۇشىم!» دەپ اۋەلى جاياسىنان، ودان — جوتاسىنان، ودان — موينىنان سيپاپ كەپ، ماڭدايىنان الدەنەشە سيپاعانشا ول العان اڭىن بوساتقان ەمەس. وندا دا، سىر-مىنەز ادامىنا عانا، بىلايعى جۇرتتى ماڭىنا دا بارعىزبايدى، بارام دەگەندەردى قاۋىپ تاستايدى.
ابا سولايشا سيپالاعاندا قۇتپان ادىرايا قاراپ قويدى دا، «سەن بە ەدىڭ؟» دەگەندەي قاپسىرعان اۋزىن قاسقىردىڭ تاماعىنان الماق بولدى. ءبىراق، الا المادى: جاعى قارىسىپ قاپتى!.. ونداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك ەكەنى اباعا بەلگىلى. ول ءيتتىڭ جەلكەسىنەن دە. القىمىنان دا سيپالاپ، سىرەسكەن سىڭىرلەرىن ەپپەن بوساتتى. جاقتارى سودان كەيىن ارەڭ اشىلعان يت، ورنىنان تۇردى دا، اناداي جەرگە بارىپ، ەتبەتىنەن جاتىپ، ەزۋلەرىن تىلىمەن جالاي باستادى. ونىسى-سىباعا تىلەگەن بەلگىسى. اڭ العانداعى ونىڭ سىباعاسى، سول اڭنىڭ قانى سۋىماعان جۇرەگى. سول جايىن بىلەتىن ابا شوقاننىڭ كەزدىگىن سۇراپ الدى دا، قاسقىر تەرىسىن توسىنەن شابىنا قاراي ىرەپ جىبەرىپ، ءتوس تەرىسىن ەتىنەن اجىراتىپ، ءتوستى قابىرعادان سوگىپ، ىشىنە قولىن تىقتى دا، جىبىرلاۋىن دوعارماعان ىستىق جۇرەكتى سۋىرىپ الدى. قۇتپاننىڭ لاقتىرعان كەسەك تاماقتى قاعىپ الاتىن ادەتى بولۋشى ەدى. قاسقىردىڭ ءتوسى سوگىلىپ جاتقان كەزدە، سىباعاسى اسارىن بىلگەن ول، ورنىنان تۇرە كەلدى دە، «ءما، قۇتپانىم!» دەپ ابا جوعارى قاراي لاقتىرعان جۇرەكتى الدىڭعى اياقتارىن كوتەرە تىك تۇرىپ اۋزىمەن قاعىپ الدى...
— ال، ۇيگە بارامىز با، ەندى؟ — دەدى ابا بالالارعا.
— مەن بارمايمىن، — دەدى شوقان.
— نەگە؟
— ءىستىڭ اياعى نەگە سوعارىن كۇتەم.
— قايدا؟
— وسى ۇڭگىردىڭ ىشىندە.
— تەك، ويباي! — دەدى ابا شوشىعانداي.
— ونىڭ نەسى بار؟
— جاۋ جاعى تاۋىپ الادى.
— قالاي تابادى؟
— ەڭ الدىمەن، قۇتپان تاۋىپ بەرەدى. سەنى بۇل ارادا كورگەن يت ماڭايىڭنان شىقپايدى دا، كوپتىڭ كوزىنە شالىنادى. «ۇستاپ بەردى» دەگەن سول بولادى.
— ءوزى نە بولىپ جاتىر؟ — دەپ سۇرادى شوقان.
— ازىرگە بەلگىسىزدەۋ، — دەدى ابا. — ماڭايدا ءجۇرىس-تۇرىستاردىڭ، شابىستاردىڭ كوبەيۋىنە قاراعاندا، ورداعا ۇقساستىعى بارلار، قاسقىرداي ۇلىسىپ جينالىسىپ جاتقانعا ۇقسايدى:
— راس، — دەدى، سوتقارلىعىنىڭ ارتى شيەلەنىسۋگە اينالعانىن شامالاعانداي بولعان شوقان، — سويتەدى. ارينە، اسىرەسە، ەسەنەي مەن قوجىق. ءبىراق نە ىستەيدى ۇلىپ تابىسقاندا؟ مىلتىققا قايسىسى قارسى شابا الادى.
— قاي مىلتىق؟-دەدى ابا تۇسىنبەي.
— بەكىنىستى ايتام!
ەندى عانا تۇسىنگەن اباعا كەنەتتەن ءبىر وي كەلىپ كەتتى: «داۋدىڭ داۋىلى باسىلعانشا، — دەپ ويلادى ول، — وسى قانات، سول بەكىنىستى پانالاي تۇرسا قايتەدى؟ ەڭ بەرىك پانا سول عوي، بۇعان!».
بەكىنىسكە بارعىسى كەلمەگەن شوقاندى، ابا ءوز جانىنان ءسوز جاساپ قورقىتتى.
— سەنى ۇرەيلەندىرمەيىن دەپ ايتا الماي وتىرعان ءسوزىمدى ەندى امالسىز ايتۋعا تۋرا كەلەدى، -دەدى ول قىنجىلعان سياقتى ۇنمەن، — ەسەنەي دە، قوجىق تا وسى ماڭدا ءجۇر ەكەن عوي. «تورەلەر مەنى باسىندى، مالىما پىشاق جۇمساي باستادى، ەگەر العاشقى ادىمىندا تىيىپ تاستاماسا، ولار مالدان قۇرىق، باستان سىرىق ايىرماۋعا كىرىستى؛ «وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋادى»، دەگەندەي تورەنىڭ بۇگىن ماعان سۇعىنعان پىشاعى، ەرتەڭ كەرەي مەن ۋاقتىڭ وزگەسىنە دە سۇعىنادى. نە ايتادى بۇعان، ەسەنەي مەن قوجىق؟» دەپ وتەي ولارعا كىسى سالادى. «ۇركەيىن دەپ تۇرعان جىلقىنىڭ قۇيرىعىنا جاپىراق بايلاسا نە جورىق» دەگەندەي، الگى حاباردى العاننان كەيىن، ەسەنەي-كەرەيگە، قوجىق-ۋاققا ات شاپتىرىپ، ۇران شاقىرىپ جاتىر دەيدى...
— ۇرانداسقاندا نە ىستەيدى؟ — دەدى شوقان.
— قايدام، نە ىستەيتىنىن؟ — دەپ ويلانعان بولعان ابا، ىلە جانىنان تاعى ءبىر ءسوز شىعارا قويدى، — «ايرىلار تامىر ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى» دەگەندەي، — دەدى ول، — وشىگىپ جۇرگەن ەسەنەي مەن قوجىق، «پىشاقشىنى قولىمىزعا بەرمەي بىتىسپەيمىز» دەپ وتىرىپ السا قايتەمىز.
— قولىنا بەرگەندە نە ىستەيدى؟ — دەدى شوقان، «ءجايباراقات» بولا قالعان تۇرىنەن شيراڭقىراپ.
— ايتپا، قالقام، ونى! — دەدى ابا جالبارىنعان داۋىسپەن، — قۇداي وعان كەلتىرمەسىن!.. ەگەر كەلتىرسە...
ار جاعىن ايتا الماعانداي ابا قۇمىعىپ قالدى.
ابانىڭ سوزدەرىن شىنعا جورىپ، ۇرەيلەنىپ وتىرعان جايناق:
— تورەتاي، سول دۇرىس قوي! — دەدى شوقانعا.
— نە دۇرىس؟ — دەدى شوقان.
— بەكىنىسكە بارىپ پانالاۋ.
— مەن دە سونى دۇرىس دەيمىن! — دەدى ابا، جالبارىنعان داۋىسپەن. — جاۋدىڭ بەتى جامان. ول كوپ تە، ءبىز از. ەسەنەي مەن قوجىقتىڭ قالىڭ قولى لاپ قويسا، توتەپ بولار كۇش جوق، ولارعا بەكىنىس توتەپ بولا المايدى.
— ەندەشە، مەن نەگە تىعىلام؟ — دەدى شوقان.
— «اۋىلعا شاپسا» دەگەنىم عوي. بەكىنىس ءوز ماڭايىنا مىڭ سان قول بولسا دا جولاتپايدى. ارانداي تىزىلگەن قالىڭ مىلتىققا كىم قارسى شابا الادى؟
— سول مىلتىقتارىن اۋىل اينالاسىنا قۇرماي ما؟
— وندا بەكىنىستى قالاي قورعايدى؟
شوقان توسىلىپ قالدى.
— تاعى ءبىر ءسوزدى ايتپاي امالىم جوق، — دەدى ابا، — اكە-شەشەڭنىڭ دە ايت دەگەنى وسى ەدى...
— ولاردىڭ وزدەرى نە ىستەپ وتىر؟ — دەدى شوقان، ابانىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— نە ىستەپ وتىر دەيسىڭ؟ — دەدى ابا، جىلامسىراعان داۋىسپەن. — شىقپاعان جاندارى وتىر، اسىرەسە، ءايا اپامنىڭ. سەنىڭ حالىڭدى ويلاپ زارەلەرى جوق...
— مەن تابىلماسام، ولاردىڭ ءوزىن باسسالماي ما، كەرەي، ۋاق؟
— «بالتا كوتەرىلگەنشە، اعاش جال تابادى» دەگەندەي، — دەدى ابا، — ەستۋىمشە، كەرەي مەن ۋاقتىڭ جەلىگۋلەرى پاتشانىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، ولاردى كۇشپەن تىيۋ ءۇشىن، ورىنبوردان دا، ومبىدان دا قارۋلى قالىن، اسكەر جىبەرگەلى جاتقان كورىنەدى. حان-يەمنىڭ ويى، سولار جەتكەنشە، كەرەي مەن ۋاقتى الداستىرىپ ۇستاي تۇرۋ. جەتكەننەن كەيىنگىسىن ءوزى بىلە جاتادى عوي.
مىنا سوزگە شوقاننىڭ كوڭىلى ەلەڭدەپ قالدى. شاراسىزدىقتان قالاي شىعۋدىڭ امالىن بىلمەي تۇرعان ونىڭ قاراڭعى ماڭىنان، ءۇمىت ساۋلەسى جىلتىڭداعانداي بولدى، سوندىقتان، «ريزالاس، تورەتايىم بەكىنىسكە بارا تۇرۋعا!» دەپ جالبارىنعان اباعا «جارايدى» دەدى.
— اكەم قايتەدى، سوندا؟ — دەگەن سۇراۋىن شوقان قايتالادى.
— ونىڭ ءبىر ءجونى بولار، — دەدى ابا، — «ەل بار، جۇرت بار» دەگەندەي، ابىلاي اتاڭنىڭ قارا شاڭىراعىن جاۋعا جىقتىرىپ قويماس. جاۋدىڭ ءوزى دە ول شاڭىراققا باتىپ شابا الماس. ولار اكەڭدى سەن ارقىلى السىرەتۋگە تىرىسادى. ىزدەگەن سەن تابىلماساڭ نە ىستەيدى اكەڭە؟ اكەڭ قىسىلىپ بارا جاتسا، «ىزدەدىم، تاپپادىم، نانباساڭ ءوزىڭ ىزدەس» دەيدى. نە بولماسا، «سەندەر زورلاپ اكەتپەسەڭدەر، قالىن، ەلدىڭ ىشىنەن قايدا جوعالادى بالام؟ قايتارىڭدار بالامدى، ايتپەسە، ءبىر بالاعا، ءجۇز بالا تولەتەم!» دەپ وزدەرىنە پالە سالادى.
قانشا ءشايىرعول دەگەنمەن، مىنا ءسوز دە شوقاننىڭ كوكەيىنە قوندى.
— ءبىراق، مەن — دەدى ول، — بەكىنىسكە جالعىز بارمايمىن، جايناقپەن بارام.
— ول دا بولسىن، — دەدى ابا، — وندا جايناق ەكەۋىڭ مەنىڭ اتىما مىنگەسىڭدەر دە، بەكىنىسكە ءدوڭنىڭ كول جاق ەتەگىمەن تارتىڭدار. كۇزەتتەگى سولداتتار شوقاننىڭ كەلەرىن بىلەدى. ول ماڭايدان باسقا بەيساۋات ادام جۇرمەيدى.
مىنگەسكەن بالالار سىلتەگەن جوبامەن بەكىنىسكە تارتتى. ابا «ەرتەڭ كەلىپ تەرىسىن سويىپ الارمىن دا، بولتىرىكتەرىمەن قاپقا سالىپ الىپ قايتارمىن» دەگەن ويمەن قاسقىردىڭ ولگەن قانشىعىن، ۇڭگىردىڭ ءبىر قابات ىشىنە تىقتى دا، ءوزى جاياۋلاپ ورداعا قايتتى. ەرتەڭىنە الا كوبەدە كەلىپ بايقاسا، قانشىق جوق! ءار جەردە بۇرقىراعان ءجۇن-جۇرقالارىنا، ءبىر جەرلەردە شاشىلعان سۇيەك-ساياعىنا قاراعاندا، باسقا قاسقىرلار جەپ كەتكەن. بولتىرىكتەردىڭ جاتقان جەرىن تاپتى، وزدەرى جوق. ولاردى دا باسقا قاسقىرلار جەپ كەتتى مە، الدە، اكەسى كەلىپ، وزگە ورىنعا تاسىپ اكەتتى مە، قۇدايىڭ ءبىلسىن.
كەشەگى تۇندە بالالارعا ايتقان جورامالىن، ابانىڭ اۋزىنا «پەرىشتە» سالعان ەكەن. كۇرەڭ مارقا اڭگىمەسى باستالعان شاقتا، بۇل جاققا «شىرپى-شيگە» قاتىناسۋ نيەتىمەن بەتتەگەن ەسەنەي، وباعاننىڭ ورتا تۇسىنداعى قاراوبا توڭىرەگىن جايلاعان سيباننىڭ كۇڭگەنە رۋىندا قوناقتاپ جاتىر ەدى. كۇرەڭ مارقا اڭگىمەسى وعان الدەقايدا وسكەن تۇرىندە جەتتى.
— وتەيدىڭ بيىل جاز ىرگەسىن بولۋىنە ەرەگىسىپ،-دەدى حابار ايتۋشى، — شىڭعىس جايلاۋدان قايتىپ كەلە جاتقان ونىڭ بارلىق مارقاسىن سايعا بىتكەن شىتىرمان ىشىندە ماۋىزداتىپ تاستاپتى. بۇل جۇمىستى وزگەگە ەمەس، ءوزىنىڭ بالاسى — شوقانعا ىستەتىپتى. قىلىعىن قىلىپ العان ول بالا، ءقازىر اسكەرلىك بەكىنىسكە پانالاپ جاتىر دەيدى. وتەي تەڭدىك سۇراپ كىسى سالسا، شىڭعىس «بىلگەنىن قىلسىن» دەپ مىقتىلىق ايتىپ، شاشاسىنان كەلتىرمەيدى دەيدى...
قوجىق بۇل كەزدە قۇسمۇرىنعا جاقىن جەردەگى قاراسۋ وزەنىن جايلاعان ۋاقتىڭ قارامان رۋىندا قوناقتاپ جۇرەدى. وعان كۇرەڭ مارقا اڭگىمەسى ەسەنەيدەن دە وتە ءتۇسىپ جەتتى.
ەسەنەي مەن قوجىق ءوز ارا ات سالىسىپ حابارلاستى دا، اڭگىمەنىڭ بايىبىنا بارماستان-اق، ەلدى شىڭعىسقا قارسى كوتەرۋدىڭ امالىنا كىرىستى. ولاي كوتەرۋ وڭاي ەدى. قۇسمۇرىن دۋانىنا ون ءۇش جىل اعا سۋلتان بولعاندا، شىڭعىستىڭ ازۋى مەن تىرناعى باتپاعان اۋىل كەم دە كەم، اسىرەسە قۇسمۇرىن كولىنە جاقىن تۇستاعى اۋىلداردان.
جۇرتتى جەلىكتىرۋ جابدىعىنا كىرىسكەن ەسەنەي مەن قوجىق، اۋەلى قۇندىزدى جاعاسىندا جاسىرىن باس قوسىپ الدى.
— بۇل بىلاي دا لىپ ەتكەلى تۇرعان ءورت ەدى، — دەدى ەسەنەي، — سونى تۇتاتىپ جىبەرۋگە وتەيدىڭ قوزىسى سەبەپ بولدى. سىلتاۋ تابىلدى. ەندى وسىنى پايدالانۋ كەرەك. سەن — «جاۋباسارلاپ»، مەن — «ۇشپايلاپ» ەكى جاقتان ۇران شاقىرساق، كەرەي، ۋاقتىڭ سويىل سوعار ەركەگىنەن اتقا قونباعان جان قالمايدى. ولار قۇسمۇرىننىڭ قىرقاسى تۇگىل، كولىنىڭ اۋماعىن دا الدەنەشە وراپ الۋعا جەتەدى. شىڭعىستىڭ سۇيەنىپ كەلگەنى بەكىنىستەگى سولداتتار. سانى — بىرەر جۇزدەي عانا دەيدى. نە بىتىرەدى ولار سۇيەنىش بولىپ؟ كوپكە توپىراق شاشا الا ما؟
— ەشتەڭە دە ىستەي الماس، — دەدى قوجىق كەيدە جيىلەنىپ كەتەتىن كەكەشتىگى بۇل جولى ازايىپ، ازداپ تۇتىققانمەن، سوزدەرىن ەركىن ايتىپ، — مەنىڭ ءقاۋىپىم باسقادا.
— نەدە؟
— ابىلايدى العاش حان كوتەرىپ، التى اق وتاۋ تىگىپ، التى قىزىن بەرگەن، التى ءجۇز جىلقى، التى مىڭ قوي بەرگەن اتىعاي مەن قاراۋىل دەسەدى عوي. مىناۋ اڭگىمە كوتەرىلىپ، كوڭىلىنە ءقاۋىپ ۇيالعاننان كەيىن، شىڭعىس سولارعا جاسىرىن ات شاپتىرىپ، «كەرەي، ۋاق ورداسىن تالاۋعا جيىلىپ جاتىر، قايتەدى ەكەن، اتىعاي، قاراۋىل؟ تالاتىپ قويا ما ەكەن، قورعاي ما ەكەن؟» دەپتى دەيدى. سوعان سەگىز اتا-قاراۋىل ون ەكى ءاتا-داۋىت دۇرلىگىپ، باستىعى قاناي بي مەن قۇرىمسى بي بوپ، جىگىت جيناپ جاتىر دەيدى.
— تاعى نە دەيدى؟ — دەدى ەسەنەي.
— ءبىر قاۋەسەتتەرگە قاراعاندا، — دەدى قوجىق، — تورعاي جاعىنداعى توقال — ارعىن دا جىگىت جيناپ جاتقانعا ۇقسايدى. ابىلايدىڭ بيلەرى مەن باتىرلارى: قاز داۋىستى قازىبەك، شاق-شاق جانىبەك، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي عوي. سولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ەلدەرى، — «ابىلاي ورداسىن شاپتىرمايمىز» دەپ جينالىپ جاتقان سياقتى.
— تاعى؟
قوجىق ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرا الماي تۇتىعىپ قالدى.
— وتتاپ وتىرسىڭ، كەكەش يت!-دەدى ەسەنەي، ەركىن سويلەيتىن قوجىققا.
— نە-نە-تەگ-گ-گە؟-دەدى قوجىق.
— جينالا بەرسىن، اتىعاي — قاراۋىل. باسقالارى جينالسا دا مەيلى! جاۋمەن ساناسىپ سوعىسپايدى. جابىلام دەسە جاسانىپ قارسى تۇرامىز. ۋاق اتاڭنىڭ بالاسى-سەن اتىعاي -قاراۋىل جاققا يە بولاسىڭ، مەن كەرەي اتاۋلىنى ەرتىپ، قىپشاق پەن ارعىن كەلەتىن جاققا يە بولام. سوندا قورشاۋدا قالعان ورداعا ولار قالاي پانا بولا الادى؟ جانە قاڭعىرعان جالعىز ءۇيلى تورەنى قورعايمىن دەپ كەرەي، ۋاقتىڭ قالىڭ قولىمەن قالاي شابىسا الادى ولار؟ قورعايتىن قاي ءبىر وردا بۇل؟ ءقازىر بۇل — حاننىڭ ورداسى ەمەس، ورىس پاتشاسى تىكتىرگەن بالاعان عانا. سول ءۇشىن مال باسىن بايگەگە تىگەتىن، جىندى ما، ارعىن مەن قىپشاق؟
— ويتە المايدى، — دەدى ەسەنەي، كەكەشتەنە سويلەۋگە ازىرلەنىپ كەلە جاتقان قوجىقتى بوگەپ، — ءبىراق قاپى بولماۋ ءۇشىن جانە شىڭعىستىڭ ۇرەيىن ۇشىرۋ ءۇشىن قاپتاعان قالىڭ قول، قۇسمۇرىن كولىنىڭ اۋماعىن تەز قاماۋ كەرەك.
— سونداعى تۇپكى ۇستار ءسوزىمىز نە بولادى؟ — دەدى قوجىق.
— «ەكىنىڭ ءبىرى» دەيمىز «نە بالاڭدى تىرىدەي قولىمىزعا بەر، نە ىستەۋدى ءوزىمىز شەشەمىز نەمەسە بىزگە وكپەلەمە، ار جاعىن نايزانىڭ ۇشى بىلەكتىڭ كۇشى شەشەدى» دەيمىز....
— ما-ما-ماقۇل! — دەدى قوجىق.
«اعاش قامشى كوپ، اتتاناردا جوق» دەگەندەي، كەرەي مەن ۋاقتىڭ قاپتاعان قالىڭ قولى قۇسمۇرىن كولىنىڭ جان-جاعىنا شوعىرلانا باستاعان شاقتا، شىڭعىسقا دوسپىن دەيتىن ادامداردىڭ ىلۋدە بىرەۋى عانا بولماسا، وردا ماڭايىنا جولاي المادى. وزگەنى بىلاي قويعاندا .«جاۋ قايدالاپ؟» دامىل بەرمەيتىن «ات، شاپ!» تاڭ اۋزىن جاپپايتىن، باسقارعان ەلىنىڭ شىڭعىسقا جاۋىعۋىنا باس سەبەپ بولعان شەپەنىڭ ءوزى، ورداعا قاۋىپ-قاتەر تونە باستاعان شاقتا، ەلەۋسىز زىتىپ وتىرعان. قايدا كەتكەنى بەلگىسىز. «اتا دوسىڭمىن» دەيتىن وتەي دە كەرەي مەن ۋاقتىڭ اۋقىمىنان شىعا الماي، تىلەكتەستىگىن شىڭعىسقا استىرتىن جەتكىزىپ، كوزگە دە، سوزگە دە تۇسە الماي وتىر.
وسىنداي قىسىڭقى ۋاقىتتا، قازاق اتاۋلىدان شىڭعىستىڭ قاسىندا قالعان بەلگىلىكتى ادامدار كۇرلەۋىت رۋىنان شىققان — ساتىبالدىنىڭ جامانق ۇلى مەن قانجىعالى رۋىنداعى بەدەلدى ادامنىڭ ءبىرى ءارى ءبيى — مەڭدەكەنىڭ شاڭكىسى. «كۇرلەۋىت تە، قانجىعالى دا قۇسمۇرىن دۋانىندا از رۋلار، ءارقايسىسى ەڭ كوپ دەگەندە — ءجۇز ۇيدەن عانا. ۇلپاندى العاننان كەيىن ەسەنەي بايان اۋلا ماڭايىن مەكەندەيتىن قالىڭ كۇرلەۋىتتەن ءوز قايىن جۇرتى وباعان بويىنا كوشىرىپ العان، سولاردىڭ ىشىندە، «قىرىق مىڭ جىلقى ءبىتىپتى-مىس» دەيتىن اتاقتى نياز بايدىڭ ۇرپاعى جامانقۇل اقىن دا كەلگەن. قانجىعالى رۋىنىڭ دا قالىڭى ەرەيمەن تاۋىنىڭ ماڭىندا. ابىلايدىڭ ەكى بالاسى — ءۋالى مەن قاسىم حاندىققا تالاسقاندا، شاڭكىنىڭ اكەسى — مەڭدەكە ءۋالىنى جاقتاعان، سوندىقتان حان بولعان ءۋالى ونىڭ ارعى اتاسى — تەڭىزباي تۇقىمىن ەرەيمەننەن كوشىرىپ، قازىرگى سارىكول (ۋريسك) اۋدانىنىڭ «وتىناعاش» دەگەن ورماندى، شۇرايلى جەرىنەن قونىس بەرگەن.
ەركىنە سالسا، جامانقۇل — كۇرلەۋىت، شاڭكى — قانجىعالىسىن ەرتە كەلەر ەدى. ويتە المادى ولار. سەبەبى بۇل اراداعى كۇرلەۋىت اۋىلدارىنىڭ بايى دا، بەگى دە ەلتىننىڭ جىگىتى، ول — ەسەنەيدىڭ اپاسى — ماتايدان تۋعان جيەن، سوندىقتان تىلەگى ەسەنەي جاقتا. جىگىتتىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرعان كۇرلەۋىت، ودان ۇلىقساتسىز اياعىن قيا باسا المايدى. جامانقۇلدىڭ جالعىز دا بولسا كەلگەن سەبەبى قۇسمۇرىن دۋانى اشىلىپ، شىڭعىس اعا سۇلتانى بولعالى ۇيىنەن شىقپايتىن اقىنى. جامانقۇلدىڭ سۋىرىپ سالما اقىندىعىندا دا، حالىق جىرلارىن بىلۋىندە دە ءتۇپ جوق. حالىق ادەبيەتىن جيناپ جۇرەتىن شىڭعىس، ودان تالاي جىرلاردى جازدىرىپ العان. «بەس جاسىنان حات تانىدى» دەيتىن شوقان دا تەنتەكتىك قىلىقتارىنىڭ اراسىندا اكەسىنىڭ حالىق فولكلورىن جازۋ ىسىنە جاردەمدەسىپ قوياتىن. مىسالى، ءبىز شوقاننىڭ جاريالانعان عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن جامانقۇل ايتاتىن «ەدىگە» جىرىن اكەسىنە التى جاسىندا قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرگەنىن بىلەمىز. جامانقۇل شىڭعىسقا شىنىمەن بەرىلگەن ادام. سوندىقتان ونىڭ «باسىنا قاتەر تۋدى» دەگەن حاباردى ەستىگەن سوڭ اعايىندارىنىڭ «ەلدەن ءبولىنىپ قايدا باراسىڭ؟ جاۋدىڭ تورىنا ءتۇسىپ جازىم بولارسىڭ» دەگەنىنە قاراماي، شىڭعىسقا قارسى توپتالىپ جۇرگەندەردىڭ ارا-اراسىمەن ورداعا جەتتى، دوسىنىڭ قاسىنان قوزعالماي وتىرىپ الدى.
شاڭكىنىڭ قانجىعالىنى ەرتە الماعان سەبەبى بۇل رۋدا جادىگەردىڭ اساۋبايى دەيتىن، ورتا جۇزگە اتى جايىلعان شەشەن بولعان، ءوزى كەدەي بولعان. جولاۋشىلاپ جۇرگەن شىڭعىس ءبىر ساتتە اساۋبايدىڭ اۋلىنا كەز كەلىپ، سوندا شەشەن دۇرىستاپ قوناعاسى بەرە الماسا كەرەك، شىڭعىس سونى كەك كورىپ، قانجىعالىداعى بەكسارى دەيتىن داۋكەس بىرەۋگە: «اساۋباي وتىرعان «قورقىلداق» اتامنىڭ جەرى ەدى، اكەم ۇمبەتتەن، اساۋبايدىڭ اكەسى جادىگەر تارتىپ الدى، سول جەردى وزىمە قايتارىپ بەر» دەپ دۋانعا ارىز جازدىرعان. قولىنا تۇسكەن ارىزدى، شىڭعىس بيلەرىنىڭ قاراماعىنا بەرگەن. سوندا شەشەن اساۋباي، بەكسارىنى سوزدەن جىعىپ، بيلەر جەر اپەرۋدىڭ ورنىنا وزىنە ات، شاپان ايىپ سالعان. شىڭعىس «اتىن ارۋاققا كەشەسىڭ» دەپ، شاپان ورنىنا بەكسارىدان اساۋبايعا ءبىر تايشا اپەرگەن ەكەن دەسەدى. سوندا اساۋباي شىڭعىسقا:
ويلاماپ ەدىم بۇلايشا اپەرگەنىڭ ءبىر تايشا، بەكسارىداي بۇزىقتار، وتىرىك ارىز جازۋدان تىيىلار ەندى قالايشا؟ دەپتى. ارالارى سودان شالعايلانعان اساۋباي، قانجىعالىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن شاڭكىگە ەرتپەي ۇستاپ قالدى. ازشىلىعى ەرۋگە جۇرەكسىندى. شاڭكى اتادان التاۋ ەدى، سولاردان وزىمەن تەتەلەس ءىنىسى — شاۋىپكەل باتىر عانا ەردى.
شىڭعىستىڭ ورداسىنا ورنىققان جامانقۇل مەن شاڭكەگە بالتا رۋىنان شىققان، بىزگە وتكەن تاراۋلاردان بەلگىلى-تۇرسىنباي باتىر عانا قوسىلدى. جاسى جۇزدەن اسقانمەن، سالت جۇرۋدەن قالماعان ول، «ابىلايدىڭ ورداسىنا شابۋىل جاسالىپ جاتىر» دەگەن حاباردى ەستىدى دە، «حان اعام تۇسىندا قىرىق جىل قورعاعان قارا شاڭىراقتى تالاتىپ، ۇيدە قالاي وتىرام» دەپ، ءبىر نەمەرەسىن ەرتىپ اتقا قوندى. ەرتەرەك كەزدە، ءبىر جورىقتان قايتقان ونىڭ ۇيىندە «ابىلايدىڭ الا تۋى» قالىپ قويعان ەدى، ول وسى تۋدى قولىنا ۇستاي، قارۋ-جاراعىن اسىنا اتتاندى دا، ورداعا تۇسپەستەن تۋىن قۇسمۇرىن قىرقاسىنىڭ تۇمسىعىنا تىگىپ، «كەلەر جاۋ بولسا وسى ارادا كۇتەمىن!» دەپ، جاتىپ الدى. شاقىرعان اۋىلدارعا بارمادى ول. سىيلايتىن ادامدار ۇستىنە كۇركە تىكتى دە؛ استى اپارىپ بەردى.
ەسەنەيدى قولداۋشىلار كۇن ساناپ مولايا ءتۇستى. قۇسمۇرىن قىرقاسىنىڭ باتىسىنداعى «حانجاتقان» سايىنا تالاي اق ۇيلەر تىگىلىپ قالدى. ەسەنەي «بۇل جيىننىڭ شىعىنىن ءوزىم-اق كوتەرەم» دەپ، سويىستىققا ءجۇز شامالى بايتالى بار قىسىراق ۇيىرلەرىن، «ساۋىنعا» دەپ، تورت-بەس ايعىردىڭ ءۇيىرىن الىستاعى وتارىنان ايداتىپ الدى، قىمىزدى ول «جۇرت قانىپ ءىشسىن» دەپ «تايجۇزگەنگە» قۇيدىردى.
قول قالىڭداي ءتۇستى. ەسەنەي ونىمەن قاناعاتتانباي انا جىلى شىڭعىس قونىسىنان قۋىپ، تورعاي جاققا ايداپ جىبەرگەن اقتاشى رۋىنىڭ اتاقتىسى مامىققا، سول قۋعىندا ۋاقتىڭ جۇڭگو اتالاتىن رۋىنا پانالاپ جالعىز ءۇي قالعان كەتەبايدىڭ ساداعىن جۇمساپ، «ءوش الار كەزى جەتتى، اقتاشى جينالىپ كەلسىن دە، شىڭعىستى بىزبەن بىرگە شاپسىن»، دەپ حابار ايتتى. كەكتى اقتاشىنىڭ قارۋ ۇستارلىق ەركەك — كىندىكتىسى اتقا قونىپ، «حانجاتقانداعى» توپقا كەپ قوسىلدى.
كومىر قازاتىن كاسىبىنەن ايرىلعان تاعىش رۋىن باستاپ جۇرگىمبەك باتىر كەلدى. انا جىلى قونىسىنان اۋداراردا قارسىلىق بىلدىرگەن ونى، شىڭعىس «يت جەككەنگە» جەر اۋدارىپ، سودان جاقىندا عانا ورالعان ەدى. سوندىقتان شىڭعىسقا ول دا ولەردەي ءوش.
وسىنشا قالىڭ قول، قۇسمۇرىننىڭ قىرقاسىندا شەكيىپ وتىرعان حان اۋىلىن الدەقاشان باس سالار ەدى دە، كۇل-تالقانىن شىعارار ەدى. ويتپەي سالقىنىن الىستان سالۋىن، شىڭعىس «بەكىنىستەگى اسكەردەن قورقۋى» دەپ ءتۇسىندى. جان-جاقتان تورلاي باستاعان قالىڭ قولدىڭ نەگە، نە ماقساتپەن جينالۋىنان، شامراي حاباردار. قاي تۇستا كىمدەر توپتالۋىن ولاردى كىمدەر باسقارىپ ءجۇرۋىن، شىڭعىس وعان كۇن سايىن الدەنەشە رەت حابارلايدى. حالدىڭ اۋىرلاپ بارا جاتقانىن كورگەن شامراي، العاشقى كۇندەرى-اق، توپتالعانداردى زەڭبىرەكتىڭ استىنا الىپ، بىت-شىتىن شىعارۋ، ءسويتىپ بەتتەتپەي تاستاۋ ەدى. ولاي ىستەۋگە شىڭعىس قورىقتى، — «بىلاي دا وشىگىپ وتىرعان ەلدەردى، ودان جامان وشىكتىرىپ الارمىن» دەپ قاۋىپتەندى. ءبىراق ساقتىقتا قورلىق جوق دەپ، «ەگەر جاۋ جاعى شابۋىلعا كىرىسسە تويتارىس بەرەرلىك بولىڭدار!» دەپ اسكەرگە قام جاساتتى. بەكىنىس پەن وردا اراسىنا سالت مىنگەن قارۋلى كۇزەت قويعىزدى. شامراي شىڭعىسقا ەرەۋىلشىلەرمەن بەكىنىستە جاتىپ سويلەسۋدى ۇسىندى. ءويتۋدى نامىس كورگەن شىڭعىس، «نە دە بولسا ءوز ۇيىمدە كۇتىپ الام» دەدى. جيىننىڭ قالىڭداي تۇسۋىنەن قاۋىپتەنگەن شامراي، قازاق-ورىستىڭ لينيالىق اسكەرىنىڭ شتابى تۇراتىن ءىستاپقا كوتەرىلىس بولۋ ءقاۋپىن حابارلاپ، تىعىز تۇردە قارۋلى جاردەم جىبەرۋىن ءوتىندى. شتاب شامرايعا دەگەن جولداپ، تەز ارادا ىستاپتان ءبىر ەسكادرون، كوكشەتاۋدان ءبىر ەسكادرون جاردەم باراتىنىن حابارلادى.
ورداعا كۇن سايىن شاپقىسى كەلەتىن ەسەنەيدى توقتاتا بەرەتىن ادام، بەرى سالعاندا بۇكىل كەرەي مەن ۋاق، ءارى سالعاندا ارعىن مەن قىپشاق بەدەل كورەتىن، كەرەيدىڭ الداي رۋىنان شىققان توقسان بي. ونى جۇرت «ءتىل بىتكەننىڭ شەشەنى، ءسوز بىتكەننىڭ العىرى» دەيدى ەكەن. توقساننىڭ اكەسى — جاباي دا، ونىڭ اكەسى — قارا دا اتاقتى بيلەر بولعان. ورتا ءجۇز ابىلايدى اق كيگىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەندە، ءبىر بۇرىشىن قارا بي ۇستاعان ەكەن دەيدى. ونىڭ جاسى ابىلايدان الدەقايدا ۇلكەن ەكەن. «قارا بي قارتايىپ، جاعى ءتۇسىپ وتىرعان شاقتا ابىلاي سالەمدەسە كەلىپتى. سوندا قارانىڭ جۇگىرىپ جۇرگەن نەمەرەسى-توقسانعا ابىلاي قولىنان ەت اساتىپ، ماڭدايىنان سيپاپ باتا بەرگەن ەكەن»، دەيدى. سوندىقتان بيلىك ىستەرىندە توقسان اكەسى جابايدان اسىپ تۇسكەن ەكەن دەيدى.
ابىلايدىڭ ارۋاعىن دا، ورداسىن دا، ۇرپاقتارىن دا سىيلايتىن توقسان قارتايىپ ۇيىندە وتىرىپ قالعانمەن، «ورداعا شابۋىل جاسالعالى جاتىر» دەگەندى ەستيدى دە، بارماۋعا شىداماي قاسىنا جولداس-جوراسىن ەرتىپ اتقا قوندى. ونىڭ كەلۋىنە ەسەنەي ىشتەي قاتتى رەنجىدى، ءوزى دە ارۋاققا سەنگىش، سىيىنعىش ول، جەتى اتاسىنان بەرى بي بولىپ كەلە جاتقان توقساندى ءپىر تۇتىپ، الدىنان وتپەيتىن، ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن، شارۋاسى شاعىن توقسانعا جىل سايىن سوعىم جىبەرىپ؛ جاز ءبىر، قىس ءبىر قوناققا شاقىرىپ باتاسىن الىپ تۇراتىن. سوڭعى جىلدارى اتقا مىنۋدەن قالعان توقسانعا جىلىندا ءبىر رەت ءوزى بارىپ سالەمدەسەتىن، ۇلكەن ءبىر داۋلار بولسا نەمەسە ەل باسىنا اۋىر كۇندەر تۋا قالسا، توقسانعا اقىلداسىپ الماي، داۋدى شەشۋگە، اۋىرلىقتى جەڭىلدەتۋگە كىرىسپەيتىن. توقسان دا ەسەنەيدى بىردە: «جاۋدى جەڭەر باتىرىم» دەپ، بىردە «شالقىعان ىرىسىم» دەپ، بىردە «جاۋ جاسقانار ايبىنىم» دەپ ەركەلەتەتىن، ەسەنەيدىڭ ءسوزىن ول دا ەكى قىلمايتىن.
توقساننىڭ كەلگەندەگى ماقساتى، ەكى جاقتى قانداستارىنا ىنتىماققا كەلتىرىپ تاتۋلاستىرۋ ەدى. ەكى جاقتىڭ، اسىرەسە ەسەنەيدىڭ تامىرىن باسىپ بايقاسا، كەنەۋى كەتىپ قالعان دۇنيە سياقتى. السىرەپ وتىرعان شىڭعىس كەلىسىمگە كەلۋگە ويلاعانمەن، ەسەنەي جاعى قايىسپاستاي قاقيىپ العان، سونداعى ايتارى باياعى ءبىر ءسوز: «نە بالاسىن قولىمىزعا بەرسىن، نە تۇرىساتىن جەرىن ايتسىن!»
«بالانى بەرۋگە بولمايدى، — دەپ ويلايدى شىڭعىس بەرسە — ولتىرەدى». «سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراۋعا، شىڭعىستىڭ تابار جاۋابى بىرەۋ عانا. «قىسىلىپ بارا جاتسا، قاشىپ بارىپ بەكىنىسكە تىعىلۋ، ودان ارعى ءۇمىتى — ىستاپ پەن كوكشەتاۋدان كەلەتىن ەسكادروندار.
ەسەنەي شابۋىلعا ءازىر بولىپ قالعان شاقتا توقسان كەلىپ ۇلگەردى. ۇلىقسات سۇراعان ەسەنەيگە:
— توقتاي تۇر، — دەدى توقسان.
— قاشانعا دەيىن؟
— ونى اقىلداسامىز.
توقساننىڭ ەستۋىنشە، «حان ورداسى تالانعالى جاتىر» دەگەن حابارمەن، ارقا مەن ءسىبىردى مەكەندەگەن ەلدەردىڭ رۋ باسىلارى وسى ماڭعا كەلە جاتقان سياقتى. ەسەنەيدى دە بەتكە قاققىسى كەلمەگەن ورداعا دا جانى اشىعان توقسان ماسەلەنى سولارمەن اقىلداسا وتىرىپ شەشپەك.
قاۋەسەت راس بولىپ شىقتى. «ابىلايدىڭ ورداسى تالانعالى جاتىر» دەگەن قازاقتىڭ «ۇزىن قۇلاعى» كەڭ دالاعا داۋىلدى جەلدەن جىلدام تارادى. سول حاباردى ەستىگەن سوڭ مىنا شەتى — ۇلىتاۋ، كىشىتاۋداعى بەس بولىس اتالاتىن باعانالى بوپ، ودان ءارى — «ارعىننىڭ ءساۋىرى» اتالاتىن الپىس بولىس قۋاندىق پەن سۇيىندىك بوپ، قارقارالى مەن بايان تاۋلارىن توڭىرەكتەگەن قىرىق بولىس قاراكەسەك — قارجاس بولىپ، كوكشەتاۋ ولكەسىن جايلايتىن سەگىز اتا — قاراۋىل، ون ەكى اتا ءداۋىت بولىپ، «توقسان ەكى باۋلى» اتالاتىن قىپشاقتىڭ ءۇي جانە توبىل وزەندەرىن مەكەندەيتىن تەڭ، جارىسى: ۇزىن، كولدەنەڭ، تورى، قارابالىق رۋلارى بولىپ، تورعاي-توسىندى مەكەندەيتىن — جوعارعى شەكتى، وباعاننىڭ باتىسىن مەكەندەيتىن تومەنگى شەكتى بولىپ، ابىلايدىڭ ورداسىن قورعاۋعا ۇران شاقىردى دا، ءار جەردە توپتالىپ جيىلا باستادى. بۇل جايلاردى ەستىگەن ەسەنەي ايىلىن دا جيعان جوق.
— كەلە بەرسىن، — دەدى ول، — «بۇل قالاي بولادى؟» دەپ ۇرەيلەنگەندەر «ءبىز جاسانعان جاۋمىز. قامدانعان قالىن، توپتان جىنىن شاشىپ قۇتىرعان بۋرا دا قايمىعادى. كورەرسىڭدەر، سول «جينالىپ جاتىر» دەگەندەردىڭ ەشقايسىسى كەرەي، ۋاقتىڭ قارۋلى قولىمەن سويىل سوعىسۋعا كەلە المايدى، ولار تەك ءبىتىم سۇراعان بيلەرىن عانا جىبەرەدى.»
ەسەنەيدىڭ ايتقانى كەلدى. «اناۋ جاقتان كەلەدى، مىناۋ جاقتان كەلەدى» دەگەندەردىڭ بىرەۋى دە كەرەي مەن ۋاقتىڭ جاسانعان جاۋىنگەرلەرىنە جاقىنداۋعا باتا الماي، سالماعىن الىستان سالعىسى كەلدى دە، تاتۋلىق تىلەتۋگە، ءار رۋ ءوزىنىڭ «جاقسى-جايساڭ» دەگەندەرىن جۇمسادى.
ولاردىڭ ىشىندە اتالعان رۋلاردىڭ «پالەن بي، پالەن شەشەن» دەگەندەرىنىڭ كوبى بار ەدى. ەسەنەي تىكتىرگەن ۇيلەردە باستارى قوسىلعان ولار: «ءبارىمىز قويداي ماڭىراپ، قوزىداي جامىرامايىق، ەسەنەيگە دە، شىڭعىسقا دا ءبىتۋانا ءسوزدى ايتاتىن بىرەۋدى عانا شىعارايىق» دەستى.
ورتا جۇزگە قارايتىن التى رۋ: ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات، نايمان، كەرەي، ۋاق باس قوسقاندا، «اعا بالاسى» دەپ جولدى ارعىنعا بەرەدى. بۇلاردىڭ ىشىنەن قوڭىرتاس ءتورت رۋ كەپتىگىن سالىستىرعاندا: «اسپانداي — ارعىن، جۇلدىزداي — قىپشاق، قويداي — كەرەي، قوزىداي — ۋاق» دەپ كەلەدى. بۇدان ارعىننىڭ وزگە رۋلاردان كوپتىگى دە كورىنىپ تۇر.
«ەسەنەي مەن شىڭعىسقا كىم سويلەسەدى؟» دەگەندە وزگە رۋلار: «اعا بالاسى-ارعىن سويلەسسىن» دەدى. ارعىننان قۇسمۇرىنعا جينالعان بيلەردىڭ جاسى ۇلكەنى دە، تاڭداۋلىسى دا، اڭداعۇل رۋىنان كەلگەن وتەمىستىڭ قۇرىمسىسى بولىپ شىقتى. ول تالاي توپقا ءتۇسىپ، «قىزىل تىلدەن جۇلدە العان» شەشەن دە ەدى، «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن تاباتىن» بىلگىر دە ەدى.
داۋلاسقان ەكى جاققا شەشىندى ءسوز ايتاردان بۇرىن، قۇرىمسى اۋەلى شىڭعىسپەن، ودان كەيىن ەسەنەيمەن وڭاشا سويلەستى. ىستاپتان دا، كوكشەتاۋدان دا قالىڭ قول كەلۋىن كۇتىپ، «قارسى قازاقتاردى سولاردىڭ مىلتىق كۇشىمەن قۋام» دەگەن سەنىمدە وتىرعان شىڭعىس قۇرىمسىنىڭ:
— كەشە اتاڭ ابىلايدى حان كوتەرگەن ودان — اكەڭ ءۋالىنى ول ولگەن سوڭ شەشەڭ — ايعانىمدى حان سايلاعان اتىعاي مەنەن قاراۋىل ەدى، وزگە رۋلاردان ءبىر تابان ساعان جاقىن ەدى، سوندىقتان ەسەنەيدەن گورى سەنى جاقىن تۇتىپ، ءبىرىنشى رەت ساعان سويلەسىپ وتىرمىن، — دەپ باستاپ، تاتۋلىق اڭگىمەسىن ايتىپ ەدى. شىڭعىس «باس اساۋلىق» قىلىپ، سالام با دەگەن بۇعالىعىنا توقىراماي، جۇلقىنا بەردى. سودان كەيىن قۇرىمسى ايتار ءسوزىنىڭ تۋراسىنا كوشتى.
— سەن نەگە سىرەسە بەرەسىڭ؟ — دەدى قۇرىمسى وعان، — سوندا سۇيەنەرىن ورىس ۇكىمەتى مە؟ ۇكىمەت ەلدى قىرا المايدى. ازار بولسا، ەسەنەيىن، قوجىعى قاماپ، يتجەككەنگە ايداتادى. قاتىنى مەن ەركەگى قۇرىپ قالماسا، كەرەي مەن ۋاقتان ەسەنەيلەر مەن قوجىقتار تاعى تۋادى. ۇكىمەت ولاردى يت جەككەنگە ايداپ تاۋىسا المايدى. ەرلەرىن ايداتۋ، ەلدىڭ وشپەندىلىگىن كۇشەيتە بەرەدى. وشىككەن ەل كەگىن الماي قويمايدى. تۇبىندە ۇكىمەت جەڭبەيدى، ەل جەڭەدى. ەندەشە ەلمەن ەسەپتەسپەي بولمايدى. جۇرت سەنى «اقىلگوي ەمەس، تاسىر قوي» دەۋشى ەدى، راس ەكەن عوي سونىسى! «ءالىن بىلمەگەن الەك» دەگەندەي، ولەرىڭدى بىلمەيتىن ادام با ەدىڭ سەن؟ كەرەي، ۋاقتىڭ قولىنا بەرىپ وتىرعان شىلبىرىن بوساتايىنشى، نە ىستەر ەكەن ساعان؟ ولار اسپانداعى جۇلدىزداي، سەن اراسىنداعى ۇركەردەيسىڭ. ءبىر شايقاۋىنا كەلەمىسىڭ ولاردىڭ؟ ەرەگىسىپ كورشى، كۇلىڭدى كوككە ۇشىرسىن! ورتا ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى سەنى سىيلاپ كەپ وتىرعان جوق، ابىلايدىڭ ارۋاعىن سىيلاپ كەلىپ وتىر. ءتىلىن الماي كورشى، ولار دا بەزەدى سەنەن!... سوندا نە ىستەمەكسىڭ؟
قۇرىمسىنىڭ شەشەندىك تورىنا ىلىككەن شىڭعىس، امالسىزدىعىن كوردى دە:
— سوندا، نە ىستە دەيسىڭ ماعان؟ — دەدى.
— ىستە دەيتىنىم: باسىن امان، مالىن تۇگەل كەزدە، بۇل قۇسمۇرىننان كەت.
— قايدا؟
— ونى ويلان. «ءوزى بولعان جىگىتكە، ءبىر كىسىلىك ورىن بار» دەگەندەي، ونەرىڭە لايىق ورىندى تابارسىڭ!
«جارايدى» دەي قويۋعا، شىڭعىس ءارى «شىلقى ماي» كورەتىن ورنىن قيمادى، ءارى «ەسەنەيدەن قورقىپ كەتىپتى» دەگەن اتاقتى قورلىق كوردى. ءبىراق «اقىلىنا ايعىر سالىپ» بايقاسا، قۇرىمسىنىڭ ايتىپ وتىرعانى شىندىق.
ەندىگى ونىڭ اقىلداسارى،-ورىنبورعا كەتكەن دراگوميروۆ. «جانى شىن اشيدى» دەپ ويلايتىن دراگوميروۆتىڭ ورىنبور ساپارىنان ورالار ۋاقىتى بولىپ قالدى، سوزىندە تۇرسا، كەلىپ قالۋعا ءتيىستى. ويى سوعان توقىراعان شىڭعىس:
— جارايدى قابىرعاما اقىلداسايىن، — دەدى.
— ۇزاق اقىلداسپا، — دەدى قۇرىمسى، — تەزىرەك شەش. ماعان ەرتەڭ — بۇرسىگۇنى ەسەنەيمەن سويلەسۋ كەرەك. سوعان دەيىن جاۋابىڭدى كۇتەم.
— تىم تىعىزداتىپ اكەتتىڭ عوي، قۇرەكە، اۋەلى ەسەنەيمەن سويلەسىپ اپ، مەنى سونىڭ بەتىن كورگەننەن كەيىن سىنامايمىسىڭ؟ — دەدى شىڭعىس.
— ول دا دۇرىس ەكەن، — دەدى قۇرىمسى.
كومەيىندە تۇرعان ءبىر ءسوزدى قۇرىمسى شىڭعىسقا ايتپادى، ول «اعا سۇلتاندىعىڭدى ەسەنەيگە بەر دە، ءوزىڭ بۇل ارادان تاي!» ەدى. ونى ايتۋ ءۇشىن اۋەلى ەسەنەيمەن سويلەسىپ الۋ قاجەت بولدى.
ەسەنەيدىڭ العاشقى ايەلى — قانىكەي، قۇرىمسىمەن اتالاس — ءزىلعارانىڭ قىزى ەكەنىن ەتكەن تاراۋلاردان بىلەمىز. سوندىقتان جاسى كىشى بولعانمەن، جولىعىسقان شاقتاردا قۇرىمسى ونى «جەزدەي» دەپ، ءوزىن ەركەلەيتىن «بالدىز» ورنىنا ۇستاپ، ويىندى-شىندى سوزدەرىن باتىل ايتا بەرەتىن. ويىنعا دوعال ەسەنەي ەل ادەتىمەن «بالدىزدىق» كوتەرە ءجۇرىپ، قىتىعىنا تيگەن بىرەر جولدا، «وتتاما، بالدىزىم» دەپ بەتىنەن قاتتى قاۋىپ تاستاعانى بار. سودان تاۋى شاعىلعان قۇرىمسى، كەيىن بايقاپ ازىلدەسەتىن بولعان.
بۇل جولى سويلەسكەلى وتىرعان كەڭەسى — قالجىڭ ارالاستىراتىن نارسە ەمەس، سالماقتى نارسە. سوندىقتان قۇرىمسى، ەسەنەيمەن سويلەسكەندە «تيەگىن» ياعني توقساندى قاسىنا الا وتىرۋعا ۇيعاردى.
توقسان مەن قۇرىمسى جاستى بولاتىن، تالاي رەت كەزدەسكەن ولار، «قۇرداسپىز» دەپ قاتتى وينايتىن، سونىمەن قاتار، بىر-بىرىنە سوزدەرى تىڭداۋلى دا. كەيدە، كەيبىر داۋلاردى ولار سالەم ايتۋمەن دە ءبىتىرىپ تاستايتىن. ءبىز سيپاتتاپ وتىرعان جيىنعا قۇرىمسىنى توبە-بي قويۋدا، توقساننىڭ ءرولى ەرەكشە بولعان.
ەسەنەيدىڭ الدىن الا توقسانمەن جولىعىسقان قۇرىمسى:
— قۇرداس-اۋ، سەن تۇلكى جورتاعىڭدى قويا تۇرىپ، تۋرا سۇراۋعا، تۋرا جاۋابىڭدى بەرشى: كەرەي، ۋاق وسىنشا قارا تەر بولىپ شاپقىلاعاندا، تۇپكى ماقساتىڭ نە؟ — دەدى.
— ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ، قۇرداس-اۋ! — دەدى توقسان، — اتىعاي مەن قاراۋىل — الدىمىزعا ءوزىڭ سالىپ بەرگەن جولىڭ بار ەمەس پە؟ ءبىز دە سونىمەن جۇرەمىز — داعى.
«جول» دەپ وتىرعانى، — ابىلايدىڭ سىرىمبەت تاۋىندا تىگىلگەن «حاندىق» ورداسىنىڭ اعا سۇلتانى اتىعايدىڭ انداعۇل رۋىنان شىققان ءزىلعارانىڭ بولۋى ەدى. دۋاندى از جىل باسقارعان ءزىلعارا، «قارتايدىم، ءجۇرىس-تۇرىستى كوتەرە المايمىن» دەپ، اعا سۋلتاندىعىن بالاسى — مۇساعا بەرگەن. مۇسا سول قىزمەتىندە ءالى دە تۇرعان. (جاقشا ىشىندە ايتا كەتەتىن ءسوز: قىزىلجاردىڭ باتىسىندا، سەكسەن شاقىرىم جەردە، ەسىل وزەنىنىڭ بويىندا، ورىسشا «ياۆلەنكو» اتالاتىن قالا بار، قازاقتار سونى «ءمۇسىن» دەيدى، ونىسى «مۋسين» ياعني «مۇسانىڭ قالاسى» دەگەنى، ولاي دەيتىنى، قالا تۇسكەنشە، سول ارا مۇسانىڭ، ودان كەيىن بالالارىنىڭ قىستاۋى بولعان).
توقساننىڭ نە ايتقالى وتىرعانىن تۇسپالدى سوزىنەن تۇسىنە قالعان قۇرىمسى:
— سونداعى اتاعالى وتىرعانىڭ ەسەنەي مە؟ — دەپ سۇرادى.
— ۇستىنەن تۇسكەن ءسوزدىڭ نەسىن قايتالايىن، — دەدى.
— مەن توقىرارمىن-اۋ وعان، — دەدى قۇرىمسى، — ەلىڭ توقىراي ما ەسەنەيگە؟
— وندا جۇمىسىڭ بولماسىن، قۇرداسجان. تورەلىك بەرۋگە جولىڭ بوس. تىزگىنگە قول سوزبا. ونى كىمگە بەرەرىن كەرەي مەن ۋاقتىڭ ءوزى ءبىلسىن.
— ماقۇل، قۇرداسجان.
ەسەنەي پالدەنبەي، قۇرىلىسشى ايتقان ۇسىنىستى قۇشاقتاي الدى.
— ءبىراق، — دەگەن شارتىن ايتتى ول، — ەگەر بۇل ارادان امان كەتەم دەسە، شىڭعىس مىنا جاعى ءىستاپتان، انا جاعى — كوكشەتاۋدان شاقىرتىپ وتىرعان قارۋلى اسكەرىن ىزىمەن كەيىن قايتارسىن. ولار شەگىنبەي تاتۋلىعىم جوق. ەگەر شەگىنبەسە، — سوعىسام. قاي تۇستا كەلە جاتۋلارىنان بيەنىڭ ساۋىنى سايىن حابار الىپ تۇرمىن. ىستاپتان شىققان اسكەر بۇگىن قاراوباعا جەتكەن، كوكشەتاۋدىكى — قويباعار كولىنە. سول جەرلەردەن ءبىر تابان بەرى اتتاسا، قاشان قىرىپ تاستاعانشا شىڭعىستى ۇلىپ — وتانىمەن جوق قىپ جىبەرەم.
بۇل سوزگە توقسان دا قوسىلدى. ەسەنەيدىڭ ايتقانىن ىستەمەي تىنبايتىنىن بىلەتىن قۇرىمسى:
— سويلەسەيىن، شىڭعىسقا، — دەدى.
— سويلەسۋ-مويلەسۋىڭدى بىلمەيمىن بي، — دەدى ەسەنەي ۇلكەن ايران كوزىن شاتىناتا قاراپ، — ايتقانىم ايتقان. شىڭعىس شاقىرعان اسكەرىنە بۇگىننەن باستاپ شاپقىن جىبەرىپ، شەرۋلەرىن شەگىندىرمەسە، ەكى بي ماعان وكپەلەمەڭدەر، مەن وندا شىڭعىستىڭ تۇسىرگەن اسپانىن كورىپ الام دا، ءوزىمنىڭ قيمىلىما كىرىسەم.
— ماقۇل، — دەستى بيلەر.
قۇرىمسىنىڭ باشايلاپ ايتقان سوزدەرىنە شىڭعىس «كورەرمىز، اقىلداسارمىز» دەگەن عانا جاۋاپ ايتتى، سونداعىسى ورىنبوردان ورالاتىن دراگوميروۆپەن اقىلداسۋ ەدى. سول كۇنى كەلگەن دراگوميروۆ، اۋەلى بولىپ جاتقان وقيعاعا شىڭعىستان قانىپ الدى دا الدىمەن ەسەنەيدىڭ تالابىن ورىنداتىپ، ەكى جاقتان دا كەلە جاتقان اسكەر باستىقتارىنا ءوز اتىنان «كەيىن قايتسىن» دەگەن بۇيرىق حاتپەن كىسى شاپتىردى. شىڭعىسقا ايتقانى:
— قىزمەتىڭنەن الۋ ماسەلەسىن، مەن شەشپەيمىن، ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى شەشەدى. ال ماعان سالساڭ، بۇل قىزمەتىڭنەن ءوزىڭ ارىز بەرىپ بوسانۋىڭ كەرەك.
— نەگە؟! — دەدى شىڭعىس، دراگوميروۆتىڭ كەسكىنىنە تاڭدانا قاراپ.
— بىرىنشىدەن، — دەدى دراگوميروۆ، ءسوزىن نىعىزداي ايتىپ، — ومبىدا ۇستىڭنەن جينالعان ماتەريالداردى جيناستىرىپ كورسەم، كوبى شىندىققا جاتادى. ەگەر ول ماتەريالدار سوتقا تۇسسە، قىزمەتىڭنەن بوساۋ بىلاي تۇرسىن، تالايلاردى قولىڭنان ايداتقان الىستاعى سىبىرگە ءوزىڭ ايدالاسىڭ.
— قىزمەتتەن تۇسكەنمەن قۇتىلام با ول ىستەردەن؟ — دەدى شىڭعىس.
— قۇتىلاسىڭ.
— قالاي؟
— ماتەريالداردى ورتەتىپ جىبەرەدى.
— تۇسپەي دە ىستەمەيمىسىڭ سونى؟
— ىستەي المايمىن.
— نەگە؟!
— باسقارىپ وتىرعان ەلىڭنىڭ اۋقىمىنا قاراعاندا، ۇستىڭنەن جازىلار شاعىمنىڭ شەگى جوق سياقتى. بۇرىنعى ماتەريالداردى جويعانمەن، جاڭا ماتەريالدار ورنىن باسادى. تۇپتەگەندە ولار تەكسەرىلمەي قويمايدى. جاسالاتىن قورىتىندى بەلگىلى.
— ەكىنشى ءسوزىڭدى ايت، — دەدى شىڭعىس باستاپقى ۇسىنىسقا ىشتەي كونىپ.
— ەكىنشىم، — ءوزىڭ ومبىعا مەنىمەن بىرگە اتتان جانە بەكىنىستە قورعالاپ وتىرعان بالاڭدى ەرتە اتتان.
— نەگە؟!
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، بالاڭ وسى ارادا تۇرسا، وشىگىپ العان جۇرت، ونىڭ كوزىن جويماي تىنبايدى.
— مۇمكىن، — دەدى شىڭعىس.
— جانە ايتارىم، — دەدى دراگوميروۆ، — حاندىق زامانىڭدى كوكسەگەنىڭمەن، ول سەنىڭ قولىڭنان ۇشىپ كەتكەن، ەندى قايتىپ قونبايتىن قۇس. سەن ءقازىر «حان» ەمەسسىڭ. روسسيا ۇكىمەتىنىڭ چينوۆنيگى عاناسىڭ.
— راس! — دەدى شىڭعىس اۋىر كۇرسىنىپ.
— ساۋاتسىز كىسى روسسيادا چينوۆنيك بولا المايدى. كەنەسارىنى جويعان شاقتا پاتشا ۇكىمەتى جەرگىلىكتى ەلدىڭ، بىلگىلىكتى ادامدارىنان جاردەمشىلەر تاپتى دا، ولارعا چيندەر، شەكپەندەر بەردى. ءقازىر قازاق دالاسىندا سوتنيك، ياساۋل، حورۋنجيي دەگەندەر تولىپ جاتىر، سولاردىڭ ءبىرى وزىڭمەن جاۋلاسىپ وتىرعان ەسەنەي ەستەمەسوۆ. سولاردىڭ بىرەن-ساراڭى عانا بولماسا بەرىلگەن ناگرادالاردىڭ نە ەكەنىنە كوبى تۇسىنبەيدى.
— راس، — دەدى شىڭعىس.
— كەلەشەكتە ولاردىڭ بارىنەن ورىسشا وقىعان قازاق وزادى. وعان مىسال — تۇرلىبەك كوشەنوۆ.
— راس.
— ەندەشە بولاشاقتا «كىسى بولسىن» دەسەڭ ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستاسىن» دەسەڭ، بالالارىڭدى، ەڭ الدىمەن اناۋ تەنتەك بالاڭدى ومبىعا اپار دا، ورىس وقۋىنا بەر!
ولار وسىعان كەلىستى.
بيلەر باس قوسقاندا، شىڭعىس جينالعان جۇرتقا، بۇل دۋاننىڭ اعا سۇلتاندىعىنان ەركىمەن بوساناتىندىعىن، ول ءۇشىن ءقازىر ومبىعا ءجۇرىپ، ونداعى ۇكىمەتكە ارىز بەرەتىنىن ايتتى.
قاي «ريزاشىلىق» ەكەنىن بىلە تۇرا، جاقتاۋشىلار دا، قارسىلار دا ءسوز كوتەرگەن جوق. دراگوميروۆتىڭ قولىنان جاسالعان پىرگەۋىردە — كوكشەتاۋداعى تۋىستارىنا بارعىسى كەلەدى» دەگەن سىلتاۋمەن، جۇرت شىڭعىسقا العىس ايتىپ بوساتپاق بولدى دا، ۇكىمەتتەن ونىڭ ورنىنا «ەل قالاعان» ەسەنەيدى وتىرعىزۋىن ءوتىندى.
سول كەزدە قۇسمۇرىنعا كەلە جاتقان اسكەرلەردىڭ كەيىن قايتقان حابارى دا الىندى. ەسەنەي جيناعان توپ تاراي باستادى. شىڭعىس ومبىعا جۇرۋگە ازىرلەندى.
شوقان بۇل كەزدە بەكىنىستەن ۇيىنە كەلگەن ەدى. ونىڭ قىلمىسىن ەشكىم بەتىنە باسقان جوق، جالعىز شەشەسى عانا بولماسا، باسقالاردان جان ادام جىلى ۇشىراعان جوق.
سونداي سۋىقتىققا ءمان بەرمەي جۇرگەن تەنتەك بالانىڭ قۇلاعىنا، اكەسىنىڭ ومبىداعى ورىس وقۋىنا الىپ كەتۋ حابارى شالىندى.
بالانى شوشىتپاۋ ءۇشىن، ەركىمەن اپارۋ ءۇشىن جۇرەردەن بىرەر كۇن بۇرىن، شىڭعىس شاقىرتىپ الدى دا، بالالىق ساناسىنا سىڭەتىن تۇردە ءتۇسىندىردى. شوقان ۇندەمەي شىعىپ كەتتى.
«بارار، — دەپ سەندى شىڭعىس، — بارعىسى كەلمەسە، ەركىنە قاراماسپىن».
«ەرتەڭ اتتانامىز» دەگەن كۇننىڭ كەشىنە، شوقان جوعالىپ شىقتى. ەشقايدا جوق!..
دوس كورەتىن قۇتپانى، شوقانعا بۇل جولى قاس بولىپ شىقتى. «قاسقىرويناقتىڭ» اپانىنا تىعىلعان ونى، شىندىعىندا ىزدەگەن ادامدارىنا قۇتپان تاۋىپ بەردى...
ۇيىنە ەرىكسىز سۇيرەپ اكەلگەن شوقان، كونۋدىڭ ورنىنا بەيپىلدىگىنە باسىپ، شىڭعىستىڭ اۋزى-باسىنان بوقتاماعان تۇگىن قويعان جوق. كونبەيتىنىن كورگەن شىڭعىس «تاعى قاشىپ كەتەر» دەگەن ويمەن، شەپەنىڭ ۇيىنە قاماتتى دا، ونىڭ زور، سەمىز دەنەلى جالپاق بەت، دولى مىنەزدى شيكىل سارى قاتىنى،-شوڭاينانىڭ قولىنا بەردى. ءوزىن «ءدۇمدى جەردىڭ قىزىمىن» دەپ ويلايتىن ول مەيلى كىم بولسا دا الدىنا جان شىعارعان ايەل ەمەس. وزگە تۇگىل ايعانىم دا ودان قورقىپ بەتتەسپەۋگە تىرىساتىن، بەتتەسە قالسا، ءجۇنىن جىعىلعان جاعىنا سىيپاپ، جونىنە قاراي كەشەتىن. ول بۇرىن شوقاندى «تەنتەك» دەپ جاقسى كورەتىن ەدى. سول تەنتەكتىكتىڭ سويىلى، اقىرى ءوز باسىنا ءتيىپ، كۇيەۋى — شەپە سوتقارلىعىنىڭ سالدارىنان قاشىپ كەتتى. سودان كەيىن، «قۇداي قولىما تۇسىرسە!» دەپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ءتىسىن قايراپ جۇرگەندە شوقان قولىنا لەكتى. ونى «ءشۇۋ» دەگەننەن ىقتىرىپ الماق بوپ، شوڭاينا الاقانداي كوزىن قادالتا ءبىر قاراپ.
— بار انا تورگە! جات مەيلىڭ، وتىر مەيلىڭ — ەركىڭ. قاشىپ قۇتىلام دەپ ويلاما! ءتىلىمدى الماساڭ، مەنەن جاماندىق تاپپا! — دەدى.
وزگەدەن قورقپايتىن شوقان، شەپەنىڭ ۇيتقىتتاۋىمەن، كىشىرەك كەزىندە شوڭاينانى بوقتاپ قاپ، ارتىنان قولىنا تۇسكەندە اۋىر سانىنىڭ استىنا باسىپ وتىرىپ، ءبىراز مىتىعان. دەنەسى كوكالا قويداي بوپ بوساعان شوقان جىلاپ بارىپ شەشەسىنە شاققاندا:
— كوك دولى قاتىن ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ، بالام-اۋ؟ — دەگەن زەينەپ، — بىلە تۇرا نەگە سوقتىقتىڭ؟ ونى قۇدايدان باسقا ەشكىم دە جەڭبەيدى. تيمەسىن دەسەڭ جولاما، اتىن اتاپ، ءجونىن جوندەمە، اۋلاق ءجۇر! — دەگەن.
شىڭعىس تا شوقاندى شوڭاينانىڭ ۇيىنە سونداي مىنەزىن بىلگەندىكتەن قاماتتى. تىرپ ەتسە تاعى دا تاياق جەيتىنىن بىلگەن شوقان، شوڭاينا قولىمەن نۇسقاعان تورگە باردى دا، باسىنا جاستىق سالماستان، توسەۋلى جاتقان ەسكى، كىر، قۇرامىس ۇلكەن كورپەنىڭ ىشىنە كىرىپ، باسىن تۇمشالاي بۇركەپ اپ، ارقاسىن سۇيەكپەن اشەكەيلەگەن جۇكاياققا تىرەپ، بۇكشيە جاتىپ قالدى.
سول قالپىنان ول، كەلەر تاڭ اتقانشا قوزعالعان جوق. ىڭىردە شەشەسى-زەينەپ كەپ، اعىل-تەگىل جىلاعان دىبىسپەن، وياتقىسى قۇشاعىنا العىسى كەلىپ، باس جاعىنان قوزعاپ كەرىپ ەدى، وياۋ جاتقان شوقان، قاساقانا قاتتى ۇيىقتاعان بوپ، ەشبىر سەس بەرمەدى. زەينەپ ونىسىن شىن ۇيىقتاعانعا جورىپ، دەنەسىن الدىنا وڭگەرىپ الماق بولىپ ەدى، بالا تالىپ جاتقان ادامداي بىلق-سىلق ەتىپ يكەمگە كەلمەدى. «مۇنىسى نەسى؟!.. الدە ەسىنەن تانىپ جاتىر ما؟!» دەپ قورىققان زەينەپ، شوقاننىڭ بىلقىلداعان دەنەسىن كۇشپەن الدىنا وڭگەرىپ ەدى:
— تارت قولىڭدى! — دەگەن قاتال داۋسى ەستىلدى بالانىڭ.
— مەن اپاڭمىن، قۇلىنىم! — دەپ ەڭىرەپ قويا بەرگەن زەينەپكە:
— ۇستاما! — دەدى شوقان داۋسىن قاتايتا ءتۇسىپ.
— مەنمىن عوي، قاناشجان، اپاڭمىن عوي، — دەدى زەينەپ قۇشاعىن قاۋسىرا تۇسپەك بوپ.
— «تيمە» دەدىم عوي، — دەدى شوقان، شەشەسىنىڭ قاۋسىرعان قۇشاعىن جازباق بوپ.
قارا كولەڭكەدە، بوساعادا شىنتاقتاپ قيسايىپ جاتقان شوڭاينا:
— ۇكىلى كەلىن-اۋ، — دەدى زەينەپكە، — ءوز دەنەڭنەن شىققان بالاعا سونشا جالىنباي، نەگە شاپالاقپەن ەكى جاعىنا تارتىپ-تارتىپ جىبەرمەيسىڭ؟ سوندا ول «تيمەنى» ايتپاس ەدى!
زەينەپ جاۋاپ بەرمەدى. شوڭاينانىڭ قاتالدىعىن زەينەپ «وكشەسى قاناماۋدان» دەپ جوريتىن. شوڭاينا اسىرەسە، كەلەدى» دەگەن سىلتاۋمەن، جۇرت شىڭعىسقا العىس ايتىپ بوساتپاق بولدى دا، ۇكىمەتتەن ونىڭ ورنىنا «ەل قالاعان» ەسەنەيدى وتىرعىزۋىن ءوتىندى.
سول كەزدە قۇسمۇرىنعا كەلە جاتقان اسكەرلەردىڭ كەيىن قايتقان حابارى دا الىندى. ەسەنەي جيناعان توپ تاراي باستادى. شىڭعىس ومبىعا جۇرۋگە ازىرلەندى.
شوقان بۇل كەزدە بەكىنىستەن ۇيىنە كەلگەن ەدى. ونىڭ قىلمىسىن ەشكىم بەتىنە باسقان جوق، جالعىز شەشەسى عانا بولماسا، باسقالاردان جان ادام جىلى ۇشىراعان جوق.
سونداي سۋىقتىققا ءمان بەرمەي جۇرگەن تەنتەك بالانىڭ قۇلاعىنا اكەسىنىڭ ومبىداعى ورىس وقۋىنا الىپ كەتۋ حابارى شالىندى.
بالانى شوشىتپاۋ ءۇشىن، ەركىمەن اپارۋ ءۇشىن جۇرەردەن بىرەر كۇن بۇرىن، شىڭعىس شاقىرتىپ الدى دا، بالالىق ساناسىنا سىڭەتىن تۇردە ءتۇسىندىردى. شوقان ۇندەمەي شىعىپ كەتتى.
«بارار، — دەپ سەندى شىڭعىس، — بارعىسى كەلمەسە، ەركىنە قاراماسپىن».
«ەرتەڭ اتتانامىز» دەگەن كۇننىڭ كەشىنە، شوقان جوعالىپ شىقتى. ەشقايدا جوق!..
دوس كورەتىن قۇتپانى، شوقانعا بۇل جولى قاس بولىپ شىقتى. «قاسقىرويناقتىڭ» اپانىنا تىعىلعان ونى، شىڭعىسىن ىزدەگەن ادامدارىنا قۇتپان تاۋىپ بەردى...
ۇيىنە ەرىكسىز سۇيرەپ اكەلگەن شوقان كونۋدىڭ ورنىنا بەيپىلدىگىنە باسىپ، شىڭعىستىڭ اۋزى-باسىنان بوقتاماعان تۇگىن قويعان جوق. كونبەيتىنىن كورگەن شىڭعىس «تاعى قاشىپ كەتەر» دەگەن ويمەن، شەپەنىڭ ۇيىنە قاماتتى دا، ونىڭ زور، سەمىز دەنەلى جالپاق بەت، دولى مىنەزدى شيكىل سارى قاتىنى،-شوڭاينانىڭ قولىنا بەردى. ءوزىن «ءدۇمدى جەردىڭ قىزىمىن» دەپ ويلايتىن ول، مەيلى كىم بولسا دا الدىنا جان شىعارعان ايەل ەمەس. وزگە تۇگىل ايعانىم دا ودان قورقىپ بەتتەسپەۋگە تىرىساتىن، بەتتەسە قالسا، ءجۇنىن جىعىلعان جاعىنا سيپاپ، جونىنە قاراي كوشەتىن. ول بۇرىن شوقاندى «تەنتەك» دەپ جاقسى كورەتىن ەدى. سول تەنتەكتىكتىڭ سويىلى، اقىرى ءوز باسىنا ءتيىپ كۇيەۋى — شەپە سوتقارلىعىنىڭ سالدارىنان قاشىپ كەتتى. سودان كەيىن، «قۇداي قولىما تۇسىرسە!» دەپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ءتىسىن قايراپ جۇرگەندە شوقان قولىنا لەكتى. ونى «ءشۇۋ» دەگەننەن ىقتىرىپ الماق بوپ، شوڭاينا الاقانداي كوزىن قادالتا ءبىر قاراپ.
— بار، انا تورگە! جات مەيلىڭ وتىر مەيلىڭ — ەركىڭ. قاشىپ قۇتىلام دەپ ويلاما! ءتىلىمدى الماساڭ، مەنەن جاماندىق تاپپا! — دەدى.
وزگەدەن قورقپايتىن شوقان، شەپەنىڭ كىشىرەك كەزىندە شوڭاينانى بوقتاپ قاپ، ارتىنان قولىنا تۇسكەندە اۋىر سانىنىڭ استىنا باسىپ وتىرىپ، ءبىراز مىتىعان. دەنەسى كوكالا قويداي بوپ بوساعان شوقان جىلاپ بارىپ شەشەسىنە شاققاندا:
— كوكدولى قاتىن ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ، بالام-ay؟ — دەگەن زەينەپ، — بىلە تۇرا نەگە سوقتىقتىڭ؟ ونى قۇدايدان باسقا ەشكىم دە جەڭبەيدى. تيمەسىن دەسەڭ جولاما، اتىن اتاپ، ءجونىن جوندەمە اۋلاق ءجۇر! — دەگەن.
شىڭعىس تا شوقاندى شوڭاينانىڭ ۇيىنە سونداي مىنەزىن بىلگەندىكتەن قاماتتى. تىرپ ەتسە تاعى دا تاياق جەيتىنىن بىلگەن شوقان، شوقاينا قولىمەن نۇسقاعان تورگە باردى دا، باسىنا جاستىق سالماستان، توسەۋلى جاتقان ەسكى، كىر، قۇرامىس ۇلكەن كورپەنىڭ ىشىنە كىرىپ، باسىن تۇمشالاي بۇركەپ اپ، ارقاسىن سۇيەكپەن اشەكەيلەگەن جۇكاياققا تىرەپ، بۇكشيە جاتىپ قالدى.
سول قالپىنان ول كەلەر تاڭ اتقانشا قوزعالعان جوق. ىڭىردە شەشەسى-زەينەپ كەپ، اعىل-تەگىل جىلاعان دىبىسپەن، وياتقىسى قۇشاعىنا العىسى كەلىپ، باس جاعىنان قوزعاپ كورىپ ەدى، وياۋ جاتقان شوقان، قاساقانا قاتتى ۇيىقتاعان بوپ، ەشبىر سەس بەرمەدى. زەينەپ ونىسىن شىن ۇيىقتاعانعا جورىپ، دەنەسىن الدىنا وڭگەرىپ الماق بولىپ ەدى، بالا تالىپ جاتقان ادامداي بىلق-سىلق ەتىپ يكەمگە كەلمەدى. «مۇنىسى نەسى؟!.. الدە ەسىنەن تانىپ جاتىر ما؟!» دەپ قورىققان زەينەپ، شوقاننىڭ بىلقىلداعان دەنەسىن كۇشپەن الدىنا وڭگەرىپ ەدى:
— تارت قولىڭدى!-دەگەن قاتال داۋسى ەستىلدى بالانىڭ.
— قۇلىنىم!-دەپ ەڭىرەپ قويا بەرگەن زەينەپكە:
— ۇستاما!-دەدى شوقان داۋسىن قاتايتا ءتۇسىپ.
— مەنمىن عوي، قاناشجان اپاڭمىن عوي، — دەدى زەينەپ قۇشاعىن قاۋسىرا تۇسپەك بوپ.
— «تيمە» دەدىم عوي،-دەدى شوقان شەشەسىنىڭ قاۋسىرعان قۇشاعىن جازباق بوپ.
قارا كولەڭكەدە، بوساعادا شىنتاقتاپ قيسايىپ جاتقان شوڭاينا:
— ۇكىلى كەلىن-اۋ، — دەدى زەينەپكە، — ءوز دەنەڭنەن شىققان بالاعا سونشا جالىنباي، نەگە شاپالاقپەن ەكى جاعىنا تارتىپ-تارتىپ جىبەرمەيسىڭ؟ سوندا ول «تيمەنى» ايتپاس ەدى!
زەينەپ جاۋاپ بەرمەدى. شوڭاينانىڭ قاتالدىعىن زەينەپ «وكشەسى قاناماۋدان» دەپ جوريتىن. شوڭاينا اسىرەسە بالالارعا قاتال دا، ۇيىنە بالا ماڭايلاي قالسا-اق ءتىلى جەتكەنشە سوگىپ، ونىسىن تىڭداي قويماسا، قولىنا نە تۇسسە سونىمەن پەرىپ قالاتىن، قولى جەتپەسە باقان، سىرىق، بالتا سياقتى نارسەلەردى جىبەرىپ، ولەر-تىرىلەرىنە قارامايتىن. كەيبىر بالالاردى ول مەرتىكتىرىپ تە تاستاعان. سودان كەيىن، بالا اتاۋلى وعان ماڭايلاۋعا قورقاتىن.
قۇشاعىنان تىرمىسا شىعىپ، قۇرامىس كورپەگە ەندى قالىڭ ورانىپ العان شوقاندى ىرقىنا كوندىرە الماسىن بايقاعان سوڭ، ءىشى ۋىلجىعان زەينەپ، بۇل ءتۇندى وسى ۇيدە، سونىڭ قاسىنا ەتكىزۋگە بەكىندى.
داۋلەتى دە جاقسى بولا تۇرا، تابىسى دا كوپ بولا تۇرا، تازالىق جاعىنان بۇل ءۇي ەڭ لاستاردىڭ ءبىرى ەدى. نە بازاردان، نە كيىتتەن، نە پارادان كەلگەن نەلەر اسىل مۇلىكتەر، بۇل ءۇيدىڭ، بوساعاسىن اتتاپ كىرگەننەن ءبىر جىل كەيىن تانىماستىق دارەجەدە وزگەرىپ، كىرلەنەتىن؛ تەگەنەلەرىنىڭ، اياق تاباقتارىنىڭ ءىشى-سىرتىنا باتتاسقان كىردى، تىرناقپەن سوقا جىرتقان جەردىڭ قىرتىسىنداي سىدىرىپ تۇسىرۋگە بولاتىن، ول ءۇي مال ساۋمايتىن شايعا قۇياتىن قويدىڭ ءسۇتىن وردادان اياقتاپ سۇراپ الاتىن، جىلقى سانى جۇزدەن اسىپ جىعىلاتىن بۇل ءۇي، ەل ساناتىنان قالماي، كوكتەمنەن كۇزگە دەيىن ايعىر ءۇيىر ساۋىن بايلايتىن، بيە ءسۇتىن قۇياتىن تورسىقتارى كۇتىلمەگەندىكتەن ءىشى-سىرتى كوگەرىپ، قىمىزى وڭەزدەنىپ كەتەتىن، از پىسىلگەندىكتەن-قىمىزى اقىرعان اششى بولاتىن، سونداي جايىن بىلگەندىكتەن جانە كورشى ءۇي — وردادا اعىل-تەگىل ءتاتتى قىمىز بولعاندىقتان، قىدىرۋشىلار شەپەنىڭ ۇيىنە باسىن از سۇعاتىن، ەشكىم ىشپەيتىن قىمىز مولايىپ كەتسە، شوڭاينا تۇندە، جۇرت جاتا، جەر وشاققا توگە بەرەتىن، سويتە تۇرا ۇيىنە اش-ارىقتار كەلە قالسا، قىمىز تاتىرمايتىن.
— نەگە؟ — دەگەن سۇراۋعا.
— ولار ىشكەنشە يت ءىشسىن، — دەپ جاۋاپ بەرەتىن.
— يت جەر — وشاقتان ىشە الا ما؟ — دەسە.
— جەر ءىشسىن، — دەيتىن.
ءۇي-ىشىن، اس-سۋىن كۇتۋگە سونداي سالاق شوڭاينا، كۇيەۋىنىڭ جانە ءوزىنىڭ ءۇستى-باسىنا دا مەيلىنشە سالاق ونىڭ دا، شەپەنىڭ دە تازا كويلەك-دامبالمەن جۇرەتىن كۇنى بولمايدى، كىرى اسقىنىپ كەتكەن كويلەك-كونشەكتى بوساعاعا تاستاي بەرەدى، كەيدە ولار ءۇيىلىپ جاتادى، كيەر كويلەك-دامبال قالماعان شاقتا عانا قاراشى اۋىلدان كىر-قوڭىن جۋاتىن قاتىندى شاقىرىپ الادى، وعان ىشەر اسىنان باسقا ەشتەڭە بەرمەيدى، ۇنەمى ۇستاۋعا اس-سۋىن شىعىنسىنادى. ال ءوزى ءۇي جۇمىسىن اتقارۋدىڭ ورنىنا ەرتەدەن قارا كەشكە شىپشي تەرلەپ، بىرىلداپ ۇيىقتايدى دا جاتادى، بۇل قىلىعىنا ىشتەي نارازى بولعانمەن، شەپە ءۇن قاتا المايدى. باياعىدا ءبىر ءۇن قاتىن ساباماق بولعاندا، ءىرى دەنەلى، قارۋلى شوڭاينا، قول توقپاقتاي شەپەنى الىپ ۇرىپ، استىنا باسىپ جاتىپ، تىزەرلەي تومپەشتەگەن. تاياق باتىپ، ىقىلىق اتقان شەپەگە:
— ەندىگارى بۇيتەمىسىڭ؟ — دەگەندە:
— جو-جوق! — دەگەن شەپە، دەمىن ارەڭ الىپ.
سول «جو-جوق» انتى سياقتانىپ، شەپە وعان قول تۇگىل ءتىل تيگىزۋدى دە قويعان. كەيدە اشۋى قوزىپ، ەلىرىپ كەلە جاتسا، شوڭاينانىڭ «بولدى، بولدى!» دەپ قادالا قاراۋى جەتەتىن. ار جاعىندا تىم-تىرىس بولا قالاتىن.
سالاق، لاس ءيىستى ۇيگە زەينەپ كوپتەن بەرى باس سۇقپايتىن ەدى. ەندى مىنە، شوقان ءۇشىن امالسىز باس سۇقتى. ول ول ما؟ شوقان ءۇشىن وسى ۇيگە تۇنەمەك تە بولدى. ەلجىرەگەن انالىق سەزىمى ساباسىنا ءتۇسىپ، وسىندا ۇيقتاۋعا بەل بايلاعان زەينەپ توڭىرەگىنە مۇرنىن ءشۇيىرىپ كورسە ساسىق ءيىسى مۇڭكىپ بارادى. ۇنەمى تازالىقتا تۇرىپ كەلە جاتقان زەينەپتىڭ مىنا يىستەن جۇرەگى لوبلىپ، قۇسقىسى كەلگەندەي بولىپ كەتتى. بالاسى مەن زەينەپتىڭ ءۇنسىز قالۋىنا تاڭدانعان شوڭاينا:
— ۇكىلى كەلىن! — دەپ دىبىس بەردى.
— يە، سارى-اپا؟ — دەدى زەينەپ.
— نە ىستەپ وتىرسىڭ؟
— ءجاي مىنا قاناشتىڭ قاسىندا.
— وياۋ ما، ۇيىقتادى ما؟
— ۇيىقتادى.
— ءوزىڭ نەعىپ وتىرسىڭ؟
— قاراڭعى تۇندە قالاي وتىرا بەرەسىڭ، جاپادان-جالعىز؟
— ەندى نە ىستەيمىن؟
— جاستىق بەرەيىن، قيساي!
قاراڭعىدا ءجۇرىسى سىبدىرلاعان شوڭاينا، زەينەپتىڭ قاسىنا سىلق ەتكىزىپ بىردەمەنى تاستاي بەردى. زەينەپ سيپاپ قاراسا، ۇلكەن جاستىق پەن بۇكتەلگەن كورپە ەكەن.
شوڭاينا ءۇن-تۇنسىز جونەلە بەردى دە.
— ۇكىلى كەلىن! — دەدى ازدان كەيىن.
— ءۋا، سارى-اپا.
— مەن ەندى ۇيىقتايمىن. بالاڭا نە بول. ءبىزدى ۇيىقتاتىپ تاستاپ، قاشىپ كەتىپ، تورەجاننىڭ (شىڭعىستى سولاي دەيتىن س. م.) الدىندا ۇياتتى بوپ قالمايىق. ويتسە ول بالا ءتىرى بولمايدى.
زەينەپ ۇندەمەدى. شوڭاينانىڭ تاپسىرۋىمەن ەمەس، انالىق جۇرەگىنىڭ، بۇيرىعىمەن تاڭ اتقانشا كوز شىرىمىن العان جوق. جانتايا سالا قورىلداي قالعان شوڭاينانىڭ دىبىسىن ەستىگەننەن كەيىن بالاسىنىڭ دا ۇيقىعا كەتكەن پىسىلى ەستىلگەننەن كەيىن، «مەن دە قالعىرما ەكەم؟» دەگەن ويمەن زەينەپ بۇكتەۋلى كورپەنى استىنا تارتىپ، جاستىقتى جوعارىراق سالىپ قيسايىپ ەدى، ونىڭ كۇلىمسى ءيىسى وڭمەنىن اتىپ كەتتى دە، جيىركەنگەن قالپىمەن باسىن كوتەرىپ الدى.
تىزەسىن قۇشاقتاي بۇكشيگەن زەينەپ ويعا كەتتى. شوقاننىڭ وسىنشا تەنتەك بولۋىنا باس ايىپتى-شىڭعىستىڭ ءوزى. باياعىدا بالتا تۇرسىنباي باتىردىڭ: «ابىلاي اعاما تارتقان ەكەن» دەگەن ءبىر اۋىز سوزىنەن كەيىن مەيلىنشە دالدانداتىپ، نە ىستەسە دە بەتىنەن قاقپاعان شوقان، قايدا بارسا دا قاسىنان تاستاماعان شوقان، مىنە اقىرى، ءوزى دە وپىق جەدى، اكەسىنە دە وپىق جەگىزدى. شىڭعىس شوقاننىڭ تەنتەكتىگىنەن عانا اعا سۇلتاندىقتان ءتۇسىپ وتىرماعانىن زەينەپ جاقسى بىلەدى. شوقان تەك: «قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى» دەگەندەي، اڭداۋسىزدا وققا ۇشتى ايتپەسە، ونىڭ قىلمىسى اكەسى جاساعان قىلمىستىڭ مىڭنان ءبىرى. شىڭعىسقا كەلىپ تۇرعان كور: «كوپ اسۋعا ءبىر توسۋدىڭ» كوبى. قولىندا وكتەمدىك باردا شىڭعىستىڭ كىمدەرگە قانداي جابىرشىلىك ىستەگەنى زەينەپتىڭ الاقانىندا. ونىڭ سول ىستەرىن ويلاعاندا، زەينەپتىڭ ەسىنە: «باياعىدا ءبىر ۇرى بولعان ەكەن، — دەگەن قازاق اڭىزى تۇسەدى، — وعان اكەسى، «ۇرلىق ءتۇبى قورلىق» دەگەن، بالام مىناۋىڭنان تىيىل!» دەسە، بالاسى تىڭداماپتى. ءسوزىن ەتكىزە الماعان اكەسى، بالاسى ۇرلاپ اكەپ سويعان مالداردىڭ ەتىنەن ءبىر-بىر جاپىراقتى تەمىر ىستىككە شانشا بەرىپتى. سول ەتتەر ىستىكتىڭ ۇشىنان اسقان كەزدە بالاسى دا ۇستالىپ، اباقتىعا كەتىپتى. سودان بەرى مولشەرىنەن اسقان ءاربىر ءىستى قازاق: «ىستىك ۇشىنا شىقتى» دەيدى.
سول اڭىز ايتقانداي ، قۇسمۇرىن دۋانىنا اعا سۋلتان بولعاننان باستاپ، كەشە ەل «ءتۇسسىن» دەپ پىرگەۋىر جاساعانعا دەيىن، شىڭعىستىڭ باعىنىشتى ەلىنە كورسەتپەگەن قورلىعى جوق، سولارىنا قاراعاندا، قايتا ءولتىرىپ تاستاماي، ءتىرى جىبەرىپ وتىر.
ەندى نە ىستەمەك، شىڭعىس؟ ول تەك تاڭىرىگە عانا ايان. ەگەر شىڭعىس «حان تاعىندا» وتىرسا، شوقاندى الىستاعى ومبىعا، ورىس وقۋىنا زەينەپ ءتىرى وتىرىپ جىبەرمەس ەدى، ويتكەنى «ورىسشا وقىدى» دەگەن شىڭعىس نە ءبىتىردى؟ شوقان دا نە بىتىرمەك ورىسشا وقىپ؟
سونى ويلاعان زەينەپ، شىڭعىستىڭ سەزدەرىنە كونبەي: «مەنى ءولتىرىپ تاستاساڭ عانا اكەتەسىڭ قاناشجاندى بۇل ۇيدەن تىرىدە بەرمەيمىن» دەپ قاسارعاندا، الەكساندر نيكولايەۆيچ دراگوميروۆ ارەڭ يلىكتىردى. ورىسشا، قازاقشا، تاتارشا سوزدەردەن ارالاسا قۇرالاتىن اڭگىمەسىندە ول:
— بايبۋشا، سەنىكى سۋز يارامي؛ (ءوز جۇرەگىن الاقانىمەن باسىپ) سەرتسا («شەشە»، «انا» دەگەن سوزدەردى بىلمەي) مايت، قاتىن ياحشى، بارانچۋك («قازاق بالانى سولاي اتايدى» دەپ تۇسىنەتىن) ياحشى. نۋ، جيگيت ياحشي بولارعا كيراك. قالاي؟ وكۋماعان بىك-وگۋز. وكۋگان (بارماعىن شوشايتىپ) ۆون،-ياحشى، ورۋس وكۋگان (ەكى بارماعىن بىردەي شوشايتىپ) دۆاجدى ياحشى. ياحشى تۋرە. پاتشاعا ياحشى سلۋجيت، ناگرادا، الات، ا وكۋماگان — شايتان، (تۇكىرىپ جىبەرىپ) ءتىفۋ جامان...
وسى سوزدەردىڭ ءوزىن تەرىپ ارەڭ تاپقان دراگوميروۆ اڭگىمەسىن ءارى سوزۋعا جاراي الماي، كەكەشتەنە باستاعان سوڭ، ار جاعىن شىڭعىس جالعاستىرىپ اكەتتى.
— ورىس ەكەش ورىس تا ايتىپ وتىر، بالامىزدىڭ پايداسىن. ولىمگە جۇمساپ وتىرعان جوق ونەرگە جۇمساپ وتىر، — دەدى زەينەپكە.
زەينەپ اقىر كونگەن قالپىن كورسەتتى.
ول ۇيدە بۇرىن توپىرلاپ جاتاتىن قوناق انەۋگى سۇرگىننەن كەيىن ازايىپ، سوڭعى كەيبىر كۇندەردە اتىمەن بولماي قالعان. بۇگىن كەشكە كەلگەن الدەكىمدەردى شىڭعىستىڭ كورگىسى كەلمەي، «قوناق ۇيدە بولسىن» دەي سالعان، ونىڭ وردادا زەينەپپەن عانا قالعىسى كەلگەن. ىڭىردە زەينەپ:
— ەرتەڭ جۇرەمىز دەدىڭ عوي، مەن قاناشجاننىڭ قاسىندا بولايىن، — دەگەن. شىڭعىس قارسىلىق بىلدىرمەگەن.
زەينەپ وسى جايلاردىڭ ءبارىن كوز الدىنان كەشىرىپ وتىرعان شاقتا، شوقان ىڭىرسىعان سياقتاندى. «نەگە ءبۇيتتى ەكەن؟!» دەگەندەي، سيپالاپ كورسە كورپەسى اشىلىپ قالعان ەكەن. ءوزى ۇيقىدا سياقتى. «بۇل دا ورانعان كورپەنىڭ يىسىنەن جيىركەنگەن بولار» دەگەن ويمەن، زەينەپ شوقاندى قۇشاعىنا الماق بولدى دا، ءبىر قولىن مويىن استىنان، ەكىنشى قولىن تاقىم استىنان اقىرىن سۇقتى. بالا ويانبادى. زەينەپ بالانى اقىرىن قيمىلمەن الدىنا الىپ باۋىرىنا باستى.
شوقان ۇنەمى زەينەپتىڭ قاسىنا ۇيىقتاۋشى ەدى. وزگە بالالارىن قىسىمدا ۇستايتىن زەينەپ، «تۇلا بويى تۇڭعىشىم» دەپ ونى ەرەكشە جاقسى كورەتىن ەدى دە، باسقا بالالارىن بولەك توسەككە الىسىراق جاتقىزعاندا شوقاندى ۇنەمى قاسىنا الاتىن. شوقاننىڭ داعدىسى — سولىندا جاتاتىن شەشەسىنىڭ كەۋدەسىنە وڭ قولىن تىعىپ، ماماسىن ۇستاپ ۇيىقتايتىن. ەگەر ۇيقىداعى قالپىندا الدەقالاي ايرىلىپ قالسا، شوشىپ ويانعانداي «اپا!» دەپ باقىرىپ قويا بەرەتىن، ماماسىن قايتا ۇستاماي ۇيىقتامايتىن.
شەپەنىڭ قاراڭعى ۇيىندە الدىنا العان اعاسىن ول ءبىلدى مە، ماشىق داعدىسىمەن كەۋدەسىن سيپالاي باستادى. ەمىرەنىپ كەتكەن ەنەسى، كۇمىستەن جاساعان ۇزبەلى تۇيمەسى بار، قارا قازينادان تىككەن ءتوس قامزولى بالاسىنىڭ قولىنا بوگەت بولاتىنىن ابايلادى دا، تەز اعىتىلا قويماعان، تۇقىلى تولارساقتاي، باۋى بىلەمدەي ۇزبەلەردى بىتىرلاتىپ ءۇزىپ جىبەردى. ىشكى كويلەكتىڭ ومىراۋى كەڭ. شوقان سودان قولىن تىقتى دا ەنەسىنىڭ ەمشەگىن سىعىمداپ قىسا قويدى. زەينەپتىڭ تۇلا بويى تۇگەل ءيىپ، سۋالۋىنا كوپ بولعان ەمشەك ۇرپىنەن ءسۇت ساۋلاپ كەتكەن تارىزدەندى.
بالا مەن انا تاڭ سىبىرلەگەنشە، وسى قالىپتارىنان تىرپ ەتكەن جوق.
شىڭعىس شە؟
وردادا وڭاشا قالعان، ەرتەڭ شوقان مەن دراگوميروۆتى ەرتىپ ساپار شەگۋگە بەكىنگەن ول، توبىل مەن وباعان وزەندەرىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى ورىسشا — زۆەرينوگولوۆسك، قازاقشا — باعلان اتالاتىن قازاق-ورىس ستانيساسىنا قاي جولمەن جەتۋدىڭ جايىن ويلادى. سول ستانيساعا دەيىن بەكىنىستىڭ اتتارىمەن بارماق تا ودان ءارى «قازاق-ورىس لينياسى» اتالاتىن جيەكپەن ومبىعا دەيىن «جامشىك داڭعىلى» اتالاتىن جولمەن ىلاۋلاتىپ كەتپەك. ولاي جۇرۋگە دراگوميروۆتىڭ قولىندا «فۋرگوننىي ليست» اتالاتىن، ىلاۋدى تەگىن مىنەتىن قاعاز بار.
قۇسمۇرىنعا اعا سۇلتان بولعاننان بەرى، ول ومبىعا ەكى رەت بارعان ەدى: بىرىندە — قۇسمۇرىننان سىرىمبەتتەگى تۋىستارىنا، ودان بايان اۋلاداعى قايىن جۇرتىنا سوعىپ، ار جاعىندا كەرەكۋ ارقىلى ەرتىستى بويلاعان؛ كەلەر جولى قاناتىن كەڭىرەك جايىپ، اتباسار، اقمولا، ەرەيمەن، قارقارالى ارقىلى سەمەيگە جەتىپ، ودان ومبىعا پاروحودپەن تۇسكەن؛ باستاپقى جولى «توركىندەتەم» دەگەن سىلتاۋمەن، ايەلى زەينەپتى ەرتىپ، بالۋانىن، ءانشىسىن، كۇيشىسىن، شەشەنىڭ قۇسبەگىن... دەگەندەي جەر قايىسقان قالىڭ قولمەن، جولشىباي ويىن-ساۋىعىن جاساي وتىرا، اسىقپاي بارعان ول ساپارىنان ابىرويلى قايتقان شىڭعىس، كەلەر جولى، جولشىبايعى ەلدەرگە سۇس كورسەتكىسى كەلىپ، اتباساردىڭ اققوشقار سايدالىنىڭ الشىنباي، قازانقابىنا... دەگەندەي ىلعي شونجارلارىنا سوعىپ، «مەنى كور!» دەگەندەي ويقاس بەرگەن.
ەندى مىنە، ءۇشىنشى ساپارعا شىعاردا، «جاعام جىعىلدى» دەگەن ۇعىمداعى شىڭعىس، العاشقى ەكى ساپارداي «بۇلىنبەي»، «كارىپ جولى قايسى» دەگەندەي، ەلەۋسىز اتتانۋعا تىرىستى. ەگەر دراگوميروۆ بولماسا، قاسىنا ابا مەن شوقاندى ەرتەر ەدى دە، باعلانعا دەيىن سالت كەتەر ەدى. دراگوميروۆ بىرگە جۇرەتىن بولعان سوڭ، شامرايدان كۇيمەسىنە جەگەتىن پار ات سۇراتتى جانە «جالپى ات» ەمەس، ماڭدايىنا باسقان ەكى اتىن سۇراتتى. ولاردى «جىلان-سىرت» اتالاتىن، شىمقاي قۋلا ەكى ارعىماق بولاتىن.
شامراي جۇرىسكە دەگەن ون شاقتى اتىن سالقىن قورادا جەممەن كۇتتىرىپ، سەمىز كۇيىندە توق -جاراۋ عىپ ۇستايتىن. سولاردىڭ ىشىنەن «جىلان — سىرتتاردى» ەرەكشە باپتاپ، وزگە اتتار شوپپەن جەمدەلگەندە، بۇل ەكەۋىنىڭ اۋىزدارىن قولىنا تۇسەتىن از عانا سۇلىدان ايىرمايتىن، باسقالاردىڭ تاقىمىن تيگىزبەي، ۇنەمى ءوزى عانا مىنەتىن، «جەلدەن جۇيرىك» اتالاتىن قوس «جىلان-سىرت» ءۇش ءجۇز ەلۋ شاقىرىم دەيتىن قىزىلجارعا، قۇسمۇرىننان ەرتە شىعىپ، سول كۇنگى ىڭىردە بارا بەرەتىن، ەرتەدەن قارا كەشكى جەلىسكە تالمايتىن، مىنگەن ادامدار شارشاپ توقتاتپاسا، وزدەرى تىنىعۋدى، شالدىرۋدى تىلەمەيتىن. وزدەرى توق — جاراۋ كۇيلەرىندە جىلقى بالاسىنىڭ سۇلۋى: تۇلەگەن كەزدە شىمقاي سارى تۇكتەرى التىنداي جالتىلدايدى، ورەسى — شوقتىعىنا سوزعان قول ارەڭ جەتەتىن بيىك، جوندارى — ۇستىنە توسەك ساپ جاتقانداي جالپاق، استاۋداي توڭكەرىلگەن كەڭ ساۋىرى — شىڭنىڭ تايقيا بىتكەن جىلتىر تاسىنداي، قىسىر جىلان وزەكتى» دەگەندەي، — جۋان دەنەسى جۇپ-جۇمىر الدىڭعى ەكى اياعى، -اق قايىڭنىڭ جۋان دىڭگەگىندەي تىپ-تىك ءتوس قاسقاسى داليعان جالپاق، ارتقى ساندارى بۋراداي دوپ-دوڭگەلەك، تىلەرسەكتەرى جولبارىستاي جەرگە توسەلە مايىسىپ قالعان، باس سيپاتى قازاق ەپوستارىندا:
قۇلاعىن بىزدەي قاداعان،
كەكىلىن قىزداي تاراعان...
قولتىراۋداي تاناۋلى،
ساپتى-اياقتان ەرىندى،
سارىمساقتاي ازۋلى... —
دەگەنگە ءدال كەلەدى. قارا-قوڭىر ءتۇستىڭ الدارى قىزىق، ءبىرىنىڭ جالى-وڭعا، بىرىنىكى-سولعا جىعىلعان، ال ەكەۋىنىڭ دە شوقتىعى — اتتانار جاقتا. (قازاقتىڭ سالت اتقا سول جاعىنان، ەۆروپالىقتاردىڭ — وڭ جاعىنان مىنەتىنى ءمالىم، سوندىقتان قازاقتىڭ «اتتانارى»-سول جاق)، سول قارا — قوڭىر جالدان باستالىپ، ومىرتقالارىنىڭ، قىرقا جونىن بويلاي، سول ءتۇستى قۇيرىققا جالعاساتىن جىڭىشكە قارا جولاق بار، ءتۇرى سوزىلىپ جاتقان قارا جىلانعا ۇقسايدى، اتتاردى — «جىلان-سىرت» دەۋى سودان.
«جىلان-سىرتتارعا» ادامنىڭ تاقىمىن تيگىزىپ كورمەگەن شامراي، شوقاندى الىپ ومبىعا اتتاناتىن شىڭعىستى باعلانعا دەيىن ءمىنىپ بارۋىنا، ىشتەي قاتتى قىنجىلا تۇرا، امالسىز كوندى. ول كونبەس تە ەدى، ەگەر شىڭعىسپەن بىرگە دراگوميروۆ تە اتتانباسا. شامراي ودان قاتتى قورقۋلى ىستەرىنە ريەۆيزيا جاسالعاندا جانە حالىقتان سۇراستىرعاندا، تولىپ جاتقان قىلمىستارى اشىلدى، ىشىندە باسى كەتەتىن اۋىرلارى دا بار. دراگوميروۆ شامرايعا «وسىلاي دا وسىلاي ەكەن» دەگەندە زارەسى ۇشقان شامراي:
— ارتى نە بولادى، بۇنىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— ونى ومبىداعى ناچالنيكتەر بىلەدى، — دەدى دراگوميروۆ، — مەنىڭ مىندەتىم سولارعا ءىستىڭ ادىلەتىن بايانداۋ.
شامراي نە ىستەۋگە بىلمەي قالدى. دراگوميروۆتان بۇرىن كەلىپ، وسىلاي قادالعان بىرەر ريەۆيزورلاردىڭ اۋزىن ول جاقسىلاپ مايلاپ جىبەرگەن ەدى دە، قوپاقارداي قىلمىستار اياقسىز قالىپ قويعان ەدى. سىرت ەستۋىنشە دراگوميروۆ وندايدىڭ ادامى ەمەس، ول پاراعا بۇرىلمايدى بىرەر جەردە پارا ۇسىنعانداردى جازاعا تارتقانى دا بار دەسەدى. سوندىقتان پارا ۇسىنۋعا باتىلى جەتپەگەن شامراي، شىڭعىستى جۇمساپ ەدى، ول بەلگىلى ايلاكەرلىگىنە باسىپ:
— سويلەستىم. ءدال ايتۋعا مەنىڭ دە باتىلىم جەتپەدى، وسپاقتاپ ايتقانىما تۇسىنگەن -تۇسىنبەگەنىن شامالاي المادىم، باسى جۇمىر پەندە ەمەس پە، كومەكەيى بوس سياقتى. ونى ەندى مۇندا ەمەس، جولدا اينالدىرام. ءتاڭىرى بەرگەنىن الىپ كەتپەسە ءساتىن كەلتىرەرمىن. مالعا بۇرىلاتىن بولسا، ونىڭ كومەكەيىن تىعىنداۋعا جەتەرلىك اقشام بار. ارتىنان اۋىسا جاتارمىز، — دەدى.
شىڭعىستىڭ وسىنداي «سوز — بۇيدا» جەتەگىنە ءتۇسىپ قالعان شامراي، جولعا ەكى «جىلان-سىرتتى» دراگوميروۆتىڭ اتىن قوسا سۇراعاندا:
— السىن، — دەدى امالى جوقتىقتان.
شامراي اتتارىن ءساندى تۇرماندارىمەن بەزەندىرىپ، ۇنەمى كولەڭكەدە، بابىندا ۇستايتىن؛ سولاردى مىنگەندە عانا جەگەتىن، تۇرقى ۇزىن، ءىشى كەڭ، وتىرعىشى تەرەڭ، بەلى قايقى، رەسسورى سولقىلداق، اشىلىپ-جابىلمالى شاتىرىنىڭ سىرتى قارا بۇلعارىمەن، ءىشى قىزعىلت بۇلعارىمەن استارلانعان، ۇزەڭگىسى جالپاق، دوڭعالاقتارى مەن جەتەگى قارا جانە اق سىرمەن اشەكەيلەنگەن، الدىندا ەكى-ۇش دەلبەشى ەركىن سىيىپ وتىرارلىق بوكسە-باسپايى بار كۇيمەسى بولاتىن. ءىشى-سىرتىنداعى اشەكەيلەرىنىڭ جولاعى كوپ بولعاندىقتان، حالىق ول كۇيمەنى — «جولبارىس» اتاپ كەتكەن. ايبىن كورسەتەر جولعا شىقسا، شامراي «جىلان سىرتتارىن» جەگىپ وسى كۇيمەسىنە مىنەتىن. بار جاعى «شامراي كەلەدى» دەپ ەمەس، «جولبارىس كەلەدى» دەپ دۇرلىگىپ «قايسىمىزدى تالاپ جەر ەكەن؟» دەپ ۇرەيلەنىپ وتىراتىن. بىلاي دا قاھار شامراي، «جولبارىسىنا» مىنگەن جولى، كەزدەسكەن ەلدى «شاۋىپ — شانشىپ» دەگەندەي، قيان-كەسكى عىپ ءبۇلدىرىپ كەتەتىن. ءوز قارا باسىن قازاقتار «سۇراپىل سۇمىراي» قويىپ العان شامراي، قۇسمۇرىن دۋانىنداعى ەلدەرگە، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ مىقتى ادام كورىنەتىن. سوندىقتان شىڭعىستىڭ ۇستىنەن پاتشاعا، ومبى اكىمدەرىنە ارىز جاۋدىرعىش قازاقتار، ول ارىزدارعا قولىن قويۋعا، نەمەسە بارماعىن باسۋعا قورىقپاعانمەن، شامرايدىڭ ۇستىنەن كەيبىر باتىلدارى عانا «دومالاق قاعاز» (انانيمكا) ايداپ، اتى-جوندەرىن اڭعارتپايتىن، سوندا ايتارى «قارعا قارعانىڭ كوزىن شوقىمايدى» ياعني پاتشا دا، ومبى اكىمدەرى دە جەرگىلىكتى ورىس اكىمدەرىنە تيمەيدى؛ وسىنداي ويداعى قازاقتار — «اتىستاعى جاندارالدان، جاقىنداعى كىپىرال» دەگەن ماقال شىعارىپ، شاماسى كەلگەنشە شامرايعا جاعىنۋعا تىرىساتىن ونى «قىردىڭ جانارلى» كورەتىن.
شىڭعىس «قىر جانارالىنىڭ» «جىلان-سىرتتارىنا» قوسا، ونىڭ «جولبارىسىن» دا سۇراتقان ەدى. قىلمىستارىنان قورىققان شامراي، ونى دا بەرمەك بولدى. ايتپەسە، «دراگوميروۆ» تۇگىل، قانداي «ميروۆ» بولسا دا، ۇستىنە مىنگىزبەك تۇگىل، كوزىنە دە كورسەتپەس ەدى.
ايتۋدى ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز. كەنەسارىمەن سوعىسقاندا، قولعا ءتىرى تۇسكەندەرگە مەيلىنشە مەيرىمسىزدىك كورسەتكەندىگى ءۇشىن، ورىنبوردىڭ جازالاۋشى وتريادىن باستاپ كەلگەن ينفانتەريان گەنەرال-يگەلسترەم، ءوزى ءمىنىپ كەلگەن وسى كۇيمەنى، شامرايعا سىيعا بەرگەن. ەكى «جىلان سىرتتى» ور قالاسىندا ارعىماقتار زاۆودىن ۇستايتىن كاۆالەريانىڭ وتستاۆكاداعى گەنەرالى — (ول دا كەنەسارىنى قۋىسقان) گراف — ستولپنەر، شامراي قوناقتاپ بارعاندا قۇلىن كۇندەرىندە سىيلاعان.
قۇسمۇرىننان باعلانعا ەكى جولمەن بارادى بىرەۋى — كولدىڭ باتىس جاعىن وراپ، قالىڭ قىپشاقتىڭ ءىشىن ارالاي وتىرىپ، توبىلعا جەتەدى دە، سول وزەندى جاعالاپ وتىرىپ، توبىلعا قۇياتىن ءۇي وزەنىنىڭ ساعاسىندا قازاقشا «قىرىقبويداق»، ورىسشا — «ۋستەۋيسك» اتالاتىن قازاق-ورىس ستانيساسىنان بارادى. ودان توبىلدىڭ «ورىس جاعى» اتالاتىن قىرقاسىمەن باعلانعا جەتەدى، ەكىنشى جول قۇسمۇرىن كولىنىڭ ىعىن وراپ، وباعان وزەنىنىڭ شىعىسىن جاعالاپ وتىرادى دا، سول وزەننىڭ توبىلعا قۇياتىن «قارا مولدا» اتتى ساعاسىنا اپارادى. باعلان سول ارادا.
باستاپقى جولمەن ءجۇرۋ كوڭىلدىرەك جاز ايلارىندا قازاق اۋىلدارى كۇنگەي جاقتاعى الىس جايلاۋعا كوشىپ كەتكەنمەن، جولشىبايعى كولدەردىڭ، وزەندەردىڭ بويلارىندا، كەدەي قازاقتاردىڭ كەيبىرى، ءۇي وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى قازاق-ورىس كەدەيلەرى بىرىگىپ، ازداپ ەگىن سالادى، سولارىنىڭ ىشىندە قاۋىن، قيار، قاربىز سياقتى، شىڭعىستىڭ قۇمارتاتىن تاعامدارى دا وسەدى. بيىلعى جازدا بۇل جولمەن ساپار شەگۋ ءتىپتى قىزىق بولۋى مۇمكىن سول ماڭنان جاز ورتاسى اۋا وتكەن قالىڭ جاڭبىر، شولىركەگەن جەردىڭ وتىن كوتەرگەندىكتەن، تاقىر جايلاۋداعى ەلدەر كوشىپ كەپ جاتىر دەگەن حابارى بار.
بۇل بەتتە شىڭعىستىڭ تالاي تانىستارى، دوستارى بار. ورىنبور اكىمشىلىگىنە قارايتىن ولار، شىڭعىستىڭ داۋلەتى دە، دارەجەسى دە ورگە باسىپ تۇرعان شاقتا، جىل سايىن كەزەكپەن قوناققا شاقىرىپ قۇرمەت كورسەتەتىن. بىرەۋلەرى ابىلايدىڭ قۇسمۇرىنداعى تۇقىمىنىڭ قىزدارىنا قۇدا ءتۇسۋى، بىرەۋلەرىنەن ولار قىز ايتتىرىپ... دەگەندەي، قات-قابات قۇدا بولىسىپ كەتكەن. مىسالى، ارعىن رۋىنىڭ، سول تۇستاعى اتاقتى بايلارى مەن شونجارلارى: جوعارعى شەكتىدە-شەگەن تۇقىمىمەن، تومەنگى شەكتىدە — بەگەن تۇقىمىمەن، ودان ءارى — «توقال ارعىن» اتالاتىن ەلدىڭ داۋلەرى — اقباس، بايتۇرسىنمەن، قىپشاقتىڭ «ۇزىن» اتالاتىن رۋىنان قانقوجا، بالقوجامەن، «كولدەنەڭ» اتالاتىن رۋىنان ىزباستىمەن، تاعى تاعىلارىمەن قۇداندالى دا. سولاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى، كەشە شىڭعىستىڭ باسىنا كۇن تۋىپ، ورداسىن كەرەي، ۋاقتىڭ قالىڭ قولى شاپپاق بولىپ قاماپ العاندا، جاۋىنا قارسى سويىل سوعىسۋ تۇگىل ات ءىزىن سالۋعا دا جاراعان جوق. ەندى ولاردى شىڭعىس قالاي كورمەك؟
شىڭعىستىڭ ەڭ اۋىر وكپەسى — احمەت جانتۋريندە. ورىنبور اكىمشىلىگىنە قارايتىن ول، باتىسى — ورىنبور مەن ورعا، كۇنگەيى — سىرعا، تەرىسكەيى — ۇيگە، شىعىسى — وباعانعا تىرەلەتىن ولكەنىڭ سول كەزدەگى اعا سۇلتانى. ونىڭ ارعى تەگى — كىشى ءجۇزدىڭ حان ءابىلحايىردان، ونىڭ ءبىر بالاسى، حيۋادا حاندىق قۇرعان — قايىپتان كەلەدى. قىستاۋلارى ءۇي مەن توبىل قوسىلاتىن تۇستاعى جەرى اسا قۇنارلى — كەڭ ارال. وسى احمەت قۇسمۇرىن دۋانىنا اعا سۇلتان بولىپ كەلگەن شىڭعىستى ءبىر ەمەس، سان رەت قوناققا شاقىرعان. سوڭعى ءبىر قوناقتا، شىڭعىس قاسىنا بەس-التى جاستاعى شوقاندى ەرتىپ بارعان. سوندا احمەت:
— سەن دە حان تۇقىمىسىڭ، مەن دە حان تۇقىمىمىن. اتالارىمىز الىستان قوسىلادى. ەكەۋمىز جاقىنداپ سۇيەك الىسايىق، — دەپتى.
— الىسساق الىسايىق، — دەپتى شىڭعىس.
احمەتتىڭ مۇقان دەگەن ءىنىسى بار ەكەن. سونىڭ بەسىكتەگى قىزىن شىڭعىس شوقانعا اتاستىرىپ، ەكى جاق «قۇدا بولىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسكەن. شوقاننىڭ پىسىقتىعىنا، تەنتەكتىگىنە، ۇققىشتىعىنا قىزىققان احمەت پەن مۇقان شىڭعىسقا:
— ءبىزدىڭ تۇقىم جۋاسىڭقىراپ بارادى، مىنا بالاڭدى بىزگە كۇشىك-كۇيەۋ عىپ بەر، بوساڭسىعان ءجىبىمىزدى ءبىراز شيراتسىن، — دەپتى. شىڭعىس «كورەرمىز» دەپ ەمەكسىتىپتى.
...مىنە، سونداي دوس بولعان احمەت جانتۋرين دە كەشە شىڭعىستىڭ ورداسىن كەرەي، ۋاق، قاماپ تۇرعان شاقتا حابار-وشارسىز تىم-تىرىس جاتىپ الدى. بۇعان وكپەلەمەگەندە، نەگە وكپەلەيدى، شىڭعىس؟
بۇرىن ولاردى بەلىنە تاڭۋ كەرۋشى ەدى. ەندى بايقاسا، ارعىن-شوقاي بي ايتقانداي، — «قۇدايعا سەنگەن قۇستاي ۇشادى» ەكەن دە، ادامعا سەنگەن «مۇرتتاي ۇشادى» ەكەن. ەندەشە «جولدا وتىر» دەگەنمەن، قىسىلعاندا قولعابىسى تيمەگەن «دوستارىن» كورىپ قايتەدى؟
وسى ويمەن ءبىرىنشى جولدان باس تارتتى شىڭعىس.
ونىڭ ەكىنشى جولى دا جارقىراپ تۇرعان جوق-تى. قالىڭ كەرەي، ۋاق قاستاسا باستاعان شاقتا، كەرەيدە ول ەكى ادامدى قولىنا ۇستاعان: ءبىرى — ەسەنەيدىڭ ەت-جاقىنى، سيبان رۋىنان شىققان وزدەمبايدىڭ ءوسىبى. ەسەنەي مەن ول، سيباننىڭ قوشقارباي دەيتىن بالاسىنان تاراعان، ەكىنشىسى — ماتاقاي رۋىنان — قارجاۋدىڭ سىرىمى.
ءوسىپ سيباننىڭ ەسەنەيدەن سوڭعى بايى ەكەن. ونى ەسەنەي قونىس جايلى وكپەلەتىپ بۇركەۋ دەڭگەيىندە «قارامىرزا» اتالاتىن قىستاۋىنان وباعانعا كوشىرگەن، شىڭعىس سونى پايدالانىپ ءوسىپتىڭ جولىن توسقان دا، جاقىن جەردە قالىڭ اعاشى — «كۇن تيمەس»، اۋماعى «مىڭ قوي» اتالاتىن ءبىر مىرىققا مەكەندەتكەن. شوقاننان كەيىنگى بالاسى — جاقىپ تۋعان سوڭ، شىڭعىس ءوسىپتىڭ بەسىكتە جاتقان قىزى — اقىقتى اتاستىرىپ، ەكەۋى «قۇداي دەسكەن قۇدا» بولىپ كەتكەن. شىڭعىستىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە ءوسىپ جىلىنا ءبىر رەت، اسىرەسە مال سەمىرگەن كۇزگە قاراي، جەر قايىسقان نوكەرىمەن قوناق قىپ جىبەرەتىن. «ءوسىپتىڭ اسى ء-وسىپ تۇسەدى. وتەنىڭ اسى — ءوشىپ تۇسەدى» دەگەن ماقال سودان قالعان. وتە — ساراڭ كىسى ەكەن دە. ءوسىپ — بەرەگەن كىسى ەكەن. سونداي بەرەگەن ءوسىپ ۇيىنە شىڭعىس كەلگەندە ءتىپتى «شابىلىپ»، «سايدان ماي اعىزاتىن» بولعان. كۇنتيمەس ورمانىنىڭ تۇبىنەن باستالىپ، كوكتەمدە سۋ تاسىپ، جاز شىعا قۇرعاپ قالاتىن، ارناسى «توي ساي» اتالاتىن جىلعاعا قوسىلاتىن، جىرا بار، اتى «ماي ساي». ءوسىپ شىڭعىستى قوناققا وسى سايدىڭ جاعاسىنا وسكەن بۇيرات قايىڭنىڭ ىشىندە كۇزدىكتەپ وتىرىپ شاقىرادى ەكەن دە، سايعا توككەن سورپانىڭ مايى، سورعا بايلانعان ءتۇز قۇساپ، اعارىپ جاتادى ەكەن. ونى يت كەمىرىپ تاۋىسا الماي، ەل كەتكەن سوڭ قاسقىرلارعا ازىق بولادى-مىس.
«ماي سايدىڭ» جىراسى، «توي ساي» اتالاتىن وزەن سىماققا قوسىلادى. ولاي اتالاتىن سەبەبى: شىڭعىس كوپ قۇدا تۇسكەندە، ءوسىپ تويىنا قىرىق تۋ بايتال سويىپ، شەكقارنىن جۋۋدان، مايلى سورپالاردى توگۋدەن، سايداعى جىلعانىڭ سۋى ماي تاتىپ كەتىپ، كەلەر جىلى تاسىعانعا دەيىن مال دا، ادام دا سۋىن تاتا الماعان ەكەن دەسەدى.
شىڭعىستىڭ وسىپكە قۇدا بولۋداعى ماقساتى،-وعان ەرگەن سيباندى ەسەنەيگە قارسى ۇستاۋ بولعان. ءبىراق، ءوسىپ شىڭعىسقا ونشالىقتى پانا بولا الماعان-قۋلىعى شىڭعىستان اسىپ كەتپەسە كەم تۇسپەيتىن ەسەنەي، ونىڭ تۇپكى نيەتىن بولجاعان دا، ءوسىپتى ەكى بۇيىرىنەن قىسىپ، ءبىر جاعىنا سيباننان ءوزىن جاقتايتىن، كوپ ءۇيلى ءجايىلعاندى، ەكىنشى جاعىنا ەڭ كوپ سيبان كۇڭگونەنى قونىستاتىپ، تىنىسىن تارىلتىپ ۇستاعان.
ماتاقاي سان جاعىنان كەرەي رۋلارىنىڭ ىشىندەگى ازى، 1723 جىلى قازاق حالقى باسىنان وتكەرگەن اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندى» جاۋگەرشىلىگىندە، قالىڭ قازاق سىرداريادان ارقاعا بوسادى دا، وزگە رۋلار سياقتى كەرەيلەر دە بىتشىت بوپ: سەمەي، اقمولا، كوكشەتاۋ، قىزىلجار، ومبى اتالعان ولكەلەرىنە ءبولىنىپ كەتەدى. سوندا، كەرەي ىشىندەگى «اتتىڭ توبەلىندەي» از عانا ماتاقاي وباعان بويىنا كەلىپ، جۇبىن جازباستان وتىرىپ قالادى. بارىمتا زامانىندا جان-جاعىنان قىسىم كورگەن ماتاقاي جاڭعاقتاي جۇمىرلانىپ، «جەيمىن» دەگەن تالايلاردىڭ ءتىسى باتپايدى، باتىرام دەگەندەرىنىكى سىنادى.
ماتاقايدىڭ بەس اتاسى: قارا كەمپىر، اققوشقار، بايقوشقار، قۇلشىقاي، كەنجەتاي ىشىندە بەرەكەلىسى، باستاۋشىسى — اققوشقار بولعان. ودان: ءجۇزجاسار، مىڭجاسار، ايتىمبەت، تۇرسىن، تىلەس بولىپ كەتەدى، ولاردىڭ «شەك شىعارى» — ءجۇزجاسار، ودان — سىرىمنىڭ اكەسى — قارجاۋ.
ەسەنەيدىڭ قالىڭ جىلقىسى ءبىر جىلى وباعان تۇبەگىنە تەبىنگە تۇسەدى. سوندا جەر قورعاعىش قارجاۋ، «كوكتەمدىك جايىلىمىمدى جەپ قويدى» دەپ، ەسەنەيدىڭ سەمىز بايتالىن سويىپ الادى. ەسەنەي «سەن ونى ىستەسەڭ، مەن مۇنى ىستەيىن» دەپ، كەرەيدىڭ: بالتا، كوشەبە اتالاتىن رۋلارىنىڭ ءبىر بولشەگىن قاپتاتا كەشىرىپ اكەپ، ماتاقايدىڭ «بالىقشى قۇلشىقاي» اتالعان كەدەيلەۋ ءبىر اتاسىنان باسقاسىن، ىشىنە قارجاۋدى قوسا، وباعاننىڭ ورتا تۇسىنداعى قىراتقا ايدايدى دا تاستايدى. بۇنى شىڭعىس پايدالانىپ، ماتاقايدى باۋىرىنا تارتادى، ەڭ باي، ەڭ بەدەلدى دەگەن قارجاۋدىڭ سىرىمىن وڭ قولىنا ۇستايدى، ونىمەن دە قۇدا بولادى.
«اعاش قامشى كوپ، اتتاناردا جوق» دەگەندەي، شىڭعىستىڭ باسىنا كۇن تۋىپ، قالىڭ كەرەي، ۋاق ورداسىن قاماپ العاندا، ءوسىپ پەن سىرىم دا شىلبىر ءۇشىن بەرە الماي، بوي كورسەتە الماي بۇعىپ قالادى. قالاي كورسەتسىن: جولدارىندا ارىستانداي گۇرىلدەپ ەسەنەي جاتىر، ول قاپسا، ءبىر جەرىن ەڭسەرىپ تاستايتىنى، نەمەسە ءولتىرىپ جىبەرەتىنى ءمالىم. اجالعا قارسى شاباتىن جىندارى بار ما؟!..
شىڭعىستىڭ ولارعا دا سوققىسى، وزدەرى شالقايىپ جاتقان ادامدارعا باس ءيىپ بارعىسى كەلمەدى. نەسىنە بارسىن، — ول دوستاردىڭ ءبارىنىڭ دە، شىڭعىسقا ەشبىرىنىڭ كەرەگى جوق. شىڭعىس ەندى ولارعا ءىسىم تۇسەدى دەپ ويلامايدى.
ەندى قالاي جۇرەدى؟
وسى جايدا اقىلداسقاندا، بۇل ماڭايدىڭ بارلىق جولىن الاقانىنىڭ سىزىعىنداي بىلەتىن ابا تومەندەگىدەي ۇسىنىس جاسادى:
— وسىدان قۇسمۇرىن كەلىنىڭ شىعىس جاعىمەن كەتەمىز دە. قۇندىزدى وزەنىن جاعالاپ وتىرىپ، بەس شالقار كولىنىڭ بىرىنە تۇنەيمىز. سول كولدەردىڭ جاعاسىندا بالىقشىلار بولۋى مۇمكىن...
— بەكىنىس ولاردى قۋعان ەدى عوي، — دەدى شىڭعىس.
— قۋسا دا جىل سايىن كەلىپ، اۋلاعان بالىقتارىنىڭ تەڭ جاراسىن بەكىنىسكە تەگىن بەرەتىن بولىپ ءجۇر.
— بيىل قالاي ەكەن؟
— ە-ە بولدى ما، بيىل توڭىرەكتى شولاتىن؟ كوكتەمنەن باستاپ ەكى بىردەي بۇيىرىمىزگە قىزىل جەلدەي قادالعان كەرەي، ۋاق تىنىس الدىردى ما بىزگە؟ ەسىمىزدى ەندى عانا جيا باستاعان جوقپىز با، حان-يەم؟
— راس، — دەپ قويدى شىڭعىس كۇرسىنىپ.
— بيىل بالىقشى بار-جوعىن بىلمەدىم، — دەپ جالعاستىردى ابا ءسوزىن، — ونى جولدا كورەمىز. ەگەر بەرگى — ءوسىپ، ارعى — سىرىمعا سوقپايمىن دەسەڭىز، وباعانعا تاياۋ اياقشالقار مەن بوساعاشالقاردىڭ اراسىنداعى قىلىدان ءوتىپ، وباعاننىڭ سول جاعىنا شىعامىز دا، بۋراباي كولىنە تۋرا ءتۇسىپ، تەڭىز ارقىلى باعلانعا جەتەمىز. بۇل جولدا ەل جوق، قاداق-قۇداق بالىقشىلار عانا بار.
ولار وسىلاي جۇرمەك بولدى. شىڭعىستىڭ ەمەس، دراگوميروۆتىڭ اماندىعىن ساقتاۋ ءۇشىن، شامراي قاراماعىنداعى اسكەردەن، باسى ۋنتەر-وفيسەر عىپ، پار اتتىڭ الدى-ارتىن وراپ شاۋىپ وتىراتىن قارۋلى ۆزۆود جىبەرمەك ەدى، دراگوميروۆ قالاسا، ءوزى دە قوسىلماق ەدى، وعان دراگوميروۆ ۇلىقسات ەتپەدى. شامرايعا ىشتەي وشىگىپ العان ول، ءار جاعدايدا بەتىن قايىرا بەرەتىن قىلىعىن كورسەتىپ:
— وزدەرىڭ جاۋ جوقتا جالاۋ كوتەرىپ، ەلدى دۇرلىكتىرەتىن. «قازاقتار ورىسقا ءوش» دەگەندەرىڭ جالعان ءسوز، ونى وسى دالانى سان رەت ارالاعاندا كوردىم. مەن دە ورىسپىن جانە ۇكىمەتتىڭ دىڭداي قىزمەتكەرىمىن. ماعان نەگە تيمەيدى قازاقتار، ەگەر «ورىس» اتاۋلىعا ەش بولسا؟ تالاي رەت جالعىز ارالاپ تا كوردىم. ەش جەردە ماڭدايىما شەرتپەك تۇگىلى قاتتى ءسوز دە ايتقان جوق. ءويتۋدىڭ ورنىنا جىلى قاباقپەن قارسى الادى دا، تورىنە وتىرعىزىپ، بار ءدامدى اسىن اۋزىڭا توسادى. ءوزى تيمەي، ەشكىمگە تيگەن قازاقتى كورگەن ەمەن. بىرەۋ تيسە، ول دا تيەدى، ارينە. ال، تيە قالسا، قامشىسى سەنەن گورى قاتتىراق ونىڭ. كەنەسارىنى ورىس اسكەرى جەڭگەن جوق، ودان قورلىق كورگەن قازاقتار جەڭدى. شىڭعىس تا سولاي. رەتسىز جۇمساعان تاياعى اقىردا ءوز باسىنا سوعىلىپ جانە قاتتىراق سوعىلىپ، مىنە ەندى، ومبىعا ەسەڭگىرەگەن كۇيدە اتتانعالى وتىر. ومبىداعى ءحالى نە بولارى ءالى ءمالىمسىز. اسىرەسە، سەنىڭ ءحالىڭ.
بۇل سوزدەر جەپ جۇرگەن تاياعىن كۇشەيتە تۇسكەن ءىىىامراي دراگوميروۆكە: «ءوزىڭىز بىلىڭىزدەن» باسقانى ايتا المادى.
— ەشبىر قاراۋىلدىڭ كەرەگى جوق بىزگە، — دەدى دراگوميروۆ، — جول بىلەتىن دەلبەشى بولسا جەتەدى.
قۇلدىق ۇرۋىن وتكىزە الماعان شامراي:
— اتتارىم مىقتى دا، ءجۇرىستى دە، كۇيلى دە توتەمەن كەتسەڭىزدەر، سىزدەردى ومبىعا بىرەر كۇننىڭ ىشىندە جەتكىزەدى، — دەپ ەدى:
— جوق، ول دا بولمايدى، — دەدى دراگوميروۆ، — ءبىز زۆەرينوگولوۆسكيگە (باعلان) جەتەمىز دە، ار جاعىندا جامشىك جولىمەن كەتەمىز.
ءسوز وسىعان توقىراپ، شامرايدىڭ كۇيمەگە پار جەككەن «جىلان-سىرتتارىن» ابا شىڭعىس ورداسىنا الىپ كەلدى. سوڭعى كۇندەرى بەكىنىسكە تۇنەپ جۇرگەن دراگوميروۆ بىرگە كەلدى.
ابا اتتاردى شىڭعىس ورداسىنىڭ الدىنا بەرتىندە قاعىلعان دىڭگەككە بايلادى. دراگوميروۆ كۇيمەدەن ءتۇستى دە، «كەشىكپەي ورالام» دەپ قۇسمۇرىن تۇمسىعىنىڭ ءسۇيىر باسىندا قالىڭ توبىلعى وسكەن جىراعا كەتتى.
اتتى بايلاعان ابا ورداعا قاراي بەتتەگەندە، ارعى قوناق ۇيدەن شىققاندار بەرى بەتتەدى. ابا ولاردىڭ كوبىن تاني كەتتى. ىشتەرىندە قانجىعالىدان-شاڭكى مەن ساندىباي، ۋاقتان -وتەي مەن تولەگەن. توسىپ تۇرىپ سالەم بەرگەن ابادان ولار:
— سۇلتان جۇرەتىن بولدى ما؟ — دەپ سۇراپ ەدى:
— بىلمەدىم، — دەدى ابا ادەيى.
— سۇلتانعا ءبىزدى «سالەمدەسە كەلىپ تۇر» دە، — دەدى بىرنەشەۋى قوسىنان.
داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا شىڭعىسقا ۇلىقساتسىز كىرمەيتىن بۇلاردىڭ ەندىگى ىركىلىسى نەگە ەكەنىن تۇسىنبەگەن ابا:
— ايتايىن، — دەدى دە ورداعا كىرىپ كەتتى.
شىڭعىستىڭ بۇلاردى كەشەدەن قابىلداماۋى اباعا تۇسىنىكتى ەدى. ورداسىن كەرەي، ۋاق قاماعاندا كومەگى تيمەگەن دوستىقتىڭ شىڭعىسقا كەرەگى قانشا؟..
ورداعا كىرگەن ابا، سىرتتا تۇرعانداردىڭ جايىن ايتىپ ەدى:
— تۇرا بەرسىن، — دەدى شىڭعىس سالقىن تۇسپەن. — مەنىڭ جولدىق كيىمدەرىم قايدا؟
— قايسىسىن ايتاسىز؟ قازاقشاسى ما، ورىسشاسى ما؟
— قازاقشا كيىنىپ، مەن اۋىلدىڭ ايتى مەن تويىنا بارا جاتىر ما ەم؟ — دەدى شىڭعىس جەكىپ،-اسكەرلىك كيىمىمدى اكەل!
شىڭعىستىڭ اديۋتانتى سياقتى بولىپ جۇرەتىن ابا، قاي كيىمىنىڭ قايدا تۇراتىنىن جاقسى بىلەدى. ونىڭ «اسكەرلىك» دەگەنى: جاسىل شۇعادان بەلىن قىنامالاۋ عىپ، ەتەگىن تىزەسىنەن اسىرا تىككەن، وڭىرلەرى مەن ەتەگى جەڭدەرىنىڭ ۇشى جالپاق التىن وقامەن كومكەرىلگەن، تۇيمەلەرى-التىن، يىعىندا پولكوۆنيك دارەجەلى وفيسەردىڭ شاشاقتى، جالپاق ەپولەتتەرى بار، ودان ومىراۋىنا سالبىراي تۇسكەن اكسەلبانت شيراتىندىلارىنىڭ ءتۇستى قارىنداشتار جالعانعان ۇشتارى تۇيمەلەرگە قوساقتالعان مۋندير. ونىڭ ىشىندە: زەرمەن اشەكەيلەنە توقىلعان ماتادان تىگىلگەن جەڭسىز، ەتەگى كەلتە — كاپوت، ونىڭ ىشىندە جىبەكتەن كەڭ عىپ، ەتەگىن ۇزىن عىپ، جەڭدەرىنىڭ اۋزىن بۇرمەلى عىپ تىككەن ءار ءتۇستى كويلەكتەر. كوك شۇعادان قازاقشا كەڭ عىپ تىككەن شالباردىڭ بالاق اۋزى التىن وقامەن جيەكتەلگەن. قازاقتىڭ پاتشا ۇكىمەتىنەن چين العان ادامدارىن «شۇبار ءتوس، شىنجىر بالاق» دەۋى سودان. «شۇبار ءتوسى» — كەۋدەسىنە قاداعان وردەندەر مەن مەدالدار.
«اسكەر كيىمى» دەگەنى وسى. ونىڭ سىرتىندا ەگەر جاۋىن-شاشىن بولسا، نەمەسە جول شاڭداتسا بۇركەنىپ الاتىن جەڭسىز، كەڭ جامىلتقى بار. ادەتتە، وفيسەرلەر جاز ايلارىندا جەڭىل كارتۋز كيەدى عوي. ونى شىڭعىس پولكوۆنيكتىك دارەجەسىنە ولقىسىنىپ، تىقىر قۇندىزدان پاپاحا تۇرىندە تىكتىرگەن، شوشاق توبەسىن التىن زەرمەن تىستاتقان بوركىن كيەتىن. سالقىن تۇگىل، ىستىق كۇندەردە دە سويتەتىن.
اسكەرلىك قىزمەتتەن بوسانعالى، شىڭعىسقا قىلىشتان باسقا قارۋ بەرىلگەن ەمەس شىم بولاتتان جاسالعان، ەگەۋلى — ءجۇزىنىڭ وتكىرلىگى ۇستارادان كۇمىس قىناپتى، التىن شاشاقتى، التىن تۇتقالى بۇل قىلىشتىڭ ساعاسىندا «شىڭعىس ۋاليحانوۆقا، كەنەسارى بانداسىن قۋعاندا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن، ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورى، 1833 جىل» دەگەن، التىن ارىپتەرمەن قوندىرىلعان جازۋ بار.
اتالعان كيىمدەر مەن قىلىش، وردانىڭ ون بۇيىرىنە باسىن ۋىققا تىرەي قويعان، تەمىردەن، جاسالعان دەنەسىن دە، قايقى قوشقار ءمۇيىز تارماقتارىن دا كۇمىس سىممەن اشەكەيلەگەن ادالباقانعا ءىلىنىپ، ۇستىنەن اق زونت شىمىلدىقپەن بۇركەلىپ قويىلاتىن ەدى. ولاردى شىڭعىسقا اپەرۋشى دە، ءىلۋشى دە ابا بولاتىن. كيىندىرگەندە دە، شەشىندىرگەندە دە شىڭعىس تىك تۇرەگەپ، تاس قۇدايداي قاقيا قالاتىن، جەڭدەرىن كيگىزگەندە-قولدارىن، شالبارىن كيگىزگەندە — اياقتارىن ءالسىز قيمىلمەن توسقانى بولماسا، باسقا ەشبىر قوزعالىس كورسەتپەيتىن، شالبارىنىڭ باۋىن ابا بايلاپ، تۇيمەلەرىن ابا سالاتىن ورىس ساۋداگەرلەرى كيەتىن شەگىرەن ەتىكتەن باسقانى شىڭعىس كيمەيتىن، ونىڭ شۇلعاۋىن اياعىنا ابا وراپ، قونىشىن ابا تارتاتىن.
بۇل جولى دا ابا ءسويتتى.
دالادا كۇتىپ تۇرعان قوناقتار، نە «كىر» دەمەۋىنە، نە تىسقا تەز شىعا قويماۋىنا ىزا بولىپ تۇردى. كيىنىپ بولعان شىڭعىس:
— ءبىزدىڭ قاتىن قايدا ەكەن وسى؟ — دەدى اباعا.
— شەپە اعاڭنىڭ ۇيىندە ەدى عوي، ءالى دە سوندا بولار، — دەدى ابا.
— بار، شاقىر، مۇندا!.. ءوزىڭ شوقانعا يە بول، قاشىپ كەتپەسىن.
— ءاي، — دەدى شىڭعىس جونەلە بەرگەن اباعا. ول ارتىنا قارادى.
— الگى قانجىعالىلار مەن ۋاقتار تىستا تۇرسا «كىرسىن» دە.
ابا ۇندەمەي شىعىپ كەتتى. شىڭعىستىڭ ۇلىقساتىن كۇتىپ شارشادى ما، الدە كوپ كۇتتىرگەن قىلىعىنا رەنجىدى مە، قوناقتار جاتقان ۇيىنە قاراي كەتىپ بارادى ەكەن. ابا ولارعا ءۇن قاتپادى.
ول شەپەنىڭ ۇيىنە كىرسە وتىرعان كۇيلەرىندە ءۇن-تۇنسىز ايقاسا قۇشاقتاسقان زەينەپ پەن شوقاننان باسقا ەشكىم جوق. ابا شىڭعىستىڭ شاقىرعانىن ايتىپ ەدى، زەينەپ ۇندەمەدى. شوقاندا دا ءۇن جوق. ەكەۋى ءبىر دەنەدەي جابىسىپ قاتىپ قاپتى. ابا:
— «حان-يەم شاقىرادى» دەدىم عوي، ۇكىلى كەلىن، — دەپ تىقىلداي بەرگەن سوڭ:
— بارايىن، كۇنىم، — دەدى زەينەپ شوقانعا، قۇشاعىن جازىپ، — قىڭىر اتقىعان جاقتارىڭنان تۇزەلمەيتىن ادەتتەرىن، بار ەمەس پە، حان اۋلەتى؟ «اكەتەم» دەگەن سوڭ اكەتەدى اكەڭ. اتتار دا كەلىپ قالدى. مەن ۇيگە بارىپ كيىم-كەشەكتەرىڭدى دايارلايىن.
شوقان قارسىلاسقان جوق.
زەينەپ قايتىپ كەلسە، جۇكاياققا بەلىن تىرەگەن شوقان، ەكى تىزەسىن قاۋسىرا قۇشاقتاپ، باسىن تومەن سالبىراتىپ وتىر ەكەن.
— اكەڭ شىقتى، — دەدى زەينەپ وعان. — ورىستىڭ تورەسى دە كەلدى. ەكەۋى كۇيمە قاسىندا تۇر.
الگى وتىرىسىندا، ومبىعا جۇرۋگە ىشتەي كونىپ قالعان شوقاندى، داعدىلى قيقارلىعى جەڭە قالدى دا:
— بارا بەرسىن وزدەرى! — دەدى.
— كۇنىم-اۋ، — دەدى داۋسى قالتىراعان زەينەپ،-بولمايتىن ىسكە ەرەگىسپەسەڭشى!.. ءبارىبىر اكەتەدى عوي!..
شوقان ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ العان شاقتا، الگىندە عانا دالاعا شىققان ابا قايتا كەلدى.
— «شىقسىن» دەيدى اكەڭ، — دەدى ول شوقانعا.
شوقان قوزعالمادى، ۇندەمەدى.
شىڭعىستىڭ بۇيرىعى: «شىقپاسا كوتەرىپ اكەل!» دەدى. ابا ءۇشىن ونىڭ بۇيرىعىنان ۇلكەن بۇيرىق جوق. ول ۇندەمەگەن شوقانعا تاياندى دا، الىپ قولدارىمەن دەنەسىن قاۋسىرا قۇشاقتاپ كوتەرىپ الدى. بۇلقىنعان شوقاندى ول شوپاق قۇرلى كورمەي، تەبىنۋىنە، بەتىنە تۇكىرۋىنە قاراماي، ەسىككە قاراي جونەلە بەردى.
قورعاعىسى كەلگەنمەن زەينەپتە ءال جوق. ونىڭ سول ساتتەگى حالى، تەمىر ىدىستاعى توڭ مايداي. سونداي ىدىستى قىزۋلى جالىنعا توسساڭ ەرىپ جۇرە بەرەدى عوي، زەينەپ تە سونداي. بالاسىن قورعاپ قالۋعا شاماسى جوعىن اڭعارعان ونىڭ انالىق جۇرەگى، دۇرسىلدەي سوعىپ، دەنەسىن قىزدىرا جونەلدى دە، بار بولمىسىن شىجعىرىپ اكەتتى. جان-تانىمەن ەرىپ كەتكەن زەينەپتىڭ كوز جاسى شۇمەكتەن قۇيىلعان سۇيىقتاي ساۋلاپ اعىل-تەگىل اقتارىلدى. قارا كۇشكە ەرىك بەرگەن ابا، بوقتاي سويلەپ باقىرعان شوقاندا ەسىكتەن زورلىقپەن الىپ شىققاندا، زەينەپ «اھ!» دەدى دە تالىپ ءتۇستى...
ول كەزدە باعانادان شەشىلگەن، جۇرىسكە ەلىرگەن قوس «جىلان سىرتتى» قارۋلى ەكى جىگىت، تىزگىندەرىنەن ارەڭ ۇستاپ تۇر ەدى.
— اكەل، — دەدى شىڭعىس اباعا شوقاننىڭ ارپالىسىپ كەلە جاتقانىن كورىپ،-ارباعا تاڭىپ الامىز.
جولعا العان شۋماق قىل ارقاندى ءبىر جىگىت اربادان الىپ جازا بەرگەندە:
— بايلاتپا! — دەدى، دارمەنى كەتكەن شوقان اكەسىنە، — ابىلاي تۇقىمىنان بايلانعاندار، ايدالعاندار جەتەرلىك بولعان!
— ەندەشە، ءمىن، مىنا ارباعا! — دەدى شىڭعىس شوقانعا كۇيمەنى نۇسقاپ.
— بوسات! — دەدى شوقان اباعا.
— جىبەر! — دەدى شىڭعىس.
قىسقان قۇشاقتان شىققان شوقان، جۇگىرە باسىپ كۇيمەگە باردى دا، ونىڭ تەرەڭى ىشىنە جوق بولدى.
شىڭعىس پەن دراگوميروۆ تە ءمىندى. ابا دەلبەشىلىك ورنىنا وتىردى.
— ءجۇر، — دەدى شىڭعىس وعان.
ەرىگىپ تۇرعان سەمىز، جاراۋ اتتار ابا دەلبەنى قوزعاپ قالعاندا جۇلقىنا جونەلدى...
ەكىنشى تاراۋ
ءبىز (قازاق-س. م.) ءقازىر سۋعا تۇنشىعىپ بارا جاتقان ادامنىڭ حالىندەمىز. ءبىزدى امان الىپ قالۋ ءۇشىن، ورىس ۇكىمەتى جاردەم بەرۋى كەرەك.. ادامدىق قارىزىن وتەۋ ءۇشىن، ۇكىمەت يسلام يدەياسىنا قامقورلىق جاساۋدى دوعارىپ، تاتار مەدرەسەلەرىنىڭ، ورنىنا ورىس شكولىن اشۋ كەرەك. سودان كەيىن شكولا ءوز جەمىسىن بەرە جاتادى... شىن ءبىلىم عانا كۇدىكتى كوڭىلدى بەكىتىپ، ءومىردى باعالاۋعا، ماتەريالدىق تۇرمىستى جاقسارتۋعا جاعداي جاسايدى.
شوقان ءۋاليحانوۆ.
وقۋ جولىندا قاراشىلار
قۇسمۇرىن قىرقاسىنىڭ وردا قونعان ورتا بۇلاعىنان كولدىڭ شىعىسىن ورايتىن جول ەكىگە ايىرىلۋشى ەدى. بىرى-كولدىڭ ءدوڭىن جوتالاپ وتىراتىن بەلگىلى داڭعىل، ەكىنشىسى-كولدە سۋ بار جىلى ەرنەۋىن جاعالاپ وتىراتىن، جوق جىلى اق تاقىردىڭ ۇستىمەن بەسشالقارعا تەتە تارتاتىن جول. بىرىنشىمەن جۇرسە، باسبۇلاقتىڭ سايىندا وتىرعان قاراشى اۋىلدىڭ جەلكەسىن باسا، اسكەرلىك بەكىنىستىڭ ورىن جاناي جۇرەدى، ەكىنشىسىنىڭ بويىندا ەل جوق. ابا كەشكە:
— حان-يەم، ەكى جولدىڭ قايسىسىمەن تارتامىز؟ — دەگەندە:
— سايمەن، — دەگەن شىڭعىس قىسقاشا عانا.
بۇگىن جولاۋشىلار ارباعا ورنىققاننان كەيىن باستارىن بوساتقان قوس «جىلان سىرت» جۇلقي جونەلگەندە، ابا دەلبەنى سايعا قيعاشتايتىن جولعا قاراي يكەمدەي بەردى. بىلايدا جۇرىستەرى ەكپىندى اتتار، جالعىز جەتەكتى اۋىر اربا، قامىتتارىن القىمدارىنا تىرەي ىلگەرى يتەرگەندە ءتىپتى ەكپىندەپ كەتتى. ەگەر ابانىڭ قارۋلى قولدارى دەلبەنى سىرەستىرە تارتپاسا، اتتار بار پارمەنىمەن وزدەرى جازىم بولار ەدى، كۇيمە توڭكەرىلىپ، جولاۋشىلاردى دا جازىم قىلار ەدى. سونداي ءقاۋىپتى كورگەن شىڭعىس پەن دراگوميروۆ، ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي اپ، بىرەۋى -«اللالاپ!»، بىرەۋى،-«و، بوجەلاپ!» يماندارىن ۇيىرە باستاعان شاقتا، قىرىنداي شاپقان اتتار، جەرى تەگىس ەتەككە جەتتى. ابا اتتارعا ەندى عانا يە بولا باستاعان كەزدە، كۇيمە تۇبىندە ءتۇسىپ جاتقان شوقان باسىن كوتەرە تۇرەگەلدى دە، ونى سىرتىنان قۇشاقتاي اپ:
— قايدا بارامىز؟ — دەدى.
— جولعا شىعىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟ — دەدى ابا، شوقانعا بەتىن بۇرىپ:
— نەگە بۇل جولمەن؟
— توتەسى وسى عوي دەپ...
— نەگە داڭعىلمەن ەمەس؟
— وسىلاي ۇيعارىلعان ەدى دە.
— كىم ۇيعارعان؟
ابا ۇندەمەي قالدى.
— بۇر، اتتاردىڭ باسىن دوڭدەگى داڭعىلعا قاراي! — دەدى شوقان، بۇيىرعان داۋىسپەن.
ابا بۇيرىقتى ورىنداي قويماعان سوڭ، شوقان ونىڭ قاسىنا قارعىپ ءمىندى دە، دەلبەنىڭ وڭ جاعىن تارتىپ، اتتاردى دوڭگە، داڭعىلعا قاراي بۇرماق بولدى. وعان كونگىسى كەلمەگەن ابا، «نە ىستەيمىن؟» دەگەندەي شىڭعىسقا قاراپ ەدى.
— ىقتىيارى ءبىلسىن، — دەدى شىڭعىس.
ەرىك وزىنە تيگەنىن كورگەن شوقان:
— بەرى اكەل! — دەپ، دەلبەنى ابانىڭ قولىنان جۇلىپ الدى. ابا قارسىلاسپادى.
دەلبە قولىنا تيگەن شوقان اتتاردى ىلديدىڭ جىراعىراق تۇسىنان بەكىنىسكە قاراي ورلەيتىن جولعا قاراي بەيىمدەدى.
ول «اتتىڭ قۇلاعىندا وينايدى» دەيتىن بالانىڭ ءبىرى ەدى. تورت-بەس جاسىنان تايعا ءمىنىپ ۇيرەنگەن شوقان التى-جەتى جاسىندا اساۋ تايلاردى ءوزى ۇيرەتە باستاعان. سوندا، قازىقتاي قاعىلىپ، تۋلاعان تاي قالاي موڭكىسە دە ۇستىنەن تۇسپەيتىن. سەگىز-توعىزىنان باستاپ ول ءىرى اساۋلاردى دا ۇيرەتۋگە ارالاسقان. ۇيرەتىلگەن جىلقىلاردىڭ قاندايىنا بولسا دا يە: ازعانا جاسىندا«جىلجىعان جورعا، جىلميعان جۇيرىك» دەگەندەردىڭ تالايىنا تاقىمى ءتيدى، قانداي ۇشقىر دەگەن جىلقىلار بار شابىسىمەن كەلە جاتقاندا، ارقاسىندا ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ وينادى، قانداي «باسى قاتتى» دەگەن جىلقىلاردىڭ ۇستىنە قونسا، ەلگەزەك اتتاي بيلەپ الدى.
ول تەك بايگە اتىنىڭ باسىنا عانا مىنبەدى. سوندا مىنگىسى كەلمەگەن جوق، (ءوز ىقتيارىنا سالسا، استا تويدا جارىساتىن جۇيرىكتەردىڭ تالايىنا مىنگەن بولار ەدى)، شەپەنىڭ: «حان تۇقىمى بايگە اتىنىڭ باسىنا ءمىنىپ شاپتى» دەگەن نە سۇمدىق؟ ونداي جەڭىلدەنەتىن حالگە جەتكەن جوقپىز، قارالارعا كۇلكى بولار جايىمىز جوق»، دەپ ەرىكسىز تىيدى. بىلايعى جارىستاردىڭ بارىنە قاتىناسىپ ءجۇردى.
سالتقا سونداي مىقتى شوقان، كەيدە اكەسىنە ەرىپ، اربامەن جولاۋشىلاي قالسا، دەلبەشىنى وتىرعىزىپ قويىپ، اتتاردى ءوزى جۇرگىزۋدى جاقسى كورەتىن. سوندا، الىسىراق جولعا شىقسا، شىڭعىس پاۋەسكەسى مەن ات تۇرماندارىن عانا الادى دا، جولشىباي ىلاۋشىلاپ وتىرادى. سالت مىنەتىن كوشپەلى زاماندا، اسا ءبىر ءىرى سۇلتاندار مەن بيلەردە عانا بولماسا، «پاۋەسكە» دەگەن اربا وزگەلەردە اتىمەن جوق.
«تارانتاس» اتتى اربا دا ەلدە وتە سيرەك كەزدەسەدى. سوندىقتان ەل كەشكەنشە، سالت وتىرۋعا جارامايتىن كارى-قۇرتاڭ ادامداردىڭ اتاقسىزدارىن تۇيەگە ارتقان كەبەجەگە سالادى ەكەن دە، اتاقتىلارىن «سۇيرەتكىمەن» الىپ جۇرەدى ەكەن. ونىسى ءبىر ۇشىن سالت مىنگەن ادام قولىنا ۇستايتىن، جەرگە سۇيرەتىلگەن ەكىنشى ۇشىنىن، ارالارىنا كەبەجە ورناتقان سىرىق. جولسىز دالامەن سولايشا سۇيرەتۋدىڭ راحاتىنان بەينەتى كوپ بولعان. بىرەۋلەر سۇيرەتكىدە ءولىپ تە كەتكەن، ورىندالمايتىن ۋادەگە ۇرىنعان قازاقتاردىڭ ءالى كۇنگە «سۇيرەتكىگە سالىپ ولتىرەتىن بولدىڭ-اۋ» دەۋى سوندىقتان.
سونداي زاماندا، ارباعا جەگۋگە كونەتىن اتتار دا ەلدە وتە سيرەك ۇشىراسقان، سوندىقتان شىڭعىس بەت الىپ شىققان جوندە ىلاۋ مىندەتىن اۋىلدار، اساۋ اتتارىن اۋەلى سۇيرەتكىگە ساپ، بويىن جەتەككە ۇيرەتىپ الۋ قامىن جاساعان. ءبىراق بىرەن-سارانى عانا بولماسا، ولاردىڭ كوبى اساۋ، تارپاڭ، كەبىن ارباعا اياعىن تۇساپ، قۇلاعىنان باسىپ ارەڭ جەتەدى. اربالىنى اساۋ اتتار جازىم قىلماۋ ءۇشىن، دەلبەلەرىن كوسەم مىنگەن سالت قولىنا الىپ، ەركىنە جىبەرمەي جەتەكتەپ وتىرادى.
شوقان وسىلاي جەگىلگەن اتتاردىڭ دەلبەسىن ۇستاۋدى دا، نەمەسە كوسەمىنە ءمىنۋدى دە جاقسى كورەتىن. سوندا اناۋ-مىناۋ جىگىتكە بەرىسپەيتىن.
ول دەلبەسىن قولىنا العان قوس «جىلان سىرتتى» دا تەز بيلەپ الدى. الگى ءبىر ساتتە ىلديعا قاراي الا جونەلىپ جەلىگىپ العان ولار، جازىقتا دا دەلبەنى سۇزە جۇلقىپ، ەركىنە كەتكىسى كەلىپ ەدى. شوقان جىبەرمەۋگە جان تالاستى. وندايدا اتتى قاجىتۋدىڭ ادىسى-ورگە سالۋ. شوقان ءسويتتى دە، دەلبەسىنىڭ وڭ جاعىنان بۋرا تارتقان اتتاردى بەكىنىستىڭ قارساڭىنا ورلەيتىن جولعا ءتۇسىردى. سونان سوڭ اۋىر كۇيمەنىڭ سالماعى ومىراۋلارىنان كەيىن يتەرگەن اتتار، ارپالىسقان قيمىلىن دوعارىپ، ءبىر ىرعاقتى جورتاققا اۋىستى.
ءدوڭنىڭ قىرقاسىنا كوتەرىلگەن شاقتا، سول جاقتاعى تەگىس جەرمەن داڭعىل جولدى قيىپ الۋدىڭ ورنىنا شوقان اتتاردىڭ باسىن وڭعا قاراي بۇردى.
— قايدا؟! — دەدى ابا، دەلبەگە قولىن سوزىپ.
— ۇستاما! — دەدى شوقان ابانىڭ قولىن قاعىپ.
— ءجونىمىز ول جاق ەمەس قوي، — دەدى، شوقاننىڭ وقتى كوزىمەن اتا قاراۋىنان دەلبەنى ۇستاي الۋعا باتىلى جەتپەگەن ابا.
— وندا جۇمىسىڭ بولماسىن.
— راسىندا دا قايدا بارادى؟! — دەدى دراگوميروۆ شىڭعىسقا.
— بالام، قايدا بارماقسىڭ؟ — دەدى شىڭعىس شوقانعا.
— قاراشى اۋىلعا.
— نەگە؟
— ونى ءوزىم بىلەم.
ءوزى قالاي بىلەدى؟ جەكە باسى بولسا ءبىر ءسارى. قاسىندا اكەسى كەلە جاتىر. ول قاراشى اۋىلدىڭ ۇيلەرىن باس سۇقپاق تۇگىل، ومىرىندە ول اۋىلعا ماڭايلاپ تا كورگەن ەمەس. حان تۇقىمىن «اق سۇيەك» قازاقتاردى «قارا سۇيەك» دەپ ەسەپتەيتىن ول، كەي اتالىقتارى نەمەسە چينى بارلارى بولماسا، بىلايعى قازاقتاردىڭ ۇيلەرىنە تۇسپەيتىن، كەيدە ادەيىلەپ قوناققا شاقىرعان اۋقاتتى قازاقتاردىڭ ۇيلەرىن تاڭداپ، ىلۋدە بىرەۋىنە عانا باراتىن. ال مىناۋ «قاراشى» اتالاتىن اۋىلداعى ادامداردىڭ كوبى، اتا جاعىنان — قۇلدار، حان تۇقىمى، اسىرەسە ءبىر دۋاننىڭ اعا سۇلتانى — شىڭعىس ونداي اۋىلعا قالاي بارماق.
كۇنتاي بارعانعا دەيىن (بۇل وقيعا كەيىنىرەك باياندالادى) شوقان دا ول اۋىلعا جولاعان ەمەس.
بەس-التى جاسىندا ويىن بالالارىنا ەرىپ، قاراشى اۋىلعا ءبىر بارىپ قالعان شوقاندى، «بۇل نە سۇمدىق؟!» دەپ شەپە ولەردەي سويعان. قاراشى اۋىلدىڭ نە ەكەنىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن سوندا عانا تۇسىنگەن شوقان، كۇنتاي بارعانشا ول اۋىلعا بەتتەمەگەن.
ەندى نەگە بەتتەۋى شىڭعىسقا بەلگىلى. (ول جايدا تومەنىرەك ءسوز بولادى). سونى تۇسىنە تۇرا، كۇيمەگە باستارىمەن، الىسقان ەكى اتتى پار جەككەن، پولكوۆنيك دارەجەسىندە كيىنگەن، قاسىندا ومبىنىڭ دىڭداي تورەسى بار شىڭعىس، قاراشى اۋىلعا پەرىپ قالاي كىرىپ بارادى.
ول بالاسىنا از سوزبەن وسىنى ايتىپ ەدى:
— بارام دەگەن سوڭ بارام، — دەدى شوقان ابامەن دەلبەگە تالاسقان كۇيىندە، — جىبەر، ءيتتىڭ بالاسى! ەگەر جىبەرمەدىڭ بار عوي اتتار دا، سەن دە ءتىرى بولمايسىڭ، ءوزىم دە ءتىرى بولمايمىن!..
سول كەزدە شىڭعىستىڭ كوزى بالاسىنىن، كوزىنە ءتۇسىپ كەتسە، اعى قىپ-قىزىل بوپ، جەل ۇرلەگەن شوقتاي جايناي قالعان ەكەن. قانعا قۇمارتقاندا ابىلايدىڭ كوزى وسىلاي جانادى دەيتىن ەدى. ودان كەيىن ءۋالى مەن بىرگە تۋىسقان، كەنەسارىعا جاقتاس بولعان ون ءۇش جاسىندا كىسى ولتىرگەن، ءوزى سوعىستا ولگەن مامكە باتىردىڭ كوزى جاۋعا شاباردا وسىلاي قىپ-قىزىل بولىپ كەتەتىن ەدى. «قاتتى اشۋلانعاندا شوقاننىڭ كوزى دە سويتەدى» دەگەندى شىڭعىس ەستىگەن، كورۋى وسى جولى عانا.
شىڭعىس بالاسىنىڭ كوزى قىزارۋدان شوشي قالدى، سەبەبى، «كوزدەرى قىزارا قالعان شاقتا، ابىلاي دا، مامكە دە ويعا العانىن ىستەمەي تىنبايدى، ونداي حالدە، ءتىرى ادامدى وكىرتىپ وتىرىپ قولىنان باۋىزداۋعا تايىنبايدى» دەپ ەستىگەن. بالا بولعانمەن، شوقاندى سويتەدى دەسەتىن. مىنە وسىدان قورىققان شىڭعىس اباعا:
— بەر، دەلبەنى! — دەدى.
ولاي دەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ، بىلايشا قاتالدىمسىپ جۇرگەنمەن، شوقاننىڭ باسىنا تۇسكەن حالعا شىڭعىستىڭ ءىشى وتە ەلجىرەۋدە ەدى.
ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزىندە، «ورنىمدى باسارى وسى بالام بولار» دەپ دامەلەنەتىن شىڭعىس. مىنەزىنىڭ تەنتەكتىگى بولماسا، زەرەكتىك جاعىنان، اقىل-وي جاعىنان ول ءۇمىتىن اقتارلىق تا ءتۇرىن كورسەتكەن. وعان بىرنەشە مىسال الايىق.
ءبىرىنشى مىسال: شوقان اۋىلدا ساباق وقىعان بالا ەمەس. ءسويتىپ ءجۇرىپ، مۇسىلمانشا حاتتى كىشكەنە كۇنىنەن تانىپ كەتكەنى بار. كەيىن عالىم بولعان شاقتا، شوقاننىڭ ءوز ايتۋىنشا: اكەسى شىڭعىس، 1841 جىلى كۇرلەۋىت — قىپشاقتان شىققان جامانقۇل اقىنعا «ەدىگە» جىرىن ايتقىزعاندا، شوقان سول جىردى قاعازعا تۇسىرگەن. سوندا شوقان التى جاستا.
شىڭعىس قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن «ەدىگەدەن» باسقا دا كوپ شىعارما جيناعان، وعان يتەرمە بولعان نارسە — ومبىدا وزىمەن ءبىر كەزدە بىرگە وقىعان، دوسى بولعان، كەيىن پولكوۆنيك دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، جۇڭگو جاق شەكارانى كۇزەتەتىن اسكەردىڭ باستىعى بولىپ جۇرگەن لادىجينسكييدىڭ 1884 جىلدىڭ 22 فيەۆرالىندا، وسى تاقىرىپتا جازعان حاتى. شىڭعىس توڭىرەگىنە كوپ اقىندار جينالعان، ولاردىڭ وزدەرى دە جانىنان جىر شىعارۋمەن قاتار، حالىق جىرلارىن كوپ بىلگەن. سولاردى اۋلىنداعى تاتار مولداعا جازدىرايىن دەسە، قازاقشا سوزدەردىڭ كوبىن بۇلدىرەدى، ءوزىنىڭ جازعىسى كەلمەيدى، وزگە حات بىلەتىن ادام بۇل توڭىرەكتە كوك. جازا الاتىن، «وقىماي مولدا بولعان» شوقان عانا. وعان شىڭعىس جازدىرايىن دەپ جازدىرمايدى، ونىڭ ءوزى اقىنداردى تىڭداۋعا قۇمار. شىڭعىس سونىسىن پايدالانىپ، قىزىققان نارسەسىن «قاعازعا تۇسىرە عوي» دەسە، ەركەلىكپەن كەيدە ارىنداپ قالادى دا، كەيدە جازىپ تاستايدى. جانە «اۋزىنان قاعىپ الدى» دەرلىكتەي، وتە جىلدام جازادى. كەزىندە لادىجينسكييگە جىبەرىلگەن ول قول جازبالارىنىڭ كەيبىرىن، عالىم بولعان شاعىندا، شوقان ارحيۆتەردەن تاۋىپ تا الدى.
ەكىنشى مىسال: شوقاننىڭ جەتى جاسىندا، قىپشاق رۋىنداعى اتاقتى بالقوجا ءبيدىڭ، (ىبىراي التىنساريننىڭ اتاسى) قوشانى شىڭعىستى قوناققا شاقىرادى. سونداعى ماجىلىستە بەلگىلى وسكە اقىن بالقوجانى ماقتاپ:
ارعىننان بەگەن مەنەن شەگەن شىقتى، نايماننان ەردەن، جۇزەن دەگەن شىقتى. كەشەگى وباعاننىڭ جيىلىسىندا، التايدىڭ اققوشقارى مەن سايدالىسى، الكەدە توقا مەنەن بايدالىسى، ءبارى دە بالجەكەمنەن تومەن شىقتى،-دەگەندە، شوقان اكەسىنە:
— قاي بالجەكەڭ ول؟ — دەپتى.
— بالقوجا بي، — دەپتى شىڭعىس.
— الگى «كەنەسارى كەپ قالدى» دەگەندە، اتىنا مىنە قاشىپ، تاسىپ جاتقان توبىلدىڭ سۋىنان ەتەم دەگەندە، قارىق بولعان بالقوجا ما؟ — دەپتى شوقان.
سونداي ءبىر قاۋەسەتتىڭ بارى راس ەكەن: «ورىسقا باعىندىڭ» دەپ كەنەسارى باستاعان قولدىڭ، توبىل جاعاسىندا وتىرعان بالقوجا اۋىلىن شابۋعا كەلگەنى راس، باسقا قاشار جەرى جوق بالقوجانىڭ بايلاۋداعى اتىنا مىنە قاشىپ، تاسىپ جاتقان وزەنگە تۇسە كەتۋى دە راس، ودان ارعىسىن ەكى ءتۇرلى قىپ ايتادى: بالقوجانى جاقتايتىندار «سەمىز — اتان، (بالقوجا) وزەننىڭ ار جاعىنا جالداپ ەتىپ، قۇتىلىپ كەتكەن» دەسەدى، قارسىلار «سۋعا باتىپ كەتكەن» دەيدى. قىپشاق اتاۋلى «باتىپ كەتكەن» دەگەندى نامىس كورەدى سوندىقتان، قىپشاقتار نامىستاناتىن ءسوزدى شوقان باسىپ قالعان سوڭ، ول ءۇشىن شىڭعىس ۇيالىپ، «بالام بىلشىلداي بەرەدى» دەگەن ەكەن. ال جۇرت قارشاداي جەتى جاسار بالانىڭ بۇنداي ءسوزدى ايتۋىنا تاڭ قالىپ، «ەندىگىنىڭ دانىشپانى وسى بولماعان دا!» دەپتى.
ءۇشىنشى مىسال: شىڭعىستىڭ ۇيىنەن «جاقسى-جايساڭ» اتالاتىندار ارىلمايدى. ولاردىڭ ءبىرازى — «ايىر كومەي، جەز تاڭداي» اتالاتىن، سوزگە شەشەن — بيلەر. باستارى قوسىلعاندا، ولار قاعىسپاي شەشەندىك سالىستىرماي ءازىل-وسپاق ايتىسپاي وتىرمايدى.
ەسى كىرگەننەن باستاپ، شوقان ولاردىڭ دا سوزدەرىن تىڭداۋدى جاقسى كوردى. ونىسىن بايقاعان بىرەۋلەر، — «ات بولاتىن تاي-ساياققا، ادام بولاتىن بالا-قوناققا ءۇيىر» دەگەندەي، ءسوز تىڭداۋ تۇرىنە قاراعاندا، شىڭعىستىڭ مىنا تەنتەگى، تۇبىندە جاقسى ادام بولىپ كەتپەگەي دە!» — دەستى.
شىڭعىس ورداسىنا قۇسمۇرىن دۋانىنىڭ، بيلەرى ءۇش جىلدا ءبىر جينالىپ، ەلدىڭ داۋ-شارىن بىتىرەتىن ەدى. ورىنبورعا قارايتىن كورشىلەس توبىل دۋانىنىڭ بيلەرى مەن سىبىرگە قارايتىن قۇسمۇرىن دۋاندارىنىڭ بيلەرى، ءبىر رەت احمەت ءجانتوريننىڭ ۇيىندە، ەكىنشى رەت شىڭعىستىڭ ۇيىندە باس قوسىپ، ەكى دۋانداعى ەلدىڭ داۋ-شارىن ايىراتىن ەدى.
شىڭعىسقا ەكىنشى كەزەك كەلگەندە، شوقان توعىز جاستا ەكەن. ەكى دۋاننىڭ ساڭلاق بيلەرى باس قوسىپ ازىلدەسىپ وتىرعاندا، كەرەي — توقسان بي وزگەلەرىنە ءسوز بەرمەي وتىرىپتى. سونىسىن ۇناتپادى ما، نەمەنە، ءبىر ساتتە، ءقىپشاق-ىزباستى بي، توقسانعا:
— «توقسان، توقسان!» دەۋشى ەدى توماشاداي-اق ەكەنسىڭ عوي، — دەپتى.
«توماشا» دەگەن، «شىمشىق» اتالاتىن قۇس تۇقىمىنىڭ ەڭ كىشكەنەسى دەيدى. توقسان كىشكەنە دەنەلى ادام ەكەن، ال، ءىزباستى — ءىرى دەنەلى كىسى ەكەن. ءىزباستىنىڭ الگى سوزىنە نامىستانعانداي بولعان توقسان:
— ونىڭ نەسىن ءسوز دەپ ايتىپ وتىرسىڭ، ءىزباستى؟ توماشا توعىز جۇمىرتقالايدى، بىرەۋى عانا بۇلبۇل بولادى، توماشا بولسام-بۇلبۇلمىن؛ ورمەكشى ون جۇمىرتقالايدى، بىرەۋى عانا ءبۇيى بولادى، مەن-بۇيىسىمىن دەنەسى ءىرى ەشكىلەر — ەگىز، يت — سەگىز، شوشقا — توعىز تابادى، ءبارى دە — ەشكى، ءبارى دە — يت، ءبارى دە — شوشقا بولادى؛ دەنەڭنىڭ ىرىلىگىن ماقتانىش ەتپەي-اق قوي، — دەپتى. سوندا قىپشاقتىڭ اتاقتى ءبيىنىڭ ءبىرى — ناۋرىزباي، اشۋعا تىعىلا باستاعان ءىزباستىنى سويلەتپەي:
— سويلەمە ەندى، ءىزباستى.
— سەنى باستى الباستى، — دەپ توقتاتىپتى.
بۇل كەرەيدىڭ شىڭعىسپەن كيكىلجىڭ بوپ جۇرگەن كەزى. شوقان بالا دا بولسا، ونى جاقسى بىلەدى. كەرەيدىڭ ءبارى توقساننىڭ اۋزىنا قاراۋىنان دا حابارى بار. ايتىستا توقساننىڭ ءىزباستىنى جەڭىپ كەتكەنىن كورگەن شوقان ونى مۇقاتپاق بوپ:
— بي، سەن بۇلبۇل دا بولدىڭ، ءبۇيى دە بولدىڭ. سوندا سەنىڭ ارعى ءتۇبىن، «تارىشى» اتالاتىن سەبەبى نە؟ — دەپتى. ولاي دەيتىنى — كەرەيدىڭ «تارىشى» اتالاتىن ءبىر اتاسى (توقسان سول اتانىڭ ۇرپاعى) تارى ەگىسىن كۇتەتىن كۇڭىنەن نەكەسىز تۋىپتى-مىس» دەگەن لاقاپ بار. بالا شوقاننىڭ سول «كەمشىلىگىن» بەتىنە باسۋىن سەزە قويعان توقسان نامىستانا عىپ:
— ونىڭ نەسىن ايتاسىڭ، بالام؟ ازار بولسا قۇلدان تۋعان شىعارمىن. ول دا ادام بالاسى. سەن «ارقار» اتالاتىن اڭنان تۋدىڭ عوي، — دەپتى. («ۇرانى «ارقار» حان تۇقىمىنىڭ ارعى تەگى ارقاردان ەكەن» دەگەن دە قاۋەسەت بار). شوقان توقسانعا ىلە جاۋاپ قايتارىپ:
— ونىڭ نەسىن بەتىمە باساسىڭ؟ ارقار-ادال اڭ. «كەرەيدىڭ اتاسى — كەر جورعا يت» دەگەن دە ءسوز بار ەمەس پە؟
بۇل ءسوزدى ورشىتكىسى كەلمەگەن شىڭعىس، «كارى كىسىمەن سالعىلاسپا!» دەپ شوقاندى قۋىپ شىققان. سوندا جۇرت: «ءسوزى قالاي كەسەك ەدى، مىنا بالانىڭ؟! ناعاشىسى — شورمان ون ءۇش جاسىندا بيلىك ايتىپ، «بالا شورمان»، «بي شورمان» اتاندى دەپ ەدى، مىنا بالانىڭ وسى جاسىنان-اق بيلىك ءيىسى اڭقىپ تۇر عوي» دەپ تاراعان ەكەن.
بالالىق شاعىندا شوقاننىڭ ەل كوزىنە تۇسكەن بۇلاردان باسقا دا اقىلدىلىعى، تاپقىرلىعى بولعان. ولاردىڭ ءبارىن بۇل ارادا ساناپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق.
مىنە شوقاننىڭ وسىنداي ەستى ىستەرى مەن قىلىقتارىنان دامەلەنىپ، «ورنىمدى وسى باسادى» دەپ جۇرگەندە، باسقان ورنىنان شىڭعىستىڭ، ءوزى ايرىلىپ، ازىرگە قۇلاننىڭ ۇيىرىنەن اداسقان ايعىرىنداي قاڭعىرىپ قالدى. وعان شوقاننىڭ بولاشاعى دا كومەسكى. «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەگەندەي، ول كۇندە، بالا شىڭعىستى ورىستىڭ وقۋىنا بەرۋى، -حاندىق داۋرەنى وتكەن ايعانىمنىڭ تال قارماۋى ەدى. سول تالمەن اكىمشىلىك تەڭىزىنە شىعىپ، ءبىراز جىل قۇسمۇرىن دۋانىن ورگىزىپ، جۋساتقان شىڭعىستىڭ مىنگەن قايىعى ەندى توڭكەرىلدى دە، ونىڭ ارقاسىنا جارماسقان بەيباق، ەندى قاي كۇنى سۋعا باتارىن بىلمەگەن حالعا ءتۇستى. «ورنىمدى باساردان» كۇدەرى ۇزىلگەندەي بولعان شىڭعىستىڭ بولاشاعى بەلگىسىز شوقانعا، شەشەسى — ايعانىمنىڭ ۇلگىسىمەن ۇستاتار تالى-ورىس وقۋى. ونىڭ ارتى نەگە سوعارىن قۇدايىم بىلەدى.
وسىنداي ويلارمەن باسى دال بولا وتىرا، ومبىنىڭ وقۋىنا بارعىسى كەلمەگەن شوقاندى زورلاپ اكەلە جاتۋى شىڭعىسقا ىشتەي قاتتى باتادى. «بەرى ارىعىن بىلگىزبەس، سىرتقا ءجۇنىن قامپايتار» دەگەندەي، شوقاننىڭ باسىنا اۋىر كۇن تۇسكەلى، كوپتىڭ كوزىنشە قاتالدىمسىعانمەن، وڭاشادا كوز جاسىن توگىپ اپ تا ءجۇردى شىڭعىس. اسىرەسە مانا وردادان اتتاناردا. سوندا شەپەنىڭ ۇيىنە تىعىلىپ وتىرعان شوقاندى «كونبەسە كۇشتەپ الىپ شىق!» دەپ ابانى جۇمساعاندا، ءىشى ۋىلجىپ تۇردى دا، قارسىلاسقان شوقاندى ابا باقىرعان قالپىمەن قۇشاقتاپ ەسىكتەن الىپ شىققاندا، بار دەنەسىمەن بالقىپ كەتىپ، قاسىندا تۇرعان دراگوميروۆقا سەزدىرمەي، تەرىس قاراپ كوز جاسىن توگىپ جىبەردى. «باسقا امال جوق» دەگەن سۋىق وي عانا قاتىردى ونىڭ وتقا قاقتاعان قورعاسىنداي ەرىگەن دەنەسىن. شوقان دەلبەگە جارماسقاندا، شىڭعىستىڭ اباعا «بەر» دەۋىنە ەكىنشى سەبەپ وسى ەدى.
دەلبەنى قولىنا العان شوقاننىڭ، اتتاردىڭ باسىن قاراتىپ اۋىلعا نەگە بۇرۋ سەبەبىنە توقىرايىق. ول ءۇشىن وقىرمان كوپشىلىككە قاراشى اۋىل دەگەننىڭ نە ەكەنىن قىسقاشا بايانداپ وتەيىك.
قازاقتا «حان» دەگەن سوزبەن «قاراشى» دەگەن ءسوز قاتار جۇرەدى. «حان» تۇسىنىكتى. «قاراشى» دەگەنىمىز حاننىڭ توڭىرەگىنە جينالىپ، سونىڭ شارۋاشىلىق ىستەرىندە جۇرەتىن، اسىسۋى، كيىم-كەشەگى حان شارۋاسىنىڭ موينىندا بولاتىن، ودان باسقا اقى-پۇل تىلەمەيتىن، ەزدەرىندە ەشبىر مەنشىك جوق، قوڭسى-قولاڭدار. ولار ادەتتە، ءبىر رۋدىڭ ەمەس، سان رۋدىڭ جارلى-جاقىبايلارىنان، نەمەسە جاۋگەرشىلىكتە جاۋ جاعىنان قولعا تۇسكەن «قۇل» اتالاتىنداردان قۇرالادى. حان شارۋاسىنسىز ولار كۇن كورە المايدى. قازاقتىڭ: «قاراشى — حان تۇسىندا، قاتىن — ەر تۇسىندا» دەگەن ماقالى وسىدان شىققان. قاراشىلار قازاقتىڭ بايلارى مەن بەكتەرىندە دە بولعان. ءبىراق ولار — از، حان توڭىرەگىندە — كوپ.
قازاقتا «تورە» مەن «تولەڭگىت» دەگەن سوزدەر دە قاتار جۇرەدى. «تورە» دەگەنى-حان تۇقىمدارى (بەرتىندە قازاق «تورە» دەپ اكىمدەردى دە اتاعان)، «تولەڭگىت» دەگەنى-تورەلەردى «تورە» ەمەستەرگە جابىرلەتپەۋ ءۇشىن توڭىرەگىن قورشاپ وتىرۋشىلار، جات — جارادان قورعاۋشىلار، قازاق رۋلارىنان ەمەس، باسقا حالىقتاردان قازاق بولىپ كەتكەندەر، مىسالى، ابىلاي حاننىڭ تولەڭگىتتەرى-قىرعىزداردان، قارا قالپاقتاردان، مونعول تۇقىمداس ەلدەردەن بولعان.
تولەڭگىت پەن قاراشى، حۇقۇق جاعىنان دا ەكى باسقا قاراشىلار — قارا جۇمىستان باسقانى بىلمەيتىن، بيلىك ەرلىكتە جۇمىسى جوق جالشىلار، تولەڭگىتتەر — حان تۇقىمىنىڭ سويىل سوعارلارى، قاراشىلاردى تورەلەر تۇگىل تولەڭگىتتەر دە قورسىنىپ، جابىرلەۋدەن كوز اشتىرمايدى، قاراشىلار ولارعا دا قارسىلاسا المايدى.
ابىلاي حاننىڭ زامانىندا، قاراشى اۋىلداردىڭ سانى كوپ بولعان. ول جاۋگەرشىلىك زامان بولعاندىقتان، شابىنشىلىقتان ۇزدىكسىز كەلىپ جاتاتىن كوپ مالدىڭ ەتى مەن سۇتىنە قاراشىلار دا ورتاق بولىپ كۇن كورگەن. بەرتىن ءۋالى مەن ايعانىم زامانىندا شابىنشىلىق ازايعان سوڭ، قاراشىلار دا سيرەك، وردانىڭ توڭىرەگىنە ۇيىرىلگەن ولاردىڭ سانى بىرەر اۋىلدان اسپايتىن جانە ولاردىڭ ءبىرازى بۇرىنعىداي ورداعا تەلمىرمەي، وزدەرىنە از دا بولسا مەنشىك جاساپ، نەگىزىندە سودان قورەكتەنۋگە اينالعان. ال، وردانىڭ شارۋاسىن بۇرىنعى داعدىلارىمەن ءالى دە تەگىن باعادى.
شىڭعىس اتقا مىنگەن شاقتا قاراشىلاردان 15-20 ۇيلىك جالعىز اۋىل عانا قالعان. ول بىرەن-سارانى عانا بولماسا، كوپشىلىگى جەكە شارۋا يەلەرى، ولاردىڭ باسىمى — كەدەيلەر. ىشتەرىندە بىرەن-ساران اۋقاتتىلارى دا بار. ءقازىر وردا شارۋاسىن قاراشىلاردىڭ ءبارى ەمەس، جالشىلىق اتاسىنان بالاسىنا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان، تۇيەشىلەر، جىلقىشىلار، قويشىلار، قاساپتار، قازانشىلار سياقتى «تاڭبالى تاقىرلار» عانا باعادى. ولاردى بۇل قىزمەتتەرىنەن قىل ارقانمەن سۇيرەپ كەتىرە المايسىڭ. بۇلار باسقا ۇرساڭ دا، بوكسەگە تەپسەڭ دە «ە-ە-ە» دەمەيتىن «كونبىستەر». ءبارى دە حان ورداسى شارۋاسىنا مەيلىنشە ادال قارايتىندار.
شىڭعىستىڭ شارۋاسىن سىرتتان باسقاراتىن قوجا — شەپە. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، وردانىڭ ول كەزدەگى شارۋاسىندا بەس جۇزدەي جىلقى، مىڭ شاقتى قوي، ءجۇز شاقتى ەشكى، ەلۋ شاقتى تۇيە بار. سيىر جوق. كەيبىر تاقىرشىلىق جىلداردا عانا بولماسا، جاز ايلارى تۇگىل، قىس ايلارىندا بۇل مالداردىڭ ارىق-تۇراعىنان باسقاسى تۇگەلىمەن جايىلىمدا جۇرەدى. سولاردى باعىپ-قاعۋ مىندەتى جالشىلاردىڭ موينىندا بولعانمەن، ءار تۇلىك مالدا جۇرەتىن جالشىلاردىڭ ىشىندە باسقارۋشى بىرەۋ بولعانمەن، ءبارىن باسقارۋ ءىسى شەپەدە.
كوپ جىلدارى مالداردىڭ كوبى اياعىنان وتتاپ شىققانمەن شەپە جىل سايىن پىشەن شاپتىرادى دا، مايا-مايا ءشوپتى ۇيگىزىپ قويادى. بەل وراقتىڭ كەزىندە، مايالىق ءشوپ شابۋ ءۇشىن كوپ قول كەرەك. شەپە ونىڭ دا رەتىن تاۋىپ، ءبىر سەمىز تۇيەنى سويدىرادى دا، ماڭايداعى ەلدى ۇمەگە شاقىرىپ ساۋىن ايتادى. قىمىزدى ۇمەگە كەلەتىن اۋىلداردىڭ وزدەرى اكەلەدى. «وردانىڭ ۇمەسى» دەپ، باي نەمەسە اۋقاتتى ادامدار سابالاعان قىمىزىنا تۋ قوي قوسادى.
— وسىنداي ادىسپەن، — دەسەدى بىلەتىن ادامدار، — سۋى جازعىتۇرىم ءتۇسىپ، كۇز قۇرعاپ قالاتىن، ولەڭى الدەنەشە مايا شىعاتىن كولدەردىڭ بەتىن ۇمەشىلەر ءبىر كۇندە تىپ-تيپىل عىپ وتاپ، كەيىن ءبىر كۇندە يتارقالاپ، ودان كەيىن تاعى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە مايالاپ كەتە بەرەتىن.
باسقارۋ ىسىندە شەپە وتە قاتال، قويلار مەن ەشكىلەردىڭ قىرىقتىق جارالاعان جەرلەرىنە، باقايلارىنا قۇرت ءتۇسىپ مەڭدەپ كەتسە، نە الدەقالاي مەرتىكسە، نەمەسە تولدەردى قاسقىر تارتىپ يا جەپ كەتسە، ىعىپ كەتسە، تۇيەلەردىڭ، قويلار مەن ەشكىلەردىڭ توستەرىنە كەنە قادالۋدان قاتپا بولسا، ءمىنىس مالداردىڭ ارقاسىنا جاۋىر تۇسسە يا ارىق بولسا، مالدار مەزگىلىمەن وتتاپ، مەزگىلىمەن سۋارىلماسا...-وسىنداي جايلاردى سەزە قالعان شەپە سول ءىستى تاپسىرعان ادامدارىن جەر-جەبىرىنە جەتە تىلدەۋمەن قاتار، كوبىن سىلەيتە ساباپ الادى. دەنەسى قول توقپاقتاي بولا تۇرا، ول توبەلەسكىش تە، ساباعىش تا. ەكى سوزگە كەلمەي كىم كورىنگەننىڭ ۇستىنە مىنە تۇسەدى دە، جاتىپ تۇرىپ تومپەشتەيدى. ءوزى بارىپ تۇرعان كوك دولى، اشۋىنا ءبىر مىنسە، قۇمارىن تارقاتقانشا باسىلمايدى. ودان ەمەس، العاش ايعانىمنان، كەيىن شىڭعىستان قورقاتىندار، كۇشتەرى كەلە تۇرا، شەپەگە ءسوز دە، ءتىل دە قاتپاي جاسقانا بەرەدى، قاشقانىن شەپە قۋىپ ءجۇرىپ ۇرادى. قولى باتپاعاندارعا سىرىق، قۇرىق، قازىق، بالتا سياقتى نارسەلەردى جۇمساپ، ولەر-تىرىلەرىنە قاراماي پەرگىلەيدى. سونداي قيمىلدارىندا تالايلاردى جارالاپ، تالايلاردى تالدىرىپ، مەرتىكتىرىپ تاستاعاندارى بار. بىرەۋلەر ءولىپ تە قالعان دەسەدى.
شەپەنىڭ سونداي مىنەزى مەن قىلىعىن بىلەتىندەر، قاھارىنا جولىقپاۋ ءۇشىن، شارۋادا بولىپ جاتاتىن كەمشىلىكتەردى وعان بىلدىرمەۋگە تىرىسادى، باسقاراتىن ادامدارىنا شەپە كورسەتەتىن قورلىقتاردى وزدەرى كورسەتەدى. شەپە اسقىنىپ كەتكەن قىلىقتاردى عانا بىلەدى.
قاراشىلاردى شارۋاشىلىق جانە حۇقىقتىق ىستەردە قۇل عىپ ۇستايتىن شەپە ادەتتىك تىرشىلىكتەرىندە دە ونىڭ ويىنشا، قاراشىلاردان بەتىنىڭ ءنالى بار قىز-كەلىنشەك، ەڭ الدىمەن — سونىڭ مەنشىگى. بىرەۋ ءوڭى بار كەلىنشەك الا قالسا، العاشقىدان كەيىنگى قالاعان ءتۇن — شەپەنىكى. سول ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن، كۇيەۋدى الدەنەگە جۇمساپ جىبەرۋدەن شەپە قىمسىنبايدى دا، ۇيالمايدى دا، انانىڭ «بارمايمىن» دەرلىك كۇشى جوق، ەگەر — «دەي» قالسا، الدەنە سىلتاۋمەن سازايىن تارتتىرادى، سونىسىن بىلگەندىكتەن، جۇمساعان ادامدارى ءتىل قاتپاي جورتا بەرەدى.
اجارى بار قىز-كەلىنشەكتەرىن قاراشىلار شەپەگە بىلدىرمەۋگە تىرىسادى. ءبىراق ول بىلمەي قويمايدى، سونداعى جۇمسايتىن باس «اگەنتى» — ءوزىنىڭ ايەلى شوڭاينا. داراقى مىنەزدى ول «قا-تە-ەن، تاعى بىرەۋدى تاپپايمى-سەن» دەپ كۇلىمسىرەپ قويسا بولدى، «نەگە تاپپايمىن؟» دەپ جىميىپ الادى دا، ىلە ىسكە كىرىسەدى. ونىڭ دا «قول استىندا» ءبىرتالاي «اگەنتتەرى» بار، ولار كىمدە اجارلى قىز-كەلىنشەك بارىن شوڭايناعا حابارلايدى دا، شەپە ار جاعىندا ءوز ارەكەتتەرىنە كىرىسەدى. شەپەنىڭ كىشكەنە ءبىراق شىمىر دەنەسىنە وتكىر قىلىعىنا قاراپ ونى «قىرعي» دەپ كەتكەن. سول قىرعيىنىڭ قولىنا تاۋىرلەۋ ءبىر «جەم» تۇسە قالسا، شوڭاينا، -«ءبىزدىڭ قىرعي ونى دا الىپ جەدى!» دەپ، كىم كورىنگەننىڭ الدىندا ماقتانىپ جۇرەدى. وسەكشى اۋىزداردىڭ ايتۋىنشا، جاسىرىن جۇرىستەن شوڭاينا شەپەدەن قالىسپايدى. ول حابار شەپەگە دە جەتەدى. ءبىراق شەپە دە وعان قىڭق ەتە قويمايدى. ءبىرازدان كەيىن كورىنگەن جاس ايەلگە تالعامسىز ارقىراي بەرگەن سوڭ، جۇرت شەپەنى «قىرعي» ورنىنا «ەسەك» دەپ قويمايدى، ايەل قۇمارلىق قىلىقتارىن ۇدەتە بەرەدى.
وسى بەتىندە ول وزگەلەردى بىلاي قويىپ، «جان جولداسىم» دەيتىن بىرەۋمەن قاتتى قاقتىعىسىپ، ونىڭ ارتى اۋىر تراگەدياعا دا سوعادى. ەندىگى از ءسوز سول «بىرەۋ» تۋرالى.
قاراشى اۋىلدان ەتىكشى، ءورىمشى، ءانشى، دومبىراشى، ويىنشى، بالۋان سياقتى ونەر يەلەرى دە شىققان. سوندايلاردىڭ بىرەۋى-قاۋقار بالاسى نۇرتاي دەگەن جىگىت. ونىڭ ءۇشىنشى اتاسى — قۇلبولدى-جاۋگەرشىلىكتە قالماقتان تۇتقىندالىپ كەلىپتى. بىرەۋلەر ونى «قالماقتىڭ بەگىلەر — بەگىنىڭ بالاسى ەكەن» دەسەدى. ول سىمباتتى دا، سۇلۋ دا جىگىت بولعان. اتاسى كىم بولسا دا، جاۋگەرشىلىكتە قولعا تۇسكەن سوڭ، باسقا قۇلدار سياقتى، ابىلاي ونىڭ وڭ جاق قۇلاعىن كەستىرەدى دە، تۇيەسىن باقتىرادى. ول وسى بەينەتپەن كۇن كەشەدى. قۇلبالدىدان — قاۋقار، قاڭتار دەگەن ەكى بالا بولعان. «قاۋقارى اكەسىنە تارتقان ەدى» دەيدى. قاڭتارى قارا كۇش يەسى عانا بولعان. بالۋان دا، دومبىراشى دا، ءانشى دە، قۋلىقشى دا بولعان قاۋقاردى، اتقا مىنگەن شاعىندا ايعانىم ات-قوسشى عىپ قاسىنان تاستامايدى ەكەن. وسەك كوپ ەرگەن ايعانىمعا بىرەۋلەر ونى تانىپ تا ءجۇرىپتى.
ايعانىمعا جاعىپ ونىڭ «سەرىسى» اتانعان قاۋقار، سۇيگەن ءبىر قىزىن الىپ قاشادى دا، سودان ۇل تۋادى، اتىن نۇرمۇحامبەت قويادى، بۇل ۇزاق ەسىمگە ءتىلى كەلمەگەن شەشەسى، سۇيىكتى ۇلىن «نۇرتاي» دەيدى دە، وزگەلەر دە سولاي اتاپ كەتەدى.
نۇرتاي دا اكەسىندەي بولىپ وسەدى. بۇل كەزدە ايعانىم تۇعىردان ءتۇسىپ، اكىمشىلىكتى نەمەرە قايىن ءىنىسى — سارتاي الادى. نۇرتاي جاسىنان سوعان «جىگىت» بولادى دا، ول قىلمىستى بوپ يتجەككەنگە ايدالعاندا ورنىن باسقان ءتانىنىڭ قاسىنا ەرەدى.
تانىگە ەرەتىن نوكەرلەردىڭ بىرەۋى، — بىزگە بەلگىلى شەپە بولعان. ول نۇرتايمەن تۇيدەي قۇرداس ەكەن.
سەرى نۇرتاي دا الدەكىمنىڭ كۇنسۇلۋ اتالاتىن سۇلۋ قىزىن الىپ قاشىپ، ءتانىنىڭ ارقاسىندا ءسىڭىرىپ كەتەدى. نۇرتاي كۇنسۇلۋدى ەرەكشە سۇيەدى دە، «اتىمىز ۇيقاس بولسىن» دەپ، «كۇنتاي» قويادى. جۇرت تا سولاي اتاپ كەتەدى. كۇنتاي سىمباتتىلىعى مەن سۇلۋلىعىنىڭ ۇستىنە ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان مىنىسكەر، اس-سۋعا قىلاپ ايەل بولىپ شىعادى، سوندىقتان ۇيىندە وتىرىپ قالعان ايعانىم ونى قولىنا ۇستاپ جەكە باسىن سوعان عانا كۇتتىرگەن.
ايەل قۇمار شەپەنىڭ كوزىنە كۇنتاي بىردەن-اق ءتۇستى. ءبىراق وزگە قاراشىلاردىڭ ايەلدەرىنە قولداناتىن ءادىسىن وعان قولدانا المادى. سوندا قورىققانى كۇنتاي ەمەس، نۇرتاي. «تەگى قۇل» دەگەنمەن اكەسى قاۋقار سياقتى ەشكىمگە كەۋدەسىن باستىرماي وسكەن جىگىت. كىمگە دە بولسا ول ءتىلى مەن قولىن ەركىن ۇستايدى، باسىنام دەگەندەردى قاتتى تويتارىپ تاستايدى، سوندا ايتارى قازاقتىڭ «اكەم بولدى جەتەسىز، ەنەم بولدى نەكەسىز، ءوزىڭ بولدىڭ،-نە ەتەسىز؟» دەگەن «ءوزى بولعان جىگىتكە، ءبىر كىسىلىك ورىن بار» دەگەن ماقالدارى. ءوزىنىڭ جىگىتشىلىگىنە ەشكىم دە نۇقسان كەلتىرە المايدى، ءويتۋدىڭ ورنىنا، «ءبىر جىگىت وسىنداي-اق بولار!» دەپ دارىپتەيدى.
بۇنداي جىگىتتى باسىنۋعا بولمايتىنىن بىلگەن شەپەنىڭ كۇنتايعا «سول ادىسپەن عانا جەتۋىم مۇمكىن» دەگەن قۋلىعى بار، — ول نۇرتايمەن قۇرداستىعى.
قازاقتىڭ ادەتىندە — قۇرداستىق دوستىقتىڭ ەڭ بيىك شىڭى. قۇرداس ادامدار دارەجەسىنە، داۋلەتىنە قاراماستان بىرىنشىدەن، — ءومىر بويى ءتاتۋ-تاتتى بولۋعا ءتيىستى، ەكىنشىدەن، — بىر-بىرىنە ۇنەمى دوستىق قانا كورسەتىپ، ەش ۋاقىتتا ەشبىر قاستىق، قيانات جاساماۋعا ءتيىستى، ۇشىنشىدەن، — ءوزارا ۇنەمى ويناپ-كۇلۋگە جانە قانداي قاتتى ويىن-كۇلكى بولسا دا اشۋلانباۋعا، كوتەرۋگە، كەك كورمەۋگە ءتيىستى. اۋىل ادەتىندە بۇنداي ويىنداردىڭ كولگە يا وزەنگە شومىلعاندا كيىمدەرىن الا قاشىپ، كوپكە دەيىن بەرمەۋ، ەرلى-زايىپتى ادامداردى تىرداي جالاڭاش تاڭىپ تاستاپ، ءبىرازعا دەيىن بوساتپاۋ، كوپكە كۇلكى بولارلىق قىلىقتار جاساۋ، ۇيقتاپ جاتقاندا قوينىنا جىلان، تىشقان سياقتى جاندىكتەردى سالىپ شوشىتۋ، ءبىرىنىڭ اتىن ءبىرى يتىنە قويىپ، جۇرتقا ەستىرتىپ شاقىرۋ، ءبىرىن-بىرى «ءولدى» دەپ، جانازا ايتىپ ەل جيۋ، «بوعاۋىز» اتالاتىن سوزدەردىڭ، قاندايىن بولسا دا ايتۋعا قىمسىنباۋ، بىر-بىرىنە قول جۇگىرتىپ ويناۋ... سياقتى تۇرلەرى بولادى.
قازاقتا «بايى قۇرداستىڭ ءبارى قۇرداس» دەگەن ماقال بار. ونىسى ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ ەرلەرى قۇرداس بولسا جەتەدى، ايەلدەرىنىڭ قۇرداس بولۋ، بولماۋى قاجەت ەمەس. سوندىقتان ەرى قۇرداس بولسا، جەتەدى، ايەلدەرىنىڭ جاسى ۇلكەن يا كىشى بولۋىنا قاراماي ويناي بەرەدى.
وسى ادەتتى بىلەتىن شەپە كۇنتايدى «قۇرداس» دەپ ءتىلىن دە، قولىن دا جۇمساپ قاتتى ويناپ ءجۇردى. قالجىڭنىڭ قانداي تۇرىنە بولسا دا «قۇرداستىق بولار» دەپ شىدايتىن كۇنتاي ءبىر ساتتە ارامدىعىن سەزىپ قالدى دا، بويىن سىرعاق ۇستاۋعا اينالدى. ەندى جولاي الماعان شەپە وزگە ايەلگە قولداناتىن ءادىسىن بۇعان دا قولدانباق بوپ، شوڭاينانى جۇمساپ ەدى. كۇنتاي ونىڭ بەتىن قاتتى قايىرىپ تاستادى دا، شەپەگە ءبىرجولا سۋىپ الدى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە وڭاشا كەزدەسكەن كۇنتايعا كۇش جۇمساماق بولىپ الىسا كەتكەندە، كۇنتاي الىپ ۇرىپ استىنا باستى دا، القىمىنان ءبىراز سىعىمداپ، تىزەسىمەن ىشىنە تۇيگىشتەدى. تاياق باتقان شەپە جالىنىپ-جالپايىپ، «ەندىگارى بۇيتپەيىن» دەگەن ۋادەمەن ارەڭ قۇتىلدى. كۇنتايدىڭ بۇل قىلىعى ىشىنە مۇز بولىپ قاتقان شەپە، كوك الار ءساتىن كۇتتى دە، قايتىپ جولامادى.
ايعانىم ولەر الدىندا، مىنەزى دە، قىلىعى دا جاققان كۇنتايمەن ماقۇلداسىپ:
— ءبىر عانا تاپسىراتىنىم بار، — دەگەن ەدى وعان.
«نە نارسە تاپسىرار ەكەن؟» دەپ قۇلاق تۇرگەن جۇرتتىڭ كوزىنشە:
— كەلىنىمدى كورە الماي كەتىپ بارا جاتىرمىن، — دەگەن ەدى، دەمىن زورعا العان ايعانىم، -بىرىنشىدەن، — مەنەن سالەم ايت وعان ماقۇل بولسىن، ەكىنشىدەن، — ەنە ورنىنا ەنە بولىپ، سونىڭ قاسىندا بولارسىڭ.
شىڭعىس زەينەپتى ورداعا الىپ كەلگەنشە، ايعانىم دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى. ونىڭ تاپسىرمالارىن كۇنتاي كەلىنىنە ايتتى.
زەينەپ ورداعا قازاقى تۇردە تىككەن اسىل كيىمدەرىمەن كەلگەن ەدى. باسىندا، — قازاقتىڭ ساۋكەلەسى. التىن زەرلى ماتادان جاسالعان، ونىڭ ءون-بويى مەرۋەرت، مارجان، كاۋكەر، اقىق، جاقۇت سياقتى اسىل تاستارمەن بەزەنگەن. توبەسىنە شوقپاقتاي ۇكى قادالعان.
ايعانىمنىڭ ولگەنىن وردا اۋلىنا جاقىنداي ەستىگەن زەينەپ، كوزىن كورگەن سۇيىكتى قايىن ەنەسىن ازا تۇتىپ، باسىنان ساۋكەلەسىن سىپىرىپ، ۇستىنە «مەكەدەن كەلگەن قارا جابۋ» دەيتىن، كولەمى ادامنىڭ، دەنەسىن وراپ الاتىن، قارا ءتۇستى جىبەكتى جامىلعان ەدى. سول قارانى قۇسمۇرىنعا كوشكەنگە دەيىن تاستاماعان. ايعانىمنىڭ وسيەتىمەن زەينەپكە كۇتۋشى بولعان كۇنتاي، ساۋكەلەسىنە قاراپ، ونى «ۇكىلى كەلىن» اتاعان، جۇرت تا سولاي دەپ كەتكەن. كورىسكەن ساتتەن باستاپ مىنەزى دە، قىلىعى دا، ءىسى دە جاققان كۇنتايدى زەينەپ «اق اپا» دەگەن.
قۇسمۇرىنعا كوشكەن شىڭعىس نۇرتايدى دا الا كوشتى. وندا بارا جاسى ۇلكەن بولعانمەن، نۇرتاي شىڭعىسقا دا «جىگىت» بوپ، وزگە نوكەرلەرىمەن بىرگە ەرىپ ءجۇردى.
ول كەزدەگى كوشپەلى اۋىلدا، توي، اس سياقتى ۇلى جيىندار، كوبىنەسە ەل جايلاۋعا شىققان كەزدە بولادى. ءوزىن وسى ەلدىڭ حانى كورگەن شىڭعىس ونداي اس پەن تويدىڭ اسا ءبىر ىرىسىنە بولماسا، كەبىنە بارمايدى. سوندا ونىڭ ورىندايتىنى-شەشەسى ايعانىمنىڭ ءبىر ساتتە:
— «جاسپىن» دەپ جىرتاڭداما، بالام. سەن جالپى جاستىڭ ءبىرى ەمەسسىڭ، ءبىر قاۋىم ەلدىڭ اعا سۇلتانىسىڭ. «جەڭىل تۋلاق جەلگە ۇشار» بولما، بالام. قورعاسىنداي سالماقتى بول. سەن جەڭىلدەنسەڭ، باققان ەلىڭ اسپانعا كۇل بولىپ ۇشادى. «كۇنگە كۇلە قاراساڭ، كويلەگىنە جاماۋ سۇرايدى» دەيدى قازاق. كۇلەگەش بولما. ءتۇسىڭدى سۋىق ۇستا. «تاۋدىڭ ەتەگى جاقىن، توبەسى الىس» دەپتى اتالارىڭ. كۇندە كورىنە بەرسەڭ، باققان ەلىڭ باسىنىپ الادى. ولارعا از كورىن. ىزعارىڭدى الىستان سال. اس، توي، ايت سياقتى ەل كوپ جينالاتىن جەرلەرگە وتە سيرەك بار، — دەگەن اقىلى.
ءوزى جيىندارعا سيرەك باراتىن شىڭعىسقا سول جيىندا نە سوزدەر بولاتىنىن، اسىرەسە ءوزى تۋرالى نە سوزدەر بولاتىنىن ءبىلىپ وتىرۋ قاجەت. سوندىقتان سەنىمدى بىرەۋلەرىن كەزەك-مەزەك ەسەبىندە جۇمساپ ۇنەمى ءتىل الىپ وتىرادى. سوندا جانسىزدارىنىڭ قاتارىنا شەپە مەن نۇرتاي دا قوسىلادى.
قۇسمۇرىنعا ورنىققان بەدەلى كوتەرىلىپ بولعان جىلداردىڭ بىرەۋىندە، ەسىل وزەنىنىڭ قۇسمۇرىن جاق بەتىن جايلايتىن، وسى دۋانعا قارايتىن جانسارى — ۋاق رۋىندا اتاقتى جارىلعامىس باي قىزىن ۇزاتادى دەگەن حابار ەستىلدى. بۇل رۋ سوڭعى كەزدە شىڭعىسقا قىڭىراتقىپ جۇرگەن. ول كەزدەگى قازاقتىڭ قاي رۋىنىڭ بولسا دا رۋلىق نامىسقا جاتاتىن كەڭەستەرى، ۇلكەن تويلارى، استارى سياقتى جيىندارىندا بولىپ، نە ىستەۋگە قاجەتتى ءباتۋانى سولاردا جاساپ قايتادى.
شىڭعىس جارىلعامىستىڭ تويىنا شەپە مەن نۇرتايدى جۇمسادى، سونداعى سىلتاۋلارى -«بۋربايداعى تۋعاندارىمىزعا بارا جاتىر ەك» بولدى.
وسى ساپاردان شەپە ءتىرى قايتتى دا، نۇرتاي ەلى قايتتى. ەسىل مەن قۇسمۇرىن اراسىندا قويباعار اتالاتىن جيەگى قامىستى، ورتاسى شالقار، سۋاتى ءار جەرىنە عانا بىتكەن كول بار. جاز كۇندەرىندە ماڭىندا ەل بولمايدى، تەك بەكىنىستەن كەلگەن ورىس بالىقشىلارى بولادى.
جارىلعامىستىڭ تويىنان قايتقان شەپە مەن نۇرتاي وسى كولگە كەلسە، بالىقشىلاردىڭ قوسى، سايماندارى بار دا وزدەرى جوق. ارشىلعان بالىقتاردىڭ قالعان-قۇتقانىنا قاراعاندا، بالىقشىلار جۋىق ارادا عانا كەتكەن. كولدىڭ تەرەڭىرەك ىشىندە قۇرىلعان اۋلار كورىنەدى.
جولاۋشىلار «بالىقشىلار تەز كەلەر» دەپ دامەلەندى دە، بالىق جەپ كەتۋ نيەتىمەن، اتتارىن تۇساپ، بالاعانعا قونىپ قالدى.
ەرتەڭىنە ەرتەمەن بالىقشى ورىستار دا كەلدى. ولار شەپەنى دە، نۇرتايدى دا تانيدى. سوندا قايران قالعانى: شەپە — ءتىرى، نۇرتاي ءولىپ قالعان!..
— نەلىكتەن؟! — دەگەن سۇراۋعا شەپەنىڭ بەرەر جاۋابى:
— بىلمەيمىن. تەگى جىلان شاققان بولۋ كەرەك. ەرتەمەن ويانسام، نۇرتايدىڭ دىبىسى سەزىلمەيدى. «بۇ نەسى؟!» دەپ قوزعاسام، — جانى جوق! زارەم كەتىپ، دەنەسىن كوتەرە بەرگەنىمدە، قاسىنان سالا-قۇلاش قارا شۇبار جىلان جورعالاپ جونەلە بەردى. شاققان سول بولۋ كەرەك...
بالىقشىلار بۇل سوزگە ناندى دا، بۇل ماڭايدا سونداي جىلاندار بارى، بالاعانعا دا كەلىپ ءجۇرۋى راس تا. ال شىنىندا نۇرتايدى جىلان شاققان جوق-تى. «ۇيقتاپ جاتقاندا، قۇلاعىنان بىرەر تامشىسىن جىبەرسەڭ سەسپەي قاتادى» دەگەن ءبىر ءدارىنى شەپە قولىنا الدەقاشان ءتۇسىرىپ، نۇرتايدىڭ قۇلاعىنا قۇيۋدىڭ ءساتىن تۇسىرە الماي جۇرگەن. سول ءسات بالىقشىلاردىڭ بالاعانىنا قونعاندا عانا ءتۇستى دە، شىرت ۇيقىعا كىرگەنى دىبىسىنان بايقالعان نۇرتايدىڭ قۇلاعىنا تامىزباق بولدى. قىلمىسىنا قولى قالتىراعان ول تامىزۋ ورنىنا توگىپ الدى، «جولى بولعاندا» توگىلگەن ءدارىنىڭ كوبى قۇلاقتىڭ تەسىگىنە كەتتى.
نۇرتاي ۇيقىشىل ەدى. قاتتى قالعىعان شاعىندا ول وڭاي ويانبايتىن. قۇلاعىنىڭ تەسىگىنە ءدارى كەتكەندە، شىبىن جىبىرلاتقانداي كورگەن ول بولماشى عانا ويانعان قالپىمەن سوقىر سەزىمنىڭ ىقپالى ايداپ، ءدارى قۇيىلعان قۇلاعىن الاقانىمەن ءبىر قاقتى دا، اۋناپ ءتۇسىپ جاتا بەردى.
ەندى ورنىندا جاتا بەرۋدى ءقاۋىپ كورگەن شەپە، بالاعانىن الدىنا شىقتى دا، نۇرتايدىڭ نە حالعا ۇشىرارىن كۇتتى.
ول ازدان كەيىن تىپىرشۋعا اينالدى. ونىڭ ارتى — جانتالاسىپ دوڭبەكشۋگە سوقتى. اقىرى ەسىن جىيا الماعان نۇرتاي وكىرگەن داۋىسپەن تالتىرەكتەپ بالاعان ەسىگىنەن شىعا بەردى دە ەتپەتىنەن ءتۇستى. سودان ول وڭالا العان جوق. دىرىلدەگەن دەنەسىن اۋەلى قاتتى قيمىلداتتى دا، بىرتىندەپ السىرەپ، اقىرى سۇپ-سۇلق بولا قالدى. سوندا دا جاقىنداۋعا باتپاي، الىستان كۇزەتكەن شەپە، جىراق جەردەن بالىقشىلاردىڭ ات-ارباسى بۇلدىراپ كورىنگەندە، نۇرتايدى اياعىمەن ءتۇرتىپ بايقاپ، ولگەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، بالاعان ىشىنە جاتقان ورنىنا سۇيرەپ كىرگىزدى...
مىنە، نۇرتايدىڭ ولگەن تاريحى وسى.
كۇنتاي كۇيەۋىنەن وتىزدى ورتالاعان شاعىندا قالدى. ايعانىمنىڭ تاپسىرۋىمەن جانە ءوزىنىڭ ادال قىزمەتىمەن جاققان ونى، زەينەپ اسا سىيلاپ، «اق اپا» اتاپ كەتكەنىن بىلەمىز. كۇنتاي سول سىيلاۋىن اقتادى دا. حان ورداسىنا كەلىن بوپ، بوساعاسىن اتتاعاننان بەرى، زەينەپتىڭ دە، ودان تۋعان بالالاردىڭ دا كۇتىمى كۇنتايدا بولدى. كەش تۇرىپ، ەرتە جاتىپ ۇيرەنگەن، تازا كيىنىپ، ءتاتتى تاماقتاردى ءىشىپ ۇيرەنگەن شورمان بايدىڭ قىزى-زەينەپ كەلىن بولعان كۇندەرىندە دە سول داعدىسىن تاستاماعان. كەيدە ساسكە كوتەرىلە كەيدە شالشىق ءتۇس بولا وياناتىن زەينەپتى كۇنتاي اۋەلى ۇلكەن جەز لەگەنگە جالاڭاش وتىرعىزىپ جىلى سۋمەن اق سابىنداپ شومىلدىرادى، ودان كەيىن اق جىبەك ورامالمەن دەنەسىن ءسۇرتىپ، قالاعان كيىمدەرىمەن بەزەيدى. سودان كەيىن، نۇرتاي مەن كۇنتايعا ارناپ تىكتىرىپ، كەيىن «اس ءۇي» اتالىپ كەتكەن وتاۋدان تاعام كەلەدى. تۇستىك اس ادەتتە سول كۇنگى ەشكى سۇتىنەن ىرىتكەن اق ىرىمشىكتى قوي ءسۇتىنىڭ پىسكەن قايماعىنا ەزىپ، اق ۇننان يلەگەن نانمەن بەرگەن — تۇشپارا بولادى. كەي كۇنى زەينەپتىڭ اشىرقانعىسى كەلسە، ىرىمشىكتى قايماق ورنىنا تۇزدى سارى مايدىڭ تورتاسىنا ەزەدى.
ول كەزدەگى قازاق اۋىلدارىندا اق قۇيرىق شاي (ورىسشا-فاميلنايا) تەك، شىڭعىستىڭ ۇيىندە عانا بار. ونداي شايدى شىڭعىس الىستاعى ترويسك، قىزىلجار، ءىربىت، قورعان سياقتى قالالارعا بارىپ قايتاتىن ساۋدەگەرلەرگە جەتەكتەپ، ۇزاق ۋاقىتقا جەتەرلىك قىپ الدىرىپ قويادى. شايدى ءدارى كورەتىن زاماندا جۇرت ونى سىرقاتتارىنا ەمگە سۇرايدى. شىڭعىس پەن زەينەپ كوڭىلى تۇسكەنگە ءبىر «ءاشمۋش — كەنى» تۇتاس بەرەدى دە، كوڭىلىن قايتارعىسى كەلمەگەن بىلايعىلارعا بىرەر قايناتىم عانا سىيلاپ، ۇناتپايتىندارعا تاتىرماق تۇگىل يىسكەتپەيدى دە.
زەينەپ قىز كۇنىندە دە شايقور ەدى، قاتىن بولعان سوڭ ءتىپتى قۇمارتىپ، بۇكىل ەلدە سول ۇيدە عانا بار ءبىرى — «اق بولىسكەي» (پولسكيي، ءبىرى — «سارى تەلە» (تۋلسكيي) اتالاتىن ەكى ساماۋىردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇتاتتىرىپ، قايناعانىن سوراپتاپ ىشەدى دە وتىرادى. شايدى ول اق قۇمانعا كوپ سالدىرىپ، تۇيەنىن، قۇرعاق قۇمالاعىنان جانعان قوزعا قويدىرادى دا، بۇرقىراي قايناعان شايدىڭ كۇرەڭ كوبىگى، قۇماننىڭ قاقپاعىن تۇرتكىلەي، ەرنەۋىنەن توگىلىپ جاتادى. زەينەپ شايدى توركىنىنەن كەلگەن التىن كەسەسىنە قۇيدىرىپ ءىشۋدى جاقسى كورەدى، سونداي شايدىڭ ءنالى كەسەنىڭ، ىشىنە جۇعارلىقتاي قويۋ بولۋى كەرەك. شايعا ول، «تۇششى، شيكى قايماقتاي قويۋ بولادى» دەپ، جاس ىڭگەننىڭ سوڭعى ءيىندىسىن عانا قاتتىرادى. ونداي شايدى جۇرت «كۇرەڭ قاسقا» اتاپ، تاتىپ كورگەندەر جۇماقتىڭ كاۋسەرىن ىشكەندەي بولادى دا، تاتپاعاندار، — «شىركىن، تىم بولماسا ەرنىمىزدى مالار ما ەك!» دەپ ارمان ەتەدى.
زەينەپتىڭ تۇسكى اسى — سەمىز لاقتىڭ ەتى نەمەسە اشىماعان جاس ءسۇر. ۇيىندە ۇنى از زەينەپ، ەتتى اق ىرىمشىك سالعان كىشكەنە، سوپاقتاۋ، اشەكەيلى «اق استاۋعا» (فايانس) تۋراتادى. شىڭعىستان باسقا ادام قول سۇقپاق تۇگىلى ماڭايلامايتىن بۇل استاۋعا، شىڭعىس جوقتا دا زەينەپ ەتتى تولتىرا سالادى. سودان ءوزى شوقىپ قانا جەپ، قالعانى كۇنتايعا جانە اس ۇيدەگى باسقا ايەلدەرگە ءناپاقا بولىپ قالادى. نەسىنە ويتپەسىن: مەنشىگىندەگى لاقتار تاۋسىلسا، ماڭايداعى اۋىلداردىڭ لاقتارى جەتەدى. جانە ول «تەكە ساسيدى» دەپ ەركەك لاقتى جەمەيدى، «بال تاتيدى» دەپ ۇرعاشى لاقتى جەيدى. ۇرعاشى لاقتار دا زەينەپتىڭ جەۋىنە جەتەدى. ەشكىنى مالدانبايتىن اۋىلدار، شىڭعىستى ەلىكتەگەن بولىپ ءۇي باسى ازداعان ەشكىنى زەينەپ ءۇشىن وسىرەدى. ۇرعاشى لاق سويىپ زەينەپكە سىباعا اكەلۋشىلەر وردادان ات ءىزىن قۇرعاتپايدى.
مالدىڭ ەتى مەن سۇمەسىنەن باسقا اسى از بۇرىنعى اۋىلدا زەينەپتىڭ كەشكى اسى دا وسى تاعامداردان.
كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن العاشقى ەكى-ۇش جىلدا زەينەپ تولىقشا سىلا دەنەلى بولىپ ءجۇردى دە، سودان كەيىن سەمىرە باستاپ، شوقان ومبىنىڭ وقۋىنا اتتانار شاقتا جۋانداپ كەتتى. جۇرت ونى-«ەندى از جىلدا قايىن ەنەسى بولادى دا قويادى» دەستى. سىلا كەزىندە تاماقساۋ زەينەپ، سەمىرگەن سايىن استى ازايتا بەردى. جۇرت ونى «ۇلپەرشەگىن ماي باسىپ كەتۋدەن» دەستى.
دەنەسى جالپايعان سايىن، زەينەپكە كيىم قونباۋعا اينالدى. ءبىراق بۇل قيىندىق ونىڭ، ءساندى كيىنۋىنە بوگەت بولمادى: باعلاننان ءبىر شەبەر تاتار تابىلىپ، ۇنەمى دەنەسىنە قونىمدى كيىمدەر تىكتى.
زەينەپ شىڭعىسقا قايداعى جوق قىمباتتى تاپتىرادى ەكەن. ول كەزدەگى سىبىرلىك قازاقتاردىڭ ەڭ جاقىن ءبازارى-ىربىت. شاماسى قۇسمۇرىننان 250 شاقىرىمداي جەردە، ورال تاۋىنىڭ سولتۇستىك شىعىسىنا ون التىنشى عاسىردىڭ ورتا كەزىندە ورناعان بۇل قالاعا قولى جەتەتىن ساۋدەگەر بايلار عانا بارادى دا، حالىققا قاجەت بۇيىمداردى نە بورىشقا، نە اقىسىن تولەپ، ىلاۋلاپ الىپ كەلەدى دە اقشاسى جوق اۋىلداردىڭ مالدارىنا، ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك سياقتى بۇيىمىنا ايىرباستايدى. ونداي بايلاردى،-«ءىربىت شاپقاندار» دەسەدى.
ول كەزدە قۇسمۇرىن توڭىرەگىندە قازاقتان ءىربىت شاپقان باي — كەرەيدىڭ توقىمبەت اتالاتىن رۋىنان شىققان — ەستايدىڭ دۇيسەكەسى دەگەن كىسى ەكەن. ول ۇكىمەتتەن پەرۆىي گيلدى ساۋدەگەر اتاعىن العان ادام. شىڭعىس ىربىتتەن كەرەكتەرىن سوعان العىزادى ەكەن.
ءبىر جىلى دۇيسەكە شىڭعىس تاپسىرعانداردىڭ ءبىرازىن جەلە الماسا كەرەك. سوعان رەنجىگەن زەينەپ بيلەپ العان شىڭعىسقا:
— نەمەنە بۇلاردىڭ ءوزى بىزگە كەرەكسىز؟ — دەپ لاقتىرىپ وتىرعاندا، شىڭعىس بۇگەجەكتەپ ۇندەمەي قاپتى. سوندا، سول ۇيدە وتىرعان ارعىن رۋىنان شىققان اتاقتى شوقان شەشەن شىڭعىسقا:
— ارىستاننىڭ اقىرعانىنان قورىقپايتىن، شىڭعىس-اي ەشكىنىڭ باقىرعانىنان قورىقتىڭ-اۋ! — دەپتى-مىس.
سونداي بابى كۇشتى زەينەپتىڭ كوڭىلىن تەك كۇنتاي عانا تاۋىپ، تىلەكتەرىن تىز ەتكىزبەستەن ورىندايدى ەكەن.
ول زەينەپتىڭ ءوزى تۇگىل بالالارىن دا كۇتكەن. تۇڭعىشى شوقاندى توسەكپەن كوتەرگەن زەينەپ، ودان كەيىن ارالارىنا (كوپ دەگەندە ءبىر، يا جىل جارىم ساپ، بالانىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن لوكىلدەتە بەرگەن. شوقان وقۋعا اتتاناردا ونىڭ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى شوقان، جاقىپ، ماقى، ماقمەت، احمەت، قوقىش، كوزكە دەيتىن جەتى ۇلى، ۇرقيا، راقيا دەيتىن ەكى قىزى بولعان.
وسى توعىز بالانى جورگەككە وراپ العاننان باستاپ، ءوز بەتىمەن ويناپ كەتۋگە جاراعانشا، تۇگەلىمەن كۇنتاي كۇتكەن. اياق باسقاننان كەيىنگى كيىندىرۋ، شەشىندىرۋ، توسەكتەرىنە جاتقىزۋ، مەزگىلىمەن استارىن بەرۋ، كوڭىلدەرىن تابۋ سياقتى ىستەردىڭ كوبى كۇنتايدىڭ موينىندا بولعان. زەينەپ ءسۇتى از جانە تەز سۋالاتىن ايەل ەكەن. بالالارى كىشكەنە كۇنىنەن اسقا قارايدى. سولاردىڭ نە ءىشۋ، نە جەۋ قىبىن كۇنتاي عانا تاۋىپ، ەشقايسىسىن قىڭق ەتكىزبەگەن. سولاردىڭ ىشىندە، كۇنتايدىڭ ەمىرەنىپ ەڭ جاقسى كورەتىنى-شوقان. وعان سەبەپ، شوقان تۋعان ساعاتتا، كۇنتاي دا ۇل تاۋىپ، اتىن جايناق قويعان. بالا تۋا تۇمسا زەينەپتىڭ كەۋدەسى ءىسىپ، ەمۋگە جاراماعان سوڭ شوقاندى كۇنتاي اۋىزداندىرعان. كەۋدەسى جازىلعان سوڭ دا، زەينەپتىڭ ءسۇتى از بوپ، شوقان جارىماعان سوڭ، «كيىك ەمشەك» اتالعان ءسۇتتى كۇنتاي، ءوز بالاسىنا قوسا، شوقاندى كەزەك ەمىزگەن.
شوقان شەشەسىن اپىل-تاپىل باسقانشا سورعان بالا. سوندا زاۋقى ءتۇسىپ كەتكەندە كۇنتايدى دا جۇلمالاپ، سۋسىنىن قاندىرىپ الادى ەكەن، سوندىقتان شوقان ونى كىشكەنە كۇنىنەن شەشەسىندەي جاقسى كورگەن. كۇنتاي دا ونى شىن جۇرەكتەن ءسۇيىپ، «تەلعوزىم» دەپ اتاعان.
بەرتىن ەرى كەلە كۇنتاي وردا اۋىلدان قاراشى اۋىلعا ەرىكسىز كوشتى. كوشپەيىن دەپ ەدى، ەرىنىڭ ىستىق قابىرى سۋىماي جاتىپ، شەپە ازبان ايعىرداي ازىناپ مازا بەرمەدى.
كۇنتاي قۇرساقتى سيرەك كوتەرگەن ايەل. زەينەپتەن مۇشەلگە جاقىن ۇلكەن ونىڭ توسەكپەن كوتەرگەن تۇڭعىشىنىڭ اتى مالگەلدى ءبىراق، ول مال تۇلىگى بولۋعا جەتە الماي، جەتكىنشەك كەزىندە ايعانىم ءۇيىنىن بۋراسى تىزەرلەپ ولتىرگەن. ودان تورت-بەس جىل كەيىن تۋعان نارشا دەگەن قىز، ەر جەتە باستاعان شاعىندا شەشەكتەن ولگەن. ودان كەيىنگى كوتەرگەنى-جايناق. سودان كەيىن توقتاعان.
ءوزىنىڭ ەركىنە سالسا، ەرى ولگەن كۇنتاي، جاسى جەتى-سەگىزدە قالعان جالعىز ۇلىن قاناعات كورىپ، زەينەپكە اتقاراتىن قىزمەتىن جالعاستىرىپ وتىرا بەرمەك تە.
ىىىەپە كۇنتايدىڭ بۇل ويىن بۇزدى. نۇرتايدىڭ قىرقىن بەرمەي جاتىپ، اس ۇيدە ۇيىقتاعان كۇنتايعا ول تۇندە كەپ قول سالدى.
كۇنتاي شەپەنى سوزدەن توسپاق بولىپ ەدى، ول ۇيالۋ ورنىنا زورلاۋعا كىرىستى. قارۋى قايتپاعان كۇنتاي ارپالىستى. بۇل ارپالىستىڭ اقىرى نەمەن تىنارىن قۇدايىم بىلەر ەدى، ەگەر قاراڭعىداعى الىس-جۇلىستان جايناق شوشىپ ويانباسا!.. نە بوپ جاتقانىن بىلمەگەن، ءبىراق نە دە بولسا، سۇمدىق بىردەمە بولىپ جاتقانىن سەزگەن جايناق، باقىرعان قالپىمەن دالاعا اتا شىعىپ ويباي سالدى. بۇل دىبىسقا وردادا جاتقانداردان العاش زەينەپ ويانىپ، جايناقتىڭ نەگە باقىرعان سەبەبىن جورامالدادى دا شىڭعىستى وياتتى. بالانىڭ داۋسىن ەستىپ:
— بۇل نە؟! — دەگەن شىڭعىسقا:
— بىلمەي جاتىرمىسىڭ نە ەكەنىن؟ الگى قاندەن يت سياقتى اعاڭ عوي دەيمىن، اركىمگە ءبىر شاۋىلدەپ مازاسىن الاتىن. اق اپاڭدى مازالاپ جاتىر عوي دەيمىن، تەگى جايناقتىڭ دالاعا شىعىپ ويبايلاۋىنا قاراعاندا، — دەدى. بالا ۇدەي باقىرعان سوڭ:
— بار تەز، — دەدى زەينەپ شىڭعىسقا، — اۋىل ويانىپ ماسقارا بولارمىز. سەنەن باسقانى تىڭدامايدى، تاپال — قايناعا (شەپەگە قويعان بۇل اتىن، زەينەپ ونىڭ وزىنە ەستىرتپەيتىن). جىلدام بارماساڭ بۇلدىرەدى.
سول كەزدە ارپالىسقان كۇنتاي مەن شەپەنىڭ دە داۋىستارى ەستىلە باستادى.
— انە، ءبۇلىندى! — دەدى زەينەپ، — تەزىرەك بار، ويباي!
شىڭعىس تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان تۇيە ءجۇن شەكپەنىن دەنەسىنە سۇعا سالا، ۇيدەن جالاڭ اياق، جالاڭ باس شىعا جۇگىردى.
— ول نە؟! — دەدى، زەينەپتىڭ قاسىندا جاتقان سول كەزدە ويانىپ كەتكەن شوقان. زەينەپ «ءجاي» دەگەنمەن، شاڭ-شۇڭ داۋىستان، نە ەكەنىن اڭعارعانداي شوقان دا تۇرا جونەلمەك بولىپ ەدى:
— قايدا، قاناشجان؟ — دەپ زەينەپ قۇشاقتاي الدى
— جىبەر، اپا! — دەدى شوقان بۇلقىنىپ. — الگى تاپال اعام عوي، سورلى قاتىندى اۋرەلەپ جۇرگەن. قىلىعى دا ءوتىپ بولدى، سول اعامنىڭ. جىبەرشى، وزىمەن سويلەسەيىن.
زەينەپ جىبەرمەي، شوقان تىرمىسىپ جاتقان شاقتا شىڭعىستىڭ:
— جەتەر، كىشى-اعا! (شەپەنى ول سولاي اتايتىن) — دەگەن قاتتى داۋسى شەپەنىڭ:
— جىبەر، ولتىرەم ول قار قاتىندى! — دەگەن داۋىستارى شىقتى.
انالى-بالالى ەكەۋى ەسىكتىڭ ىشكى جاعىنان، قاراڭعىعا ۇيرەنگەن كوزدەرىن تىكسە، الدەكىم، الدەكىمدى قۇشاقتاي كوتەرىپ، بەرى قاراي جۇگىرە باسىپ كەلەدى ەكەن. تەگى شىڭعىس شەپەنى ءۇن قاتۋدان توسقان بولۋ كەرەك. اس ءۇي جاقتان دا ءۇن ەستىلمەيدى، ول ماڭايدا قاراڭداعان ادام دا كورىنبەيدى. ماناعى ارپالىستا، كۇشى كەلگەن شەپەنى كۇنتاي دالاعا لاقتىرىپ جىبەرگەن. سول ساتتە جۇگىرىپ جەتكەن شىڭعىس شەپەنى الا جونەلگەندە، سىرتتا ەڭىرەپ تۇرعان جايناقتى كۇنتاي ۇيگە الىپ كىرگەندە، جاتار ورىندارىنا شەكە تۇسە وتىرعان قۇمىعىپ ەڭىرەگەن داۋسىن قوسقان...
ارپالىسقان شەپەنى شىڭعىس قۇشاعىنان بوساتپاي، ەسىگى اشىق تۇرعان ورداعا سىپ-پەرىپ كىرىپ كەتتى... ونىڭ ءىزىن شالا باجىلداعان داۋىسپەن شوڭاينا دا كىرىپ كەلدى. ەشكىمدى، ەش نارسەنى سىيلامايتىن شوڭاينا، وردا-مورداڭدى دا قادىرلەمەي، ۇرعاشى اتاۋلىنىڭ ىشىنەن بىرەن-ساران اتاقتى بايبىشەلەر بولماسا وزگەلەرى باس سۇعا المايتىن ۇيگە تايسالماي كىرىپ، «مەن» دەگەندەي تايتاڭداپ تورىنە دە شىعا بەرەتىن.
قازاق ايەلدەرىنىڭ ەرىنە ات قويىپ الاتىنى بولادى. ولاردىڭ كەيبىرى قارا كەسكىندى كىسىنى «اپپاق»، تەنتەك كىسىنى — مومىن»، ولاق كىسىنى-«شەبەر»، جۋاس كىسىنى — «باتىر» دەگەن سياقتى قالجىڭ اتتاردى دا قويادى. شوڭاينا كىشكەنە دەنەلى شەپەنى كوردى — «تاۋ»، كەيدە «تاۋباي» دەپ اتاپ كەتكەن ەدى. تاعى ءبىر قىزىعى، وزگە ايەلدەردىڭ ەشقايسىسىنان قورىمايتىن، ءبىرازىنا ءوزى جاعىستىراتىن شوڭاينا شەپەنى قاتتى قىزعانىپ، ماڭايلاتپاۋعا تىرىساتىن، ماڭايلاي قالسا جانجال شىعاراتىن. ونىڭ ارتى-توبەلەس، (وندا، شەپە شوڭاينانى ەمەس، شوڭاينا شەپەنى ساباپ تاستايدى، سونىسىنان قورقاتىن شەپە، كۇنتايدىڭ ەرى ءتىرى كەشىندە، جۇرت كوزىنشە «قۇرداس» دەپ جالباڭداعانمەن وڭاشا جەرلەردە جولامايتىن. ءبىراق وعان قالاي دا قولى جەتۋىن بىلەتىن.
سول تىلەگى قابىل بولعانداي نۇرتاي ءولدى دە كۇنتاي قالدى. ۇنەمى حان ۇيىندە ءجۇرىپ، ءدامدى تاماق جەپ، تازا كيىنىپ، تازا ورىندا جۇرۋدەن جانە تابيعات سىيلاعان سىر-سىمباتىنان، جاسى قىرىقتىڭ ىشىنە كىرگەنمەن، كۇنتاي بەتىنە ءالى ءاجىم تۇسپەگەن، كەسكىنى گۇل جايناعان جاپ-جاس ايەل. ودان مۇشەل كىشى-زەينەپ، ەكەۋىن قاتار قويسا، زەينەپتى اپاسى دەيتىن.
ءبىز بۇعان دەيىن كۇنتايدىڭ اجارىن اڭگىمە قىلعان جوقپىز. رەتى كەلگەن وسى ارادا، ول جايدى دا ەمەن-جارقى ايتا كەتەيىك. ءار تۇقىمدى حالىقتىڭ وزىنە ءتان سۇلۋلىعى بولادى. ءوڭ، سىمبات جانە كەسكىن جاعىنان قازاق مونعول تەكتەس ەلدەرگە ۇقساستاۋ. ءبىراق، نەگىزىندە «سارعىلت» اتالاتىن تۇقىمعا جاتاتىن مونعولدان قازاقتىڭ ەكى نەگىزىندە قوڭىرقايلاۋ سياقتى. جانە ءبىر وزگەشەلىگى مونعول تۇقىمداستاردىڭ بەت سۇيەگى شىعىڭقىلاۋ، قازاقتىكى -ودان قۋشىقتاۋ. مونعولداردىڭ كوزدەرى دوڭگەلەكتەۋ، ەكەۋى دە نەگىزىندە قارا بولعانمەن، قازاقتا «قوي كوز»، «شاعىر كوز»، «كوك كوز» دەيتىندەر، مونعولدان گورى جيىلەۋ ۇشىراسادى.
بۇل جايعا توقتالاتىن سەبەبىمىز: — كۇنتاي «قارا تورى» اتالاتىنداردىڭ سۇلۋى ەدى. دوڭگەلەك، تومپايعان قوي كوزدى ونىڭ كوزدەرىندە اعى از، قاراشىعى باداناداي ۇلكەن. كىرپىگىنىڭ ءجيى قىلشىقتارى قايقايعان ۇزىن. مۇرىن تۇسىنان شەكەگە قاراي كولبەي بىتكەن قارا قاستارى ياپونكالارعا ۇقسايدى. تولىقشالاۋ بەتىنىڭ يەگى ءسۇيىر، كىشىرەك مۇرنى بۇكىرەيمەي دە، قايقايماي دا، جالپايماي دا ادەمى بىتكەن. ەرىندەرى — بۇرمە اۋىز، قازانات دەنەسى ارىق تا، سەمىز دە ەمەس. بىركەلكى سىلا قالپىنان وزگەرمەيدى، كومىردەي قارا شاشى تارقاتقاندا تىزەدەن تۇسەدى. بىلەكتەرى، بالتىرلارى سوم. وسى جاراسىمدى ءتۇر-تۇلعاسىنا لايىق، ايعانىم دا، زەينەپ تە ونى ءبىر سىدىرعى قارا ءدۇرسىن جاقسى كيىندىرەدى.
شەپە ەش ۋاقىتتا، ەشكىمدى، اسىرەسە ايەلدەردى شىن كوڭىلدەن سۇيگەن ادام ەمەس. ول كۇنتايدى دا سۇيگەندىكتەن قۇمارتىپ جۇرگەن جوق. ماقساتى — ءبىر رەت بولسا دا قۇمارىنان شىعۋ. سودان كەيىن جولاماۋعا پەيىل. سوعان قولى جەتە الماي ءجۇر.
بۇلاي بولۋىنا، شەپە ىشتەي قاتتى نامىستانادى. ونىڭ ۇعىمىندا سىمباتى دا، اجارى دا سۇلۋ بولعانمەن، باسقا ايەلدەر سياقتى كۇنتاي دا ۇرعاشى. بۇل جىنىستى ادامدى، شەپە «قور جارالعان» دەپ تۇسىنەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇنتاي — قۇلدىڭ قاتىنى. ءوزىن «اق سۇيەكپىن» دەپ ەسەپتەيتىن، «تورەمىن» دەپ ويلايتىن شەپەنىڭ قولى سونداي قاتىنعا جەگە الماۋ، شەپەگە قورلىق.
«وسى قورلىقتان قاشان قۇتىلام؟» دەپ جۇرگەندە كۇنتاي جەسىر قاتىن بولا قالدى. ول ۇيالى قازاق رۋلارىنان شىققان بىرەۋدىڭ قاتىنى بولسا، ەرىنىڭ جىلىن بەرگەننەن كەيىن، سول رۋدان تاڭداعان بىرەۋىنە قۇرىق سالار ەدى دە، وتىرىپ قالار ەدى. ونداي رۋ نۇرتايدا جوق. كۇنتايدىڭ جالعىز عانا امەڭگەرى بار. قۇلبولدىدان قاۋقار، قاڭتار ەسىمدى ەكى ۇل تۋعان.قاۋقاردان جالعىز نۇرتاي دا. قاڭتاردان تۋعان اقپان ەسىمدى جىگىت بار، دەنەسىنىڭ شومبالدىعىنا، كۇشىنىڭ كەپتىگىنە قاراپ جۇرت ونى «الىپ» دەپ كەتكەن. نۇرتاي ولگەن كەزدە جاسى وتىزدان اسقانمەن اقپان ۇيلەنگەن جوق-تى. قاراشى اۋىلدا تۇراتىن ونىڭ وزىندىك مەنشىگى — اكەسىنەن قالعان جىرتىق قارا قۇرىم ءۇي، «مال» دەگەندە بارى، — اكەسىنىڭ زامانىنان بەرى ازايمايتىن دا، كوبەيمەيتىن دە بەس-التى ەشكى، «جان» دەگەندە بارى، — -قارتايعان جالعىز شەشەسى. ونىڭ اكەسى — قاڭتار، ءومىرىن وردانىڭ بيەسىن ساۋۋمەن كەشكەن، اقپان دا مال تۇلىگى بولعالى وسى كاسىپتە.
ءۋالى مەن ايعانىم كەزىندە دە، شىڭعىس تۇسىندا دا، «جەلى تولىق بولسىن» دەپ، وردا جۇزدەن كەم بيە بايلاتپايتىن. قۇلىندارى الدەنەشە جەلىگە بايلاناتىن بۇل بيەلەر «جەبەي» اتالاتىن ادىسپەن كۇنىنە كوپ بولسا — ءۇش، ايتپەسە — ەكى-اق رەت ساۋىلاتىن. «جەبەي ساۋۋ» دەگەنى، بيەلەرىن جەلىنىڭ ءبىر باسىنان باستاپ ساۋىپ، ەكىنشى باسىنا جەتكەنشە، باستاپقى باس جاعىنداعى بيەلەردىڭ ساۋىنى كەلىپ قالادى. سوندىقتان ەكىنشى رەت تۇرە ساۋادى. ەكى رەت جەبەي ساۋعاندا، بيەلەر ەكى-ۇش ۇلكەن سابانى تولتىراتىن ءسۇت بەرەدى. ول ءسۇتتى ساباعا قۇيىپ، جەلىدەن اۋىلعا تۇيەمەن تاسيدى.
وسىلاي ساۋعاندا، قاڭتار دا، اقپان دا بيەنىڭ بوكسەسىن بۇلكىلدەتىپ، ءسۇتىن قاقتاپ الادى ەكەن. قازاق بيە ءسۇتىن سالقىنداتپاي ساباعا قۇيمايدى، ايتپەسە قىمىز اقىرعان اششى بولىپ كەتەدى. اقپان ساۋىن ءسۇتتى كۇندىز ەزىنىن، لاشىعىندا سالقىنداتىپ اپ، ورداداعى اس ۇيدە تۇراتىن ساباعا كەشكە اكەپ قۇيىپ، ءتۇنى بويى پىسەدى ەكەن. سوندىقتان ول قىمىز بال تاتيتىن ەدى دەسەدى.
قاڭتار ىنجىق، جاسىق ادام بولعان، كىم كورىنگەننەن تاياق جەي بەرگەن، ال اقپان، ءوزى ەشكىمگە سوقتىقپايدى ەكەن دە، سوقتىققاننىڭ اكەسىن تانىتادى ەكەن، سوندىقتان وعان ەشكىم جولامايدى ەكەن. قىزمەتى جاققاندىقتان وردا ونى قادىرلەپ، ارىلمايتىن قوناقتاردان جەۋسىز قالاتىن مايلى ەتتەردەن ۇنەمى سىباعا ساقتايدى ەكەن: ال، قىمىزدى، «يەسى سول، تويعانىنشا ءىشسىن» دەپ، يەلەرى ەركىنە بەرەدى ەكەن. مارقا قوزىنىڭ قۇيرىعىن قىلعي بەرەتىن اقپان، ەتكە ونشا مەشكەي بولماعان، كەڭ الاقانىن تولتىرىپ تورت-بەس اساۋدى قاناعات كورگەن. ال، قىمىزعا ءتۇپ جوق، وزىنە ارناۋلى ساپ-تاياقپەن («وعان جارتى كونەك قىمىز سياتىن ەدى» دەسەدى) بەسەۋ-التاۋىن جورەمەلدەتە تاستاپ كەتەدى ەكەن.
وردانىڭ قادىرلەۋىنەن بە الدە جاراتىلىسى سولاي ما، اقپان مىنەز جاعىنان ءبىر بەت، قىڭىر بولعان. ول وكپەلەسكەن ادامىمەن كەيدە ۇزاق ۋاقىتقا، كەيدە ءومىر بويى كەلىسپەي كەتەتىن بولعان. سول قىلىعىن وزگە تۇگىل يەلەرىنە كورسەتىپ، بىرەر رەت سىباعا قويماعان ورداعا ءبىراز ۋاقىت كىرمەي قويعان. سوندا وزگەگە باس يمەيتىن شىڭعىس اقپاندى شاقىرتىپ اپ:
— نەگە كەلمەي كەتتىڭ؟ — دەپ سۇراعان. اقپان «قولىم تيمەدى» دەپ جالتاقتاپ وتىرىپ، شىڭعىس:
— شىنىڭدى ايت. جاسىرما. وكپەڭ بار. نە ەكەنىن ايت! — دەپ جالبارىنعان. سوندا اقپان شىنىن امالسىز ايتىپ:
— ەسەپتە جوق ەلەۋسىز كىسى بولسام، وكپەلەمەگەندە قايتەم؟ — دەگەن.
بۇل ءسوزىنىڭ استارىن اشىپ كورسە،-ماناعى «سىباعا قالدىرماۋ» ەكەن. شىڭعىس بۇعان كىنالى ادامداردى قاتتى سوگىپ، سىباعاسىن ودان كەيىن قالت ەتكىزبەگەن. ولاي جالىنىشتى بولاتىن سەبەبى: ەڭبەگىنە مەيلىنشە ادال، ەڭبەگى مەيلىنشە ءونىمدى، ءىسى مەيلىنشە ءتارتىپتى. سوندىقتان، مۇنداي جالشى تابۋ قيىن دەيدى ەكەن شىڭعىس.
جۇمىس كەزىندە ۇستىنە ىلۋگە جاراعاندى كيەتىن اقپان، بىلايعى ۋاقىتتا ءبىر سىدىرعى تازا كيىممەن جۇرەدى ەكەن. سونىسىنا قاراپ، «قالماقتىڭ بەگىلەر-بەگىنىڭ تۇقىمى دەگەن راس بولۋ كەرەك» دەسەدى ەكەن جۇرت.
جۇرت ونىڭ ۇيلەنبەۋىن وسى «تەكتىلىگىنەن» دەسكەن.
— سۇيگەنىن الاتىن، جىعىپ بەرەرلىك مالى جوق، — دەسكەن ولار، «قۇنى ارزان جامان — جاۋتىكتى العاننان، قاتىنسىز وتەيىن» دەگەنى بولار.
نۇرتاي ولگەن سوڭ-اق، جۇرت، — «كۇنتايدىڭ اقپاننان باسقا امەڭگەرى جوق. جول سونىكى. قىلشىلداعان جاس قالپىنداعى قاتىن. ونى السا، قۇدايى وڭدادى» دەپ كەۋ-كەۋلەسىپ كەتتى.
كۇنتايدى اقپانعا وزگە جۇرت قيعانمەن، شەپە قيمادى. راسىن ايتقاندا، — قىزعاندى ول. ءوزى الۋعا شوڭاينادان قورقاتىن ول، رەتى كەلسە، جاسىرىن اياق سالماق بولدى. ونىڭ جورامالداۋىنشا، «نۇرتاي ءبىر كىسىدەن كەم جىگىت ەمەس تە، سوندىقتان، ونىڭ كوزىنە ءشوپ سالماۋى دۇرىس تا بولعان شىعار. ەندى جەسىر قالدى. بايسىز وتىرا بەرەتىن جاستا ەمەس، بايعا اشىق تۇردە تيمەگەنمەن، كۇيەك — استى بىرەۋسىز وتىرا المايدى. مەن نەگە بولمايمىن، سونىسى؟».
كۇنتايعا ونىڭ قول سالۋى سودان ەدى. ءبىراق ول نيەتى ىسكە اسپاي، جانجال كوتەرىلىپ كەتتى دە، قىلىعى جۇرتقا ايگى بولىپ قالدى. ەڭ الدىمەن — شوڭايناعا شەپە شوڭاينانىڭ، الدىندا، كۇنتايعا قول سالۋىمەن، ونىسى ايگى بوپ قالۋىمەن عانا قىلمىستى ەمەس، وسى جايدا شوڭايناعا وتىرىك ايتۋىمەن دە قىلمىستى.
سول كەشتىڭ الدىندا شوڭايناعا ول، — «تۇمسىقتاعى اۋىلدا شارۋام بار ەدى، كەشىگىپ قايتارمىن، نەمەسە قونىپ قايتارمىن» دەدى دە اتتانىپ كەتتى. سونداعى ارام ويى، — اۋىلىنا جۇرت ۇيىقتاي ورالىپ، اتىن سايعا، الىسقا تۇساپ، كۇنتاي جاتقان اس ۇيگە ۇرلانىپ كىرۋ ەدى. ويتۋىنە جاعداي تولىق: وزگە كۇندەردە بۇل اۋىلدا قاپتاپ جاتاتىن قوناقتار، بۇگىن جوق. نۇرتاي ولگەنگە دەيىن، تۇگەلگە جاقىن وسى ۇيدە ۇيىقتايتىن شىڭعىستىڭ، بالالارىن، نۇرتاي ولگەننەن كەيىن:
— «ولىكتىڭ ازىرەيىلى باۋىزداعاندا توگىلگەن قانى، قىرىق كۇنگە دەيىن كەتپەيدى دەيدى، سول قىرىق كۇندە ارۋاق تۇنگى مەزگىلدەردە كەلىپ جۇرەدى» دەيدى، بالالاردى ول ۇيگە قوندىرماۋ كەرەك، — دەپ شەپە ءبارىن دە ورداعا شىعارتقان. شەپەنىڭ بۇنىسى دا قولىن كۇنتايعا جەتكىزۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى بولاتىن.
ايلامەن اتتانعان شەپە، اۋىلدار جاتقانعا دەيىن، بەتى اۋعان جاققا قاڭعىرىپ ءجۇردى دە، اۋىل وتتارى سونگەن، جۇرت ۇيقىعا كىرگەن شاقتا ءوز اۋلىنا ورالىپ، قاڭتارعان اتىن ءبىر بۇتاعا بايلاپ، «ۇيىرسىرەگەن جىلقى بەيساۋات كىسىنەپ جۇرتتى وياتار» دەگەن قاۋىپپەن، قانجىعاسىنداعى جىڭىشكە قايىستىڭ بىرەۋىن سۋىرىپ اپ، ءتىلىن بۋىپ قويدى. سويتكەندە جىلقى كىسىنەي الماۋىن باياعىدان بىلەدى.
اتىن ورنالاستىرعان شەپە ەڭبەكتەي جۇگىرىپ وتىرىپ، (ول وتە ۇشقىر ادام بولاتىن، قاسىنان جاناسىپ شاۋىپ وتكەن جىلقىنىڭ، قۇيرىعىنان ۇستاپ ۇلگەرەتىن، قۇيرىعى ىلىككەن جىلقىنى بۇرا تارتىپ، كەيدە توقتاتىپ تا قالاتىن)، اۋلىنا جەتتى. تۇندە اۋىلعا بوگدە كىسىلەردى جولاتپايتىن قاباعان، سەزىمتال يتتەر، قاراڭداعان جاندى كورگەندە «بۇل كىم؟» دەگەندەي ماڭق ەتىپ الدىنان شىقتى دا، شەپەنى تانىعان سوڭ، ۇندەمەي جايلارىنا كەتتى.
شەپەنىڭ ويى، اس ءۇيدىڭ ەسىگىن سىقىرلاتپاي اشىپ، كۇنتايدى شوشىتپاي وياتىپ، بۇل جولى سىپايى سوزدەن اسپاي، توردى الىستان قۇرۋ ەدى. ءبىراق، ايەل كورسە ۇستامالى «قويانشىعى» بار شەپە، جاتار جەرىن بىلەتىن كۇنتايعا جاقىنداپ، جانىنا جانتايعانشا ءوزىن ۇستاي الدى دا، ۇيقىدا جاتقان ايەلدىڭ دەنەسىنە قولىن تيگىزە بەرە، دەنەسىنە يە بولا الماي، ويانىپ كەتكەن كۇنتايدى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى. جانجال وسىدان باستالدى...
شوڭاينا بۇل كەزدە ءوز ءۇيىنىڭ، تورىندە شىرت ۇيقىدا ەدى. ۇيقىسى قاتتى ول، جايناقتىڭ سىرتقا شىعىپ باقىرعان داۋسىنا ويانعان جوق. ونى كۇزەندەي شاقىلداپ شىڭعىسپەن ارپالىسقان ەرىنىڭ داۋسى وياتتى. كەنەتتەن شىققان اششى داۋىستان شوشىپ كەتكەن شوڭاينا، ەسەڭگىرەگەن قالپىمەن دالاعا جۇگىرە شىقتى. سالقىن اۋاعا شىعا ەسى جينالا باستاعان ول، شەپەنىڭ داۋسىن تانىدى دا، ءسوز تۇرلەرىنە قاراپ، كۇنتايدان جابىرلىك كورگەنىن اڭعاردى. «الدە وعان قول سالعان بولار ما؟» — دەگەن وي كەپ كەتتى شوڭايناعا. سونىڭ ءمانىسىن بىلمەك بوپ، جۇگىرە باسقان ادىممەن اس ۇيگە كەلسە، ەسىگىن تاس جاۋىپ اپتى. دىبىس بەرسە اشپايدى. ەسىكتى ۇرسا اشپايدى.
«قۋ سالداقى قىلارىن قىلىپ اپ بەكىنگەن ەكەن عوي!» دەپ ويلاعان شوڭاينا، دالانى باسىنا كوتەرە، كۇنتايدى تىلدەدى دە دىبىس بەرمەۋىنە ىزالانا ءتۇسىپ، ەندىگى ءوشىن ەرىنەن الۋ نيەتىمەن ورداعا جۇگىردى. بۇل كەزدە، اينالمالى كاراسىن شام جاعىلىپ، ادالباقاننىڭ بۇتاعىنا ىلىنگەن ەدى دە، ءۇي ءىشى كومەسكى جارىق ەدى. زەينەپ كورىنبەيدى، تەگى تۇسىرىلگەن شىمىلدىق ىشىندە بالالاردىڭ اراسىندا بولۋ كەرەك. توڭازىعان دەنەسىنە تۇيە ءجۇن شەكپەنىن جامىلعان شىڭعىس توردە جاستىققا جانتايىپ جاتقان شەپەنىڭ قاسىندا ءۇن-تۇنسىز وتىر. ونىڭ ءبىر ادەتى،-نەندەي ورەسكەل قىلىق جاساسا دا، شەپەنىڭ الدىنا شىعىپ، ءتىل قاتىپ كورگەن ەمەس، سوندىقتان بىلايعى جۇرت شەپەنىڭ بار قىلىعىن: «شىڭعىستىڭ ءوزى ىستەتەدى دە، وپ-وتىرىك بىلمەگەن بولادى»، دەسەدى.
شوڭاينا ورداعا:
— مىناۋ كوسىلۋ، قاي كوسىلۋ؟! — دەپ سويلەنە كىردى. ۇيدەگىلەر جاۋاپ قاتپادى.
باياعى كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن شاعىندا، سالا-قۇلاش قارا قۇندىز ءىلىپ تورىنە شىققان وردادان شوڭاينا بۇل جولى دا قىمسىنباي، «نەگە كوتەرمەيسىڭ باسىڭدى!» دەپ، سۇلاپ جاتقان شەپەنى اياعىنان ۇستاي الدى دا، وت ورنىنا قاراي سۇيرەي باستادى. قارسىلاسار حالى جوق شەپە، جاردەم كۇتكەندەي جاۋتاڭداي شىڭعىسقا قاراپ ەدى، ول «ساعان سول كەرەك» دەگەندەي، تومەن تۇسىرگەن باسىن كوتەرگەن جوق.
وردادان سۇيرەپ شىققان شەپەگە، شوڭاينا ۇستەمدىگىن كورسەتىپ، تابالدىرىقتان اتتاي اياعىن بوساتتى دا، تىك تۇرەگەلگەن شەپەنى جاۋىرىن تۇسىنان سول قولىمەن بۇركىتتەي بۇرە ۇستاپ، وڭ جاق قولىنىڭ تۇيگەن جۇدىرىعىن تۇمسىعىنا تاقاپ:
— كانە، ايت، جانىڭ باردا، نە بولعانىن؟ — دەدى. شوڭاينانىڭ تۇمسىعىنا قويىپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىنىن بىلەتىن شەپە، ونىڭ قاھارىنان قايتار ايلانى تەز تابا قويىپ:
— ويباي-اۋ، ول قانشىعىڭ سونداي جىندى ما ەدى؟ — دەدى.
— نە ىستەدى جىندى بوپ؟ — دەدى شوڭاينا.
— بارعان اۋىلدان ءبىر قوزىنىڭ ەتىن جەپ، «ۇيگە كەپ قونايىن» دەدىم دە، ءتۇن ورتاسى اۋعانمەن، قايتىپ كەتتىم. جولشىباي سۋساماسىم بار ما؟ «وردانىڭ قىمىزى ءتاتتى بولۋشى ەدى» دەپ، «شەلىمدى قاندىرىپ الايىن» دەپ، اتتان ءتۇستىم دە، اس ۇيگە كىردىم. اناۋ قاتىن شىرت ۇيقىدا ەكەن. «قىمىز بەر»، دەيىن دەپ اقىرىن قوزعاپ وياتىپ ەم، «كىمسىڭ؟» دەدى اقىرىن. ونىسى تەگى، بارىپ جۇرەتىن ادامى بولعان عوي. مەن قايدان بىلەيىن، وندايىن. اڭقاۋ باسىم «مەن — شەپەمىن!» دەۋىم بار ەمەس پە؟ قانشىق قاتىننىڭ باقىرا تۇرە كەلۋى بار ەمەس پە؟!.. «ويباي، مۇنىڭ نە؟» دەسەم، باسەڭدەۋدىڭ ورنىنا ۇدەي باقىرىپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرگەنى بار عوي! سونان كەيىن تىسقا قاشتىم دا شىقتىم.
— سەن نەگە باقىردىڭ، قاتىندى بالاعاتتاپ؟
— قار قاتىننىڭ قىلىعىنا ىزا بوپ!
يلانارىن دا، يلانباسىن دا بىلمەگەن شوڭاينانىڭ اۋزىنا «اتىڭ قايدا؟» دەگەن ءسوز ءتۇسىپ كەتتى.
— بايلاۋدا، — دەدى شەپە.
— قايدا؟
شەپە نە جاۋاپ بەرۋگە بىلمەي قۇمىعىپ قالدى.
— «قايدا؟» دەپ تۇرمىن عوي مەن ساعان؟
— سول ءۇيدىڭ بەلدەۋىندە...
— ءجۇر، ەندەشە، اتتى الا كەتەمىز! — دەپ شوڭاينا جاۋىرىننان بۇرگەن قولىمەن اس ۇيگە قاراي يكەمدەگەندە، جۇرگىسى كەلمەگەن شەپە تارتىنشاقتانىپ قوزعالمايىن دەپ ەدى، — جانىڭ باردا ءجۇر، ايتپەسە، كورەسىڭدى كورسەتەم! — دەدى.
بارماۋعا امالى جوق شەپە:
— نەمەنەنى ايتىپ تۇرمىن، شاتاسىپ؟ بەلدەۋدە ەمەس، سايدا. «تۇندە كىسىنەپ اۋىلدى مازالار» دەپ تۇساپ كەتكەم سايعا.
— ەر-توقىمى قايدا؟
شەپە ۇندەمەي قالدى.
— شاتاس، شىپشىعىم! — دەدى شوڭاينا، تەك اشۋلانعان شاقتا عانا شەپەنىڭ بويى كىشكەنەلىگىن بەتىنە سالىق قىلاتىن «شىپشىق» قويعان لاقابىن ايتىپ.
شەپەنىڭ ءۇنى شىقپاي قالعان سوڭ، نەگە شاتاسىپ تۇرعانىن جورامالداعان شوڭاينا، «ءجۇر، ۇيگە سەنىمەن سوندا سويلەسەم» دەپ سۇيرەي جونەلدى.
بۇل حالدى وردانىڭ ىشكە قاراي اشىلاتىن ەسىگىنەن ەكى ادام قاراپ تۇردى: ءبىرى — زەينەپ، ءبىرى — شوقان. شەپەدەن ىعىسىپ وسكەن شوقان، مانا، اكەسى ونى ورداعا قۇشاقتاپ اكەلگەندە، شەشەسىمەن بىرگە شىمىلدىق ىشىنە كىرىپ كەتكەن. شەپە ەنتىككەن داۋىسپەن قاتتى ۋھلەپ، قاراڭعى ءۇيدىڭ تورىنە قيسايا كەتكەندە، شىڭعىس ادالباقاندا ءىلۋلى تۇرعان كاراسىن شامدى قولىمەن سيپالاپ تاپقان دا، بۇكىل قازاق ەلىندە، وردادا عانا بولاتىن، شامنىڭ قالپاعىنىڭ ۇستىندە تۇراتىن سىرەڭكەنى تۇتاتىپ جاققان. سودان كەيىن، سوققىعا جىعىلعان قاسقىرداي سۇلق جاتقان شەپەگە جاستىق ۇسىنىپ، ول الا قويماعان سوڭ، كەۋدە جاعىن كوتەرىپ، باسىنىڭ استىنا تىققان. تىنىسى دۇرىستالىپ، باسى جايلانعان شەپە ءوز وزىنەن تىستەنە سويلەنىپ:
— نە ول قار قاتىن تۇرار، بۇل اۋىلدا، نە مەن تۇرارمىن، — دەگەن. شىڭعىس جاۋاپ قاتپاعان.
از تىم-تىرىستان كەيىن شوڭاينا كەلدى دە، شەپەنى الىپ كەتتى. شوقان ورنىنان ەسىككە قاراي ۇمتىلا بەرگەندە، زەينەپ كويلەگىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاي اپ:
— قايدا، قاناش؟ — دەدى.
— كورەيىن، — دەدى شوقان ىلگەرى تىرمىسىپ.
— نەنى؟
— الگىلەردى.
شوقاننىڭ ايتقانىن ىستەمەي قويمايتىنىن بىلەتىن شەشەسى، ونى «تىسقا شىعىپ كەتەر» دەگەن ويمەن، تۇتقان ەتەگىن جىبەرمەستەن ەسىك الدىنا بىرگە باردى.
— ءاي، اپا بوسات ەتەگىمدى، — دەدى شوقان ەسىككە جەتە، — مەن دالاعا شىقپايمىن.
زەينەپ بوساتتى.
— شامدى ءسوندىر، اكە! الگى قايتىپ كەلەر وسىندا، — دەدى شوقان.
شام ءسوندى. زەينەپ پەن شوقان قاراڭعى ءۇيدىڭ ەسىگىنەن قاراپ تۇرعاندا، شوڭاينا شەپەنى ۇيىنە قاراي سۇيرەپ اكەتتى.
— سول كەرەك وعان، — دەدى زەينەپ، ايىزى قانعانداي.
— سوندا، بۇل تاي اعام نە ىستەيدى، اق اپاما؟ — دەدى شوقان زەينەپكە، شەپەنى سۇيرەلەي جەتەكتەگەن شوڭاينا ۇيىنە كىرە بەرگەندە.
— اۋەلى، «تاپەكەڭە نە ىستەيدى؟» دەسەيشى — دەدى زەينەپ.
— نە ىستەسە ول ىستەسىن. ءولتىرىپ تاستاسا دا مەيلى. ماعان اق اپاما تيمەگەنى كەرەك.
— وعان ەشتەڭە ىستەي قويماس.
— قايدام، — دەدى شوقان. — الگىندە «بۇل اۋىلدا نە ول، نە مەن تۇرارمىن» دەدى عوي.
سول كەزدە قاراشى اۋىل جاقتان بەرى بەتتەگەن الدەكىم قاراڭداي قالدى. «بۇل كىم بەيۋاقتا جۇرگەن؟!» دەگەن وي قاتار كەلدى شەشە مەن بالاعا. ەكەۋى دە «كىم ەكەنىن كورەيىك» دەگەن ويمەن تۇرعان ورىندارىندا قاتا قالىستى.
كەلە جاتقان اقپان ەدى. كۇندىز بيە ساۋاتىن ول كەشكە قاراي ءوزىنىڭ سەرىگىمەن كەزەكتەسىپ باعىنعا كەتەتىن. وتكەن كەشتىڭ كەزەگى سەرىگىنە كەلدى دە، ول ءىڭىر اسىن ىشكەننەن كەيىن ۇيىنە بارىپ ۇيىقتادى.
وردادان ەستىلگەن شاڭ-شۇڭعا قاراشى اۋىلدىڭ وزگە ادامدارىمەن بىرگە ول دا وياندى. كوپپەن بىرگە: جايناقتىڭ، شەپەنىڭ، شوڭاينانىڭ داۋىستارىن اقپان دا تانىپ، سول داۋىستارعا قاراپ نە بولىپ قالعانىن، وزگە قاراشىلارمەن قاتار ول دا جورامالدادى.
ونىڭ وزگەگە ەمەس، جايناققا جانى اشىپ كەتتى. ءوزى بالا كورمەگەن ول، جايناقتى «تۋىسىم» دەپ، تۋعان بالادان ارتىق بولماسا كەم كورمەيتىن. ول دا بۇنى جانىنداي جاقسى كورەتىن. جۇمىستان قولى بوساعان شاقتاردا، اقپاننىڭ ەڭ زور راحاتى،-جايناقپەن ويناۋ بولاتىن. سونشالىق جاقسى كورەتىن جايناقتى، ول ەرتەمەن كەلىپ، ۇيقتاپ جاتقان قالپىندا قۇشىرلانا يىسكەپ، ويانىپ كەتسە، قۇشاعىنا قىسىپ وبەتىن. ءوزى تەڭدەس بالادان تاياق جەمەيتىن جايناققا، ۇلكەندەردەن بىرەۋ-مىرەۋ ءتىل، يا قول قاتايىن دەسە، اقپان قىزعىشتاي قورعالاشتاپ ماڭايلاتپايتىن. بىرەر رەت بىرەۋلەردىڭ جايناققا قول قاتقانىن ەستىگەن اقپان، ولاردىڭ سىلەسىن قاتىرا ساباپ، ودان كەيىن باسقالار ويتۋگە قورقاتىن بولعان.
مىنە، ەندى، سونداي «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتپاي» جۇرگەن جايناعىنىڭ ەل جاتىپ قالعان قاراڭعى تۇندە، قاسقىر جارعان قۇلىنداي شىڭعىرعان داۋسى ەستىلدى!... نەگە ءويتۋى بەلگىلى.
بۇل شىڭعىرۋدان جانى ىشقىنىپ كەتكەن اقپان، قاسىندا جاتاتىن ۇنەمى قىندى كەزدىك اسۋلى جۇرەتىن قايىس بەلبەۋىن بايلانا ساپ، كويلەك-دامبالشاڭ، جالاڭ باس، جالاڭ اياق قالپىمەن تىسقا جۇگىرە شىقتى. شەشەسى بوتىكەيدىڭ» قايدا، قالقام؟» دەگەنىنەن جاۋاپ قايىرعان جوق. ەسىك الدىندا قاراڭداعان ءبىر توپ ادام تۇر ەكەن. اقپان ولارعا قاراماستان، ورداعا قاراي جۇگىرە بەتتەگەندە الدەكىم:
— ۇستاڭدار، اناۋ اقپاندى! — دەدى.
تورت-بەس ادام اقپاندى ۇستاي الدى.
— جىبەرىڭدەر! — دەدى ول قاتال داۋىسپەن، — كەزدىكتى ولارعا دا سالام، وزىمە دە سالام!
ۇستاعاندار جىبەرمەي، قارتاڭ بىرەۋلەر سابىرلىق سوزدەر ايتىپ جاتقاندا، شاڭ-شۇڭ باسەڭدەي قالدى. قاراڭعىعا كوزى جىتى بىرەۋ:
— انە، شەپەنى قاتىنى ۇيىنە سۇيرەپ اكەتتى، — دەدى.
— ونىڭ پاشپىرتى سونىمەن ءبىتتى، — دەدى بىرەۋ كۇلىپ. اقىل يەسى ءبىر قارت:
— شىراعىم، سەن، دولدانۋدى قوي، — دەدى، ءالى دە ۇستاعانداردان بوساڭعىسى كەلگەن قيمىل كورسەتكەن اقپانعا. — ءىستىڭ جايى بەلگىلى بولىپ تۇر: جەڭگەندى شەپەنىڭ باسىنعىسى كەلگەن عوي. سونى دولى، داراقى قاتىنى ءبىلىپ قاپ ۇيىنە اكەتكەن عوي. ءبىز بىلەتىن قاتىن بولسا، سازايىن وزگەدەن بۇرىن سول تارتتىرادى. كورەرسىڭدەر، ولمەسە دە ءولىمشى قىلادى ونى قاتىنى، بۇگىن تۇندە. سەن سابىر ەت. بولار ءىس بولدى. ءبارىمىزدىڭ دە بۇل ىسكە جانىمىز اشىپ تۇر. ءبىراق ورداعا تۇندە سويىل سۇيرەتىپ بارعانىمىز ۇيات بولار، ەل-جۇرت الدىندا ءمىندى بولارمىز. ءبىز دە اياق باسىپ جۇرگەن جانبىز. ەرتەڭ قۇدايدىڭ تاڭى اتا، سۇلتانعا كىسى سالامىز دا، اعاسىنىڭ مىنا قىلىعىنا نە تورەلىك بەرەرىن كۇتەمىز، سونىسىنا قاراي ءبىز دە قيمىل جاسايمىز، — دەدى.
اقپان سايابىرلادى. ول ەرتەڭىنە كۇندەگى داعدىسىمەن ساۋىن بيەلەردى بايلاسىپ، سالبىراڭقى ەڭسەمەن وردا اۋىلعا بەتتەدى دە، بۇرىنعى داعدىسىنشا ورداعا كىرمەي، شىڭعىسقا سالەم بەرمەي، تۋرا اس ۇيگە تارتتى. ول كىرسە، بۇل كەزدە وردانىڭ ساسكەلىگىن دايارلاۋمەن ابىگەر بولىپ جۇرەتىن كۇنتاي ۇلكەن سابانىڭ قاسىندا، تىزەسىن قۇشاقتاي، باسىن سالبىراتا شوگە ءتۇسىپ وتىر، بۇل كەزدە اسىن ءىشىپ ويىنعا كەتىپ قالاتىن جايناق بار دەنەسى ءبىر ۋىس بولىپ، شەشەسىنىڭ جينالماعان توسەگىنىڭ ىرگە جاعىندا بۇكتەتىلە جاتىر. بۇرىن تاڭ اتا تۇرىلەتىن تۇندىك، بۇگىن جابۋلى، ءۇي ءىشى قارا كولەڭكە.
نە دەرگە بىلمەگەن اقپان، تابالدىرىقتان اتتاي قالشيىپ تۇرىپ قالدى دا، ازدان كەيىن:
— جايناق!-دەدى دىبىس بەرىپ.
وياۋ جاتقان ول، ۇيگە الدەكىمنىڭ كىرگەنىن ەستىگەنمەن، كىم ەكەنىن بىلمەگەن ەدى، كىم دە بولسا دىبىسىنان تانىماق بوپ، ءۇنىن كۇتكەن ەدى. ول ءۇن اعاسىنىكى بولعاننان كەيىن، شەشەسى كورگەن قورلىقتىڭ ىزاسىنان ۇرگەن قۋىقتاي تىرسىلداپ جارىلعالى جاتقان جايناق:
— اعا! — دەپ باقىرا تۇرە كەلدى دە، جۇگىرىپ كەپ موينىنا اسىلىپ، وكىرىپ قويا بەردى.
اقپان ومىرىندە كەزىنەن جاس شىقپاعان ادام ەدى. سول قاتتىلىعىنان اكەسى — قاڭتار ولگەندە دە جىبىمەگەنىن كورگەن جۇرت: «مىنا كاپىر وڭباس!» دەگەن. نۇرتاي ولگەندە دە سويتكەن. ەندى، مىنە، جايناق كەپ وكىرىپ باسسالعاندا دىردەكتەگەن كوز جاسىنىڭ ومىراۋىنا قالاي سورعالاپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ءبىراق ول جاسىن تەز تىيدى دا، بەلىنەن قۇشاقتاي كوتەرىپ تۇرعان جايناقتى بوساتپاستان:
— جەڭەشە! — دەدى كۇنتايعا.
بالاسىنىڭ جىلاعان داۋسىن ەستىگەندە قوسىلا جىلاپ جىبەرگەن كۇنتاي، وكسىگەن دىبىسپەن قايىن ىنىسىنە بارادى.
— كەتتىك، جەڭەشە! — دەدى اقپان، قاتال داۋسىن وزگەرتپەي. «قايدا؟» دەگەندەي كەسكىن بىلدىرگەن كۇنتايعا:
— ءبىزدىڭ ۇيگە! — دەدى اقپان. — تۇر، جىلدام!
«اقپان بۇلاي دەر» دەگەن وي كۇنتايدىڭ باسىنا كىرمەگەن ەدى. نە دەرگە، نە ىستەۋگە بىلمەي، كۇنتاي قوزعالا قويماپ ەدى:
— نە ايتتىم، مەن ساعان، جەڭەشە؟ — دەدى اقپان، داۋسىن قاتايتا ءتۇسىپ،-كىمنەن قورقىپ وتىرسىڭ، تۇرماي؟ شەپەدەن بە؟.. اكەسىنىڭ اۋزىن... شەپەنىڭ! ماڭىمىزعا جولاپ كورسىن، جەرگە قاعىپ جىبەرەيىن.
— تۇر، اپا! — دەدى جايناق شەشەسى قوزعالا قويماعان سوڭ اقپاننىڭ موينىنان قۇشاعىن جازۋ ورنىنا قىسا ءتۇسىپ،-تۇر ەندى «تۇر» دەگەن سوڭ!
كۇنتاي تالتىرەكتەي، سۇيرەتىلە ورنىنان تۇرا بەردى. سول كەزدە ەسىكتىڭ سىقىر ەتكەن دىبىسىنا قاراسا، وڭ قولىنا وڭتايلاپ كەلدەك ۇستاعان شەپە. انا جىلى ءبىر رەت «ءتىلىن قايىرام» دەپ، شەپە ۇستىنە مىنە تۇسكەن دە، باسقا كوزگە توپەلەپ ساباپ تاستاعان، ءالى جەتەرىن بىلە تۇرا، ءوزىنىڭ «قۇلدىعىن»، انانىڭ «قوجالىعىن» ەسىنە تۇتقان اقپان قارسىلىق قيمىل كورسەتپەگەن. «تاعى دا سويتە مە، قايتەدى!» دەپ قاۋىپتەنگەن اقپاننىڭ، بۇل جولى قارسى تۇرعىسى كەلدى دە، جايناق قۇشاعىنان جەرگە ءتۇسىرىپ، ايبات شەككەن بەينەمەن ودىرايا قارادى. اناۋ بۇرىنعى داعدىسىمەن، ساۋرىك ايعىرداي كىجىڭدەپ، «اكەڭنىڭ...» دەپ، كەلدەگىن كوتەرە ۇمتىلىپ ەدى:
— سەنىڭ اكەڭنىڭ اۋزىڭمەن دە، — دەپ دۇرسە قويا بەرگەن اقپان، سىلتەگەن شوقپاردى دەنەسىنە دارىتپاي، شاپ پەرىپ ۇستاي الدى دا، قولىنان جۇلقىپ تارتىپ اپ لاقتىرىپ جىبەردى. شەپە وعان دا قاراماي جارماسا تۇسەم دەگەندە، ەكى جاۋىرىننىڭ اراسىنان قاپسىرا ۇستاي العان اقپان سىلتەپ كەپ قالعاندا، وتكەن ىڭىردە ۇلكەن قازانعا ۇيىتىپ قويعان قويدىڭ ايرانىنا شەپە كۇمپ ەتە ءتۇستى. قازاننان شىعۋعا تىرمىسقان شەپە، ءبىر جاق ەرنەۋىنەن ۇستاي اپ كوتەرىلە بەرگەندە، اۋعان قازاننىڭ ايرانى اقتارىلدى دا قالدى. قازاننان جانتالاسا، اقتارىلعان ايرانعا، تايعاناقتاي ارەڭ شىعىپ، سيىرشىلاپ تۇرە كەلگەن شەپە، اقپانعا:
— ويباي، اكەڭنىڭ... — دەپ جۇدىرىعىن تۇيە تاعى ۇمتىلعاندا، قولىن ۇستاي العان اقپان:
— قويمادىڭ با، شاۋىلدەگەن يت؟ — دەپ، جەلكەسىنەن قاپسىرا ءبۇردى دە، جۇلىن تۇتاسىنان قاتتى قىسقان ساۋساقتارىمەن جانىنا باتىرا مىتىڭقىراپ، ەسىكتەن شىعارا، تىماقتاي لاقتىرىپ جىبەردى.
سىلتەۋى كۇشتى بولىپ، شەپە سوناداي جەرگە بارىپ جالپ ەتە ءتۇستى. بۇل جولى تۇرا جۇگىرە المادى. مىسىقتىڭ العاشقى قاتتى بۇرگەنىنەن شالاجانسار بوپ قيمىلداي الماي قالاتىن تىشقان سياقتانىپ، ءبۇيىرىن عانا سوعىپ، قيمىلسىز جاتتى...
— شوق، شوق! — دەدى وردانىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ تۇرعان شوقان.
— ءتايت! — دەپ قالدى، تۋىسىنا جانى اشىپ وتىرعان، ءبىراق توبەلەسكە شىعۋعا مۇمكىندىگى جوق شىڭعىس. — تورەنى قۇلدىڭ ۇرۋى دا قىزىق بولىپ پا؟
— تورەلىگىن ساقتاسىن، — دەدى شوقان قاندەن يتتەي كىم كورىنگەنگە ۇرمەسىن، قابامىن دەپ جارماسپاسىن. انە الدى سىباعاسىن. بۇدان بىلاي بايقاپ ۇمتىلادى.
سول كەزدە اس ءۇيدىڭ ەسىگىنەن جايناقتى جەتەكتەگەن، سوڭىنا كۇنتايدى ەرتكەن اقپان شىعا بەردى دە، تۋرا قاراشى اۋىلعا تارتتى.
— قاپ، — دەدى شىڭعىس، اشىق ەسىكتەن ولاردى كورىپ وتىرىپ، — بوگەيتىن كىسى بولمادى-اۋ انالاردى!
— بەتەگەڭدە نە ىستەمەكسىڭ، اكە؟ تاي اعاڭ ايتقانداي بۇل اۋىلدا ەندى — «نە اق اپاي، نە تاي اعاڭ تۇرادى». اق اپايدى قيماساڭ، جىبەرگىڭ كەلمەسە، اناۋ قورتىق قوشقارداي، جالشى-جالاۋگەردىڭ قاتىنىنا دامىل بەرمەيتىن اعاڭدى كەتىر بۇل اۋىلدان.
شىڭعىس ۇندەمەي قالدى.
— بارسىن! — دەدى زەينەپ.
ەسى كىرگەن، قاراشى اۋىلعا جونەلە بەرگەندەرگە كوزى تۇسكەن شەپە، ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
— ارقار، ارقار!-دەپ ايعاي سالدى. بۇل ءسوز بۇكىل حان تۇقىمىنىڭ اتالىق ۇرانى ەدى. قازاق رۋلارىنىڭ قىسىلعاندا اتالىق ۇرانىن شاقىرۋى سياقتى، حان تۇقىمدارى دا «ارقار» ۇرانىن وتە ءبىر قىسىلشاڭ جاعدايدا عانا شاقىراتىن. سوندا، وزگە رۋلار سياقتى، حان تۇقىمدارى دا، تۋىسىنا جاردەم بەرۋگە قاپتاي كەتەتىن. «حان تۇقىمى» دەگەندەر قازاق اراسىندا از، سولار ۇرانعا شاپقاندا، حاندىق ەسىمدى قاسيەتتەپ ۇستايتىن كەزدە قارا قازاقتار كوپتىك جاسامايتىن، حان تۇقىمدارىنىڭ «ءبىرى مىڭعا» بالانىپ، ۇركەردەي سانىمەن جۇلدىزداي قارا قازاقتى ساباپ كەتەتىن.
شەپە «ارقارلاعانمەن» سانعا تولاتىن حان تۇقىمى بۇل ارادا جوق. بار بولعانمەن دە، حاندىق دارەجە جويىلىپ، ورنىن اعا سۇلتاندىق باسقاننان كەيىن، بۇرىنعى داعدىمەن «ارقارلاعان» تالاي تورەنى، قارا قازاقتار ساباي بەرۋگە اينالعان. سونداي حالدە ەكەندىگىن شەپە دە بىلەدى. سويتە تۇرا «ارقارلاۋى»-«اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى» دەگەن ماقالدىڭ كەبىن كيۋ.
اقپان ۇيىنە بارعان كۇنتاي، سول قالپىندا ورنىعىپ قالدى. اقپان وعان «جەسىرىم» دەپ كىجىنگەن جوق، «الامىن» دەگەن سىر بىلدىرگەن جوق.
اقپاننىڭ جەكە مەنشىگىندە ءبىر ۇرعاشى نار تۇيەسى، بەس-التى ەشكىسى بارىن جوعارىدا ايتتىق. قارا ءتۇستى ناردىڭ ەكى اتى بار ءبىرى — «ەبەلەك»، ەكىنشىسى «قارابۇلاق». باستاپقىسى-شاقىرۋعا ەلپىلدەپ، تەز كەلۋىنەن ەكىنشى، — ءسۇتىنىڭ وتە مولدىعىنان. بوتاسىنا ەمىرەنگەن كەزدەرىندە ونىڭ سۇمەسى كۇنىنە ۇلكەن ەكى اعاش شەلەكتى ەركىن تولتىرادى. بوتاسىنان ايىرعان كەزدە دە جىل تاۋلىگى سۋالماي، يەلەرىن شايلىق سۇتتەن، قىمىراننان تارىقتىرمايدى. كەلەر جىل جەلىندەگەندە دە ءسۇتى بولا تۇرا، بوتىكەي ونى وبالسىنىپ بىرەر اي عانا ساۋمايدى. وزگە تۇيەلەردەن «قارابۇلاقتىڭ» سۇمەسى دە قويۋ شايعا قۇيعاندا قايماقتاي تۇسە قالادى. ءبىر اياق قىمىرانىن جۇتىپ العان كىسى، ۇزاق كۇنگە توق جۇرەدى. كۇندەلىك ىشۋدەن ارتىلعان قىمىرانىن، باتىكەي كۇن سايىن كورشى-قولاڭدارىنا بەرەدى. ەشكىلەرى ۇنەمى ەگىز لاقتايدى. ىشۋلەرىنە تۇيە ءسۇتى تولىق جەتكەن سوڭ «لاقتارى سەمىز بولسىن» دەپ، بوتىكەي ەشكىلەرىن ساۋمايدى. قىزىلسىراعان ۋاقىتتارىندا ەگىز لاقتار تىستەرىنە سىزدىق قىلۋعا جەتەدى.
كۇنتاي دا وسى اسقا مولىعا كەتتى. ول اققا بولماسا، قىزىلعا قۇمار ەمەس-تى. بالاسىنا دا بۇل ءۇيدىڭ تاعامى جەتىپ جاتىر. ەرسىرەۋ ويىندا جوق كۇنتاي وسىنداي جاعدايدا ءومىر بويى تۇرىپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر شەپە ۇرلەتكەن وسەك جەلى ءبىرازدان كەيىن قابىنداپ كەتپەسە. وسى وسەك كۇنتايدىڭ دىڭكەسىن قۇرتاتىن بولدى. «كۇركە كىسىسىز بولمايدى» دەگەندەي، اقپان ۇيىنە دە اۋىل-اعايىننان كىرىپ شىعاتىندارى بولادى. سولاردىڭ ەركەك كىندىكتىلەرىنەن كۇنتايعا تاڭىلمايتىنى جوق. اسىرەسە يتاياق. ول دا نۇرتايمەن قۇرداس. ءومىر بويى قاتىنسىز وتەتىندەردىڭ قاتارىنا قوسىلاتىن يتاياق، كورىنگەن ۇرعاشىمەن، اسىرەسە «قۇرداس» دەپ كۇنتايمەن جارباڭ-جۇرباڭ ويناي بەرەتىن جانە تۇرپايى ويناپ اۋزىنان بوعاۋىز تۇسپەيتىن، قولىن دا ەركىن جۇمساپ، كەز كەلگەن جەرىنە جۇگىرتە بەرەتىن.
وسى يتاياق كۇنتاي اقپاننىڭ ۇيىنە كەلگەن سوڭ ءتىپتى قۇتىرىپ الدى. بۇرىن «مەن دە قالماقپىن، نۇرتاي دا قالماق» دەپ، «ەكەۋمىز ساعان ورتاقپىز» دەپ جۇرەتىن يتاياق ەندى «جەسىرىمسىڭ، جول مەنىكى، نۇرتايدىڭ جىلىن بەرگەن سوڭ وزىمە قوسىلاسىڭ» دەۋدى شىعاردى.
ونىڭ راسىندا دا دامەسى سولاي ما، نەمەنە، — اقپاننىڭ ۇيىنەن شىقپايدى جانە ۇنەمى، ول ۇيدە جوقتا كەلەدى.
ول كەلگەنمەن، كۇنتاي رەڭ بەرمەي جۇرگەن شاعىندا، «يتاياققا قوسىلادى-مىس» دەگەن وسەك ءورشي قالدى. بۇل وسەككە وزگەلەر تۇگىل اقپاننىڭ دا قۇلاق تۇرە باستاعان قالپى بايقالدى.
ال، راسىندا يتاياق كۇنتايعا قۇرداستىعى ۇستاۋدان نەمەسە العىسى كەلۋدەن ەمەس، شەپەنىڭ جۇمساۋىمەن جامپاڭداپ كەتكەن ەدى. سول شاقتا اقپاننىڭ الا كوزبەن قاراۋىن بايقاعان يتاياق شەپەگە:
— دۇلەي كاپىرىن، مەرت قىپ جۇرمەسىن! — دەگەن ءقاۋپىن ايتىپ ەدى اناۋ:
— ۋا، ءتايىرى السىن سەنى، ءتايىرى العىر! «قورىقپاس كەلىن قويدىڭ باسىنان قورقادى» دەپ، وزگەدەن ەمەس، اقپاننان قورىققانىڭ نە قىلعانىڭ؟! ول دا ءوزىڭ سياقتى قۇلدىڭ تۇقىمى. ايىرمالارىڭ ول — جالعىز، سەن — كوپسىڭ، قانشا الىپ دەگەنمەن، ءبارىڭ جابىلساڭدار جەرگە تىعىپ جىبەرمەيسىڭدەر مە، ونى؟ كەت، ارمەن ءارى، بۇقپانتايلانباي! ەندى قايتىپ بۇل سەزىڭدى ەستىرتپە. ايتپەسە، تاياق جەيسىڭ!-دەپ ۇرسىپ تاستادى.
شەپەنى شەكسىز بەدەل كورەتىن يتاياق جاۋاپ قايىرمادى. ال، ءوز ويىندا: «اقپاننىڭ قولىنا تۇسپە، ەگەر تۇسە قالساڭ بۋراداي شايناپ، تىزەرلەپ تاستايدى».
شەپەنىڭ جۇمساۋىمەن يتاياق كۇنتايعا «كۇن» دەمەي، «ءتۇن» دەمەي كىجىڭدەي بەرگەن سوڭ، جۇرتتىڭ يتاياققا تاڭعان وسەگى كۇننەن كۇن ءورشي بەرگەن سوڭ، اقپاننىڭ ول وسەككە الاڭداۋى ۇلعايا بەرگەن سوڭ ءبىر ساتتە، ۇيىنە الدەقالاي كەلە قالعان زەينەپكە كۇنتاي ەڭىرەپ وتىرىپ مۇڭىن شاقتى. زەينەپتىڭ دە قۇلاعى بۇل قاڭقۋدان كەرەڭ بولۋعا اينالعان. وردادان كەتكەلى بايلانىسى ۇزىلگەنمەن كۇنتايدى جاقسى كورۋىنەن زەينەپ تانباعان سونداي ويداعى زەينەپ، بۇل ۇيگە وسى وسەكتى قالاي باسۋدىڭ امالىن كۇنتايمەن اقىلداسقالى كەلگەن.
— «سوزدە قاڭقۋ جامان، اۋرۋدا شانشۋ جامان» — دەپ شەشەن تىلمەن باستاعان اڭگىمەسىنىڭ اياعىن زەينەپ،-اقپانعا قوسىلۋدان باسقا امال جوق، — دەپ ءبىتىردى. كۇيەۋگە تيۋ ويىندا جوق كۇنتاي:
— اللا، ۇكىلى كەلىن، نە دەپ وتىرسىڭ؟ — دەپ شوشىپ كەتتى. ويىنداعىسىن ىستەتپەك بولىپ كەلگەن زەينەپ:
— نەگە شوشيسىڭ. كۇن اپاي؟ — دەدى قادالىپ. — شوشىعانىڭمەن امال جوق. ماڭىڭا ورالعان وسەكتەن، وسىدان باسقا قۇتىلار جول جوق. ەركەكتەي ەمەس، كۇن اپاي ايەلدىڭ جولى تارىن. ەركەك ءۇشىن، كوپ ايەلگە تاڭۋ، — ماقتانىش، ايەل ءۇشىن — قورشىلىق. اسىرەسە جەسىر ايەلگە. «ءيتتىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان» دەگەندەي، جاسى كەمەلىندە وتىرعان جەسىر ايەلدى، وسەكشى جۇرت اق وتىرسا دا قارالايدى، «بايسىز قاتىن — باۋسىز ويماق» دەپ، كىم كورىنگەنگە تاڭادى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، كەشە حان ەنەمە (ايعانىمدى زەينەپ سولاي اتايتىن. س. م.) جۇرت نە ەسەك تاڭبادى؟ اقىرىندا، سول ەسەكتىڭ قۇربانى بولعان جوق پا، ارۋاعىڭنان ساداعا كەتەيىن ەنەتايىم؟ ونىڭ قاسىندا سەن كىمسىڭ؟ «وسەك» دەگەن-ورت، ودان قاشقان عانا قۇتىلادى، قارسى جۇرگەن ورتەنەدى. كەشە حان ەنەمدى دە قولىڭنان تاربيەلەپ جونەلتىپ ەڭ. ماعان دا شەشەمنەن ارتىق ەڭبەگىڭ ءسىڭدى. بالالارىما دا سولاي بولدىڭ. سوندىقتان ساعان جانىم اشيدى، كۇن اپاي! مەنەن كەتكەنىڭمەن امان، ساۋ بولۋىڭدى، جاقسى تۇرمىس جاساۋىڭدى تىلەيمىن. اقپانعا قوسىلىپ، ەسەكتەن ارىلا قالساڭ مۇمكىن، ورداعا قايتا كەلەرسىڭ دە، ۇيرەنگەن تۇعىرىڭا قونارسىڭ. شىن كوڭىلدەن قيىلىپ ايتام، كۇن اپاي، «ءتاڭىرىنىڭ جازعانى وسى» دەپ اقپانعا قوسىل.
امالى جوق كۇنتاي، زەينەپتىڭ قيىلعان ءسوزىن دوستىق كوردى دە، ريزاشىلىق ءبىلدىردى، كوپ كەشىكپەي اقپاننىڭ ءبىر سەمىز تۋشاسى سويىلدى دا، ازىناۋلاق شال-كەمپىر جينالىپ، قاراشى اۋىلدا تۇراتىن شالا — دۇمبىلەزدەۋ مولدا اقپان مەن كۇنتايدىڭ نەكەسىن قيدى. ودان ءۇش جىل كەيىن كۇنتاي قىز تاۋىپ، نارەستەنىڭ اتىن ءوزىنىڭ «كۇنسۇلۋ» اتالاتىن ەسىمىنە ۇيقاستىردى دا، «ايسۇلۋ» قويعىزدى. تارالا كەلە، بالالىق اۋماي كۇنتايعا تارتقانى بايقالدى. سۇيكىمدى بالانى ءۇي ءىشى جانىنداي جاقسى كورىپ، «ايجان» دەپ اتاپ كەتتى.
ايجان تارالا، كوركەمدەنە بەردى. شەشەسىنىڭ ءسۇتى جاعىمدى بولدى ما، الدە دەنساۋلىعىنىڭ تازالىعىنان با، ايجان قىرقىنان شىقپاي بۇلدىرشىندەي بوپ، شاقىرعان داۋىسقا جىميا باستادى، ءبىر — ەكى-ۇش ايدا وتىرۋعا جارادى، جارتى جاسقا جەتپەي ەڭبەكتەدى، جاسقا تولماي ءتاي-تاي باستى. جاستان اسا ءتىلى شىعۋعا اينالدى. شەشەدەن ول قالىڭ قارا بۇيرا شاشتى بولىپ تۋىپ ەدى، (كۇنتاي دا سولاي تۋعان ەكەن)، «قارىن شاشىن قالدىرۋ وبال بولادى» دەگەنمەن، قىرقىنان شىعا، اكەسى ۇستارامەن تاپ-تاقىر عىپ قىرعىزىپ تاستادى. سودان كەيىن شاش ءتىپتى قالىڭداپ، ءتىپتى بۇيرالاپ كەتتى.
«تەمىردى دانەكەر قوسادى، ءومىردى بالا قوسادى» دەيدى قازاق ماقالى. سول ماقال ءدال كەلىپ، امالسىزدان قوسىلعان كۇنتاي مەن اقپان، ايجان تۋعاننان كەيىن، بىرىنەن-بىرى ايرىلماستاي تۇتاسىپ كەتتى. «پەندە بولعان سوڭ، ءۇي ءىشى» بولعان سوڭ كەيدە كيكىلجىڭدەنىپ قالسا، ونىڭ ۋىتى ايجاننىڭ ءبىر اعالاعانىنان، ءبىر رەت جىميا قاراۋىنان، ءبىر رەت سىقىلىقتاپ كۇلۋىنەن قالماي تارقاپ كەتەدى. ەندى اقپان، كۇنتايدى «قاتىنىم» دەپ ەمەس، «ايجانىمنىڭ اناسى» دەپ سۇيەدى. كۇنتاي اقپاندى «ەرىم» دەپ ەمەس، ايجانىمنىڭ «اكەسى» دەپ سۇيەدى. «ىڭگا» دەپ داۋسى شىققاننان باستاپ اكەسى مەن شەشەسىن وسىلاي بىرىكتىرىپ تاستاعان ايجان، وسكەن سايىن، قىلىعى قىزعىلىقتى بولعان سايىن وسى بىرلىكتى بەكىتە ءتۇستى.
بوتىكەي بۇل كەزدە وپات بولعان ەدى. ەندى وسى ءۇيدى كۇتەتىن جالعىز ايەل ءوزى بولعان، ومىرلىك تۇرۋعا كوڭىلى ورنىققان كۇنتاي اقپاننىڭ بۇرىن ىشىنە كىرگىسىز، جالبا-جۇلبا قارا قۇرىم كيگىز ءۇيىن ىلەزدە جاقسارتىپ جىبەردى. ونىڭ نەكەسى اقپانعا قيىلعاننان كەيىن، «جاڭا تۇرمىسىنا قوسقان نەمەۋرىنىم» دەپ، زەينەپ اس ءۇيدىڭ كونە-توز كيگىزىن جىبەرگەن ەدى. ول، وردا ءۇشىن «كونە-توز» بولعانمەن، اقپان ءۇيىنىڭ قاڭقاسىنا جاپقاندا، قاراشى اۋىلداعى ازعانتاي بوزعىل ءۇيدىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. كارى كەمپىر — بوتىكەيدىڭ دۇرىستاپ ۇستاۋعا ءالى كەلمەگەندىكتەن كىرلەگەن، توزعان، كوبى ىسكە العىسىز بولعان ءۇي ءىشىنىڭ بۇيىمدارىن كۇنتاي تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ تازالاپ، بۇتىندەپ... دەگەندەي جۇرت جيىركەنبەستىك تۇرگە كەلتىردى. اقپاننىڭ ءۇستى-باسىن كۇتىپ، بۇرىن كىر-قوڭ بولىپ جۇرەتىن كيىمدەرىن، ەندى جوبالعى بولسا دا ءبىرازى جاماۋلى بولسا دا، جۇرتتان ۇيالماي كيەتىن قالىپقا كەلتىردى. بۇرىن تازالانۋدىڭ كولگە، وزەنگە سۇڭگىپ شىعۋدان باسقا ءتۇرىن بىلمەيتىن اقپاندى، كۇنتاي جۇما سايىن قازاقى قارا سابىنمەن كوپىرتە شومىلدىرىپ، وعان دەيىن كۇستەنىپ جۇرەتىن دەنەسى مايلاعان قايىستاي جىلتىرادى. اقپاننىڭ بۇل ۇيدەن تاتار دامدەرىن دە كۇنتاي ءتىل ۇيىرەرلىك قىپ جاسادى. ەت پەن قىمىزدان باسقا قازاقى اس تۇگەل. قىمىز ورنىنا كۇنتاي شۇبات دايارلادى. وعان «قارابۇلاقتىڭ» ءسۇتى جەتەدى. سودان جاساعان شۇبات «وتە ءدامدى» دەپ ەستىگەن سوڭ، «سۇلتانعا بەرىپ كورەيىن» دەپ، زەينەپ العاش كىسى جىبەرىپ سۇراتىپ الدى. تاڭدايىنا مەيلىنشە تاتىعان شۇباتتى، شىڭعىس كۇن سايىن اقپان ۇيىنەن الدىرىپ ىشەتىن بولدى. شۇباتقا قۇمارتقان اقپان قىمىز ىزدەمەيتىن بولدى جانە ىزدەۋدىڭ قاجەتى دە جوق ەدى: ۇستاۋدان كۇنتايدىڭ قولى ۇزىلگەننەن كەيىن وردانىڭ قىمىزى دامسىزدەنىپ، ءارى سۇيىق، ءارى اقىرعان اششى بولىپ كەتكەن. جۇرت وعان بۇرىنعىداي قۇمارتۋدى قويىپ، «تاتىمال دا ءبىر، ول دا ءبىر، ىشسەڭ جۇرەگىڭدى قىجىلداتادى، كەكىرتە بەرەدى» دەگەن لاقاپ جايىپ جىبەرگەن.
قىمىزى عانا ەمەس، باسقا استارىنىڭ دا ءدامى كەتە باستاعان سوڭ، زەينەپ كۇنتايدى اس ۇيگە قايتا الدىرايىن دەپ ەدى، كۇنتاي قازاقتىڭ «قايتا كەلگەن قىز جامان، قايتا شاپقان جاۋ جامان» — دەگەن ماقالىن ايتىپ، «ەندى الىستان سىيلاسايىق» دەپ بارماي قويدى. سودان كەيىن — «سۇلتانعا» دەگەن تاماق اقپاننىڭ ۇيىندە ءپىسىپ، اتپەن تاسىلاتىن بولدى.
...ال، شوقاننىڭ جاتار ورنى-وردا بولعانمەن، جۇرەر جەرى-قاراشى اۋىل. اس ىشەر جەرى -اقپاننىڭ ءۇيى، وينايتىنى-سول اۋىلدىڭ جايناق باستاعان بالالارى. شەپە ونى بۇل قىلىعىنان تىيماق بولعاندا، «تاياعا! ءوزىڭنىڭ ءجونىڭدى جوندە، مەندە جۇمىسىڭ بولماسىن» دەپ بەتىن قايىرىپ تاستاعان. «ابىلاي اعاما تارتتى» دەگەن ءسوز شىققاننان بەرى، «ەندىگى ابىلاي وسى بولماعان دا» دەپ شەپە دە دامەلەنەتىن ەدى. سول ءسوز راسقا شىعارداي، شوقاننىڭ قىلىعى دا ەرەكشە، مىنەزى دە ورەسكەل، سوندىقتان ۇلكەن بولعانسىپ، تۋىسقانسىپ، بىلايشا ۇرىسقانىمەن، شوقانعا قول قاتۋعا شەپە باتپايتىن.
شەپەنى تىڭداماعان شوقان قاراشى اۋىلعا، وندا اقپاننىڭ ۇيىنە كۇن سايىن بارادى. سونداعى ءبىر ەرمەگى — ايجان. سوعان بايلانىستى شوقاننىڭ بۇرىن بايقالماعان مىنەزى كورىندى. ءوزىنىڭ تولىپ جاتقان ىنىلەرى، قارىنداستارى بولا تۇرا، شوقان سولاردىڭ بىرەۋىن دە جاقسى كورگەن جوقتى. ءويتۋدىڭ ورنىنا، ىنىلەرىنە، اسىرەسە، تەتەلەس وسكەن جاقىپ پەن ماقمەتكە دامىل بەرمەي، كورىنگەن جەردە باقىرتىپ ساباي بەرەتىن. بەرتىندە جاقىپ كۇش تەڭەستىرىپ توبەلەسە كەتسە، شەشەسى — زەينەپكە ساباتىپ الاتىن. ءىسى وڭ بولسىن، تەرىس بولسىن، — زەينەپ شوقاندى جاقتايتىن. ىنىلەرىنە سونشا قاتال شوقان التى ۇلدان كەيىن تۋعان قارىنداسى — راحياعا دا جولامايتىن، ونىڭ ءوزى جولاسا شىمشىپ اپ، يتەرىپ جىبەرىپ باقىرتاتىن. سوندىقتان راحيا ماڭايلامايتىن. «قىز» دەپ مەنسىنبەيدى» دەيىن دەسە، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە تۋعان ايجاندى جانىنداي جاقسى كورەدى. بەسىكتەگى كەزىندە تەربەتۋ، ءسۇيۋ سياقتى مەيرىمدىلىكتەن باستالعان ونىڭ جاقسى كورۋى، ايجان اياعىن اپىل-تاپىل باسقاندا ءتىپتى ۇدەپ، كوپتىڭ كوزىنشە كوتەرىپ جۇرەتىن بولدى. جۇرت سونىسىنا قاراپ:
— حان تۇقىمى كىم كورىنگەننەن ايەل الا بەرەتىن ەدى، مىنا قىلىعىنا قاراعاندا، تۇبىندە وسى شوقان وسى قىزدى الماسا نە قىلسىن! — دەپ كۇلىستى.
«قىز بالا قىلتيعانشا» دەيدى قازاق ماقالى. ايجان اپىل-تاپىل باسقاننان-اق «قىز» بولا كەتتى. ويتۋىنە سەبەپ — شەشەسى. كۇنتاي ونى ءتاي-تاي تۇرعاننان-اق اشەكەيلەپ: ەتەك-جەڭىندە جالبىراعى بار ۇزىن كويلەك، ءوڭ-بويىنا كۇمىس قاداعان بەلى قىنامالى قامزول، ارزان دا بولسا، قولىنا تۇسكەن «ەسەك-تاس»، «جىلان باس» سياقتى تاستارمەن، كۇمىستەن، باقىردان جاسالعان مونشاقتارمەن بەزەندىرىپ، توبەسىنە ۇكى تاققان تاقيا سياقتى كيىمدەر كيگىزدى. ءسويتىپ، ايجان كىشكەنە كۇنىنەن ءتىرى قۋىرشاق بولدى دا شىقتى.
ايجاننىڭ بۇل تۇرىنە شوقان قىزىعىپ، كەيدە شەشەسىنەن سۇراپ، كەيدە قىمقىرىپ ايجاندى اجارلايتىن بۇيىمداردى ۇيىنەن اكەپ ءجۇردى. ولاردى كيگەن ايجان ءتىپتى كوركەمدەنىپ كەتتى. شوقان ونىمەن دە قويماي، «راحيامەن ويناسىن» دەگەندى سىلتاۋ عىپ، ايجاندى ۇيىنە دە اپارىپ ءجۇردى. نامىستاندى ما، الدە جۇرتتىڭ «وسى بالا مەن ايجان، بۇل جاماننىڭ بالا كەزدەرىنەن بىر-بىرىنە عاشىق بولعان قوزى كورپەشى مەن بايانى بوپ جۇرمەسە نە قىلسىن؟» دەگەن قاڭقۋىنان قورىقتى ما — زەينەپ ءبىر ساتتە، رەتىن تاۋىپ، ايجاندى ورداعا جولاماستاي قىلدى.
ايجان وردادان بەزگەنمەن، شوقان ودان بەزگەن جوق، ونى كورۋدەن، ويناتۋدان، سىيلىقتار اپارۋدان توقتامادى.
اقپان ۇيىنە ورناعان سۇيكىمدىلىكتى يتاياق قانا الا تايداي ءبۇلدىردى عوي...
وقيعا بىلاي بولدى. اقپان نەكەلەنگەنگە دەيىن كۇنتايعا دامىل بەرمەيتىن يتاياقتى، ۇيلەنگەننەن كەيىن اقپان وڭاشا ءبىر جەردە ۇستاپ الدى دا:
— قىلجاعىڭدى قويامىسىڭ ەندى، جوق پا؟ — دەدى.
— كىمگە دەيسىڭ؟ — دەدى يتاياق وپ-وتىرىك تۇسىنبەگەن بوپ.
— كۇنتايعا.
— ويباي-اۋ، قۇرداسىم عوي ول مەنىڭ.
— سەن وعان ەمەس، نۇرتاي اعاما قۇرداسسىڭ دا. ەندى كۇنتاي — مەنىڭ قاتىنىم. سەن وعان دا، ماعان دا قۇرداس بولماقپىسىڭ؟
— بۇرىن ويناپ قالعان داعدىنى قايدا تاستايمىن؟
— داعدى-ماعدىڭدى بىلمەيمىن. ايتپادى دەمە، ەندى قىلجاقتاساڭ، جوقتاۋىڭدى ءبىر-اق اسىرام.
شەپە قانشاما يتەرمەلەگەن، ازعىرعانمەن، كوڭىلىندە اقپاننىڭ الگى ءسوزى جۇرەتىن يتاياق، كۇنتايعا قالجىڭداماق تۇگىل، ماڭايلاۋدى دا كەپ ۋاقىت دوعارىپ كەتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە كۇنتاي جۇكتى بولدى، بالا تۋدى اتى — ايجان قويىلعان بالانى اكەسى دە، شەشەسى دە جاقسى كوردى، «كىسى بوپ» ءوسىپ قالدى.
ءبىر كۇنى شىڭعىس اقپاندى الدەقايدا جۇمسادى دا، ءۇيى «بوس» قالدى. سونى پايدالانىپ، شەپەنىڭ يتاياقتى كۇنتايعا ۇيتقىتتاعىسى كەلدى. ءبىراق يتاياق، ەسى دۇرىسىندا، ونداي ايداۋعا ولسە جۇرمەيدى، سوندىقتان ونى ماس قىلۋ كەرەك.
ول كەزدە سول دۋانداعى قازاقتاردىڭ ىشىندە ءۇش-اق ادامنىڭ اراق ىشكەنى ەستىلەدى ەكەن: ۋاق رۋىندا — ساۋداگەر شاردامباي، كەرەيدە — حورۋنجيي ءچينى بار بايدالى، تورە تۇقىمنان — شەپە. شەپە اراقتى ورىس قالالارىنان الدىرادى ەكەن دە، جۇرتقا كورسەتپەي تىعىپ قويىپ، قىمىزعا قاتىپ ىشەدى ەكەن.
«يتاياقتى كۇنتايعا ماس كۇيىندە جۇمساۋعا ويلاعان شەپە، وعان بەرەتىن قىمىزدىڭ ىشىنە، بىرەر وجاۋ اراقتى ساپىرىپ جىبەردى. ەكى-ۇش اياقتى جورەمەلدەتە سىمىرگەن يتاياق ىلەزدە ماس بولىپ قالادى. شەپە سودان اۋەلى:
— كىسى ەمەسسىڭ. نامىسىڭ جوق. «كون قۇرىسسا قالىبىنا بارادى» دەگەندەي قۇلدىعىڭا تارتاسىڭ، ايتپەسە، اتاسى دا، بولمىسى دا وزىڭمەن تەڭ اقپاننان قورقار ما ەدىڭ؟ — دەپ ءبىراز قايرايدى. سوعان وتكىرلەنگەن يتاياق:
— نە ىستە دەيسىڭ؟-دەگەندە:
— اقپان ءقازىر ۇيدە جوق، ءتۇن جامىل دا جەتىپ بار، — دەدى شەپە.
— ويباي، تۇندە كىرە المايسىڭ. بايى جوقتا ەسىگىن ىشىنەن تاس قىپ بايلاپ تاستايدى.
— ەندەشە، كۇندىز كىر.
— ويتۋگە بولادى، — دەدى ماستىقتان باسى داڭ بولىپ وتىرعان يتاياق ەمەكسىپ.
— بار دا اي-تۇيىنە قاراماي، باسساپ قۇشاقتا دا ەركىنە قاراماي بەتىنەن ءسۇي. «قىز قىسىپ سۇيگەنشە» دەگەن. ودان ءارى ەشقايدا كەتپەيدى.
— سولاي ما ءوزى؟
شەپە ەسىرگەن يتاياقتى وسىلايشا قىزدىرمالاتىپ، اۋىلعا ايدادى دا جىبەردى. ءوزى الدەقايدا اتتانىپ كەتتى. سول ەكپىنمەن يتاياق اقپاننىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلسە، كۇنتاي وڭاشا ۇيدە جۇمىستارىمەن شۇعىلدانىپ ءجۇر ەكەن. ەسىكتى سىقىرلاتپاي ەپپەن كىرىپ كەلگەن يتاياق، — «ا، قۇرداس!» دەپ بەلىنەن قاپسىرا ۇستاي الدى. كىم ەكەنىن داۋسىنان تانىپ، اشۋ بىلدىرگەن كۇنتايدى يتاياق بوساتپاي، ەكەۋى ارپالىسىپ جاتقاندا ەسىكتەن الدەكىمنىڭ سىبدىرى ەستىلدى. ولار جالت قاراسا — اقپان! ول نە ىستەرگە بىلمەگەندەي، بوساعادا قالشيىپ قاتا قالدى. ساسىپ قالعان يتاياق «تەز جىبەرسەم شىن كورەر، ويىنعا جورۋى ءۇشىن بوساتپايىن» دەپ كۇنتايدان قۇشاعىن جازبادى دا:
— وسىلاي ويناپ جاتىر ەك... — دەدى ىرسيا قاراپ.
— بۇل پالەدەن قاشان قۇتىلام، ويباي! — دەپ كۇنتاي جىلاپ جىبەردى.
— بۇنىڭ نە ويىنعا جىلاپ؟ — دەدى يتاياق كۇنتايعا.
— ويىنىڭ وسىلسىن، ىلايىمدا! — دەدى كۇنتاي جىلاۋىن ۇدەتە ءتۇسىپ، — شوگىردەي قادالىپ، سەن-اق ولتىرەتىن بولدىڭ-اۋ، ويباي!.. قۋ-شۇناق قۇداي، قاشان قۇتقاراسىڭ، بۇل اراپشىدان؟!..
بىردەمەنى ايتقىسى كەلگەن يتاياقتى اقپان تۋ جەلكەدەن قاپسىرا ۇستاپ، يىرىڭكىرەي سىلتەپ، جەرگە الىپ سوقتى دا كەۋدەسىنە اتتاي ءمىنىپ اپ:
— سەنەن-اق، ولەتىن بولدىم-اۋ! — دەپ، القىمىن سىعىپ جىبەردى.
— ءولدىم! — دەۋگە-اق شاماسى كەلدى يتاياقتىڭ.
شىنىندا دا ءولتىرىپ جىبەرەر جايىن كورگەن سوڭ:
— ويباي، مومىنىم، — دەپ ارا ءتۇستى كۇنتاي.
ول اقپاندى باسسالىپ، يتاياقتىڭ ۇستىنەن اۋدارعان بولىپ ەدى، جەرگە باتقان ۇلكەن تاس سياقتانىپ مىڭق ەتپەدى. دەم تارتىسىنا قاراعاندا، يتاياق ءولىپ بارا جاتقان سياقتى. نە امال ىستەۋگە بىلمەي ساسقان كۇنتايدىڭ ەسىنە ايجان ءتۇسىپ كەتتى. ول ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە قۋىرشاقتارمەن ويناپ وتىر ەدى.
— ايجان! — دەگەن اششى داۋىس شىعىپ كەتتى كۇنتايدىڭ.
ۇيدەگى بولىپ جاتقان وقيعانى ءمام-سام قىلماي، ويىننىڭ قىزىعىمەن الدانىپ وتىرعان ايجان، شەشەسىنىڭ اششى داۋسى ساڭق ەتە قالعانسىپ جىلاپ قويا بەرىپ، ۇيگە كىردى.
اقپان يتاياقتى ماناعى ەزگىلەۋ قالپىندا ەدى. كۇنتاي ۇيگە كىرە بەرگەن ايجاندى جالما-جان كوتەرىپ اپ:
— ايجانىڭ كەلدى، مومىن!.. قورقىپ تۇر، — دەپ شىرىلداعان بالاسىن اقپاننىڭ الدىنا توستى.
اشۋ تەڭىزىنە باتقان اقپان، باسىن سوندا عانا جارىق دۇنيەگە قىلت ەتكىزىپ شىعارعانداي بوپ، ەسى ەندى عانا كىرە باستاعانداي بوپ، كوزدەرى الايعان، اۋزىنان جىنى اقتارىلعان يتاياقتىڭ ۇستىنەن تۇرا بەرىپ، ەكى جاعاسىنان قاپسىرا ۇستادى دا ەسىككە سۇيرەپ اپارىپ:
— بار سول سىباعاڭمەن! — دەپ سىرتقا تۋلاقتاي لاقتىرىپ جىبەردى. كەيىن ورالعان وعان:
— مىنە، ايجانىڭ! — دەپ ءالى دە كوزدەرى باقىرايا وكسىپ جۇرگەن بالانى كۇنتاي توسا بەردى. بالاسىن وڭ جاق قولىمەن قۇشاقتاي كوتەرگەن اقپان، بىردەمە ايتۋعا ىڭعايلانعان كۇنتايدى:
— سەنەن دە ولەتىن بولدىم-اۋ! — دەپ وڭ قولىنىڭ تۇيگەن جۇدىرىعىمەن، بار كۇشىمەن كەۋدەدەن ءتۇيىپ كەپ جىبەردى. كۇنتاي شالقاسىنان ءتۇستى دە تالىپ قالدى. اقپان ايجاندى قولىنان تۇسىرە بەردى، ول باقىرعان داۋىسپەن تالىپ قالعان شەشەسىن باسسالدى...
اقپان ءۇن-تۇنسىز تىسقا شىقتى دا، بەلدەۋگە بايلاۋلى اتىنا ءمىنىپ الدەقايدا ءجون تارتتى.
سول كەزدە ايەل-ەركەگى ارالاس، كوپ ادام داڭ-دۇڭ داۋىسپەن يتاياق ءۇيىنىڭ ماڭىنا جينالا باستادى.
— ويباي، مىناۋ جاتقان يتاياق قوي، — دەدى ۇرەيلى ەركەك داۋسى.
— ءتىرى مە ءوزى؟! — دەگەن بىرنەشە داۋىس ەستىلدى.
— ءولىپ قاپتى عوي مىناۋ! — دەدى ءبىر ەركەك.
— نە دەيدى ويباي-اۋ؟ — دەپ باقىرىپ جىلاپ جىبەردى ءبىر ايەل. ول يتاياقتىڭ ۇزاتقان قارىنداسى ۇلبوسىن ەدى.
— جانى بار، — دەگەن ءۇنى ەستىلدى ءبىر ەركەكتىڭ. — تامىرى قيمىلدايدى.
— ەندەشە كوتەرىپ ۇيىنە اپارايىق، — دەستى بىرەۋلەر.
— نەگە ۇيىنە اپارامىز؟ — دەدى ءبىر قاتال ەركەك داۋسى، — وسى ۇيگە كىرگىزەمىز. بۇنى بۇنداي كۇيگە كەلتىرگەن — اقپان. نە كوزىمىزشە ءتىرىلتىپ بەرەر، تىرىلتە الماسا، جاۋابىن بەرەر.
— بۇل پالەدەن قاشان قۇتىلام، ويباي! — دەپ كۇنتاي جىلاپ جىبەردى.
— بۇنىڭ نە، ويىنعا جىلاپ؟ — دەدى يتاياق كۇنتايعا.
— ويىنىڭ وسىلسىن، ىلايىمدا! — دەدى كۇنتاي جىلاۋىن ۇدەتە ءتۇسىپ، — شوگىردەي قادالىپ، سەن-اق ولتىرەتىن بولدىڭ-اۋ، ويباي!.. قۋ-شۇناق قۇداي، قاشان قۇتقاراسىڭ، بۇل اراپشىدان؟!..
بىردەمەنى ايتقىسى كەلگەن يتاياقتى اقپان تۋ جەلكەدەن قاپسىرا ۇستاپ، يىرىڭكىرەي سىلتەپ، جەرگە الىپ سوقتى دا كەۋدەسىنە اتتاي ءمىنىپ اپ:
— سەنەن-اق ولەتىن بولدىم-اۋ! — دەپ، القىمىن سىعىپ جىبەردى.
— ءولدىم! — دەۋگە-اق شاماسى كەلدى يتاياقتىق.
شىنىندا دا ءولتىرىپ جىبەرەر جايىن كورگەن سوڭ:
— ويباي، مومىنىم، — دەپ ارا ءتۇستى كۇنتاي.
ول اقپاندى باسسالىپ، يتاياقتىڭ ۇستىنەن اۋدارماق بولىپ ەدى، جەرگە باتقان ۇلكەن تاس سياقتانىپ مىڭق ەتپەدى. دەم تارتىسىنا قاراعاندا، يتاياق ءولىپ بارا جاتقان سياقتى. نە امال ىستەۋگە بىلمەي ساسقان كۇنتايدىڭ ەسىنە ايجان ءتۇسىپ كەتتى. ول ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە قۋىرشاقتارمەن ويناپ وتىر ەدى.
— ايجان! — دەگەن اششى داۋىس شىعىپ كەتتى كۇنتايدىڭ.
ۇيدەگى بولىپ جاتقان وقيعانى ءمام-سام قىلماي، ويىننىڭ قىزىعىمەن الدانىپ وتىرعان ايجان شەشەسىنىڭ اششى داۋسى ساڭق وتە قالعانسىڭ جىلاپ قويا بەرىپ، ۇيگە كىردى.
اقپان يتاياقتى ماناعى ەزگىلەۋ قالپىندا ەدى. كۇنتاي ۇيگە كىرە بەرگەن ايجاندى جالما-جان كوتەرىپ اپ:
— ايجانىڭ كەلدى، مومىن!.. قورقىپ تۇر، — دەپ شىرىلداعان بالاسىن اقپاننىڭ، الدىنا توستى.
اشۋ تەڭىزىنە باتقان اقپان، باسىن سوندا عانا جارىق دۇنيەگە قىلت ەتكىزىپ شىعارعانداي بوپ، ەسى ەندى عانا كىرە باستاعانداي بوپ، كەزدەرى الايعان، اۋزىنان جىنى اقتارىلعان يتاياقتىڭ ۇستىنەن تۇرا بەرىپ، ەكى جاعاسىنان قاپسىرا ۇستادى دا، ەسىككە سۇيرەپ اپارىپ:
— بار، سول سىباعاڭمەن! — دەپ سىرتقا تۋلاقتاي لاقتىرىپ جىبەردى. كەيىن ورالعان وعان:
— مىنە، ايجانىڭ! — دەپ ءالى دە كوزدەرى باقىرايا وكسىپ جۇرگەن بالانى كۇنتاي توسا بەردى. بالاسىن وڭ جاق قولى مەن قۇشاقتاي كوتەرگەن اقپان بىردەمە ايتۋعا ىڭعايلانعان كۇنتايدى:
— سەنەن دە ولەتىن بولدىم-اۋ! — دەپ وڭ قولىنىڭ تۇيگەن جۇدىرىعىمەن، بار كۇشىمەن كەۋدەدەن ءتۇيىپ كەپ جىبەردى. كۇنتاي شالقاسىنان ءتۇستى دە تالىپ قالدى. اقپان ايجاندى قولىنان تۇسىرە بەردى، ول باقىرعان داۋىسپەن تالىپ قالعان شەشەسىن باسسالدى...
اقپان ءۇن-تۇنسىز تىسقا شىقتى دا، بەلدەۋگە بايلاۋلى اتىنا ءمىنىپ الدەقايدا ءجون تارتتى.
سول كەزدە ايەل-ەركەگى ارالاس، كوپ ادام داڭ-دۇڭ داۋىسپەن يتاياق ءۇيىنىڭ ماڭىنا جينالا باستادى.
— ويباي، مىناۋ جاتقان يتاياق قوي، — دەدى ۇرەيلى ەركەك داۋسى.
— ءتىرى مە، ءوزى؟! — دەگەن بىرنەشە داۋىس ەستىلدى.
— ءولىپ قاپتى عوي، مىناۋ! — دەدى ءبىر ەركەك.
— نە دەيدى، ويباي-اۋ؟ — دەپ باقىرىپ جىلاپ جىبەردى ءبىر ايەل. ول يتاياقتىڭ ۇزاتقان قارىنداسى ۇلبوسىن ەدى.
— جانى بار، — دەگەن ءۇنى ەستىلدى ءبىر ەركەكتىڭ. — تامىرى قيمىلدايدى.
— ەندەشە، كوتەرىپ ۇيىنە اپارايىق، — دەستى بىرەۋلەر.
— نەگە ۇيىنە اپارامىز؟ — دەدى ءبىر قاتال ەركەك داۋسى، — وسى ۇيگە كىرگىزەمىز. بۇنى بۇنداي كۇيگە كەلتىرگەن — اقپان. نە كوزىمىزشە ءتىرىلتىپ بەرەر، تىرىلتە الماسا، جاۋابىن بەرەر.
يتاياق بۇل كەزدە جان كەشىپ كەتتى. «يتاياق ءولدى» دەگەندە باقىرىپ قويا بەرگەن ۇلبوسىن، قازاق ەلىنىڭ سول كەزدەگى عۇرپىمەن، قانىن سورعالاتا ەكى بەتىن تىرناقتارىمەن ايىرىپ تاستادى دا، ورامال بۇركەنگەن باسىنىڭ شاشتارىن ۋىستاپ جۇلىپ الدى... وزگە تۋىستارى دا «ءاي-باۋىرىمداپ» ايقاي-ۇيعايدى كوبەيتتى. مىنا حالدى بىلدىرۋگە وردا اۋىلعا كىسى شاپتى.
وسى شۋدان تالىپ جاتقان كۇنتايدىڭ دا ەسى كىرىپ، باسىن كوتەرەيىن دەسە توس-سۇيەكتەرى قوزعالتپايدى، قول تيگىزبەيدى... سىرتتا يتاياق ءولىپ قالعان!.. ەندى نە بولادى، بۇل؟!..
كۇنتاي جان-دارمەندە باس كوتەرىپ، قاسىندا جىلاپ جاتقان ايجاندى قۇشاعىنا الماق بولعاندا، سىرتتاعىلاردىڭ-«حان كەلەدى» دەگەن داۋسى گۋ ەتە ءتۇستى.
جۇرت كوز تىكسە، سالت مىنگەن ادام، ارتىنا ىلەسە شاپقاندارعا جەتكىزبەي اعىزىپ كەلەدى. ونىڭ شىڭعىس ەكەنى، استىنا مىنگەن اتىنىڭ اڭقىتۋىمەن، ۇستىنە ىلە سالعان ءمۋنديرىنىڭ، شاڭقان كۇننىڭ جارىعىنا شاعىلىسىپ يىعىندا جارق-جۇرق ەتكەن التىن ەپولەتىنەن اڭعارىلادى.
«كىسى ءولدى!» دەگەن ايقايمەن، قاراشى اۋىلدىڭ ەڭبەكتەگەن جاسىنان باستاپ، ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن ۇيلەرىنەن جۇگىرە شىعىپ، جۇرت قورشاعان اقپان ءۇيىنىڭ توڭىرەگىنە تۇگەل قينالعان ەدى. شىڭعىستىڭ وردادان بەرى قاراي سىلتەپ كەلە جاتۋىن كورگەن توپتىڭ ىشىنەن ءبىر پىسىق-سىماعى:
— ۋاۋ، تاراڭدار، تەز! — دەدى كوپشىلىككە بۇيىرعان ۇنمەن، — جىرتىق-تەسىك قالىپتارىڭمەن تۇرماڭدار، بۇلاي وشارىلىپ، حان كەلگەندە! ىسكە تاتىر ءبىراز ەركەك قالىڭدار دا، وزگەلەرىڭ تەز جوعالىڭدار!..
«حان كەلە جاتىر» دەگەندە، ويناعىندا قاسقىردى كورىپ بىتىراي قاشاتىن قوياندارعا ۇقساپ، اركىمدەر ءوز ۇيلەرىنە بىتىراي قاشتى. اقپان ءۇيىنىن، ماڭىندا، «ىسكە تاتىر» دەيتىندەردەن ون شاقتىاق- ادام قالدى. ولار دا قالماس ەدى، الگى پىسىق:
— قايدا باراسىڭدار، ءبارىڭ بىردەي؟ حانعا جالعىز ولىكتى عانا تاستاپ كەتەسىڭدەر مە؟ الدە، پالەسىنەن قورقاسىڭدار ما؟ نەگە قورقاسىڭدار ودان؟ ولتىرگەن كىسى بەلگىلى! — دەپ، جانە ءبىرازىنىڭ اتىن اتاپ بوگەمەسە. بوگەلگەن جۇرتتان:
— ءبىز نەعىپ تۇرمىز؟ — دەدى بىرەۋى، — ولىكتى ۇيىنە اپارايىق.
— نەگە اپارامىز؟ — دەدى ەكىنشى، — «زاڭدا، ۇكىمەت ادامى كەلگەنشە، ولىك جان كەشكەن جەرىندە جاتادى» دەگەن. كەلسىن، حان! كورسىن. نە ىستەسە دە سول ايتسىن.
— كىسى ءولىمى قيىن دەيتىن ەدى، سوندىقتان كەلە جاتىر-اۋ، حان!.. اناۋ-مىناۋ ىسكە كەلمەك تۇگىل توبە دە كورسەتپەيتىن ەدى عوي، ول نەم؟ — دەدى بىرەۋلەر.
— كىسى ءولتىردى دەگەن نە سۇمدىق؟! — دەدى بىرەۋ، — كورەرسىڭدەر، بۇنىڭ ارتى پالەگە سوعادى.
— نە ىستەيدى، پالە بوپ؟ جاۋابىن ولتىرگەن كىسى بەرەر.
— «دۇنيە ءبىر قاق بايتال، ەكى ايعىردى ءوزارا شايناستىرىپ اششى قىلعان»، — دەگەندەي، — دەدى بىرەۋ، — وسى ۇيدەگى سالداقى قاتىن عوي، يتاياق پەن اقپاندى شايناستىرىپ، بىرىن-بىرىنە جەم قىلعان. نەگە سول سالداقىنىڭ تۇتە-تۇتەسىن شىعارمادىق مانادان بەرى؟
— باسە، نەگە سويتپەدىك؟ — دەستى الدەنەشە داۋىس.
— ءالى دە كەش ەمەس، — دەستى بىرەۋلەر.
— ەندەشە، قاندى قانمەن جۋىپ، سول قاتىننىڭ جوقتاۋىن ءبىر-اق اسىرايىق.
— كانە، جۇرىڭدەر! — دەپ بىرنەشە داۋىس ەسىككە قاراي بەتتەمەك بولعاندا:
— ءتايت ءارى! — دەپ اقىرىپ تاستادى، ءبىر ەركىن داۋىس. تىرپىلداي باستاعان اياق دىبىسى جىم بولا قالدى. — ءوي-ماياي، ەرىن-اي مىنالاردىڭ؟ — دەدى الگى داۋىس، كەكەتىندى ۇنمەن. — قاي اتالارىڭ كىسى ءولتىرىپ ەدى، سەندەردىڭ؟ مال باققاننان باسقا نە ءبىتىرىپ ەدىڭدەر، سەندەر؟ ەندى كىسى ولتىرمەك!.. جانە ەركەك ەمەس، قاتىندى!.. ورىس زاڭىندا قاتىن داۋى مەن شوشقا داۋىنان جامان داۋ جوعىن بىلەسىڭدەر مە؟
ول ازىراق كىدىردى، تەگى، ماڭايىنداعىلاردان جاۋاپ كۇتكەن بولۋ كەرەك. ەشكىمنەن دىبىس شىعا قويماعان سوڭ، ول تاعى دا ەركىنسىپ سويلەپ كەتتى.
— و ءبىر كەزدەگى جاۋگەرشىلىك زاماندا بولماسا، وسى ەلدە كىسىنى كىسى ولتىرگەنىن ەستىدىڭدەر مە؟ جوق. بۇل ءبىر سۇمدىقتىڭ باسى دەپ ويلاڭدار. بۇدان ءالى....
— ءا، قويشى، — دەدى بىرەۋ ۇناتپاعان داۋىسپەن، — «بوياۋشى، بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بويايدى» دەگەندەي، «بىلگىر، بىلگىر» دەگەنگە، سەن تىم بىلگىرسىپ كەتتىڭ عوي. ەكى قۇل ءبىرىن ءبىرى ءولتىردى دەپ، بىلايعى جۇرت نەگە بۇلىنەدى؟
— ەندەشە، حان نەگە كەلە جاتىر؟ — دەدى اناۋ شاپتىعىپ.
— ءاي، دۋىلداماڭدار ەندى، انە، حان دا كەلىپ قالدى، — دەدى بىرەۋلەر.
دابىر جىم-جىرت بولا قالدى. الگى سوزدەردىڭ ءبارىن قىسىلعان دەمىن زورعا الىپ وتىرعان كۇنتاي ەستىدى. حان كەلگەندە نە بولارىنا ونىڭ كوزى جەتپەدى. جوباسىنشا،-كىسى ولىمىنە سەبەپ بولعان بۇدان بىردەمە سۇراماق، ۇيىنە حان كىرىپ كەلسە قايتەدى؟.. سول ويدان بىلاي دا قىسىلىپ وتىرعان جۇرەگى قىسىڭقىراي ءتۇسىپ، كۇنتاي تالىقسىعان بەينەمەن قايتادان قيسايا كەتتى. قوياننىڭ قورىققان كوجەگىندەي دىرىلمەن ايجان ونى تاعى دا قۇشاقتاپ، ۇستىنە جىعىلدى...
شىڭعىستىڭ اۋىل اراسىنا مىنەتىن جورعاسىنىڭ اتى — سۇرسۇلىك ەدى. ول قاتتى جورعاسىنا باسقاندا، تىمىق كۇندە الدىنان جەل تۇرعىزىپ، كەكىلى دە، جالى دا كوتەرىلىپ كەتەتىن. ءبىراق، كەيدە، الىسىراق جولدى جىلدامىراق ۇتىپ الۋ ءۇشىن بولماسا، شىڭعىس بۇل ەكپىنگە سالماي بۇلكىلمەن عانا جۇرەتىن.
بۇل جولى ولاي بولمادى. «كىسى ءولدى» دەگەن حابار العان سوڭ، اسىقپاسقا امال قالعان جوق. ويتكەنى، الگىندە جۇرت ايتقانداي، جاۋگەرشىلىك زامان باسىلعاننان كەيىن، (بۇل ماڭايدا ونداي زامان، شىڭعىس اعا سۇلتان بولىپ كەلگەلى بىتكەن) كىسىنى كىسى ءولتىردى دەگەن سۇمدىق ەستىگەن ەمەس. جانە باسقا بىرەۋ ەمەس، ءوزىنىڭ اتام-زامانعى ساۋىنشىسى ءولتىرىپ وتىر. بۇل پالەنىڭ شوقپارى ءوز باسىنا دا سوعىلماسىن قايدان بىلەدى. دۋانداعى وزگە ىستەردىڭ ءبارىن، شىڭعىستىڭ بيلەرى-اق اسقىنعانىن — شىڭعىستىڭ ءوزى-اق بىتىرە بەرەتىن. كىسى ءولىمىنىڭ داۋى دەگەن بۇل دۋاندا كەزدەسكەن ەمەس. ولگەن ادامدى ءۇن-تۇنسىز كومدىرە سالۋعا، ماڭايىندا قاپتاپ جۇرگەن دۇشپان. سولاردىڭ بىرەۋى-«ءولىمدى جاسىردى» دەپ ورىس ۇكىمەتىنە ءتۇرتىپ جىبەرسە نە بولماق؟!.. ول ۇكىمەتتىڭ ءولىم جازاسىنا قاتتى قارايتىنىن بىلەدى...
وسى ويداعى شىڭعىس قاراشى اۋىلعا جەتكەنشە شەشىمىن دە جاساپ قويدى. ول اۋىلعا وردادان ەرە شاپقانداردىڭ بارىنەن بۇرىن جەتكەن شىڭعىس، جەلىگىپ العان سۇرسۇلىكتىڭ باسىن، جۇرت وشارىلعان تۇسقا ارەڭ قايىردى دا، ويناقشىعان اتتىڭ ۇستىنەن قولدارىن قۋسىرىپ، باستارىن تومەن سالبىراتقان توپقا:
— جانى بار ما؟ — دەدى.
— جو-و-وق، ح-ح-حان يەم! — دەپ يتاياقتىڭ جاقىندارىنان ءبىر ەركەك وكىرىپ قويا بەردى.
— ۇيىنە اپارىڭدار، وندا! — دەدى شىڭعىس بۇيىرعان داۋىسپەن، — وت ورنىن قازىڭدار دا، استىنا سۋ قۇيىپ جاتقىزىڭدار. ول ۇيدە جان بولماسىن. ەسىگىندە كۇزەت قانا بولسىن!
شىڭعىس ورداعا تارتتى. جۇرت ونىڭ بۇيرىعىن ورىندادى. ولاردىڭ ءبىر اۋىزدان تەك قانا ايتقانى:
— قانشاعا دەيىن جاتادى، بۇلاي؟! ونىسىن ايتپادى عوي!..
باعلاندا كازاك-ورىس اسكەرىنىڭ ءبىر بولىمشەسى تۇرادى. باستىعى قازاقتار بوپ، «قارا مايىر» دەپ اتاعان مايور. دۋانعا بەرىلگەن پراۆودا، سول مايوردىڭ قارۋىنا جاتاتىن ىستەر اتاپ كورسەتىلگەن، سولاردىڭ بىرەۋى — كىسى ءولىمى.
باسىنان قورىققان شىڭعىس سول قارا مايىرعا حات جازىپ، قوس اتپەن كىسى شاپتىردى. ول 150 شاقىرىمداعى باعلانعا كۇن تاۋلىگى بولماي جەتتى. قازاق ەلىندە بۇنداي وقيعانى كوپتەن بەرى ەستىمەگەن مايور، قاسىنا اسكەرلىك دارىگەردى ەرتتى دە، تەز ارادا جەتىپ كەلدى. جازدىڭ ىستىق كۇنى بولعاندىقتان، سازدى سالقىنعا جاتقىزعانمەن، ەلىك جىنىعىپ كەتكەن ەكەن، يىسىنە ادام شىدارلىق ەمەس. سوندا دا، — «زاڭ سولاي» دەپ، ىشىنە شىڭعىستى قوسا، دارىگەر يتاياقتى ءبىراز ادامنىڭ كوزىنشە سويدى. سوندا قاراسا، اقپاننىڭ الۋەتتى تىزەسى يتاياقتىڭ باۋىرىن بىت-شىت قىپ ەزىپ، ەتىن جارىپ جىبەرگەن ەكەن.
ءولىمنىڭ سەبەبى اشىلدى. جاۋاپقا شاقىرعان اقپان شىنىن ايتتى. مايور كۇنتايدان دا جاۋاپ الماق بولىپ ەدى، شاقىرعان ۇيگە كەلۋگە حالى جەتپەدى. كوتەرىپ اكەلۋگە بولمايدى. مايور ونىڭ ۇيىنە بارايىن دەپ ەدى، «اۋرۋ، ءال ۇستىندە جاتىر» دەگەندى ايتىپ، شىڭعىس جولاتپادى، سونداعى ويى، — «شەپەنىڭ دە قوياسىن اقتارتار» دەپ قورقۋ ەدى.
— بۇل جۇمىس ەرەكشە تاپسىرمالاردىڭ وبلىستاعى پروكۋرورى قاتىناسۋمەن، ومبىداعى سىبىرلىك كورپۋستىڭ سوعىستىق كوللەگياسىندا قارالادى، — دەدى دە، مايور ءجۇرىپ كەتتى. تۇتقىنعا العان اقپاندى، سالت مىنگەن مىلتىقتى ءتورت سولدات ءبىر ۋريادنيك باعلانعا جاياۋ ايداپ كەتتى.
«شىندىعىن بىلەيىن» دەپ، شىڭعىس اقپاننىڭ ۇيىنە كىسى جىبەرسە، كۇنتاي توسەك تارتىپ جاتىر ەكەن. اۋرۋىنا اقپاننىڭ سەبەپ بولعانىن، كۇنتاي جىبەرگەن كىسىگە دە، باسقاعا دا ايتقان جوق. ونىڭ ايتقانى:
— از جۇك ءتۇستى مە، ماعان، بۇل كۇندەرى؟ سول قايعىدان جۇرەگىم ەزىلىپ كەتسە كەرەك، ءالسىن-السىن تالىقسي بەرەم.
— بۇل — جۇرت يلانعانداي دالەل. شىڭعىس تا يلاندى. ونىڭ ەندىگى تىلەگى، — يتاياقتىڭ ءىسى جونىندە ومبىدان تەرگەۋ باستالعانشا، كۇنتايدىڭ ءولۋى. ەگەر ول ءتىرى بولسا، شەپەنىڭ باسىنا تۇگىل، ءوز باسىنا دا زور ءقاۋىپ كۇتەدى...
كۇنتاي سول جاتقاننان ۇزاق جاتتى. ويتپەۋگە بولماعان دا ەدى. اقپاننىڭ تەمىر توقپاقتاي جۇدىرىعى ونىڭ كەۋدەسىنە بار كۇشى، بار ەكپىنىمەن سوققاندا، ءتوس سۇيەگىنىڭ سول جاقتاعى بىرنەشە شەمىرشەگى تۇبىنەن وپىرىلىپ، ءۇش جاقتارى وكپەسىنە قادالا قالعان، ءبىر شەمىرشەگى جۇرەگىن دە ءتۇرتىپ، داعدىلى ورنىنان تايدىرعان. مىنە، وسىدان، شەمىرشەك جارالاعان وكپە بىرتىندەي شىرۋگە اينالعان، جۇرەك تە وقتا-تەكتە السىرەپ، تالىقسىتىپ تاستايتىن.
ءبىراق، سولارعا قاراۋعا كۇنتايدا ۋاقىت جوق. يتاياقتى ولتىرگەننەن كەيىن ۇيىنەن اتتانىپ كەتكەن اقپان، ۇكىمەت ادامدارى تۇتقىنداعانشا اۋىلعا كەلمەي، دالادا، جىلقى ىشىندە ءجۇردى دە الدى. اشۋ ۇستىندە كۇنتايدى كەۋدەدەن قاتتى سوعۋى، ونىڭ تالىپ ءتۇسۋى ەسىندە. سول تالعاننان كۇنتايدىڭ تۇرا الماي جاتۋىن دا ەستىدى. ونىڭ جازىقسىزدىعىنا دا ەش كۇمانى جوق. كۇنتايدىڭ، اعاسى نۇرتايعا دا، وزىنە دە ادال جار بولعانىن اقپان جاقسى بىلەدى. سويتە تۇرا:
بولعاندا اشۋ-پىشاق، اقىل — تاياق. سول تاياق تاۋسىلادى جونعان سايىن، — دەپ كەرتاعىنىڭ بالاسى ورىمباي اقىن ايتقانداي، يتاياقتى ەزگىلەپ جاتقاندا اشۋى قۇرعىرى وتكىرلەنە قالدى دا، قىلمىستىمەن بىرگە جازاسىز كۇنتايدى دا ورىپ ءتۇستى. بۇل قىلىعىنا اقپان ارتىنان وكىندى، ءبىراق — كەش!.. شىنىندا دا، بەينەتتى ومىرىنە تاياقتاي سۇيەنىش كورىپ العان كۇنتايدى، ورتا بەلىنەن ورىپ ءتۇسىردى، ەندى ول «تاياق» بۇتىندەنە مە؟ بۇتىندەنبەسە — كۇنتايعا قوسىلعان كۇننەن كەيىن-اق، ءيىنى تۇشىپ كيىم كيگەن، اۋزى تۇشىپ اس ىشكەن سورلى اقپاننىڭ ول راحاتتان ايرىلعانى دا!..
جايناق ەركەك بالا. «لاق ماڭىراپ سۋ ىشەدى، ۇلان جىلاپ كۇن كەشەدى» دەگەندەي، جىلاسا دا كۇن كەشىپ، جەتىپ كەتكەن ۇلاندار ەلدە از ەمەس، جايناق ازار بولسا، سولاردىڭ ءبىرى بولار.
ال قىز بالا ولاي ەمەس. كەدەيدىڭ جەتىم قالعان قىزى تۇگىل، بايدىڭ جەتىم قالعان، كۇنى وگەي شەشەگە قاراعان قىزىنىڭ دا ۇزاتقانعا دەيىنگى ءومىرى (ودان ارعىسىن «قۇدايىم» بىلەدى) قورشىلىقتا وتكەنىن، وزگەلەر تۇگىل، «ەل-جۇرتتى از ارالادى» دەيتىن اقپاننىڭ ءوزى سان رەت كورگەن. ايجان — كەدەيدىڭ قىزى، ونىڭ ىشىندە — قۇلدىڭ قىزى. ەگەر اكەسى مەن شەشەسى ءتىرى بولسا، «پاتشانىڭ قىزى» دەرلىكتەي وسەتىن ءتۇر-تۇلعاسى بار. ەندى، مىنە، سورى قايناپ، قارشاداي كۇنىندە، اكە ۇستالىپ ايداۋعا كەتسە، شەشە مەرتىگىپ اۋرۋعا شالدىقسا-ول بەيباقتىڭ كۇنى نە بولماق؟!..
وسى ويلار جۇرەگىن ەزىپ، اقتارىلعان كەز جاسىنا نە بولا الماي جۇرگەن شاعىندا اقپان ۇستالدى!..
ونىڭ ۇستالۋىن دا، ايدالۋىن دا ەستىپ جاتقان كۇنتاي توسەك تارتۋعا شىدامادى دا، دەنەسىن زورعا سۇيرەتىپ باسىن كوتەردى. ويتپەگەندە شە؟ كەدەي بولعانمەن قىرۋار شارۋاسى بار ءۇيدىڭ جۇمىسىن كىم ىستەيدى؟ باستاپ كورشى ءۇيدىڭ ءبىر ايەلى «تۇيەسىن ساۋىپ»، «ىستىعىن دايارلاپ» دەگەن سياقتى ول-پۇل ىسكە قولقابىسىن تيگىزىپ ەدى، بىرىنشىدەن، ءوز ءۇيىنىڭ جۇمىسىنان سيرەك ارتىلدى ول، ەكىنشىدەن، ول، «بالاعىنان شۋى شىققان» دەگەن ايەلدەردىڭ قاتارىنداعى، مەيلىنشە سالاق ايەلدىڭ، ءبىرى ەدى. جاسىنان تازالىقتا وسكەن كۇنتايعا ونىڭ مەيىرىمدى ىستەرىنىڭ بىرەۋى دە جاقپادى.
باسىن كوتەرگەن كۇنتاي ۇزاق ۋاقىت سۇلەلەنىپ، شاماسى كەلگەنشە ءۇي شارۋاسىن اتقارىپ ءجۇردى دە، ءبىر كەزدە، تامىرى شىرىگەن قۋ اعاشتاي، ءبىرجولا قۇلادى. قانشا تالپىنعانمەن، سودان كەيىن توسەكتەن باسىن كوتەرە المادى. ەندى، امال جوق سالاق قاتىننىڭ جيىركەنەرلىك ىستەرىنىڭ بارىنە دە كوندىگۋگە تۋرا كەلدى. ارا-تۇرا عانا باس سۇققانمەن اناۋ ايەل، بۇل ءۇيدىڭ جۇمىستارىنان ايانعان جوق. ونىسىنا دا راحمەت. ايتپەسە، بۇل ءۇي بىلىعىپ، ءشىرىپ كەتەر ەدى دە، جاندارى اشتان ەلەر ەدى.
ءوزىنىڭ ايتۋىمەن جانە سىرتتاي جوبالاۋمەن، جۇرت كۇنتايدىڭ اۋرۋعا شالدىعۋىن، العاش -«قايعىدان» دەپ ءجۇردى دە، كەيىن بۋلىعا جوتەلىپ، دامىلسىز قاقىرىق تاستاۋىنان «قايعىسى قۇرت اۋرۋعا اينالدى» دەستى. ەلدىڭ ۇعىمىندا،-«قۇرت اۋرۋ قارا كۇيەدەي، جۇعىسساڭ-اق جۇعادى». سودان قاشاتىن جۇرت. كۇنتاي توسەك تارتىپ جاتىپ العاننان كەيىن، بۇل ءۇيدىڭ، ەسىگىن دە اشپايتىن بولدى. سوندايلاردىڭ بىرەۋلەرى:
— بىرەۋىن ءولتىرتىپ، بىرەۋىن ايداتىپ، ەكى بىردەي ەردىڭ باسىنا جەتتى، قۋ قانشىق، بۇنى سولاردىڭ وبالى جىبەرمەدى، ولمەسە ورەم قاپسىڭ سالداقى!» دەپ تابالادى دا، ەندى بىرەۋلەرى، «يتاياق پەن اقپاننىڭ تۇبىنە جەتكەن شەپە دەيدى، قۇداي سونى نەگە اتپايدى؟! «تاستاعان شوقپار سورلىعا تيەدى»، دەپ، شوقپاردىڭ اۋىرى كۇنتايعا ءتيدى. ولگەن-جانىن كەشتى. اقپان ايدالعانمەن، ەگەر اتىپ تاستاماسا، تاماعىن تاۋىپ جەيتىن ادام، شىعا المايتىن شىرماۋعا كۇنتاي ءتۇستى. ونىڭ اۋرۋى كۇن ساناپ مەڭدەپ كەلەدى، سوندا بۇل ولسە، اناۋ ەكى بالا بالاپانداي شىرىلداپ جەتىم قالسا نەمەن كۇن ەلتەدى؟! — دەسىپ اياۋشىلىق ايتتى.
قاراشى اۋىلدا ءبىر پالە بولىپ قالعانىن قۇسمۇرىننىڭ تاقىرىندا اۋىل بالالارىمەن اسىق ويناپ جۇرگەن جايناق پەن شوقان شىڭعىس ول اۋىلعا سالت اتپەن شابا جونەلگەنىن كورگەندە-اق سەزدى. ول تاقىردان دوڭگە قونعان وردا اۋىلدىڭ بويى كورىنەتىن ەدى دە، سايعا قونعان قاراشى اۋىلدىڭ توبەسى عانا قىلتياتىن ەدى. شىڭعىستىڭ بۇلاي شاپقىلاۋىن، اسىرەسە — ءوز اۋلىنا قاراي شابۋىن بۇرىن كورمەگەن جايناق:
— اناۋ نە؟! — دەپ ۇرەيلەنگەنمەن، ويىندا ۇتىلىپ، بىرەۋدەن الىپ، ەندى «ۇتام با» دەگەن دامەمەن قىزۋ ويناپ جاتقان شوقان مويىن بۇرمادى.
سول ءبىر شاقتا قولى شىعىپ، شىگەسىنە قورعاسىن قۇيىلعان قوشقار ساقامەن، تاقىردا قاز-قاتار تىگىلگەن كەنەيلەردى الىستان بولجاپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ۇشىرا باستاعان شوقان، جايناقتىڭ:
— «حان اتام، كەتتى» دەپ تۇرمىن عوي، ساعان، ءبىزدىڭ اۋىلعا! — دەپ بايبالام سالۋىنا قاراعان جوق. جايناق جۇلمالاماق بولعاندا:
— تارت قولىڭدى! — دەپ اقىرىپ قالدى شوقان، — قولىم شىعىپ جاتقاندا، نەمەنەگە بوگەي بەردىڭ؟ «اتاڭ ولسە — سويىلار، اتام ولسە — قويىلار، كۇندە ماعان مىناداي، قانسونار قايدان تابىلار» دەگەن ەكەن ءبىر اڭشى، «اۋىلدا اتانىڭ ءولىپتى، ۇيدە اتاڭ ءولىپتى» دەگەن حاباردى ايتقان بىرەۋگە. سول ايتقانداي، ۇتىپ جاتقان شاعىمدا، نەمەنەگە بولەسىڭ كوڭىلىمدى؟
— ءجاي شايپايدى عوي، حان اتام.
— نەمەنە بوپ قالدى دەيسىڭ؟ اتانى ولسە — سويىلار، اتاسى ولسە — قويىلار. الاڭداتپا كوڭىلىمدى!
شوقاننىڭ بۇيرىعىنا باعىنىپ داعدى العان جايناق ۇندەمەدى. ءبىراق كەڭىلى «نەگە؟!» دەگەن سۇراۋمەن ەرەۋىلدە بولدى.
ويىن كەشكە تارادى. شوقان ۇتتى: كەيىتىن دە قايتاردى، بىرەۋلەرگە ۇپاي دا سالدى. سول قۋانىشپەن ول تاقىردان تىكەلەي ورداعا تارتتى. قاراشى اۋىلدىڭ بالارى ءوز بەتتەرىنە جونەدى. ادەتتە، جايناق ۇيىنە شوقاندى ورداعا اپارىپ ساپ قايتاتىن ەدى.
بۇل جولى، شىڭعىستىڭ قاراشى اۋىلعا شاۋىپ بارىپ، تەز قايتۋىنا ءمان بەردى دە، «نەسى بولسا دا بارىپ كورەيىن» دەپ ءوز اۋلىنا بەتتەگەن بالالارعا ەردى. ۇيىنە كەلگەن شوقان، اكەسىنىڭ مانا، قاراشى اۋىلعا شاۋىپ بارىپ قايتقانىن ەندى عانا ەسىنە ءتۇسىرىپ، قولىنا ىلىككەن شەشەسىنەن:
— نەگە ءويتتى، اپا؟ — دەپ سۇراپ ەدى:
— ءجاي، انشەيىن، — دەي سالدى زەينەپ.
— اكەم قايدا؟
— قۇس سالۋعا كەتتى.
— «پالەندەي بىردەمە بولا قالادى» دەگەن ەسىندە جوق، كۇنى بويى ويناپ قالجىراعان شوقان ءىڭىر اسىن ءىشتى دە توسەگىنە جاتىپ، قالىڭ ۇيقىعا كىردى.
كوپ ۇيىقتايتىن شوقان، ەرتەڭىنە شالشىق تۇستە ويانسا، باسقا جاندار تۇرىپ كەتىپ قالعان، تۇندىگى اشىلماعان، ساۋلەسى كومەسكى ءۇيدىڭ تورىندە، اكەسى ناماز وقىپ جاتىر. قۇلشىلىقتىڭ بۇل تۇرىنە دە سالاق شىڭعىس، ىستەردەن قولى بوساڭقىراعان شاقتا، «ءنافىلىمدى وتەيمىن» دەپ، ەرتەدەن قارا كەشكە جاينامازدان تۇسپەي، ەڭكەڭدەۋ مەن توڭقاڭداۋدان دامىل المايتىن. شوقان ونى بۇگىن دە ءسويتۋى بولار دەپ جورىدى. ناماز ۋاقىتىندا بىرەۋدىڭ سىبدىرلاۋىن، يا سويلەسۋىن شىڭعىس وتە جەك كورەتىن، كەيدە سوندايلار سەزىلسە، وقىپ تۇرعان نامازىن ءبولىپ، بوگەۋشىگە اقىرىپ تاستايتىن، سوندىقتان ول جاينامازعا وتىرادى، زەينەپ بار بالاسىن ەرتىپ قوس ۇيگە كەتىپ قالاتىن. باسقا ادامدار بولسا-بولماسا دا ۇلىقساتسىز كىرمەيدى.
اكەسىنىڭ سول ادەتىن بىلەتىن شوقان توسەگىنەن ەپپەن تۇرىپ اياقتارىن ۇشىنان ەپپەن باسىپ تىسقا شىعىپ كەتتى. قارنى اشقان ول، تاماق جەمەك بوپ اس ۇيگە بارسا، باسىن تومەن سالبىراتقان شەشەسى وتىر. «بۇنىسى نەسى؟!» دەگەندەي دىبىس بەرگەندە، شەشەسىنىڭ كەسكىنىنە قاراسا، الەم-تاپىرىق.
— يە، نە بولدى، اپا؟! — دەدى شوقان، تاڭدانعان كەسكىنمەن.
زەينەپ وعان تۇنجىراي قارادى دا، جاۋاپ بەرمەدى. سالماقتى بىردەمە بارىن سەزگەندەي بولعان شوقان:
— جايناق كەلدى مە، اپا؟ — دەپ سۇرادى. ونىسى، ءارى «ەرتەڭ ەرتەمەن كەلەم» دەگەن جايناقتىڭ كەلگەن-كەلمەگەنىن ءبىلۋ ەدى، (وزىنشە كەلۋگە ءتيىستى، ويتكەنى جايناقتىڭ ۋادەسىن ورىنداماعان كۇنى جوق، ەگەر شوقان ۇيقتاپ جاتقاندا كەلسە، قايدا بولاتىنىن اس ۇيدەگى كىسىگە ايتىپ كەتەدى)، ەكىنشىدەن، ەرلى-زايىپتى ادام بوپ اكەسى مەن شەشەسى كەيدە كيكىلجىڭدەنە قالسا، زەينەپكە قول جۇمساپ كورمەگەن ىزاقور شىڭعىستىڭ اشۋىن تاراتۋ ءۇشىن وسىنداي ءناپىلشىل بولا قاتاتىنى كەزدەسۋشى ەدى.
اكەسىنىڭ جايناماز ۇستىندە بولۋىنان، شەشەسىنىڭ قاباعى تۇسىڭكىلەۋىنەن، «ارالارىندا بىردەمە بولىپ قالعان بولار» دەپ جورىعان شوقان، شەشەسىنىڭ «اشۋىنا تيمەيىن» دەگەن ويمەن تىسقا شىقتى.
ەسىك الدىندا اس پىسىرەتىن جەر وشاق بولاتىن. سونىڭ ماڭىندا الدەنە تاماقپەن شۇعىلدانىپ شۇيكە ءجۇر ەكەن. شوقان ونى ەسىمىمەن تۋرا اتايتىن.
— شۇيكە! — دەدى ول ەسىكتەن شىعا. اناۋ جالت قارادى. — جايناقتى كوردىڭ بە؟
— اپىراۋ، نەعىپ كەلمەدى ول؟ كەلسە كەرەك ەدى عوي.
— بىلمەدىم، — دەدى شۇيكە اسىمەن اينالىسىپ. ونىڭ كەسكىنى دە وزىنىكى ەمەس. ول دا قاتتى تۇنجىراعان. «بۇنىسى نەسى؟!» — دەگەندەي شوقان جاقىنداپ كەپ:
— نە بولعان سەندەرگە؟! — دەگەندە، ءتۇرتىپ قالسا جارىلعالى تۇرعان شۇيكە، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. يتاياق ونىڭ تۋعان ناعاشىسى ەدى. سول ءولدى دەپ ەستىگەلى، كوڭىلى ىركىتتەي ءىرىپ، سۇيرەتىلىپ قۇر سۇلدەرى عانا جۇرگەن.
«قۇق» دەپ سانايتىن، مەنسىنبەيتىن ايەلمەن، ءوزى الدەنەگە تىعىلىپ جىلاپ تۇرعان ايەلمەن ءتىل قاتىسىپ قاسىندا تۇرىپ الۋدى ار كورگەندەي شوقان، «شەشەمنىڭ جانە بۇنىڭ تۇرىنە قاراعاندا، نە دە بولسا، اۋىر بىردەمە بولعان عوي» دەگەن وي كەلدى دە، ءمانىن شەشەسىنەن بىلمەك بوپ اس ۇيگە قايتا كىردى. شەشەسى ماناعى قالپىندا وتىر.
— اپا! — دەدى شوقان قاتتى داۋىسپەن. زەينەپ باسىن كوتەردى. — نە بوپ قالعان، بۇل، ءبارىڭ بىردەي تۇنجىراپ؟ ۇيدە سەن بۇلاي وتىرسىڭ؟!.. دالادا — شۇيكە!.. «اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى» دەيدى عوي مەنىڭ اكەم ءتىرى. ساعان نە بولعان؟ شۇيكەگە نە بولعان؟
— ول بەيشارانىڭ ناعاشىسى ولگەن.
شوقان ەندى سۇراۋ بەرمەي، سازارعان كەسكىنمەن دالاعا شىقسا، اس ءۇيدىڭ بەلدەۋىندە، مالشىنىڭ ەرتتەۋلى اتى تۇر ەكەن. ول سوعان ءمىندى دە، قاراشى اۋىلعا قاراي شابا جونەلدى... سوندا، باسىنداعى وي اقپاننىڭ يتاياقتى نەگە ءولتىرۋى جايلى.
كۇنتايعا ءوزىنىڭ قولى جەتپەگەن شەپەنىڭ يتاياقتى جۇمساۋى، يتاياقتىڭ كۇنتايعا دامىل بەرمەۋى، اقپاننىڭ بۇل قىلىقتى ۇناتپاۋى شوقانعا ءمالىم. اقپان يتاياقتى وسىعان بايلانىستى ءولتىرۋى كەرەك. ءبىراق، نەگە؟! اقپان مەن كۇنتاي وتە تاتۋ ەدى عوي، ارالارىندا ارامدىق جوق سياقتى ەدى عوي، ەندەشە، سىرتتان كىسىنەگەن يتاياقتى اقپان نەگە ولتىرەدى؟ اپاسى دا ونى جاسىرادى، ايتپايدى. «اكەڭنىڭ دە باسى كەتە مە» دەپ قورقام دەي بەرەدى.
شوقان اقپان ۇيىندەگى سۇمدىقتىڭ ۇستىنەن شىقتى: كۇنتاي قيمىلسىز شالقاسىنان جاتىر، ونىڭ كەۋدەسىنە بەتىن باسا، ايجان قۇشاقتاپ وكسىپ جاتىر. جايناق بۇك ءتۇسىپ توردە جاتىر.
نە ىستەرگە بىلمەي قالعان شوقانعا، ۇيدە الدەكىمنىڭ كىرگەن سىبدىرىن ەستىگەن جايناق، «بۇل كىم؟» دەگەندەي، جاس پەن كىر ارالاسىپ ايعىزدانعان كەسكىنىمەن قارادى.
جاتقان ورنىنان ۇشا تۇرەگەپ، شوقاندى باسسالعان جايناق ەڭىرەپ قويا بەردى. مال باققان اۋىلدا تۋىپ-وسكەن شوقاننىڭ قاسقىر جەگەن لاقتىڭ قالاي باقىرعانىن، قاسقىر جارعان قۇلىننىڭ قالاي شىڭعىرعانىن سان رەت ەستىگەنى دە، كەيدە كورگەنى دە بار ەدى. ادام داۋسىنا ەمەس، سول لاق پەن قۇلىننىڭ داۋىستارىنا ۇقساپ كەتكەن جايناقتىڭ ەڭىرەۋى، شوقاننىڭ تۇلا-بويىن تىتىركەندىرىپ جىبەردى. نە حال بولعانىن بايىبىنا بارماستان، شوقان دا جايناققا قوسىلا جىلادى...
ولار سول كورىسكەن قالىپتارىندا ۇزاق تۇرىپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر، ايەلدىڭ «قاراقتارىم-اي!» دەگەن ىڭىرسىعان دىبىسى ەستىلمەسە. ايانىشتى داۋىسقا شوقان جالت قاراسا، كۇنتاي!.. ايجان ماناعى قالپىندا.
— اق اپاما نە بولعان؟ — دەدى قۇشاعىن جازعان شوقان جايناققا.
جايناق ۇندەمەدى. اقپاننىڭ ۇرعانىن كۇنتاي وعان دا ايتقان جوق ەدى.
— نە بولدى، اق اپا؟ — دەدى شوقان كۇنتايعا جاقىنداپ.
— بىلمەدىڭ بە، نە بولعانىن، قاناشجان؟ — دەدى جاسقا بۋلىققان كۇنتاي.
— يتاياقتىڭ ولگەنى راس پا؟..
— راس،-دەدى جايناق شەشەسى ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ.
— اقپاننىڭ ولتىرگەنى راس پا؟
— راس.
— نەگە؟
جايناق جاۋاپ بەرمەدى. سوندا كۇنتايعا نە بولعان؟
بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن شوقان سول ساعاتتا دا، ودان كەيىن دە تابا العان جوق. ونىڭ بار ەستىگەنى — قايعى. «قايعىدان دا ادام وسىلاي اۋىرا ما ەكەن؟!»
قاراشى اۋىلعا بۇرىن كەلمەيتىن شوقان، كۇنتاي وردادان كەتكەلى بارىپ جۇرەتىن ەدى. اسىرەسە، تۇيەنىڭ شۇباتى مەن ەشكىنىڭ قايماعى ءۇشىن. كۇنتاي اۋىرا، ول ەكى استىڭ دا ءدامى كەتتى، ءبىراق سوندا دا بارۋىن دوعارمادى.
كۇنتايدىڭ سىرقاتى اۋىرلاي، اقپان ءۇيىنىڭ بەرەكەسى كەتىپ بولدى. بۇرىنعى مۇنتازداي تازا ءۇيدىڭ ءىشى، باسقا ادام باس سۇقپاستاي حالگە كەپ، مەيلىنشە ىلاستاندى. جايناق پەن ايجان دا قاتتى جۇدەۋشىلىككە ۇشىرادى. «جىبەكتى كۇتە بىلمەگەن ءجۇن قىلادى، قىزدى كۇتە بىلمەگەن كۇڭ قىلادى» دەگەندەي، شەشەسىنىڭ كۇتىمىنەن قالعان سوڭ، ايجاننىڭ ءۇستى-باسى كىرلەپ، كيىمدەرى توزىپ كەتتى. بۇلاردى كورىپ جۇرگەن شوقاننىڭ ءىشى اۋىرعانمەن، قولىنان كەلەر جاردەمى جوق. ءبىر ساتتە ول ايجاندى زەينەپتىڭ قولىنا بەرەيىن دەپ ەدى، ول:
— نەمەنە، بالام، ايتىپ تۇرعانىن؟ شەشەسى ولسە، ءبىر ءسارى. ول ءتىرى جاتقاندا، قىزىن اسىراپ الاتىن، مەنى جىن سوعىپ پا؟ ەندىگى اسىراماعانىم قۇلدىڭ قىزى ەدى، «ونى دا اسىرا» دەگەنىڭ نە قىلعانىڭ؟ — دەپ ۇرسىپ تاستادى.
سول اۋىرعاننان وڭالماعان كۇنتاي، شوقاندى الىپ اكەسى ومبىعا اتتاناردا ءال ۇستىندە جاتىر ەدى. انەۋگۇنى، وردانى كەرەي، ۋاق قاماپ، قىلمىستى شوقان بەكىنىسكە تىعىلعاندا، ءتۇن جامىلىپ حال-جايىن بىلۋگە بارعان جايناق. كۇنتايدىڭ اۋىر جاعدايىن ايتقان. «انە-مىنە دەپ جاتىر» دەگەن سوڭ، شوقان دا ءتۇن جامىلىپ كەلگەن، سوندا كۇنتاي شوقاندى قۇشاقتاپ باۋىرىنا باسىپ، «قاناشىم-اي، ەندى نە ايتايىن ساعان؟» دەپ بەتىنەن قۇشىرلانا يىسكەگەن. وسى يىسكەۋدەن شوقاننىڭ كىرشىكسىز تازا ەكپەسىنە تۋبەركۋلەز سىرقاتىنىڭ ۇشقىنى تۇسكەنىن مەيىرىمدى ايەل بىلگەن جوق!..
شوقاننىڭ بايقاۋىنشا، قاقىرىعىنا قان ارالاسا تۇسكەن كۇنتاي ءۇزىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا. سونى ەستىگەن شوقان، اق ءسۇتىن ەمىپ اناسىنداي بولعان، كوپ كۇتۋىن كورگەن كۇنتايعا سوقپاي كەتۋدى، بالا دا بولسا ادامدىق ارىنا ءمىن كوردى. جىلان-سىرتتاردىڭ دەلبەسىنە ونىڭ جارماسقانى دا، اتتاردىڭ باسىن قاراشى اۋىلعا بۇرعان سەبەبى دە سول ەدى. شىڭعىستىڭ دا ەرىك بەرۋى-سونى بىلگەندىكتەن. بالاسىنىڭ مىنەزىن بىلمەسە، ونداي ەرىكتى بەرمەس تە ەدى. مىنەزى ايان: قيسايعان جاعىنان تۇزەلمەيدى، دەگەنىن ىستەمەي تىنبايدى، ەرەگىسسە، — «اتتاردى دا، ابانى دا، ءوزىن دە جارام» دەگەن سەرتىنە جەتۋى عاجاپ ەمەس.
جولاۋشىلاردىڭ بەتى قاراشى اۋىلعا بۇرىلعانىن، سول كەزدە ەسى جينالىپ، شەپە ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا شىعىپ قاراپ تۇرعان زەينەپ كوردى دە، بۇرعان — شوقان ەكەنىن، ونىڭ قايدا بارارىن جوبالاپ:
— اكەل، ماعان، اناۋ بەلدەۋدە بايلاۋلى تۇرعان سۇر — سۇلىكتى! — دەدى ءبىر جىگىتكە. جىگىت الىپ كەلگەن ەرتتەۋلى سۇر — سۇلىككە دەنەسى تولىققالى سالت ءجۇرۋدى دوعارعان زەينەپ، جاس ايەلدىڭ قيمىلىمەن سىپ ەتىپ تەز ءمىنىپ، قاراشى اۋىلعا ايداپ كەتە باردى. سۇر — سۇلىك قۇستاي ۇشتى. ەسى-دەرتى: قاناشىن ءسۇيىپ قالۋ.
زەينەپ قاراشى اۋىلعا جەتىپ كەلسە، اقپان ءۇيىنىڭ توڭىرەگىنە وسى اۋىلدىڭ جاندارى تۇپ-تۇگەل جينالعان ەكەن. تۇرلەرى: جۇتشىلىق جىلى كوكتەمگە ارەڭ جەتكەن كوتەرەم مالدار سياقتى، كيىمدەرى جالبا-جۇلبا، ارىق-تۇراق؛ ونىڭ ۇستىنە: اقساق تا، سوقىر دا، بۇكىر دە، باسقا كەمتارلار دا ىشتەرىندە؛ كەلىنشەك بوپ تۇسكەلى بۇل اۋىلعا بىرەر عانا كەلگەن زەينەپ، بۇنداي كۇيلەرىن بىلمەيتىن ەدى...
اتتان قارعىپ تۇسكەن زەينەپ، شىڭعىس سىرتىندا تۇرعان ءۇيدىڭ توڭىرەگىنە باتىلى جەتكەن، بۇرىن ءويتىپ كورمەگەن جيىن-جۇرتتى الا كوزىمەن ءبىر شولدى دا، ىشىنەن «سۇلتان تاعىنان تۇسكەنىن ەستىپ باسىنىپ تۇر-اۋ، مىنا سۇمىرايلار، بالەمدەرگە كورسەتەر مە ەدى كورەسىسىن!» دەدى دە، ۇيگە كىرىپ باردى. كۇيمەدە وتىرعان شىڭعىس پەن دراگوميروۆتى ابايلاعان جوق.
ۇيدە جايناق پەن شوقان وت ورنىنىڭ ماڭىندا قالشيعان تۇردە، ءۇن-تۇنسىز تۇنجىراپ تىك تۇر، بەتى اشىق كۇنتاي قيمىلسىز جاتىر، شىڭعىرىپ جىلاعان ايجان داۋسى اششى ەستىلەدى.
«اپىراۋ، ءۇزىلىپ كەتكەن بولار ما؟!» دەگەن ويمەن زەينەپ جاقىنداسا، كوزى اشىق جاتقان كۇنتايدان تىرشىلىك بەلگىسى سەزىلمەيدى. بۇرىن ەلىك كورمەگەن زەينەپ، شوشىنا شەگىنىپ ەدى، شوقان:
— اپا، — دەدى، قانىن ىشىنە تارتىپ، — اق اپام ەندى جوق!
زەينەپ جىلاپ جىبەردى.
شوقان ءۇن-تۇنسىز كۇنتايدىڭ قاسىنا باردى دا، توسىندە جىلاپ جاتقان ايجاندى كوتەرىپ تۇرعىزدى. زەينەپ ونى كەپتەن كورگەن جوق ەدى. بۇرىن ەكى بەتى الماداي قۇلپىرىپ تۇراتىن كىشكەنە قىزدىڭ بەتى سۇيەكتەي قۇپ-قۋ ەكەن. تولىقشا دەنەسى دە تارالىپ، كيىمدەرى قازىققا ىلگەندەي سالبىراپ تۇر. «كيىم» دەيتىن كيىم دە جوق ەكەن وندا. بارى، جەڭدەرى مەن ەتەگى جىرىمدانعان، مەيلىنشە كىرلەۋدەن ءمورى كورىنبەي كەتكەن قوڭىر سيسا كويلەك. ونىڭ ىشىنەن شىلبيگەن سيراقتارى جىلتىرايدى. بۇرىن بۇيرا تالدىڭ جاسىل جەلەكتى بۇتاقتارىنداي ىرعالىپ، قۇلپىرا تولقىپ تۇراتىن شاشى تۇيەنىڭ شۋداسىنداي ۇيپالانىپ، ءتۇپ جاعى جاباعىداي ۇيىسىپ قالعان. بەت-اۋزىنىڭ كىر-قوڭىنان، بۇرىن كورگەن ادام تانىرلىق ەمەس. مىنا ءتۇرىن اياپ كەتكەن زەينەپ:
— الدا، سورلى-اي، نە بوپ كەتكەن مىناۋ؟! — دەدى اياعان ۇنمەن.
— يە، بۇل وسىلاي بولعان، — دەدى ۇرەيلى كەسكىنمەن تارتىنعان ايجاندى شەشەسىنە قاراي سۇيرەلەپ.
قىز ىرقىنا كونبەگەن سوڭ، شوقان:
— اپا، — دەدى زەينەپكە، — بۇنىڭ ەندىگى وبال-جازىعى سەنىڭ موينىڭدا!..
— سوندا نە قىل دەيسىڭ، قاناشجان؟
— قولىڭا ال دا، راحيامەن بىرگە كۇت!
— بولسىن، قاناشجان! — دەدى زەينەپ.
شوقان ايجاندى بوساتتى دا، جەڭدى قولىمەن كوزىن باسىپ، تىسقا جۇگىرە جونەلدى. جايناق قاتقان ورنىنان قوزعالمادى. تىسقا شىققان شوقان كۇيمەگە قارعىپ ءمىندى دە:
— جونەلدىك! — دەدى اباعا.
اتتار قوزعالا بەردى. شوقاننىڭ سوڭعى سوزدەرىن سىرتتا ەستىپ تۇرعان جۇرت ريزاشىلىق كوڭىلدەرىن ءبىلدىرىپ:
— جولىڭ، وڭعارىلسىن، شوقانجان! — دەستى شۋلاسىپ.
— قاي جولمەن تارتامىز، حان-يەم؟ — دەدى ابا، اتتار قوزعالا بەرگەن شاقتا.
«شوقان نە دەر ەكەن؟» دەگەندەي، شىڭعىس كۇيمە بوكسە-باسپايىنىڭ قۋىسىنا كىرە، بەتىن ءارى قاراتا جاتقان شوقانعا قاراپ ەدى، ول ۇندەمەدى دە، قوزعالمادى دا. «ابانىڭ داۋسىن ەستىمەدى مە» دەگەن ويمەن، شىڭعىس:
— «قاي جولمەن» دەيسىڭ بە؟ — دەدى اباعا، قاتتىراق داۋىسپەن.
— يە، حان-يەم، — دەدى ول.
— «تاتەمەن تارتامىز» — دەپ ەك قوي، مانا؟
— يە، حان-يەم. انىقتاپ الايىن دەپ سۇراپ جاتىرمىن دا.
— سولاي-اق تارت! — دەدى شىڭعىس، شوقان ءۇن قاتپاعان سوڭ، «قارسى بولسا بىلدىرەر» دەگەن ويمەن.
اتتار جونەپ بەردى. شوقان ۇندەمەدى دە، قوزعالمادى دا. سايعا ەكپىندەي تۇسكەن اتتار، باستارىن بيلەپ العان ابانىڭ ەركىنە كونىپ، ءارى قاراي جايىمەن جورتتى.
شوقان تىم-تىرىس جاتىر. كۇيمە توگىسپەن دوڭعالاعان شاقتا تەربەتىپ، جولدىڭ ويلى-قىرلى تۇسىندا توڭقىلداپ، كەيدە قيقاڭداي قاتتى قوزعالىپ، ءار جايدا كەلەدى. تەگىستە شوقاننىڭ جاتۋىنا كوڭىل بولمەگەن شىڭعىس، كۇيمە تەڭسەلە، قيرالاڭداي باستاعان شاقتا، جانسىز نارسەدەي شايقالىپ كەتسە، اياعىمەن تىرەۋگە ىڭعايسىزدانىپ، بيىك دەنەسىن ەڭكەيتە، قولدارىمەن سۇيەمەلدەيدى. قيمىلسىز قالپىنا قاراپ، كەيدە — «ءتىرى مە ءوزى؟!» دەگەندەي، بەرى قاراي يكەمدەيىن دەسە، تىرشىلىگىن بىلگىزگەندەي، يكەمىنە كونگىسى كەلمەگەن شوقان قيقاڭ ەتە تۇسەدى. شىڭعىس «اشۋلاندىرىپ المايىن» دەيدى دە قيمىلىن دوعارا قويادى. شوقاننىڭ جوباسى قالعىعان سياقتانادى، سوندىقتان «موينى اۋىرىپ قالار» دەگەن ويمەن، كۇيمەدەگى بۇلعارىمەن تىستاعان، ءجۇنى بىلقىلداق ارقا جاستىقتىڭ بىرەۋىن بالاسىنىڭ باسىن ءسال كوتەرە جاستاپ ەدى، وعان شوقان قارسىلاسقان جوق. استىندا كۇيمەنىڭ ىشىندەگى ءون بويىنا كولبەي توسەگەن، ماساتى قالىڭ، جۇمساق كىلەم.
شوقان ۇيىقتاعان دا، قالعىعان دا جوق. سوندا دا ەكى كوزى تاس جۇمۋلى. ويتەتىن سەبەبى — ەگەر اشىپ جاتايىن دەسە، كورەتىنى كۇيمەنىڭ ءىشى عانا بولاتىن. جاۋىپ جاتسا، تالاي دۇنيەنىڭ ەلەسىن كوز الدىنا كەلتىرەتىن سياقتى.
ول ءالى جاس تا بولسا، تالايدى كورگەن بالا. كىشكەنە كۇنىنەن «كىسى بولار» دەپ دامەلەنگەن شىڭعىس، «ەل كورسىن، جەر كورسىن» دەگەن ويمەن ساپارلارىنىڭ كوپشىلىگىندە شوقاندى قاسىنان تاستامايتىن ەدى.
باعىنىڭ ۇشىپ تۇرعان شاعىندا، شىڭعىس ورىنبور، ءسىبىردىڭ كوپ جەرىن ارالاپ، كوپ ەلىن كورگەن كىسى. مىسالى ول قۇسمۇرىننىڭ كۇنگەيىندە — ۇلىتاۋ، كىشىتاۋعا دەيىن، شىعىس كۇنگەيىندە — قاراقويىن، قاشىرلىعا دەيىن، شىعىسىندا — شىڭعىستاۋ، سەمەيتاۋعا دەيىن، تەرىسكەي-شىعىستا — بايانتاۋ مەن كەرەكۋگە دەيىن، تەرىسكەي-باتىسىندا — تۇمەن، ىربىتكە دەيىن، باتىسىندا — تورعاي، توسىنعا دەيىن بارعان، سول جوندەردەگى ەلدەردىڭ كوبىن ارالاپ، «قاس باتىر، قايران جاقسىلاردىڭ تالايىمەن تانىس، داستارقانداس بولعان ادام. وسىلاردىڭ كوبىن شوقان دا كوردى.
قۇسمۇرىن ءدوڭى وسى ماڭايىنداعى بۇيراتتى، ورمانسىز، تاۋسىز كەڭ دالانىڭ پارناسى سياقتى ونىڭ قىرقاسىنا كوتەرىلگەن ادام تالاي دۇنيەنى كوزىمەن شالادى. الىسقا جولاۋشىلاپ كورمەگەن ادامعا، كوزى شالعان وسى دۇنيەنىڭ ءوزى دە جەتەرلىك سياقتى. ال، شوقان سياقتى جىراق جەرلەردى شارلاعان ادامعا، بەرتىنگى تۇستا كومكەرىلىپ تۇرعان اسپان كۇمبەزىنىڭ ار جاعىندا دا تالاي دۇنيە بارى ايان. سونى سەزەتىن شوقان، كەيدە، ويىننان بوساعان شاقتارىندا، قۇسمۇرىننىڭ تۇمسىعىنداعى بيىك شوقىعا شىعىپ، جان-جاعىنداعى كەڭ دالانى كوزىمەن اينالا شالاتىن ەدى. كوزى جەتكەن جەرگە دەيىنگى دۇنيەنى تاماشالاپ، جەتپەگەن جەرلەردى، كوزىن جۇمىپ جىبەرىپ كوز الدىنا كەلتىرەتىن ەدى، سوندا ونىڭ الدىنا، كورگەن جەرلەرى مەن ەلدەرىنىڭ بار بەينەسى، قاز-قالپىندا «مەنى كور، مەنى كور!» دەپ تىزىلە قالاتىن.
مىنە، ءقازىر، كۇيمە ىشىندە دە سولاي بولىپ جاتىر. كورگەن جەرلەرى، كورگەن ەلدەرى كوزدەرىن تارس جۇمسا عانا ەلەستەيدى دە، اشايىن دەسە، بۇلت بۇركەگەن ساعىمداي ىلەزدە جوق بولىپ كەتەدى.
شوقان ورىس پوسەلكەلەرىنىڭ كەيبىرىندە بولىپ كورگەن. سوندا ول، ءبىر قونۋعا ارەڭ شىداپ، قاسىنا ەرگەن كىسىلەردى ەكىنشى كۇنى ەرىكسىز اتتاندىراتىن. ونىڭ، ازىرگى ساناسىندا، شەتسىز-شەكسىز كەڭ دالادان ارتىق جەر جوق، ول دالادا سيرەي قوناتىن اۋىلداردان ارتىق ەل جوق.
اۋىل...
شوقاننىڭ ازىرگە جاقسى بىلەتىن اۋىلدارى: حان ورداسى مەن قاراشىلار. (وزگە اۋىلداردى جاقسى بىلمەيتىنى: شىڭعىس قايدا ساپار شەكسە دە، قاي اۋىلعا بارسا دا، ۇنەمى اق ۇيلەرگە عانا تۇسەدى. ولار بايلاردىڭ ۇيلەرى. شىڭعىس ورداسىندا عانا بولماسا، شىلعي اق ۇيلەر، قازاق اۋىلدارىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى. اۋىلداردىڭ ءبىرتالايى ءار ءتۇستى بوياۋمەن الاباجاق قىپ توقىعان ماتاداي: اق، اق الا؛ قوڭىر الا، قارا الا بوپ تۇرادى. شىڭعىستىڭ تۇسەتىنى، -اق ۇيلەر عانا.
وردا مەن قاراشى اۋىلداردى سالىستىرعاندا، ءبىرى — جۇماق سياقتى، ءبىرى — تامۇق سياقتى. بۇل، ەكى اۋىلدىڭ ۇيلەرىنىڭ ىشكى-سىرتقى كورىنىستەرىنىڭ بىرىنە-بىرى قاراما-قارسى تۇرۋىنان عانا ەمەس، سولاردى مەكەندەيتىن ادامداردىڭ تۇرمىس سالتىندا دا بىرىنە-بىرى قاراما-قارسى بولۋىنان: وردادا «نە كيەيىن، نە ىشەيىن، نە مىنەيىن» جوق، بۇلاردىڭ، ءبارى دە قاجەتتى مولشەردەن اسىپ توگىلىپ جاتىر، ال قاراشى اۋىلداعى ۇيلەردە، بۇلاردىڭ ءبارى دە جەتپەيدى، بارىندە دە تاپشىلىق، مۇقتاجدىق، قالتاقتاپ قانا كۇن كورۋشىلىك، ءبىرازى اشىعىپ وتىرۋشىلىق، كەيبىرى، اۋىر بەينەتتىڭ استىندا جانشىلىپ قالۋشىلىق!.. ورداداعىلار -قوجالار، قاراشىلار — قۇلدار، باستاپقىلارىن سوڭعىلارى اسىرايدى جانە تەگىن، سوندا دا ولارعا راحمەت جوق، «راحمەت» تۇگىل تەڭدىك جوق: تورەنىڭ كەز كەلگەنى قاراشىنىڭ كەز كەلگەنىن قورلاي، ساباي بەرەدى، كەيدە-جازىقسىز، ماسەلەن اق ناننىڭ ءۇيى، ول ءۇي كىمگە نە جازدى؟.. جازىعى-وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعۋى ما؟ كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، دامىلسىز تەرلەرىن توگىپ، اقىسىز-پۇلسىز قىزمەت قىلۋدا ما؟ وسىنداي «جازىق» بولا ما ەكەن؟.. تۇك تە جازىعى جوق قوي ولاردىڭ!.. ەندەشە نەگە قورلايدى ولاردى؟ نەگە ناشار حالدە ۇستايدى ولاردى؟ نەگە؟!..
وسى وي باسىنا ۇيالاپ بولعان شاقتا، شوقاننىڭ بىردە-اكەسىنە، بىردە-شەشەسىنە «نەگە بۇلاي؟!» دەگەنى بار. ەكەۋىنەن دە العان جاۋابى:
— ول ءتاڭىرى ءىسى، بالام. ءلاۋحول-ماحفۋزدا سولاي جازىلعان.
— ول نە؟ — دەپ سۇراعان شوقان، «ءلاۋحول-ماحفۋزعا» تۇسىنبەي. شىڭعىس تا، زەينەپ تە بىلگەندەرىنشە تۇسىندىرگەن شالا-پۇلا تۇسىنگەن شوقان:
— وندا، تەڭسىزدىكتىڭ ءتۇپ تامىرىن تاڭىرىدە بولعانى ما؟ — دەگەن.
— تەك، بالام، ولاي دەمە، كۇنالى بولاسىڭ، — دەگەننەن باسقانى ولار ايتا الماعان.
كۇيمە ىشىندە كوزىن جۇمىپ جاتقان شوقاننىڭ باسىن، وسى «نەگە؟» دەگەن سۇراۋ دا ءبىراز اينالدىردى. تەڭسىزدىك تۋرالى ءار ساققا جۇگىرگەن ويى، اقپان ءۇيىنىڭ توڭىرەگىنە ۇيىرىلە بەردى. شوقانعا بۇل ءۇيدىڭ ومىرىندەگى اۋىرلىقتاردىڭ ءبارى دە ايانىشتى. ءبىراق، «وتكەنگە سالاۋات، قالعانعا بەرەكەت» دەگەندەي، اقپان ءۇيىنىڭ وتكەنىن قايتارا الماۋ، شوقانعا تۇسىنىكتى. ول ۇيدە «قالعان» دەگەندەر-جايناق پەن ايجان. جانىنداي جاقسى كورەتىن، ەكەۋى ءبىر اسىقتىڭ الشىسى مەن تايكەسى سياقتاناتىن، «ءالشىسى-وزىم»، «تايكەسى-ول» دەپ سانايتىن، «ءومىر بويى دوستىق ءومىردى بىرگە كەشەمىز» دەپ سەنەتىن جايناقتان ايرىلدى. ويناپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرەۋىندە، ءجاي جورامالمەن جايناق شوقانعا:
— سەنى «وقۋعا بارادى» دەپ ەستيمىن، راس پا؟ — دەگەن.
— «قايدا» دەيدى؟ — دەگەن، كۇتپەگەن سۇراۋدى ەستىگەن سوڭ.
— «ومبىعا» دەيدى عوي.
— «نەگە» دەيدى؟
— قايدام، نەگە ەكەنىن؟ حان — اتاما قاراپ، «حان تۇقىمىنا ورىس وقۋى جاراسادى» دەپ ويلايدى دا جۇرت.
— ويلاي بەرسىن.
— سەن بارمايمىسىڭ؟
— نەگە بارام؟
— «اكەڭنىڭ جولىن قۋىپ» دەيدى دە.
— مەنىڭ جولىم، اكەمنىڭ جولى ەمەس، — دەگەن شوقان، بۇل كەڭەستى كەسىپ تاستاعىسى كەپ. — مەن ەشقايدا دا بارمايمىن.
وسىلاي كەسىلگەن بۇل كەڭەس، «شوقاندى اكەسى ومبىعا، ورىس وقۋىنا اپاراتىن بوپتى» دەگەن قاۋەسەتپەن قايتا جالعانىپ، شوقاننىڭ بارۋعا مويىنداي باستاعانىن بايقاعان جايناق:
— مەنى دە الا كەت، — دەگەن.
ودان بۇرىنعى ءبىر اڭگىمەدە، ەركەلەپ وتىرعان شوقانعا شىڭعىس:
— وقۋعا اپارام سەنى، اينالايىن، ومبىعا، ورىس وقۋىنا، — دەگەن.
— وندا، جايناقپەن بىرگە اپار! — دەپ قالعان شوقان.
— كورەرمىز، — دەي سالعان شىڭعىس.
سول كەڭەستىڭ ىشىندە زەينەپ تە وتىرعان. كەيىن، شىڭعىس شوقاندى ومبىعا الىپ كەتۋى انىقتالعاندا زەينەپ شىڭعىسقا:
— «اكەتەم» دەگەن سوڭ اكەتەسىڭ عوي، قاناشجاندى،-دەگەن، كوز جاسىن توگىپ وتىرىپ.-قۇداي اتا-باباڭنان بەرى بەت العان جاعىڭنان بۇرىلمايتىن سەنى، مەن قالاي بۇرام. ەركە بالا ەدى، جالعىزسىرايدى عوي، وندا...
— سوندا، نە قىل دەپ وتىرسىڭ ماعان؟ — دەگەن شىڭعىس.
— قىل دەيتىنىم: جايناق پەن ەكەۋى ەگىز قوزىداي تەل ءوسىپ ەدى، سونى قوسا اپارساڭ قايتەدى؟
شىڭعىس ويلانىپ قالعانداي از وتىرىپ:
— بولمايدى ول!-دەگەن كەسىندى داۋىسپەن.
— نەگە سۇلتان-اۋ؟
— قاسقىر مەن تۇلكىنى بىرگە وسىرمەيدى.
— ول نە دەگەن ءسوزىڭ؟
— قارا مەن تورە قاتار وقىسا، بىرىنە-بىرى جاۋ بوپ شىعا كەلەدى.
— قوي ويتپەس. وندايدى ەستىگەن جوقپىز عوي.
— سەن ەستىمەسەڭ مەن ەستىدىم. ايشۋاق حاننىڭ ۇرپاعى — بايماعامبەت تورەنى، اكەسى ورىنبورعا اپارىپ ورىس وقۋىنا بەرگەندە، قاسىنداعى قاراشىلارىنىڭ بىرى-وتەمىس دەگەن كىسىنىڭ ماحامبەت دەگەن بالاسىن بىرگە بەرگەن. ماحامبەت پەن بايماعامبەت تە ءبىزدىڭ شوقان مەن جايناقتاي ءبىر جىل تۋىپ، تاتۋ بوپ بىرگە وسكەن. اقىرىندا ەكەۋى بىر-بىرىنە كەلىسپەس دۇشپان بوپ، تايماننىڭ يساتايى دەگەن ادامعا قوسىلىپ، ماحامبەت بوكەي ورداسىنىڭ حانى — جاڭگىرگە دە، اق پاتشاعا دا قارسى شىعىپ، ۇلكەن قىرعىن جاساعان...
— استاپىرالدا! — دەدى مىنا حاباردان ۇرەيلەنگەن زەينەپ.
— «استاپىرالدا» بولسا، — سول. اقىرىندا ولار ءبىرىنىڭ باسىن ءبىرى العان. سونى بىلە تۇرا، مەن قاراشىدان وزىمىزگە جاۋ دايارلاي المايمىن.
بۇل سونىمەن بىتكەن. ومبىعا بارۋعا كونگەن شوقاننىڭ وزىنە دە «جايناقتى الا كەتسەك قايتەدى؟ دەگەن وي ورالعان. ول ويىن ەشكىمگە بىلدىرمەگەن سەبەبى، — ومبىعا بارۋعا كونگەنمەن، «وندا ۇزاق وقيمىن» دەگەن سەنىم شوقاندا جوق. ونىڭ ويى — «جاقسا قالام دا، جاقپاسا قاشىپ كەتەم». سوندىقتان ول، «الا كەتەم» دەپ جايناقتى جەلىكتىرمەدى.
جايناق قالىپ قويدى. جانە ول، — اكەسى دە، شەشەسى دە جوق بالا. سونداي جەتىمدەردىڭ تالايىنىڭ ازىپ-توزىپ كەتكەنىن كوردى. بۇنىڭ دا سويتپەۋىنە كىم كەپىل. ونىڭ بار سەنەتىنى -جايناقتىڭ پىسىقتىعى. ءبىراق، پىسىق بوپ قايدا بارادى، ءارى كۇن كورىسى جوق جارلىنىڭ بالاسى، ءارى جەتىم بالا!..
بۇل ويلار شوقاننىڭ باسىنا ەندى، كۇيمەدە كوزىن جۇمىپ جاتقاندا عانا كەلىپ، ەگەر ومبىدا قالىپ قوياتىن بولسا دا، ايجاندى شەشەسىنە تاپسىرۋ سياقتى، جايناقتى اكەسىنە تاپسىرۋ. ايجاننىڭ جەتىم قالۋىنا قايعىرعانمەن، بولاشاق تاعدىرىنا، شوقان ونشالىق كۇيزەلە قويمايدى، ول شەشەسىنىڭ «بولسىن، قاناشجان» دەگەن سوڭعى سوزىنە سەنىپ كەلەدى.
وسىنشا كوپ ويلاردىڭ شىرماۋىندا جاتقان شوقان، ءبىرازدان كەيىن قالعىپ كەتتى. ونىڭ وياۋداعى ويىنىڭ كوبى بىتىقى-شىتىقى تۇسكە اينالىپ، الدەنە كەرەمەتتەردىڭ اراسىندا، ول ارا-تۇرا ۇيقىسىراپ تا الدى.
شىڭعىستا دا ءۇن جوق، دراگوميروۆتە دە ءۇن جوق. شىڭعىستىڭ تولىپ جاتقان ويىنىڭ ءتۇيىنى بىرەۋ-اق: ەل اراسىندا، اسىرەسە، تورەلەر اراسىندا «حانداردىڭ اۋەلى دە — شىڭعىس اقىرى دا شىڭعىس» دەگەن ءسوز بار. «سوندا، — دەپ ويلايدى شىڭعىس، — مەن بولماعانمىن دا سول، اقىرعى شىڭعىس!». ويىن قاي ساققا جۇگىرتسە دە ۇرشىققا ورالعان جىپتەي، وسى تۇيىنگە ورالا بەرەدى...
دراگوميروۆتىڭ دە ويى ءوز توڭىرەگىندە. ونىڭ ارعى اتالارى نوۆگورود كنيازدارىنىڭ بىرەۋى بولعان. بەرگى ءبىر اتاسى — گاۆريل تەرەنتيەۆيچ دراگوميروۆ قاھارلى يۆانعا قارسىلاردىڭ بىرەۋى بولىپ، باسى بالتامەن شابىلعان. سونىڭ جولىن بالاسى جانە نەمەرەسى قۇشىپ، شوبەرەسى — نيكولاي اۆگۋستوۆيچ (ءبىز سيپاتتاپ وتىرعان دراگوميروۆتىڭ اكەسى) «جىندى پاتشا» اتانعان پاۆەلدىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىراي باستاعان سوڭ، سول كەزدە پاتشا ورداسىنىڭ قاسىنداعى سىبىرلىك كوميتەتتىڭ، پرەدسەداتەلى-كنياز الەكساندر يۆانوۆيچ چەرنىشيەۆتىڭ اقىلىمەن، ۆلاديۆوستوككە قىزمەتكە كەتكەن. سوندا ول، قيىر شىعىستىڭ سول كەزدەگى گەنەرال-گۋبەرناتورى اپوستول — مۋراۆيەۆكە جاعىپ، وڭ قولى بولعان. مۋراۆيەۆتىڭ اقىلىمەن نيكولاي تۇڭعىش ۇلى، ءبىزدىڭ گەرويىمىز — الەكساندردى سىبىردەگى ەڭ جاقسى وقۋ ورنى سانالاتىن قازاق-ورىستاردىڭ، وفيسەرلىك شكولاسىنا جىبەرگەن. ول پاتشا ۇكىمەتىنىڭ دە ونىڭ، ءبىر بولشەگى — سىبىرلىك كوميتەتتىڭ دە، روسسيانىڭ قاناتىن ورتا ازياعا جايۋ نيەتىنە كىرىسكەن كەزى. وسى نيەتپەن ومبىداعى وفيسەرلەر شكولاسىنىڭ قاسىندا «ازيالىق ءبولىم» دەگەن اشىلعان. وندا، «تۇرىك تىلدەس ەلدەردىڭ بارىنە ورتاق»دەپ تاتار ءتىلىنىڭ ساباعى بەرىلەدى ەكەن، ءمۇدارريسى — قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن — عايسا مۇحاممەد ۇلى بيكمەيەۆ. ول العاش مەدرەسەدە وقىپ تاتاردىڭ ءتىلىن جاقسى بىلۋمەن قاتار، اۋەلى — گيمنازيادا، ودان كەيىن — ۋنيۆەرسيتەتتە ورىستىڭ، اعىلشىننىڭ تىلدەرىن مەيلىنشە جاقسى ۇيرەنگەن.
الدەكىمدەردىڭ اقىلىمەن الەكساندر دراگوميروۆ ازيالىق بولىمگە تۇسەدى. سول جىلى، وسى شكولاعا شىڭعىس تا ءتۇسىپ، ەكەۋى كلاستاس بولىپ وقيدى، شكولانى بىرگە بىتىرەدى ونىڭ شىڭعىسقا جان اشىرلىق كورسەتۋى سودان.
كەنەسارىعا قارسى جورىقتا شىڭعىسپەن بىرگە بولعان دراگوميروۆ، ول جورىقتى ءتامامداعاننان كەيىن، بىرنەشە جىل ومبىداعى سىبىرلىك كورپۋستىڭ قىزمەتىندە ءجۇردى دە، سوڭعى جىلداردا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىنە اۋىسىپ، سىبىردەگى قازاق دۋاندارىنىڭ ىستەرىنە جۇمسالاتىن ينسپەكتور بولدى. بۇل قىزمەتكە تۇرعاننان باستاپ، اتالعان دۋانداردان ونىڭ ارالاماعانى جوق. كەيدە ول، كەيبىر ورىس ەكسپەديسيالارىنىڭ قۇرامىندا: تاشكەنتكە، قوقانعا بارىپ قايتقانى بار. سوندا، جولشىباي سىبىرگە جاتپايتىن قازاق اۋىلدارىندا دا بولعان. سونداعى ءبىر ادەتى، — تاتارشا جاقسى بىلگەنىمەن، قازاقتارمەن تۇسىنىسە الۋعا جاراعانمەن، قازاق قوعامىنىڭ ىشىندە، ءتىلىن تۇسىنبەگەن جانسىپ مەڭىرەيەدى دە قالادى. بۇلاي مەڭىرەيۋ، — دراگوميروۆتىڭ سۇيەگىنە بىتكەن قاسيەت. ول ءوز قوعامى — ورىس اراسىندا دا سۋىرىلىپ سويلەپ كورمەگەن، ىسىنە قاتىناسسىز سوزدەردى سيرەك جانە از ايتاتىن، شۇعىلدانعان جۇمىسىنا مىعىم، باسقا قاق-سوقپەن شارۋاسى جوق ادام. سوندىقتان دا، وقۋعا كىرگەن كۇندەرىنەن باستاپ، جاقىن جولداستارى ونى ءاجۋالاپ، اتىن «مولچالين» قويىپ العان. كەيىن بۇل اتقا ەزى دە داعدىلانىپ، باسپاسوزدەردە جاريالاعان كەيبىر ماقالالارىنا «مولچالين» دەيتىن پسيەۆدونيمدى قولداناتىن بولعان. قازاقتار قازاق ءتىلىن بىلە مە ەكەن؟» دەۋدىڭ ورنىنا «توبەسى جارىق ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن سويلەمدى قولدانادى. بۇل سويلەمنىڭ ماعىناسى نە ەكەنىن دراگوميروۆ بىلە تۇرا بىلمەگەنسىپ، «جانىنان ءتۇسىن بيلەپ سىر بەرمەگەن» دەپ اباي ايتقانداي، نە ايتقاندارىن اڭعارىپ وتىرعانىن كەسكىنىنەن بايقاتپايدى. ونى «قازاقشادان حابارى جوق» دەپ، ايتقىسى كەلگەندەرىن ىركىلمەي سوعا بەرەدى.
قازاق اۋىلدارىن وسىلاي ارالاۋمەن، دراگوميروۆ قازاق حالقىنىڭ وزگە ادىستەرمەن ەش ۋاقىتتا بىلە المايتىن تالاي قۇپيا سىرلارىن ءبىلىپ العان. ونىڭ ۇستىنە، كەز كەلگەن اۋىلدا قوناقتاعاندىقتان، تۇرمىس-سالتتارىنىڭ، وي-سانالارىنىڭ ادەت-عۇرىپتارىنىڭ كوپتەگەن بۇگە-شىگەسىن بايقاعان.
وسى بايقاۋلاردىڭ نەگىزىندە، قازاق ەلىنە دراگوميروۆتىڭ وزىندىك كوز قاراسى بار. الەكسەي ليەۆشيننىڭ «قازاق-قىرعىز وردالارىنىڭ تاريحى» دەگەن ءۇش تومدى كىتابىنان جانە باسپادان شىققان وزگە ماتەريالداردان بۇل ەل تۋرالى تولىپ جاتقان مالىمەت العانمەن، الەكساندر دراگوميروۆ، ءوز ويىندا دا ءبىرتالاي قورىتىندىلار جاسايدى.
ونىڭ ءبىرىنشى قورىتىندىسى: كوشپەلى حالدە ءجۇرىپ، كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ قورشاۋىندا وتىرىپ، بۇل — قازاق حالقى ەۆروپانىڭ بىرنەشە زور مەملەكەتى سياتىن وسىنشا كەڭ جەرگە قالاي يە بولىپ كەلگەن؟!.
ەكىنشى قورىتىندىسى: سول قازاق دالاسىنىڭ ۇشتەن ەكىسى سوڭعى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە، ەركىمەن روسسياعا باعىندى. ويتپەۋگە امالى جوق ەدى، كۇنگەيىندە-قوقان حاندىعى، شىعىسىندا — جۇڭگو مەملەكەتى كىجىڭدەپ دامىل بەرمەدى، ولاردان قۇتىلۋ ءۇشىن مىقتى مەملەكەتكە ارقا تىرەۋ قاجەت بولدى، ول — روسسيا. روسسياعا باعىنعالى قازاق ەلىنىڭ ءومىرى ءبىرسىدىرعى تىنىشتىقتا. سوعان قاراپ، كۇنگەي-شىعىس كورشىلەرىنەن ءالى دە تيىشسىزدىق كورىپ كەلە جاتقان قازاق ەلىنىڭ ءۇشىنشى بولشەگى — ۇلى ءجۇز دە «ساعان قارايمىز» دەپ، ورىستىڭ ومبىداعى ۇكىمەتىنە ەلشىلەرىن جىبەرە باستادى. ونىڭ دا روسسيا قاراماعىنا تەز كىرۋى داۋسىز.
ءۇشىنشى قورىتىندىسى: روسسياعا قاراعالى بەيبىتشىلىك ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانمەن، بۇل -«قازاق» دەگەن ەلدىڭ شارۋاسىن، مادەنيەتىن جاڭا، ەۆروپالىق توراپقا ءتۇسىرۋ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ويىندا ءالى جوق. بۇل ەلدىڭ شارۋاسى، ءالى ناتۋرالدىق كۇيدە. ال، مادەنيەتىنە كەلسە، قازاق ەلىنىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويىندا جاساعان اۋىز ادەبيەتى مەن مۋزىكاسىنان باسقا، ماتەريالدىق تۇرمىستا كيگىز ءۇي مەن سوعان لايىق كوشى-قون اسپاپتارىنان باسقا، كەڭ دالانىڭ ءار جەرىنە سيرەك شاشىراعان، اتاقتى ولىكتەرگە قالاعان تامدارىنان باسقا ەشتەڭەسى جوق. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ جاعدايىندا، بۇل قالپىمەن ەلدىگىن ساقتاي الا ما، بۇل قازاق؟ جوق، ساقتاي المايدى. ءوزىن ورىس اعارتۋشىلارىنىڭ بىرىنە سانايتىن دراگوميروۆتىڭ ويىنشا، قازاقتىق مادەنيەتتى ەل قاتارىنا قوسىلۋىنا جالعىز-اق جول بار، ول — ورىس وقۋى. ءبىراق، قالاي تۇسە الادى سول جولعا! كىم تۇسىرەدى ونى؟ بۇل سۇراۋىنا دراگوميروۆ جاۋاپ تابا المايدى. ونىڭ ويىنشا: بىرىندەپ بولسا دا، قازاق بالالارىن ورىس وقۋىنا بەرۋى كەرەك، تۇبىندە سولاردىڭ باسى قۇرالىپ قازاقتى ورىس وقۋىنا باستاۋى مۇمكىن. ءبىراق، بۇل دا وڭاي جۇمىس ەمەس سياقتى. قالاي وڭاي بولادى؟ قازاق اكىمدەرىنىڭ ىشىندە، از دا بولسا ورىسشا ءبىلىمى بار دەگەن شىڭعىستىڭ ءوزى، بالاسىن ورىس وقۋىنا، جاعدايىنىڭ ەرىكسىزدەۋىمەن ارەڭ اكەلە جاتىر! وزگەلەرگە نە جورىق؟..
ءتورتىنشى قورىتىندىسى: «قازاق» دەگەن حالىق، ءوز ماقالىن مىسالعا كەلتىرگەندە، «ىشكەن — ماس، جەگەن-توقتىڭ كەبىن كيىپ، مەيلىنشە ءجايىن، مەيلىنشە بەيعام جاتقان حالىق. ونىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ دۇنيە تانۋى، — ءوزىنىڭ تابيعاتتىق كەزىنىڭ كورگەن كولەمىندە، ياعني، جالپاق جازىق دالادا، ءارى كەتكەندە ون شاقىرىمنىڭ كولەمىندە. بۇل كولەمنىڭ ىشىندە، بىرىنە-بىرى ۇقساس اۋىلداردان باسقا ەشتەڭە جوق. قۇسمۇرىن ماڭايىنداعى ەڭ جاقىن بازار، ءجۇز ەلۋ شاقىرىمداي-باعلان سونىڭ وزىنە ءار اۋىلدان باراتىن ادامدار بىرەن-ساران عانا. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ، دۇنيەنىڭ كەڭدىگى يا تارلىعى تۋرالى ۇعىمىنا ءبىر مىسال: الدەكىم مەكەگە، حاجىلىققا بارىپ قايتادى، سول ادام ساپارىن سيپاتتاپ وتىرعاندا، اۋلىنان شىعىپ كورمەگەن بىرەۋ، — «ول — مەكەڭ، باعلاننىڭ ار جاعىندا ما، بەر جاعىندا ما؟» دەپتى. كوڭىل كوزىنىڭ اۋماعى وسىنشالىق تار قازاق، دراگوميروۆتىڭ بايقاۋىنشا، تىڭ جاتقان قۇنارلى توپىراق سياقتى، ەگەر ونى جىرتىپ تۇقىم سەپسەڭ، قانداي وسىمدىك بولسا دا قاپتان ونە كەتكەلى تۇر، ياعني — ءبىلىمنىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا قونا كەتكەلى تۇر.
بەسىنشى قورىتىندىسى: سىرتتان قاراعاندا، اۋىل اتاۋلىنىڭ ءبارى ءبىر قالىپتى سياقتى، ءبارىنىڭ دە كاسىبى مال باعۋ عانا، ءبارى دە وقىماعان نادان، ءبارى دە اۋلىنىڭ اينالاسىندا كورگەننەن باسقا دۇنيەدەن حابارسىز، ءبارى دە كۇندەلىك ومىرىنە بايلانىستى تىرشىلىكتەن باسقانى بىلمەيتىن، بىلەم دەپ تىرىسپايتىن بەيعام، ءبارى دە رۋشىل، تاعى تاعىلار... ال، ىشكى ومىرىنە ۇڭىلە قاراعان ءبىلىمدى كوزگە: بۇل ەلدە دە باي مەن جارلى بارى، بۇل ەلدە دە قوجا مەن قۇل بارى، بۇل ەلدە دە قاناۋشى ازشىلىق پەن قانالۋشى كوپشىلىك بارى، بۇل جاعىنان، قازاق قوعامىنىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ ءتۇرى باسقا بولعانمەن، مازمۇنى مادەنيەتتى قوعامداردىڭ، انىقتاپ ايتقاندا-ورىس قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگىنە ءدال كەلۋى كورىنە كەتەدى. تەك قانا ايىرماسى: قازاقتىڭ ۇستەم تابى، قاناۋ ادىستەرىن رۋشىلدىق جامىلتقىمەن بۇركەيدى دە، كەدەيلەرگە قانالۋدان قۇتىلۋ جولىنداعى كۇرەستەردى كورسەتپەي قويادى. وندا مىسالى، ساناسىز تۇردە بولسا دا، ورىس كرەستياندارى عاسىرلار بويى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان قاندى كۇرەس جوق. ءبىراق، سول كۇرەس، قۋراپ تۇرعان قامىسقا وت تيگىزسەڭ لاۋلاي جونەلۋى سياقتى، ەگەر تۇتاتىپ جىبەرەتىن ادام بولسا، لاپ ەتكەلى تۇر. ءبىراق كىم ونى تۇتاتاتىن جانە قاشان؟ ورىس كرەستياندارىنىڭ قاندى كۇرەستەرى ەشبىر ناتيجە بەرە الماي كەلە جاتقاندا، قازاق كەدەيلەرى قاندى كۇرەسكە اتتانا قالعاندا دا نە ناتيجە شىعارماق؟.. دراگوميروۆ بۇل سۇراۋلارىنا جاۋاپ تابا المايدى...
كۇيمەدەگىلەر وسىنداي ءار ويدا كەلە جاتىپ، قۇسمۇرىننان شاماسى جەتپىس-سەكسەن شاقىرىمداي بۋراباي كولىنە قالاي جەتكەنىن بىلمەي قالدى. حابارلارعا قاراعاندا ول ەكى ارادا ءبىرتالاي اۋىلدار وتىرۋعا ءتيىستى ەدى. جول-جونەكەي بايقاسا، ولار جوق. تەك، كەي جەردە، جۋىقتا عانا كوشكەن كەي اۋىلدىڭ جۇرتتارى عانا كەزدەسەدى. ولاي بولۋى شىڭعىسقا تۇسىنىكتى: تەپكەن تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان شاعىندا، «تۇسەر مە ەكەن؟» دەپ ۇمىتتەنىپ، جىراقتان جولىنا قوناتىن اۋىلدار، ەندى اعا سۇلتاندىقتان ءتۇسۋىن «باعى قايتقانعا» ساناپ، «كەسىرى تيمەسىن» دەپ جولىنان قاشقان!
— «دۇنيە» دەگەن وسىلاي! — دەپ قويادى، دەمىن سوزا الىپ، دىبىسىن سىرتقا شىعارعان شىڭعىس، الگى اۋىر ويلاردان باسى زەڭگىپ كەتكەن سوڭ، «ازداپ بولسا دا جەڭىلدەتەم بە» دەگەندەي...
باتىس جاعىن قورشاي قاراعايلى قالىق ورمان وسكەن بۋراباي كولىنىڭ ارناسى بيىك، اۋماعى ۇلكەن، سۋى جالتىر جانە تۇششى ەدى. (وندا ءقازىر قوستاناي وبلىسىنىڭ مەڭدىقارا اۋدانىنىڭ ورتالىعى — بوروۆوە سەلوسى، ورمان اراسىندا بۋراباي كۋرورتى بار). شىڭعىستىڭ اتتانار الدىندا ەستۋىنشە، بۇل كولدىڭ شىعىس جاق جالاڭ جاعاسىندا، ارعىننىڭ «شاقا» اتالاتىن رۋىنىڭ اۋىلدارى وتىراتىن. ونىڭ بيشىگەشتەۋ، بايسىماقتاۋ — تولەپ دەيتىنى شىڭعىسقا جامپاڭداپ، «سىباعاڭ» دەپ بىردە كۇنتيمەسكە — سەمىز تاي، بىردە قۇسمۇرىنعا — سەمىز قۇناجىن جەتەكتەپ بارعان بولاتىن. شىڭعىستى ول ۇيىنە شاقىرىپ كەلتىرە الماي جۇرەتىن.
«شاقا بۋرابايدا بولسا، تولەپ اۋلى دا سوندا بولار» دەپ شامالاعان شىڭعىس، بۇگىن تولەپ ۇيىنە قونۋ نيەتىندە كەلە جاتىر ەدى. ەندى قاراسا؛ شاقا دا جوق، تولەپ تە جوق. ءبارى -جۋىقتا عانا كوشىپ كەتكەن اۋىلدىڭ جۇرتى جاتىر. شاقانىڭ ادەيى قاشقانىن جورامالداعان شىڭعىس، دىبىسىن سىرتىنا شىعارا:
— قاپ، يتتەر-اي! — دەپ كىجىندى دە قويدى.
جان جوق بۇل جاپان-تۇزدە، ولاردىڭ كەزىنە جىراعىراق ءبىر جەردە شوقيىپ وتىرعان يت شالىندى. انىق يت، ءتۇسى اق. سول اراعا، اسپاندا شارىقتاعان ەكى قاراقۇس اينالا تۇيىلەدى دە، كەزەك-كەزەك تەمەن قاراي قۇلدىراپ، يتكە تايانا بەرىپ، قايتادان قايقايىپ، جوعارى شىعادى. يت سول كەزدە الدەنەلەردى جيناستىرىپ جانتالاسادى دا، قارا قۇستار شۇيىلسە، قايتادان شوقيا قويادى.
— جۇرتتا قالعان يت بولۋ كەرەك، — دەدى شىڭعىس. — جاقىندا كۇشىكتەگەن بولۋ كەرەك. قاراقۇستار سونىڭ جايىلىمداعى كۇشىكتەرىنە ءتۇيىلىپ ءجۇر، شەشەسى الدىرماي ءجۇر.
— كانە، اكە! — دەپ، شوقان جاتقان جەرىنەن باسىن كوتەرە تۋرا كەلدى. قۇسمۇرىننان شىققالى ونىڭ ءبىرىنشى رەت باس كوتەرۋى ەدى.
— انە! — دەدى شىڭعىس، بالاسىن كوڭىلدەندىرگىسى كەپ.
شوقان قاراعان شاقتا، قاراقۇستىڭ بىرەۋى تومەن قۇلدىراپ يتكە تايانىپ قالدى. ونىڭ ارتىنان ەكىنشىسى دە قۇلدىراپ كەلەدى. العاشقى قاراقۇس ءيتتىڭ ءوزىن سىپىرىپ اكەتكىسى كەلگەندەي، توبەسىنە تايانا، ءارى قاراي جەر باۋىرلاپ ۇشقاندا، قىلىعى وتكەن قاراقۇستى، ىزالانعان يت قۋا جونەلدى، سول كەزدە، ەكىنشى قاراقۇس تا باۋىرىمەن جەر سيپارلىق قيمىلدا كەلىپ، جوعارى قاراي قايقايا باستادى.
— ءىلدى! — دەدى شىڭعىس.
— نەنى؟ — دەدى شوقان.
— تەگى، كۇشىكتىڭ ءبىرىن.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— اياعىندا قارايعان بىردەمە كەتىپ بارادى.
سول كەزدە، قۋعان قاراقۇسى بيىككە كوتەرىلگەندە يت تۇرا قاپ، «كۇشىكتى ءىلىپ اكەتتى» دەگەن قاراقۇسقا اڭىرا قاراپ، از ۋاقىت تاعى دا، ماناعى ورنىنا قايتا شاپتى. ول جانتالاسقان قيمىلمەن تاعى دا الدەنەلەردى جيناستىرۋعا كىرىستى.
— عالامات بولدى-اۋ، مىنا كورىنىس! — دەدى شىڭعىس. — اناۋ يت، داۋدە بولسا جايىلعان كۇشىكتەرىن جيناستىرىپ، جەر وشاققا سالىپ ءجۇر. ودان قاراقۇس اكەتە المايدى. يت ەكەش -يت تە بالاسىن وسىلاي قورعاشتايدى، وزگەلەر قايتپەسىن؟!..
شوقان اكەسىنىڭ بەتىنە قاراسا، كوزدەرىندە جاس ىركىلىپ تۇر!
سول ساتتە اسپانعا ءبىراز بيىكتەپ بارعان قاراقۇستىڭ اياعىندا قارايعان نارسە جەرگە ءتۇسىپ كەپ كەتتى.
— تاستادى، كۇشىكتى! — دەدى شىڭعىس.
— نەگە؟ — دەدى كورىپ تۇرعان شوقان.
— اياعى سالبىراعان قۇس ۇزاق ۇشا المايدى. جانە قاراقۇس سياقتى ولىمتىكشىل قۇستار، شاماسى كەلگەن اڭداردى جەرگە جوعارىدان تاستاپ جىبەرەدى دە، جانى شىققان سوڭ عانا شوقيدى.
كۇشىك قاراقۇستىڭ تۇياعىنان تومەن قۇلدىراي بەرگەندە، يت بار پارمەنىمەن سولاي قاراي شاپتى. كۇشىكتىڭ تۇسكەن ورنى ءبىرتالاي جەر ەكەنى ءيتتىڭ شابىسىنان شامالاندى. اسپاندى بىرەر اينالعان قاراقۇس، جەرگە تۇسكەن كۇشىككە قاراي قۇلدىرادى. ءبىراق يت بۇرىن جەتتى دە، كۇشىكتى تىستەپ العان قيمىلمەن كەيىن قاشتى. قاراقۇس اسپانعا كوتەرىلىپ، ماناعى كۇشىك الىپ كەتكەن ورنىنا بەتتەدى.
— يت جەتكەنشە تاعى ءبىر كۇشىكتى اكەتپەسە نە قىلسىڭ اناۋ قاراقۇس، — دەدى شىڭعىس.
— وندا ءبىز قورعايىق. ايدا اتتاردى! — دەدى شوقان اباعا. ول شىڭعىسقا قاراپ ەدى «ايداساڭ اندا» دەگەندى ىمدادى.
از دا بولسا تىنىستاپ قالعان اتتار، دەلبە قاعىلعاندا جۇلقي جونەلدى. جەردە شاپقان يتتەن اسپاندا سامعاعان قاراقۇس «كۇشىكتەر بار» دەگەن تۇسقا بۇرىن دەڭگەيلەپ، تومەن شۇيىلە بەرگەندە:
— ايدا! — دەدى شوقان، اتتاردى جەلدىرىپ كەلە جاتقان اباعا.
ونىڭ ايداۋىن كۇتپەستەن، دەلبەنى قولىنان جۇلىپ اپ اتتاردىڭ قابىرعاسىنان قاعىپ-قاعىپ جىبەرگەندە، باسى ەركىن اتتار بار پارمەنىمەن شابا جونەلدى. ول ارانىڭ جەرى جارىق باستاۋ ەدى. سوعان اربالار توڭقىلداۋعا اينالعاندا، ۇشىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋعان شىڭعىس پەن دراگوميروۆ ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي الدى. اتتار ءتىپتى ەكپىندەپ بارا جاتقان سوڭ، باستارىق ىركۋ نيەتىمەن ابا دەلبەگە جارماستى.
ولار وسى ەكپىنمەن «كۇشىكتەر بار-اۋ» دەگەن تۇسقا تايانا بەرگەندە، دوڭعالاقتار ماناعىدان جامان سەكەڭدەپ، شابىستان جەلىسكە تۇسە باستاعان ەكى ات تا وماقاتا قۇلادى. كۇيمە توڭكەرىلىپ ءتۇستى. ۇستىندەگىلەر ۇشىپ كەتتى. كىندىگى بۋىلعان كۇيمەنىڭ الدىڭعى ەكى دوڭعالاعىن، جىعىلىپ وڭالعان اتتار، ۇرىككەن بەينەدە الا قاشپاق بولعاندا، قولى قارۋلى ابا دەلبەدەن ايرىلماي، ءبىراز جەر سۇيرەتىلىپ بارىپ توقتاتتى. كۇيمەلى ادامداردىڭ قيمىلىنان قاراقۇس، ءتۇيىلىپ كەلگەن بەتىنەن تايىپ، الدەقايدا شارىقتاپ كەتە باردى. يت بۇل كەزدە نىسانالى جەرىنە جەتىپ ۇلگەرگەن ەدى. اربادان اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇسىپ، بەت -تەرىسىن جەر جىرتىپ كەتكەن شوقان، اۋىرعان-ماۋىرعانىنا قاراماي، يت توقتاعان تۇسقا جۇگىردى. ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي قاتتى قۇلاعان. شىڭعىس پەن دراگوميروۆتىڭ دا بەت-اۋىزىن جەر جىرتىپ، دەنەلەرى اۋىرىپ قالعان ەكەن. شىڭعىس اياق جاعىنان مەرتىككەن دە سياقتى، ءبىراق ونى ەلەر ۋاقىت جوق. «دراگوميروۆ تە ءسويتتى مە؟» دەگەن قاۋىپپەن، قۇلاعان جەرىنەن قوزعالۋعا تالپىنعان جولداسىن دەمەي بەردى. ونىڭ دا دەنەسى اۋىرسىنىپ قالعانمەن، ەش جەرىنە زاقىم تۇسكەن جوق ەكەن...
بۇل وقيعانىڭ سەبەبى بىلاي بولعان ەدى. ماڭايداعى ەلدەردىڭ ءبارى كوكتەمىن وسى ارادا وتكىزەتىن ەدى دە، ەگەر جىل جاعدايى جاقسى بولسا، ءبىرازى جاز ايلارىندا قالىپ قويىپ، الىستاعى جايلاۋعا باي اۋىلدار عانا كەتەتىن ەدى. وتكەن كوكتەمدە وتە تاقىرشىلىق بولىپ، جاڭبىر تامباي قويعان سوڭ، ەل بۇنداي حالدە قولداناتىن داعدىسىمەن، بارلىق اۋىل وسى اراعا جينالىپ، ءۇي باسى قوي شالىپ تاساتتىق بەرگەن. ءبارىن قوسقاندا سانى جۇزدەن اسقان قويلاردىڭ ەتى وسى ارادا قاز-قاتار قازىلعان جەر وشاقتارعا اسىلعان... اتتاردىڭ كيلىككەنى وسى جەر وشاقتار دا. ەكپىنىمەن قالىڭ جەر-وشاقتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتكەن سوڭ، اتتاردىڭ دا، اربانىڭ دا قۇلاماۋى مۇمكىن ەمەس...
— قايتا قۇداي ساقتادى، — دەدى شىڭعىس، جەر وشاق اراسىنان كۇيمە شىعارىلىپ، اتتار جەگىلىپ دۇرىستالعان شاقتا،-مىنالار ءولتىرىپ جىبەرەتىن ورلار عوي. جەگىنىمەن اتتار دا امان، ءوزىمىز دە امان. بۇل ءبىر ۇلكەن ولجامىز بولدى.
شوقان يت توقتاعان تۇسقا جاقىنداسا، جەر وشاق ىشىنەن قىڭسىلاعان كۇشىكتەردىڭ دىبىسى ەستىلەدى. شوقان وعان ۇڭىلەيىن دەسە، ەرنەۋىندە شوقيىپ وتىرعان، ەمشەكتەرى سالاقتاعان، ءىرى دەنەلى، قارا قۇلاق اق قانشىق «جولاما!» دەگەندەي ىرىلدادى. جەر وشاق ىشىندە: كوزدەرىن اشقان، باۋىرلارىمەن سىرعىرلىق قانا كۇشتەرى بار، ۇرگەن قۋىقتاي تومپيعان جەتى-سەگىز سەمىز كۇشىك، ءبىرىن-بىرى باسىپ قيمىل ۇستىندە؛ قيمىلسىز جالعىز-اق كۇشىك جاتىر، ءۇستى-باسى قان. تەگى ول، قانشىقتىڭ قاراقۇستان ايىرىپ العان بالاسى بولۋ كەرەك. ول ءولىپ قالعانعا ۇقسايدى. ءتىرى كۇشىكتەر ەركىنە كەتۋگە تىرىساتىن سياقتى. ولار شۇقىرى تەرەڭ جەر وشاقتان شىعا الار ەمەس. شەشەسى ولاردى جايىلىمعا جەر وشاقتان اۋزىمەن تاسىپ شىعاراتىن بولۋ كەرەك، سەبەبى-تاراققۇيرىق، تىشقان سياقتى جەمتىكتەرىنىڭ قالعان-قۇتقان بىردەمەلەرى جەر وشاقتىڭ سىرتىندا. ەمشەكتەرىنە قاراعاندا، قانشىق ءسۇتتى سياقتى. سوعان قوسا، جەمنەن دە تارىقتىرماۋدان بولۋ كەرەك كۇشىكتەر اسا سەمىز...
وسى جايلارىن بايقاعان شوقان، كۇشىكتەردى ۇستاپ كورۋگە قىزىقتى. ءيتتىڭ ۇستاتار ءتۇرى جوق. جەممەن الداۋعا، قالتاسىندا ەشتەڭە جوق. سوندىقتان يتكە جىلى ۇشىراۋمەن بويىن ۇيرەتكىسى كەلگەن شوقان كۇشىكتەرىنە-بىر، ءبۇعان-بىر، كەزەك-كەزەك قاراپ، شوقيعان ورنىنان تىرپ وتپەگەن قانشىققا:
— كۇشىم، كۇشىم!-دەپ ەدى، ول سۋىق ءتۇسىن وزگەرتپەدى. كۇيمەدەگىلەرگە قاراسا-اتتاردى سابىرمەن اياڭداتىپ، بەرى بەتتەپ كەلەدى. ولار تايانعاندا جەر وشاققا ۇڭىلگەن بەينەدە تۇرا بەرۋدى «ەركەكتىگىنە» نامىس كوردى دە، «قاپپاس» دەگەن ۇمىتپەن، دەنەسىن ەڭكەيىپ، وڭ قولىن جەر وشاقتىڭ ىشىنە سوزا بەردى. ويى جەر وشاقتاعى كۇشىكتەردىڭ ىشىنەن شەشەسىنە اۋماي تارتقان بىرەۋىن كوتەرىپ الۋ. سول كۇشىككە قولى تيە بەرگەندە، ءيتتىڭ ارس ەتە تۇسكەنىن ەستىدى. جالت قاراسا قارىنان قاپسىرا قاۋىپ قالعان ەكەن. شوشىنعان شوقان قولىن جەر وشاقتان جۇلىپ العاندا، يت قارىن اۋزىنان بوساتتى دا، «ۇمتىلساڭ تاعى قابام» دەگەندەي ەرە تۇرعان قالپىندا قاتتىراق ىرىلدادى. شوقان جاسقانىپ شەگىنە بەردى.
ءيتتىڭ شوقاندى قاپقانىن كورگەن شىڭعىس، جەر وشاققا تايانا، قولىنا قىنابىنان سۋىرعان قىلىشتى جارقىلداتا ۇستاپ كۇيمەدەن قارعىپ ءتۇستى دە قانشىققا ۇمتىلدى. ول تايىپ كەتتى. ءبىراق الىستاماي اناداي جەرگە باردى دا ەتپەتىنەن جاتتى. شىڭعىس شوقاننىڭ يت قاپقان قولىن قاراسا، جەڭىنىڭ ىشىنەن قان سورعالاپ تۇر. جەڭىن ءتۇرىپ قاراسا، قارىنىڭ بۇلشىق ەتىنە نەداۋىر جارا ءتۇسىپتى...
— تەك، ساۋ يت بولعاي دا، — دەدى سول شاقتا قاستارىنا كەلگەن دراگوميروۆ.
— ەندى قانداي يت دەپ ويلايسىز؟ — دەدى شىڭعىس.
— قايدام، — دەدى دراگوميروۆ، — ايدالادا جالعىز قالۋىنا قاراعاندا، قۇتىرعان يت بولماسا؟..
شىڭعىستىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. دراگوميروۆ شوقاننىڭ ءبىر جەڭىن تۇبىنەن جىرتىپ اپ، جاراسىن تاڭۋعا كىرىستى. ونىڭ قولىنداعى بار ءدارىسى سپيرت. ازداپ ىشەتىن داعدىسى بار ول، كومانديروۆكاعا شىققاندا، «فرانسۋزدىق» دەپ اتالاتىن ۇلكەندەۋ ءبىر شىنى فلاكونعا سپيرت تولتىرىپ الا شىعاتىن دا، وڭاشا جەرلەردە، سۋعا قوسقان ءبىر ريۋمكاسىن قاتىپ قوياتىن.
دراگوميروۆ كىشكەنە قول ساكۆوياجىنان سول فلاكوندى الدى دا، تۇبىندە قالعان از عانا سپيرتكە شوقاننىڭ جىرتىپ العان جەڭىن مالشىپ، جاراسىن بايلادى. سپيرت جارانى ۋداي اشىتىپ جىبەردى. ءبىراق شوقاندا شىداماۋعا امال جوق «قۇتىرعان يت» دەگەننىڭ نە ەكەنى ءمالىم ىلگەرىرەك ۋاقىتتا ءوز ءۇيىنىڭ ءبىر ءيتى قۇتىرىپ، سونىمەن تالاسقان يتتەردىڭ ءبارى قۇتىرىپ، ولار قاپقان مالدار دا قۇتىرىپ،... ءبىر جاز سول ماڭايداعى ەل قوس — ۇرەيدەن الەك-شالەك بولعانى بار... ايتەۋىر ادامدار امان... اقىرى، باعلاننان دارىگەر كەلىپ، سول ماڭايداعى اۋىلداردىڭ يتتەرىن، بەكىنىس سولداتتارىنا تۇگەل اتقىزىپ، «ءقاۋىپتى-مىس» دەگەن مالداردى دا اتقىزىپ، «قۇتىرعان يتكە جولاپتى-مىس» دەگەن بىرەۋلەردى بىرەر اي بەكىنىسكە قاماپ، ەلدىڭ قۇتىن ۇشىرعان... سول وقيعانى كوز الدىنان وتكەرگەن شوقان، «قاپقان يت قۇتىرماعان بولعاي دا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن سوڭ قالاي قورىقپاس؟!. شىڭعىستا دا بۇل سوزدەن زارە جوق...
— مىلتىق قايدا؟ — دەدى شىڭعىس اباعا.
— كۇيمەدە، — دەدى ابا.
— اكەل، تەز!
— ونى قايتەسىڭ؟ — دەدى شوقان.
— اتۋ كەرەك، ءيتتى دە، كۇشىكتەرىن دە.
— ونىڭ نە پايداسى بار، اكە؟ — دەدى شوقان، — قۇتىرعان يت بولسا، مەن ءبارىبىر جىندانام.
— استاپىراللا، ايتا كورمە، قاناشجان! — دەدى شىڭعىس ۇرەيلەنە ءتۇسىپ.-اكەلشى، مىلتىقتى! — دەدى شىڭعىس اباعا، — بولشى تەز!..
ابا دا اتتاردىڭ باسىن دراگوميروۆكە ۇستاتىپ، ءوزى كۇيمەدە جاتقان مىلتىقتى الىپ شىڭعىسقا ۇسىنا باستاعاندا، شوقان قولىنان جۇلىپ الدى.
— قۇتىرعان يتتەردى كوردىك قوي، — دەدى ول، تاڭدانا قاراعان اكەسىنە. — يت تۇگىل، قۇتىرعان ەشكىلەر مەن قويلاردى دا، تۇيەنى دە كوردىك. ەس بولا ما ولاردا؟ كورىنگەن نارسەگە كيلىكپەي مە؟ ال مىناۋ يتتە ەس بار. ەس بولماسا ول كۇشىكتەرىن وسىنشا قورعاماس ەدى!..
— ويعا سيادى، — دەدى دراگوميروۆ.
شىڭعىستىڭ الگىندە وتقا قىزعان قورعاسىنداي بالقىپ قالعان قورقىنىش سەزىمى، بالاسىنىڭ سوزىنە جانە دراگوميروۆتىڭ ول ءسوزدى قولداۋىنان ازداپ توبارسىعان سياقتاندى...
— كەتتىك! — دەدى شوقان كۇيمەگە بەتتەپ، — قايتەمىز ءتيىپ؟ بەيشارالار كۇنىن كورسىن!..
ولار جونەپ كەتتى. ولاردىڭ بەتى-باعلان. بۇل ارادان ول الپىس-جەتپىس شاقىرىمداي. ورتا جولدا «تەڭىز» اتالاتىن، سۋى ساۋمالداۋ، ۇزىن تۇرقى جيىرما شاقىرىمداي كولدەنەڭى-ون شاقتى شاقىرىمداي، جيەك جاقتارى دىراۋ قالىڭ قامىسپەن كومكەرىلگەن، ورتاسى جالتىر، قانشاما قۇرعاقشىلىق جىل بولعانمەن، وزگە كولدەر تارتىلعانمەن، بۇل تارتىلمايتىن، تەرەڭ سۋى ولقىلانبايتىن كول بار، «ءىشى — بىقىعان بالىق» دەسەدى، «شاباق پەن شوراعايدان باستاپ، شورتان مەن جايىنعا دەيىنگى بالىقتاردىڭ ءبارى تۇگەل» دەسەدى جانە «قانشا اۋلاسا دا تاۋسىلمايتىن مول» دەسەدى. بۇل كولدىڭ جاعاسىنان قىسى-جازى بالىقشى ۇزىلمەۋىن شىڭعىس تا، شوقان دا بىلەدى. انە ءبىر جىلدارى توبىل جاعاسىنداعى كەڭارالدا وتىرعان احمەت جانتۋرين شىڭعىستى قوناققا شاقىرعاندا شوقاننىڭ ەرە كەلۋى جوعارىدا ايتىلعان. سوندا جانتۋرين قوناقتارىنا كورسەتكەن وزگە سىي-سيپاتتارىنا قوسا، تەڭىزدەن تۇزداماعان جاس بالىق الدىرىپ، پىسىرگەن تۇردە دە، قۋىرعان تۇردە دە جەگىزگەن. بالىقتاردىڭ سونداعى تاتىمدى ءدامى اۋزىنان كەتپەگەن شوقان ۇيىنە قايتقان سوڭ، ماڭايداعى كولدەر مەن وزەندەردەن وقتىن-وقتىن بالىق اۋلاتىپ جەيتىن. ءبىراق تەڭىزدىڭ بالىقتارى ولاردان باسقا ما، الدە ءۇيى بالىقتى پىسىرە بىلمەي مە،ء-وزى اۋلاتقان بالىقتاردىڭ ەشبىرىنە اۋزى تۇشىمايتىن. تەڭىزدىڭ بالىعىنا قۇمارتتى. وسى تەڭىز جولدا ەكەنىن ەستىگەن شوقان:
— سوعامىز با، بالىقشىلارعا؟ — دەپ سۇرادى اكەسىنەن.
— ەگەر بولسا.
— نەگە بولمايدى؟
— قايدام. جىل جاعدايى اۋىرلاۋ عوي.
— بولسا سوعامىز با؟
— جول بالىقشىلاردىڭ بالاعاندارىن جيەكتەپ وتەدى، — دەدى ابا.
— وندا سوعامىز، — دەدى شىڭعىس. ونىڭ ويى ەگەر بالىقشىلار بولسا، بالىقتارى بولسا، تەز استىرىپ جەپ، بۇگىن باعلانعا جەتىپ قونۋ.
شىڭعىستىڭ بۇل ويىن «قۇداي» قوش كورمەدى.
ولار بۋراباي كولىنەن اتتانعاندا، كۇن باتىسقا قاراي ەڭكەيىپ قالعان ەدى. ەرتەدەن بەرى اسپان اشىق تا. اۋا ازداپ جەلكەمدەۋ دە. كولدەن ۇزاي بەرگەندە، اسپاننىڭ جەل جاعىنان جۇدىرىقتاي قارا بۇلت تۇيىلە قالدى دا، ىلەزدە جالپايىپ اپ، اسا سۋىق تۇسپەن جولاۋشىلارعا قاراي بەتتەدى.
— اناۋ ءبىر بۇلت پالەگە شىقپاسا نە قىلسىن؟ — دەدى ابا، بۇلتتى قاسىندا وتىرعان شوقانعا قولىمەن نۇسقاپ.
— نەگە؟ — دەدى شوقان.
— وسىنداي بۇلت توپەسە جامان توپەۋشى ەدى.
— نە قىلادى توپەپ؟
— ايتا كورمە، قاناش. جاۋسا جامان جاۋادى بۇنداي بۇلت. شەلەكتەپ توگە سالادى.
— توگە بەرسىن.
— ولاي دەمە، قاناش. جەرى جامان بۇل ارانىڭ، — شاقاتتى قۇرت-كەسەك اربانىڭ دوڭعالاعىنا ورالعىش كەلەدى، ورالسا — تىرپ ەتكىزبەي قويادى، ونداي حالىندە اربالى تۇگىل سالت ات تا اياعىن ارەڭ الىپ جۇرەدى، جاياۋ كىسىنىڭ تابانىنا جەلىمدەنىپ جۇرگىزبەي قويادى. ول بولا قالسا، بۇگىن باعلان تۇگىل، تەڭىزدەگى بالىقشىلارعا دا جەتە المايمىز.
— تىقىلداماي اتتاردى ايدا، — دەدى، ابا ايتقان جاعدايدى جاقسى بىلەتىن، ءبىراق ونىڭ شەشەنسۋىن ۇناتپاي قالعان شىڭعىس. — بۇنداي وتكىنشى نوسەردىڭ اۋماعى تار بولاتىن، مۇمكىن ءبىز قاشىپ ۇلگەرەرمىز.
ابا اتتاردى پارمەندەتە جونەلدى. ءبىراق قاشقان ولاردى قۋعان بۇلت قۇتقارمادى.
الدىمەن بۇلاردى اسپاننىڭ تەڭ جارىمىن شىمقاپ ۇلگەرگەن قاپ-قارا ءتۇستى بۇلتتىڭ داۋىلى قۋىپ جەتتى. جەردىڭ قالىن، قىرتىسىن قوپارىپ كەلە جاتقانداي، وسىمدىگى، توپىراعى ارالاسقان قالىڭ قارا كورپەنى جەلكىلدەتىپ اكەلگەن قالپىندا، داۋىل جولاۋشىلاردىڭ ۇستىنە جابا سالدى. دۇنيە كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاپ-قاراڭعى بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە سۇراپىل جەل ىسقىرا، ۇيىرىلە سوققان ول داۋىلدىڭ قالىڭ، قارا كورپەسىنە ورالىپ دەمدەرىن ارەڭ الۋعا اينالعان جولاۋشىلاردى، شىمقاي، تۇنشىقتىرا ءتۇستى، ونىڭ ۇستىنە-دەنەلەرىن وراي بۇرقىراعان قويۋ شاڭ دەم تارتسا-تاناۋىنا تىعىلىپ، ودان قاقالىپ ولەتىن بولعان سوڭ، جولاۋشىلار مۇرىندارىن الاقانىمەن باسىپ، تىنىستى ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان الدى، ونىڭ ۇستىنە قويۋ شاڭ كوزگە تىعىلىپ، جاسقانعان، تۇيىلگەن قاراشىقتى اشتىرماي، جولاۋشىلار اشىعان كوزدەرىن ۋقالاۋمەن الەكتەندى، ونىڭ ۇستىنە داۋىل مىڭ سان قاسقىردىڭ قوسىلا ۇلىعانىنا ۇقساپ، شۋى قۇلاقتى كەرەڭ عىپ جىبەردى... اتتار دا شاڭنان قۇمىعىپ كەلە جاتقان قالىپتارىن ءبىلدىرىپ ءالسىن-السىن قاتتى پىسقىرىنا بەرەدى... جۇرىستەرى تىڭ...
بۇل پالەدەن بوي تاسا بولعىسى كەلگەن جولاۋشىلار، العاش كۇيمەنىڭ شاتىرىن كوتەرتىپ، ءوڭىرىن جاپقىزىپ ەدى، داۋىل وعان ەرەگىسكەندەي، كۇيمەنى توڭكەرىپ تاستايتىن قالپىن كورسەتتى، كۇيمە بىرەر رەت اۋدارىلىپ بارىپ ارەڭ وڭالدى، جولاۋشىلار اۋىپ قالا جازدادى. سول كەزدە، داۋىل باستالعالى كۇيمە ىشىنە تىعىلىپ كەلە جاتقان شوقان، ءوڭىردىڭ ەتەگىنەن زىپ بەرىپ شىقتى دا، دەلبە ۇستاپ وتىرعان ابانىڭ بەلىنەن قۇشاقتاي وتىرا كەتتى.
— اشايىق شاتىردى! — دەدى شىڭعىس سول كەزدە داۋىل كەلگەن اۋىلداردا، قازاقتاردىڭ «ءۇي ىشىنە جەل قامالمايدى» دەپ، تۇندىكتەرىنىڭ ىق جاق بۇرىشتارىن ازداپ اشىپ قوياتىنى ەسىنە ءتۇسىپ.
شاتىرى مەن ءوڭىرى اشىلعان سوڭ، كۇيمە ونشالىق تەڭسەلە قويعان جوق. ءبىراق ىسقىرا سوققان داۋىلدىڭ جولاۋشىلاردى مازالاۋى بۇرىنعىسىنان كەم ەمەس. شىڭعىس شوقاننىڭ وتىرعان جەرىن ورنىقسىز كورىپ، كۇيمە ىشىنە شاقىرىپ ەدى، ول ەستىمەگەن بولىپ وتىرا بەردى دە، اكەسى:
— «بەرى كەل!» دەدىم عوي! — دەپ اقىرا شاقىرعاندا.
— ماعان وسى ارا قىزىق، — دەگەننەن باسقا جاۋاپ قاتپادى.
دراگوميروۆتە ادەتتەگى قالپىنداي ءۇن جوق. ول جەڭسىز جامىلتقىشىنىڭ جالباعايىن باسىنا بۇركەنىپ، الدىڭعى جاعىنىڭ باۋىن بۇرىستىرە، يەگىنەن بايلاپ العان، «ءوزىم ءۇشىن» دەپ، ازداپ ولەڭ جازاتىنى بار جانە ولەڭدەرىن كوبىنەسە «تابيعات ليريكاسى» اتالاتىن تاقىرىپتارعا ارنايتىن ول، بۇرىن كورمەگەن مىنا داۋىلدان اقىندىق اسەر الىپ، ەندى سونى قاعازعا قالاي ءتۇسىرۋدىڭ قامىن ويلاپ كەلەدى. ول ولەڭنىڭ ءبىرىنشى شۋماعىندا «ليرا» مەن «بۋريا» دەگەن سەزدەردى ۇيقاستىرماق. ءبىراق، قاي جولداردا، قاي سوزدەردىڭ تىزىمىندە؟..
«داۋىل بولماي جاۋىن بولمايدى» دەيدى قازاق. سونىسى راسقا كەلگەندەي، بۇرقانعان داۋىل ءبىرازدان سوڭ باسەڭدەدى، قارا شاقى ىققا، الىسقا جونەي باستادى.
— اللا، وسىنداي دا داۋىل بولۋشى ما ەدى؟! — دەمىن ەندى عانا دۇرىس الا باستاعان شىڭعىس. — وسى دالادا تۋىپ وسكەن ادام بولعانىممەن، — دەدى ول، بەتىن دراگوميروۆكە بۇرىپ، — مىناداي داۋىلدى كورگەن ەمەن.
— قىزىق جانە كەرەمەت داۋىل! — دەدى دراگوميروۆ، ىشتەي ولەڭ قۇراستىرىپ وتىرعان ويى ءبولىنىپ كەتىپ.
ودان ءارى تىلدەسۋگە، الدى سيرەپ، ارتى قالىڭداي كەلىپ قالعان جاڭبىر مۇرشا بەرمەدى. ەندى شاتىردى كوتەرىپ، ءوڭىردى جابۋعا تۋرا كەلدى.
جەردى جارعانداي شاتىرلاي، نايزاعايلارىن جارقىلداتا كەلگەن جاڭبىردىڭ توپەۋى سۇمدىق. شاتىردىڭ توبەسىنەن قۇيعان سىبدىرىنا قاراعاندا، تامشىلاپ ەمەس، شەلەكتەپ توگىلىپ جاتقان سياقتى. سوندىقتان دا ابامەن قاتار وتىرعان شوقان دەنەسىنە سۋ ءوتىپ باراتقاننان كەيىن، ەشكىم شاقىرماي-اق توبەسى جابىق كۇيمە ىشىنە سىمپ بەرىپ كىرىپ كەتتى. ابا جاڭبىرعا ونشا مازاسىزدانا قويعان جوق. ول اتتانار الدىندا بۇرىنعى داعدىسىمەن، قويدىڭ جۇنىنەن قالىڭ توقىلعان، دەنەسىن مول ورارلىقتاي كەڭ عىپ تىكتىرگەن شەكپەنىمەن، سول توقىمادان جاستاقتان جالباعايىن استىنا تاستاي بەرگەن. ولاردى كيىپ السا، جاڭبىر تۇگىل، توبەسىنەن تەڭىز قۇلاسا دا سۋ وتپەيدى...
نوسەر تىم قاتتى جانە ۇزاق قۇيدى. كەڭ دالانى ول كولكىگەن سەلگە اينالدىرىپ جىبەردى. مانا ابانىڭ ايتقانى راسقا شىعىپ، سۋدان ىرىگەن قۇرت-كەسەك بالشىق، اتتاردىڭ اياعىن دا، اربانىڭ دوڭعالاقتارىن دا جۇرگىزبەۋگە اينالدى. اشىقتاعى ابا كورىپ كەلە جاتىر، جول تورابىمەن جۇرەيىن دەسە، بەتىندە سۋ كولكىگەن سازدان اتتار تايعاناقتاپ اياق باسا المايدى، ولاي ايداي بەرسە جىعىلاتىن تۇرلەرى بار، جولدىڭ جيەگىنە شىعايىن دەسە، اششىلى توپىراقپەن جەنتەكتەلگەن ءشوپ اتتاردىڭ تۇياعىنا، اربانىڭ دوڭعالاقتارىنا جابىسقان قالىپتارىنان ايرىلمايدى. سوندا دا ىلگەرى تىرمىسقان اتتاردىڭ اياعىنا جابىسقان ساز، كەيدە وت ورنىنداي ۇلكەيىپ، جانۋارلار قانداي قيمىلمەن ىلگەرى ۇمتىلسا دا تۇسپەيدى، دوڭعالاقتارعا ورالعان ساز اينالدىرماي تاستاپ، ولار اتتاردىڭ كۇشىمەن، شانانىڭ تابانىنداي سۇيرەتىلەدى...
سونداي جاعدايدا اتتاردى ايداپ قيناۋدان شىعار ناتيجە جوعىن كورگەن ابا «تىر-ر-ر-ر» دەگەن دىبىس شىعاردى دا، دەلبەنى دەمەي تارتتى. بىلاي دا توقتاۋدىڭ امالىن تابا الماي كەلە جاتقان اتتار تۇرا قالىستى. جاڭبىر ءالى توپەپ تۇر.
— نە بولدى؟ — دەدى كۇيمە ءوڭىرىنىڭ ەتەگىن اشقان شىڭعىس، كۇيمە الدىنا جەرگە تۇسە بەرگەن اباعا:
— اتتار دا، اربا دا جۇرە الماي قالدى، حان-يەم.
— نەگە؟
— سازدان.
دارەت سىندىرعىسى كەپ كەلە جاتقان شىڭعىس اربادان جەرگە ءتۇسىپ بايقاسا، اتتاردىڭ اياقتارىنا سازدىڭ جابىسۋ ءتۇرى ىشىنە تولتىرا نارسە سالعان ءبىر-بىر ۇلكەن قاپتى كيگىزىپ قويعانداي، دوڭعالاقتارعا ورالعان قالىڭ ساز، كۇيمەنىڭ استىن تىرەپ تۇر.
كۇيمەدەن دراگوميروۆ تە، شوقان دا ءتۇستى. اتتاردىڭ، كۇيمەنىڭ حالدەرىن ولار دا كوردى. كەلگەن بەتتەرىنە قاراسا، دوڭعالاقتار سۇيرەتىلگەن جەردىڭ قويمالجىڭ سازى، جەردىڭ سوقامەن جىرتقان قىرتىسىنداي ايعىزدانا ءتىلىنىپ جاتىر!.. سولاردى كورگەن شىڭعىس قاباعىن قارىس جاپقان كەسكىنمەن:
— ءاي، قىرسىق شالعان قۇداي-اي! بەت قايتقان شاقتىڭ بارلىق ءىسى دە وسىلاي بولاتىن ادەتى! — دەدى.
— تەگى جۇرە الماسپىز، مىنا تۇرمەن، — دەدى دراگوميروۆ.
— بالىقشىلارعا جەتە المايمىز با، اكە؟ — دەدى، بار ويىندا بالىق جەۋ عانا كەلە جاتقان شوقان اكەسىنە جاقىنداپ.
— بالىقتى ايتادى عوي، ءتايىرى! — دەدى شىڭعىس بالاسىنا جەكىپ، — «وسى ارادان قوزعالا الامىز با؟» دەسەيشى، بۇگىن.
— قوزعالماساق قونارمىز، — دەدى شوقان، ەرەگىسكىش مىنەزى ۇستاي قاپ.
جولاۋشىلار دارەت سىندىرىپ بولعانشا، جاڭبىر تولاستاۋعا اينالدى. بۇلتتىڭ كوبى العا قاراي اۋدى. تارسىل-گۇرسىل باسەڭدەپ، جارق-جۇرق ىلگەرى قاراي سوزىلدى.
— ەندى قايتەمىز؟ — دەگەن شىڭعىسقا.
— اتتاردىڭ اياعىن، دوڭعالاقتاردى سازدان — دەدى ابا، — ايتپەسە ولار قوزعالا المايدى. ءبىراق ءبىز ەندى ءبارىبىر جول تورابىن قۋا المايمىز. جاڭبىر ازايعانمەن، ميى شىققان ساز، ءبىزدى اتتاتپايدى.
— سوندا قايتەمىز؟
— بۇل جولدىڭ ەندىگى بويى، وباعاننىڭ ويپاتى عوي، حان-يەم، جاڭبىر تۇگىل، شىق قالىڭ تۇسسە دە سازدىڭ جاتاتىن. جاڭاعى نوسەردەن كەيىن جۇرگىزبەيدى ول.
— سوندا؟ — دەدى شوقان.
— مىنا بەت، — دەدى ابا تۇرعان بەتتەرىنىڭ تەرىسكەي-باتىس جاعىنا قولىن سەرمەپ، توبىلدىڭ بەرگى قىرقاسى. بەرگى ەتەگى الىس ەمەس. قىرقانىڭ جەرى بەتەگەلى بوزدى كەلەدى، جاڭبىر قانداي قالىن، جاۋسا دا سازدانبايدى جانە تاقتايداي تەگىس. وعان ىلىكسەك جولسىزبەن دە تارتا بەرەمىز.
— بالىقشىلارعا سوعا ما، ول جول؟
— ءتايىرى، بالىعىن ايتا بەردى عوي، مىنا بالا! — دەدى شىڭعىس كەيىگەن داۋىسپەن.
— «جەيمىن» دەگەن سوڭ جەۋىم كەرەك، — دەدى شوقان اباعا قاراپ، — ايتقان ءجونىڭ سوعا ما بالىقشىلارعا؟
— سوقپايدى. ول ءجون تەڭىزدىڭ جالتىر جاعى، بالىق شوپتەسىن، قامىستى جاعىندا جۇرمەيمىز.
— و، ىندىنىڭ قۇرىسىن، ىندىنىڭ قۇرعىر! — دەدى شىڭعىس بەتىن تەرىس بۇرىپ.
—
قاتىنشا قارعاما، اكە، — دەدى شوقان ءزىلدى ۇنمەن، — ەركەكشە بوقتا، ايتپەسە سابا!..
شىڭعىس اشۋدان تىعىلىپ قالدى. اكە مەن بالانىڭ ىرقىن قالاي تابۋدى بىلمەگەن ابانىڭ اۋزىنا:
— «وتكىنشى» دەگەن جاۋىننىڭ اۋماعى تار بولۋشى ەدى عوي مەنىڭ شامالاۋىمشا، بۇل جاۋىننىڭ تەڭىز جاق، ەتەگى وعان جەتپەي وتەدى، تاۋەكەل دەپ ءجۇرىپ كورسەك قايتەدى، حان-يەم؟ — دەگەن ءسوز ءتۇستى.
— سويتسەڭ ءسويت! — دەي سالدى شىڭعىس زەكىپ.
ابانىڭ ايداۋىمەن ىلگەرى قيمىلداعان اتتار، قارا جەردە اۋىر جۇكتى شانانى سۇيرەگەندەي بارلىق كۇشىن سالا، ارەڭ جىلجىدى. بۇل جەرمەن الگىندە، بەتىندە سۋى كولكىپ جاتقاندا ءجۇرۋ، ءقازىر سۋ جەرگە ءسىڭىپ، توپىراعى كەبىرلەنىپ قالعاندا جۇرۋدەن الدەقايدا اۋىر سياقتاندى. دەم تيمەگەن قالىڭ ساز تۇتقىرلانا ءتۇستى. بۇعان دەيىن دە قارجالىپ قالعان اتتار، ەندى ءتىپتى السىزدەنىپ، كۇيمەنى مىقشيا، شىرەنە تارتقانمەن، بىرنەشە ادىمنان كەيىن توقىراي بەردى. تىڭ كۇنىندە دەلبەنى دە قوزعالتپايتىن اتتار بيشىك جەۋگە اينالدى. ءبىرازدان وعان دا كونتەرىلەنىپ، ۇرسا دا جۇرمەدى.
— قينالدى-اۋ، جانۋارلار! — دەدى سول كەزدە، ۇرعانمەن، اتتاردىڭ دارمەنسىزدىگىن كورگەن شىڭعىس.
ءبىراق، قىنجىلسا دا امال جوق. ەلسىز ايدالادا ىرىگەن سازدىڭ ورتاسىندا تۇرىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس، قارعا ادىم بولسا دا جىلجي بەرۋ كەرەك...
ول ماڭايدىڭ تابيعاتى قىزىق، الگىندە بۇرقان-تارقان داۋىلداتىپ، وپىر-توپىر جاۋىنداتىپ، قاپ-قارا بولىپ توڭىرەكتى بۇركەپ العان بۇلتتىڭ جەل جاعى سيرەدى دە، اسپان جيەگى جارقىراي تۇرىلە باستادى.
بۇلتتان ارىلعان كۇننىڭ، كەڭ تارماقتانعان قىزىل كۇرەڭ ساۋلەسى، الىستاپ بارا جاتقان بۇلتتىڭ ءار تۇسىن شالىپ، ءوز تۇسىنە بوياپ تۇر. كەي جەرى، كەيبىر قالىڭ بۇلتتىڭ ءىشىن سوگىپ، اراسىنان وتكەرمەلەي سۇعىپ، بۇلتتىڭ تىم جىراقتاعى بولشەكتەرىن دە تۇيرەيدى، ول تۇستىڭ بوياۋى قوشقىل كۇرەڭ كورىنەدى...
جاڭبىردان كەيىنگى تىنىس قانداي تاماشا! قۇرعاقشىلىقتا دەمىن ۇنەمى ىشىنە عانا تارتقان سياقتانىپ، ەشبىر ءيىسى سەزىلمەيتىن وسىمدىكتەن، جاڭاعى وتكەن جاڭبىردان ىقىلىق اتا سۋسىنداپ، ەندى بويىندا بار دەمىن تەك، سىرتىنا عانا شىعارعانداي بوپ، ءتۇرلى تىنىستى تاماشا يىستەر، ساپىرىلىسا بۇرقىراپ كەتتى. نە دەگەن عاجاپ يىستەر ەدى!..
«شىركىن — دەپ ارمان ەتەدى ولاردىڭ ءارقايسىسى، — ەندى اتتاردىڭ تۇياعى قۇرعاققا ىلەگىپ، جورتىپ كەتەر مە ەدىك!».
ول تىلەكتەرى دە قابىل بولدى. اتتار مەيلىنشە قينالىپ، ەندى جىلجي الماستىق حالعا كەپ، ايداسا دا قوزعالماي تۇرىپ قالعان شاقتا:
— جەردىڭ اجارىنا قاراعاندا، — دەدى ابا ورنىنان تىك تۇرەگەپ، — جاۋىننىڭ شەتى ءتىپتى جاقىن سياقتى. اتتار از دا بولسا تىنىس السىن، مەن الدىڭعى جاقتى جاياۋ شولىپ كەلەيىن.
شىڭعىس ۇندەمەدى. «بۇعان ۇلىقساتتىڭ كەرەگى جوق شىعار» دەگەن ويمەن، ابا كۇيمەدەن سەكىرىپ ءتۇستى دە، «جىلجي الماي تۇرعاندا قايدا بارار دەيسىڭ» دەپ، دەلبەنى كۇيمە الدىنا ىلە ساپ، ءوزى ءجون تارتتى.
جەر دەگدىڭكىرەدى مە، جاۋىن جيەگىنىڭ سازى ازداۋ ما، الدە قارۋلى دەنەدەگى اياق كۇشىنىڭ تىڭدىعىنان با، جىلدام ادىممەن ەڭكەڭدەي باسقان ابا قيىندىق كورگەن جوق. ازدان كەيىن ابايلاسا، سازدى جەر تاۋسىلىپ بارا جاتقان سياقتى. «جاۋىن شەتى وسى بولعاي دا!» دەپ قۋانىپ كەتكەن ابا اياڭنان جۇگىرىسكە باستى. ازدان كەيىن بايقاسا، ءشوپ تە قۇپ-قۇرعاق،... توپىراق تا قۇپ-قۇرعاق. ارتىنا قاراسا، — كۇيمە «ءاي!» دەرلىك جەردە عانا تۇر.
قۋانىشىن ىشىنە سىيعىزا الماعان ابا، «مۇندا قۇرعاق!» دەپ، باسىنان جۇلىپ العان بوركىن وڭ قولىمەن بۇلعاپ، سەرىكتەرىنە بار داۋسىمەن ايعاي سالدى. ول داۋىستى ەستىگەنىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي، جاۋىننان كەيىن ءىن اۋزىندا قىلتيىپ وتىرا قوياتىن قاراقۇيرىققا ۇقساپ، بىرەۋ كۇيمەنىڭ، بوكسە باسپايىنا كوتەرىلە بەردى. ول ارينە شوقان. ابانىڭ داۋسىن ەستىگەن شىڭعىس پەن دراگوميروۆ تە قۋاندى. ءبىراق ولار ۇلكەنسىپ ورىندارىنان قوزعالا قويعان جوق. قوزعالعاندا قايدا بارادى، كۇيمەدەن تۇسسە-اق، اياق باسار جەرلەرى قويمالجىڭ ساز!..
شوقان وعان قاراعان جوق. كۇيمەدەن تۇسە جىراقتا دىڭگەكتەي قاعىلىپ تۇرعان اباعا قاراي ۇشتى. كەبىر بالشىق ەتىگىنىڭ تابانىنا جابىسىپ بوگەيىن دەپ ەدى، كەڭ ەتىكتى اياقتارىن سىلكە ۇشىرىپ جىبەرىپ، جالاڭ اياق تارتتى. كەشىكپەي، اياقتارى تۇيە-تايلىدان قۇتىلىپ، ءجاي عانا دىمقوسقا، ودان قۇرعاققا ءتيىپ، بىلاي دا جۇيرىك بالالاردىڭ قاتارىندا سانالاتىن شوقان، ودان كەيىن، يت كورگەن قويانداي زىمىراپ كەتتى.
— راس، قۇرعاققا ىلىكتىك پە؟ — دەدى ول، القىنعان دەم الىسىن باسا الماي توسىپ تۇرعان ابانى باسسالىپ.
— وتىرىك دەسەڭ ۇستاپ كور، جەردى! — دەدى ابا، شوقاندى باۋىرىنا باسىپ.
شوقان ابادان قۇشاعىن جازباستان، جەردىڭ قۇرعاقتىعىن كورە تۇرا، اياعىنىڭ باقايىمەن توپىراقتى شۇقىپ بايقادى، قۇرعاقتىعى راس!... شۇقىعان جەردىڭ شاڭى شىعادى!..
قۋانىشى قوينىنا سىيماعان شوقان، ابادان قۇشاعىن جازدى دا، بار داۋسىمەن الاقايلاپ، ساندارىن شاپالاقتاپ جىبەردى.
— بالىقشىلارعا جەتەمىز بە؟ — دەدى ول اباعا.
— ەگەر ساز بوساتسا.
— نەگە بوساتپايدى؟ جاپ-جاقىن جەر. اتتار دا تىنىعىپ قالعان بولار.
— سول اتتارىڭ سول سازدان شىعا السا!.. كۇن دە باتىپ بارادى...
شوقان كوك جيەككە قاراسا، اۋماعى اسپانداعى كولەمىنەن الدەقايدا زورايىپ، قان-كۇرەڭ تۇسكە ەنگەن كۇننىڭ استىڭعى جاقتاۋى جەرگە تايانىپ قالعان ەكەن.
— تۇرمايىق ەندى، — دەدى شوقان اباعا. — بارايىق كۇيمەگە تەزىرەك.
ەكەۋى جونەلە بەردى. سازعا جەتە اياقتارى تاعى مالتىعا باستادى. ولار اياقتارىن ارەڭ سۇيرەپ كۇيمەگە كەلگەنشە، كۇرەڭ بوياۋى قويۋلانا تۇسكەن كۇننىڭ ۇلكەن دوڭعالاعى جەرگە تۇگەلىمەن باتىپ تا ۇلگەردى. ەندى ونىڭ جەر استىنان بيىككە شاشىراعان ءوزى ءتۇستى ساۋلە تارماقتارى جان-جاقتان ساۋمالانىپ جينالدى دا، توتىنىڭ، تاربايتقان قۇيرىق-قاناتتارى سياقتانىپ، ءتۇبى ءبىر-اق ۋىس، تارامى ءبىر-اق شوق بولۋعا اينالدى...
كۇيمەگە تۇگەل وتىرعان جولاۋشىلار ىلگەرى جۇرمەك بولىپ ەدى، اتتار ماناعى مىقشيا كۇشەنۋدە بويلارىن الدىرىپ قالسا كەرەك، — قۇرعاققا دەيىن الدەنەشە توقتاپ، تۇرىپ قالۋ ءقاۋپى بايقالىپ ايداۋدىڭ، مىقتىلىعىنان قۇرعاققا قىزىل ىڭىردە ارەڭ ىلىكتى. ودان ءارى دە زاۋلاپ كەتە المادى اتتار. «بولدىرعان ات — بولپاڭ» دەگەندەي، تىڭ كەزدەرىندە دەنەلەرىنە بيشىك تۇگىل دەلبەنى دە تيگىزبەي، شىڭعا ىرعىعان ارقارداي جيناق قيمىلدايتىن جانۋارلار ەندى، ايداعاندا دا يت قۋىپ بولدىرعان، سوندا دا الدىرماۋعا جانتالاسىپ بۇلعالاڭداي قاشقان قويانداي ارەڭ جورتادى. ءوز ەرىكتەرىنە سالسا، جورتاقتان اياڭعا تۇسەتىن، ءتىپتى، ايتا بەرسەڭ تۇرىپ الاتىن جايلارى بار.
ولار وسى الدارىندا، اينالاسى بەس-التى شاقىرىمدا كەزدەسەتىن بالىقشىلار مەكەنىنە ىمىرت جابىلىپ، قاس قارايا ارەڭ جەتتى. جۇرگىنشىلەردى بالىقشىلاردىڭ قالاي قابىلداۋىن سيپاتتاۋدان بۇرىن، وزدەرىنىڭ كىم ەكەندىكتەرىنە ءبىراز توقىراپ وتەيىك.
قازاقتا «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى» دەگەن، «تەڭىزدى توڭىرەكتەگەننىڭ نەسىبى ەگىز» دەيتىن ماقالدار بار. بالىقتى اۋمەن ءسۇزۋدىڭ ءبىر ءتارتىبى: اۋدىڭ ورتا تۇسىندا ءتۇبى كەڭ، القىمى تار قورجىن بولادى، اۋدىڭ ەكى جاق قاناتىن بالىقشىلار قاۋسىرا تارتقاندا، سوعان قاعىلىپ، قورجىنعا قاراي بەيىمدەلە بەرەدى دە، اقىرى تار القىمنان كىرىپ، كەيىن قاراي شىعا المايدى. وسى قورجىننىڭ اتى-اباق. قازاق حالقىنىڭ ەڭ كوپ بولشەگى — ۇلى ءجۇزدىڭ ارعى اتالارى «اباق»، «تاراق»؛ تاعى ءبىر ۇلكەن رۋ-كەرەيدىڭ ارعى اتالارى دا «اشامايلى»، «اباق»؛ بالىق اۋلاماسا «اۋدى» قايدان بىلەدى، كونە قازاقتار؟ «اۋدى» بىلمەسە «اباقتى» قايدان بىلەدى؟.. وسى «اباقتان» ياعني «قاماۋ» ماعىناسىنداعى سوزدەن كەيىن «اباقتى» (ورىسشا-تيۋرما) شىققان.
مىنە، وسىنداي سوزدەرگە قاراعاندا، «قازاق تا بالىق، اۋلاۋ كاسىبىمەن ەجەلدەن شۇعىلدانعان بولار ما؟» دەگەن دە وي كەلەدى. ءبىراق، تىرشىلىك تاريحىنا ءۇڭىلىپ كورسەڭ ولاي ەمەس سياقتى. قازاقتىڭ ەرتە كۇندەردە بالىقشىلىقپەن شۇعىلدانۋىنا كۋا بولارلىق دەرەك وتە از جانە وتە بولىمسىز.
سوندايلاردان ەكى-ۇش مىسال الايىق: ءبىرىنشى قازاقتا كۇنى بۇگىنگە دەيىن، بىرەۋلەردىڭ رەتسىز شۋلاعانىن ۇناتپاعاندار «نەگە شۋلادى، سونشاما، بالىق ۇلەستىرگەندەي؟!» دەسەدى. بىلگىر بىرەۋدىڭ بايانداۋىنشا: «بۇل ماتەل قازاق «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اتالعان جۇتقا ۇشىراعاندا (1723 جىلى)، اشىققان ەل كولدەردەن، وزەندەردەن بالىق اۋلاپ، سونى ۇلەسكەندە شۋلاپتى-مىس»، ەكىنشى، قازاق «بالىق باسىنان ساسيدى» دەگەن ماقالدى، «باسقارۋشىسى ازسا، ەل دە ازادى» دەگەن ماعىنادا قولدانادى. ءۇشىنشى، قازاقتا «مەكىرە (بەكىرە) بالىقتىڭ تۇمسىعى تاسقا تىرەلمەي قايتپايدى» دەگەن ماتەل بار. مەكىرەنىڭ نە ەكەنىن، كاسپيي تەڭىزىن توڭىرەكتەگەن قازاقتاردان باسقا قازاق بىلمەيدى. ول ورىسشا بەلۋگا اتالاتىن، قازاق جەرىندە، تەك كاسپييدە عانا بار بالىق ەكەن. كەيبىر انىق ماتەريالدارعا قاراعاندا مەكىرە بالىقتىڭ كەيبىرىنىڭ سالماعى ءبىر جارىم تونناعا جەتەدى جانە تۇلا بويى شىلقىعان ماي بولادى، ونىڭ ەتى بالىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى دا، ەڭ قىمباتى دا. نەگىزى اششى سۋلى تەڭىزدە تىرشىلىك ەتەتىن بۇل بالىق، كوكتەمدە ۇرىعىن تۇششى سۋلى وزەنگە شىعىپ شاشادى ەكەن جانە الىستاپ بارىپ، قاينارىنا جەتىپ شاشادى ەكەن، قازاقتىڭ «تۇمسىعى تاسقا تىرەلمەي» دەۋى سودان ەكەن. ال، ماتەلدىڭ ءوزىڭ قازاق العان بەتىنەن قايتپايتىن، نە جاقسىلىق، نە جاماندىققا كيلىكپەي شەگىنبەيتىن قاتال كىسىگە بەينەلەيدى.
قازاق تىرشىلىگىنەن بالىققا بايلانىسى بار سوزدەر وسىلار عانا. ولاردان باسقا سوزدەر، -كىسىگە قويىلاتىن ەسىمدەر. ەشبىر حالىق تا جەك كورەتىن نارسەسىن بالاسىنىڭ اتىنا قوسپايدى، تەك، ۇناتقان نارسەلەرىن عانا قوسادى. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقتا بالىققا تاۋەلدى: ءجايىن، ءجايىنباي، شورتان، شورتانباي، شورا، شوراعاي، شاباق، شاباقپاي، تىران، تىرانباي، سازان، سازانباي... دەگەن ەسىمدەر كوپ ۇشىرايدى.
روسسيا پاتشالىعىنىڭ قولى، كاسپييدىڭ «اتىراۋ» اتالاتىن شىعىس جاعىنا ون جەتىنشى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا جەتتى. سول كەزدە دوننان اۋىتقىپ كەلگەن ءبىر توپ قازاق-ورىس، قازىرگى ورال قالاسىنىڭ ورنىنا ورنىقتى. قازاقتار بۇل قالانى «تەكە» دەيدى، وعان سەبەپ، — باستاپ كەلگەن اتامان — كوندروۆ مۇرتىن قىرىپ جۇرەتىن، ساقالىن ەركىنە جىبەرەتىن كىسى ەكەن، سوعان قاراپ ءبىر دۋالى اۋىز «مىناۋ تەكە سياقتى عوي» دەپتى-مىس، سودان ول نەگىزىن قالاعان ستانيسا «تەكە» اتالىپ كەتىپتى-مىس. تەكەگە «جايىق» (يايك) ەسىمدى قالا اتى سول عاسىردىڭ اياعىندا بەرىلگەن. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسى وسى قالادان باستالعاندىقتان، كوتەرىلىس باسىلعاننان كەيىن، ەكىنشى ەكاتەرينا 1775 جىلى قالانىڭ دا، وزەننىڭ دە «جايىق» اتتارىن وزگەرتىپ «ورال» قويعان.
سول ءبىر تۇستا، جايىقتىڭ اتىراۋعا (كاسپيي) قۇياتىن ساعاسىنا، ۇي-ىشىمەن كوشىپ كەپ گۋريي ەسىمدى بالىقشى كازاك-ورىس ورنايدى. العاش ول قامىستان ۇيشىك (بالاعان) جاساپ، كاسىبىن باستايدى. سوندىقتان كەيىن «گۋريەۆ» اتالعان قالانى قازاقتار «ۇيشىك» اتاپ كەتەدى.
كازاك-ورىستىڭ ەكىنشى لاقابى — بالىقشى. ورىس حالقىنىڭ كازاك-ورىس اتالاتىن بولشەگىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا بالىق اۋلاۋمەن شۇعىلدانبايتىنى بولماعان. كاسپيي مەن جايىقتى توڭىرەكتەگەن قازاقتارعا، بالىق كاسىبىمەن شۇعىلدانۋدى وسىلار ۇيرەتكەن. اقىرى قازاقتان دا بالىقشىلار سانى كوبەيىپ بارا جاتقان سوڭ، كازاك-ورىستىڭ «بالىق قوجالارى» قىزعانىپ، اۋلاعانىن تارتىپ الاتىن بولعان. وسى جايدا جانە قازاقتاردىڭ جايىققا جايىلىپ بارعان جىلقىلارىن بارىمتالاپ الۋ جايىندا، كىشى ءجۇزدىڭ سول كەزدەگى حانى — نۇرالى، جايىق بويىنداعى اسكەردىڭ اتامانى — اندرەي ءبوروديننىڭ 1763 جىلدىڭ 10 مارتىندا ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ اتىنا شاعىم جازعان. سول ماسەلە تەكسەرىلگەندە بورودين «قازاقتىڭ جىلقىلارى كەپ سۋ ىشكەلى، بالىقتار ۇركىپ، اۋعا از تۇسەتىن بولدى» دەگەن «دالەل» ايتقان.
كازاك-ورىستىڭ اتاماندارى تىيعانمەن، بالىق اۋزىنا تۇشىعان قازاقتار، بۇل كاسىپتەن قول ۇزبەگەن. اتىراۋدىڭ كەي تۇسىندا، كەي قازاقتار وزگە كاسىپتىڭ (مىسالى مال ءوسىرۋدىڭ) ءبارىن تاستاپ، تەك بالىق اۋلاۋمەن عانا شۇعىلدانعان. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىنان ۇكىمەت بۇل كاسىپتى قۋدالاۋ ورنىنا كومەكتەسىپ، ارتەلدەر قۇرۋعا قايىقتار، باسقا سايماندار ساتىپ الۋىنا ۇلىقسات ەتكەن. «كاسپييدىڭ شىعىسىندا بالىق پەن يت-بالىق (تيۋلەن) اۋلاۋ كاسىبى» دەگەن اتپەن 1902 جىلى باسىلىپ شىققان كىتابىندا ن. ليۆكين، قازاقتاردىڭ، بالىق اۋلاۋ تاريحىن تولىق كورسەتەدى.
بالىقشى قازاقتاردى بالىقشى ەمەس قازاقتاردىڭ سىقاقتاۋى ما، الدە راسى ما، — تومەندەگىدەي ءسوز بار: كاسپيي توڭىرەگىندەگى بالىقشى اداي رۋىنىڭ ءبىر قىزىن ارقادا مال وسىرۋمەن شۇعىلداناتىن بىرەۋدىڭ، بالاسىنا بەرگەلى جاتسا كەرەك، سوندا قىز تۋعاندارىنا كورىسىپ جاتىپ، «بەكىرە (مەكىرە) بالىقتىڭ، بەل كەسپەسىن (بەلدەمەسىن) جەمەيتىن باسىم-اي، قويدىڭ، قۇيقاسى قوڭىرسىعان ەتىن جەيسىڭ-اۋ!» دەپ جىلاپتى-مىس. بۇل ءسوزدى كىم شىعارسا دا، ويىنى ەمەس، راسى سول: كۇنى بۇگىن گۋريەۆ قالاسىنا ساپار شەگىپ، ەت بازارىنا بارشى، دۇكەندەردە جىلقىنىڭ، قويدىڭ سيىردىڭ، تۇيەنىڭ، بالىقتىڭ ەتتەرى قاتار تۇرسا، تۇرعىن ادايلار، الدىمەن بالىق ەتىن الادى، ول بولماسا تۇيەنىڭ، ول بولماسا — سيىردىڭ، ول بولماسا، — قىنجىلىپ بارىپ جىلقىنىڭ ەتىن الادى. «جىلقى ەتىنەن ارتىق ەت جوق» دەپ تۇسىنەتىن (عىلىمدا دا سولاي) ءبىز ءۇشىن، ادايلاردىڭ ءبۇيتۋى قايران قالارلىق ءىس!
كولدەنەڭ ءسوزدى وسىمەن دوعارا تۇرىپ، تاقىرىبىمىزعا كەشەيىك. ماسەلە، ءالى دە بولسا بالىقشىلار تۋرالى. بۇرىنعى قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى مال وسىرۋمەن عانا شۇعىلدانىپ، بالىق كاسىبىنە قىزىقپاعانىمەن، قىزىققاندارىنىڭ كوبىنە بۇل كاسىپپەن شۇعىلدانۋعا مۇمكىندىك بولماعانمەن، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ كەيبىر تۇسىنداعى وزەندەر مەن كولدەردە نە ءوز بەتتەرىمەن، نە كازاك-ورىستارمەن بىرىگىپ بالىق اۋلايتىن قازاقتار تام-تۇم جەرلەردە كەزدەسىپ تە قالادى ەكەن. سولاردىڭ بىرەۋى، — ءبىز وسى تاراۋدا اتاعان «تەڭىز» كولىنىڭ جاعاسىندا قۇرىلعان.
سول ماڭايدا ءۇي مەن توبىل وزەندەرى تۇيىسكەن جەردە قازاقشا-«قىرىقبويداق»، ورىسشا — «ۋستۋيسك» اتالاتىن، وباعان مەن توبىل وزەندەرى تۇيىسەتىن تۇستا قازاقشا — «باعلان»، ورىسشا — زۆەرينوگولوۆسك» اتالاتىن كازاك-ورىس ستانيسالارى بارى بىزگە جوعارعى تاراۋلاردان بەلگىلى. بۇل ماڭايدا بالىقشىلىق كاسىبىمەن ەڭ العاش وسى ستانيسالاردىڭ كازاك-ورىستارى شۇعىلدانعان دا، كەيىن قازاق كەدەيلەرىنەن جۇمىسشى جالداپ، سودان قازاقتار دا بىرتىندەپ بۇل كاسىپكە ارالاسا باستاعان.
ءبىراق ۇلت پەن ۇلتتى شاعىستىرىپ ۇستايتىن پاتشاشىلدىق زاماندا، كازاك-ورىستار وزدەرىن «جوعارى»، قازاقتاردى «تومەن» ساناپ، ستانيسالارعا قارايتىن جەرگە دە، سۋعا دا قازاقتاردى ماڭايلاتپاعان، مالدارىن جاقىنداتپاعان، جاقىنداپ كەلسە ايداپ اپ، قايتارماعان، كەيدە، ايداپ العان مالدى ءسىڭىرىپ تە كەتكەن. مىسالى، جوعارىدا اتالعان اتامان اندرەي بورودين، جايىق قازاقتارىنىڭ 8000 جىلقىسىن ەدىل قالماقتارىنا ايداتىپ، ولار پاتشاعا شاعىم بەرىپ، پاتشادان «قايتارت» دەگەن ءامىر كەلگەندە، ءوزى مەنشىكتەنگەن تەڭ جارتىسىن قايتارماعان. اقىرى، سول جۇمىس «باسىنا جەتىپ» قىزمەتىنەن الىنعان.
قىرىقبويداق پەن باعلان كازاك-ورىستارى دا ءسويتىپ، تاۋەلدى جەرلەرىنىڭ سۋىنا قازاقتان،ءوز بەتىمەن بالىق اۋلاۋشىلارى جولاتپاعان. سوندىقتان قازاق بالىقشىلارى كازاك-ورىستاردىڭ «ون شاقىرىمدىق جولاق» (پولوسا) اتالاتىن جەرىنە باس سۇعا الماي، جولاقتان تىس «تەڭىزدەن» اۋلايتىن بولعان.
ايتۋشىلار، «تەڭىز جاعاسىندا العاش قازاقتار مەن كازاك-ورىستاردىڭ كەدەيلەرى بىرىگىپ اۋلاعان ەدى، سەبەبى: قايىقتار مەن اۋلار ورىستا عانا، كولىك قازاقتاردا عانا بولعان ەدى» دەسەدى.
باسىندا سولاي قۇرىلعان بۇل «ارتەلدىڭ» اياعى نە بوپ كەتكەنىن ەشكىم دە بىلمەيدى. ماڭايداعى ەلدىڭ تەك قانا بىلەتىنى، نەشە ءتۇرلى حالىقتار ارالاسىپ كەتكەن، ىشتەرىندە قۇلاق ەستىمەگەن ەلدەردىڭ ادامدارى بار. راسىندا دا سولاي. بۇلاردىڭ ىشىندە ورىس، قازاق، باشقۇرت، تاتار، وستياك، چۋۆاش، قالماق، تۋنگۋس، پولياك، شۆەد، چۋكشى، ناناي، ياكۋت، بۋريات سياقتى تولىپ جاتقان ەلدەردىڭ «وكىلدەرى» بار. ولاردىڭ كوبى سىبىرگە ايدالىپ بارعان «قىلمىستىلاردان» قاشقان: «پوسەلىسيك»، «ۆورناك» اتالاتىندار. بۇل ەكى لاقاپتى دا پاتشا ۇكىمەتى تۇرعان ەلگە: «تالاۋشىلار، كىسى ولتىرۋشىلەر» دەپ جاريالاعاندىقتان (سوندايلاردىڭ بولعانى دا راس)، بەيبىت ەلدەن ولاردىڭ ماڭىنا جولايتىن جان وتە سيرەك بولادى. قاشقىنداردىڭ بۇلايشا توپتالۋىنا ۇكىمەت كوڭىل ءبولىپ، العاش قۋدالادى دا، ارتىنان، بىرىنشىدەن، بالىق كاسىبىمەن شۇعىلدانۋىنا كوزى جەتىپ، ەكىنشىدەن،-وسىنداي كاسىپشىلدەر ءار جەردە مولايۋىن ەسكە الىپ، تەك سىرتتارىنان عانا باقىلاتتى دا، ىشكى ىستەرىنە ارالاسپادى.
«ىشكى ىستەرى» دەگەندە، لاقابى «قاڭعىرعان» (برودياجنوە) اتالعان بۇل مەكەندە، قانشا جان تۇرىپ جاتاتىنى ءمالىمسىز. سىرت حابارعا قاراعاندا «كەيدە — تولىپ، كەيدە — سولىپ» دەگەندەي، ءبىر جىلدارى مولايىپ، ءبىر جىلدارى ازايىپ كەتەدى. ءۇي ساندارى دا سونداي. باسىم كوپشىلىگى قامىستان قۇرالاتىن، ولاردىڭ كەيى — كۇركە، كەيى — ءۇي-سىماق، كەيى — باراق بولاتىن. توبەسى سىرعاۋىلمەن جابىلعان، سىعىرايعان كىپ-كىشكەنە تەرەزەلەرى بار شىم ۇيلەر سيرەك كەزدەسەتىن «قاڭعىرعان»، قۇرىلىس جاعىنان نە قازاق قىستاۋىنا، نە ورىس سەلوسىنا ۇقسامايتىن ىعى-جىعى بىردەمە.
كوپشىلىگى قاشقىنداردان قۇرالاتىن «قاڭعىرعاننىڭ» ادامدارى ورتالارىنان بىرەۋىن «اتامان» سايلاپ الادى دا، وزگە ەشبىر ۇكىمەتكە باعىنبايدى. «قاڭعىرعاننىڭ» ىشكى، سىرتقى ىستەرىنىڭ ءبارى اتاماننىڭ قولىندا؛ بالىقشىلارعا كەرەكتى اسپاپتاردى، باسقا كەيبىر جابدىقتاردى تاباتىن دا سول، اۋلانعان بالىقتاردى ساۋدەگەرگە وتكىزەتىن دە سول، كاسىپتىك ىشكى جۇمىستارىندا ءامىرشى دە سول. ونىڭ ايتقانىن ەشكىم قالت ەتپەيدى.
ەرتەرەك قۇرىلعان «ارتەلدىڭ» اتاماندارى ءارتۇرلى بولىپ ءجۇردى دە، ءبىزدىڭ جولاۋشىلار قاڭعىرعانعا باراردان ون شاقتى جىل بۇرىن كيريلا كۋراگين دەگەن كىسىنى اتامان قويدى. ونىڭ دا نەگىزى قاشقىن بولعانمەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى اكىمدەرىنە جاقتى دا، «سۇراعانىن الىپ، قالاعانىن بەرىپ» دەگەندەي، جاعىمدى ادامدارىنىڭ بىرىنە اينالدى. كۋراگين وزىنەن بۇرىنعى اتامانداردىڭ بارىنەن كۇشتى شىعىپ، «ارتەلدى»، اشسا — اياسىندا، جۇمسا — جۇمىرىندا ۇستادى. ونىڭ مىنەزىنە، قىلىعىنا قاراپ، قاراماعىنداعىلار الدەنەشە ات قويىپ الدى. ورىستار جاعى ونى كوزىنشە «كيريلا» دەپ ەسىمىمەن اتادى دا، اتىلار مىلتىقتاي مىنەزىنە قاراپ، سىرتىنان «كۋراگين» دەگەن فاميلياسىنىڭ ورنىنا «كۋروك» دەستى، ونىسى — مىلتىقتىڭ شاپقىسى» دەگەنى. قازاقتار «كيريلانى»، — «كەرالا» دەپ، «كۋراگيندى» — «قۇراقتىڭ بالاسى» دەپ اتادى. تارتىپكە قاتتى كۋراگين ىسىندە ءادىل بولدى. سوندىقتان ورىستار جاعى ونى «ميفوديي» دەپ تە اتادى، ونىسى — ورىستىڭ كونە تاريحىندا ايتىلاتىن — كيريلل ميفوديي ەسىمدى اۋليەنىڭ اتىن قوسۋى.
«ۇرى بايىمايدى.، سۇق سەمىرمەيدى» دەگەندەي، قۇرالۋىنا تالاي جىل وتكەنمەن، «قاڭعىرعاننان» شارۋا جيناپ اۋقاتتى بولعان ادام ەستىلمەيدى. وندا تۇرعانداردىڭ ەشقايسىسىندا جەكە مەنشىك جوق. كۇن كورىستەرى، تەك بالىققا عانا بايلانىستى. «جۇتقان جۇتامايدى» دەگەندەي، بالىعى كوپ جىلدار بولماسا، تاپشى جىلداردا ءبۇيىرى شىعىپ تويمايدى دا، ءبىراق اشتان دا ولمەيدى: جوقشىلىق جىلدارى، تۇزداعان بالىقتى تاتۋمەن دە كۇنىن كورە بەرەدى. بالىقتان باسقا قورەك، ولاردىڭ ىلۋدە بىرەۋىندە عانا بولماسا، وزگەلەرىندە جوق. سويتە تۇرا، ءبىر عاجابى، ماڭايداعى اۋىل-سەلولارعا ەمىنبەيدى، ولاردىڭ ەش نارسەسىنە تيمەيدى، اشتى — توقتى بولسا دا، بارىن قاناعات قىپ وتىرا بەرەدى.
ءبىزدىڭ جولاۋشىلار وسى «قاڭعىرعانعا» بولدىرعان اتپەن سالپاقتاپ ارەڭ جەتكەندە، تۇرعىندارىنىڭ ءبارى تۇگەلىمەن ءىس ارەكەتىندە ەدى. جان-جاعىنان قۇيار، يا شىعار وزەندەرى جوق بۇل كولدە بالىقتىڭ جۇرەتىن دە، جۇرمەيتىن دە كەزدەرى بولادى. كەيدە بالىقتار كولدىڭ ورتاسىنداعى «ايدىن» اتالاتىن تەرەڭىنە تىعىلىپ جاتىپ الادى دا، توڭىرەگىنە قۇرعان اۋلارعا بىرەن-ساران قاڭعىباستارى عانا ىلەگىپ، جاپا-تارماعاي ءتۇسۋ بولمايدى. تەرەڭگە سالاتىن اۋ، بۇل «ارتەلدە» جوق. ال كەيدە، اسىرەسە قالىڭ جاڭبىر بولاردىڭ الدىندا، تەرەڭدەگى بالىقتار سايىزعا، جيەكتەگى قامىس اراسىنا قاپتاي شىعىپ، اۋلاردى تولتىرا ىلىنەدى دە بالىقشىلار مارە بوپ قالادى.
بۇگىن دە سولاي بولعان ەدى. اۋىر اۋلاردى كەشكە دەيىن تارتىپ تۇگەسكەن بالىقشىلار، ەندى قازاعا قامالعانداردى سۇزۋگە كىرىسكەن. «قازا» دەيتىنى قامىستان قوشقار مۇيىزدەندىرە كەڭ عىپ جاساعان قورشاۋ. اۋزىندا اۋدان جاساعان، القىمى تار شونتايى بار، وعان بالىقتاردىڭ كىرۋى وڭاي دا، بىرەن-سارانى عانا بولماسا، باسقالارىنىڭ شىعۋى قيىن. وسى قازانىڭ ىشىنە بىرەر قاپ شەگىرتكە توكسە، وعان جانى قۇمار بالىقتار تالاسا كىرەدى دە، قايتا شىعا الماي قامالىپ قالادى. كەيدە وسىنداي قازالاردىڭ ءىشى بالىقتارعا تۇنا تولىپ، اۋلاۋشىلار شەلەكپەن ءسۇزىپ الا بەرەدى. «قازا» ياعني «اجال» اتالۋى دا سوندىقتان بولۋ كەرەك. جاقسى جاسالعان قازالار — بالىقتاردىڭ اجال ورنى.
بۇگىن اۋلار عانا ەمەس، قازالار دا لىق تولعان ەدى. جيناۋعا جاعداي دا تولىق. وسى مەزگىلدە تولىققان اي، اسپاننان كۇن ەڭكەيە بوزامىقتانىپ كورىنە باستادى دا، كۇن ساۋلەسى قوڭىرلانعان سايىن جارقىراي ءتۇسىپ، قاس قارايا، قۇممەن ارشىعان جەز لەگەندەي جالتىراپ كەتتى، جارىعى دالانى كۇندىزگىدەي جارقىراتىپ جىبەردى. بۇل كولدىڭ بىلاي دا كوپ ماساسى، مۇنداي كەزدە ءتىپتى مولايىپ، توبىمەن ۇشقاندا، كەشىپ كەلە جاتقان بۇلت سياقتانادى. بۇگىن دە سولاي. ءبىراق جالاڭاش-جالپى بولعانمەن، ماسالاردىڭ شاعۋىنا ەتى ءولىپ كەتكەن بالىقشىلار وعان قارار ەمەس: اۋداعى بالىقتاردى تارتىپ، قازاداعىلارىن دامىلسىز قالقىپ جاتىر.
جول تورابى قاڭعىرعاننىڭ، شەتىنە تايانا بىتەتىن ەدى دە، ارعى شەتىنەن تاعى باستالاتىن ەدى. ول شەتىنە، نە قاڭعىرعاندى وراپ قىراتپەن بارۋ كەرەك تە، نە ەگەر جۇيەسىن تاپسا، ىشىمەن بارۋ كەرەك. ابانىڭ ەكەۋىمەن دە جۇرگەنى بار، وراۋ وڭاي دا، ارالاۋ قيىن. سولاردىڭ قايسىسىمەن ءجۇرۋدى بىلمەگەن ابا، بوساڭ جورتاقتاپ كەلە جاتقان اتتاردىڭ باسىن تەجەڭكىرەپ شىڭعىسقا بەتىن بۇرىپ، ءمانىسىن ايتىپ ەدى، ول ءجون ايتۋدىڭ ورنىنا:
— باعلان قانشا ەدى، بۇدان؟ — دەدى.
— جيىرما، جيىرما بەس مولىنان بولار، — دەدى ابا.
— اتتار جەتكىزە الا ما بۇگىن؟
— قايدام، تىم بوساڭسىپ كەلەدى.
— قونۋعا بولا ما، مۇنىڭ وزىنە؟
— قايدام، ماسا بۋىپ جۇرمەسە.
— كوپ بولا ما ماساسى؟
— ويباي، ول دا ءبىر حان-يەم، بۇلت تا ءبىر.
— وندا بالىق جەيمىز دە، اتتانىپ كەتىپ، ارعى ماساسى جوق قىراتقا قونامىز.
سول كەزدە، كەشكە قاراي تىنىپ قالعان جەل كول جاقتان باياۋ ەسە باستادى، ول جولاۋشىلاردىڭ مۇرنىنا بالىق ءيىسىن اكەلدى.
— قايدا ول بالىقتار؟ — دەدى شوقان اباعا.
— كەل جاعاسىندا عوي دەيمىن. جاس بالىقتىڭ ءيىسى. تەگى اۋدارىن تارتىپ جاتقان بولۋ كەرەك.
— بىلەسىڭ بە، ول تۇستى؟
— كورگەنىم بار.
— ەندەشە، ايدا اتتاردى.
شىڭعىس ۇندەمەدى. ابا ونىسىن «ريزالاسۋى» دەپ ۇقتى. راسىندا دا سولاي: «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەگەن ۇعىمداعى قازاق، اسىرەسە،-بارعان جەرىندە داستارقانى جايۋلى تۇراتىن شىڭعىس، قانداي جىراققا ساپار شەكسە دە ازىق المايتىن. «بۇگىن باعلانعا جەتەمىز» دەگەن دامەمەن، بۇل جولى دا سويتكەن. ءبىراق «قىرسىققان جول» ول ىرقىنا كونبەي، «باعلانعا ەرتە جەتەمىز» دەپ اتتانعان ولار تۇنگە ۇرىنىپ، قارىندارى مەيلىنشە اشقان، سوندىقتان شوقان تۇگىل ءوزى دە تاڭسىق كورەتىن بالىقتان جەي كەتۋگە ونىڭ قۇلقى سوعا قالدى.
ابا قاڭعىرعاننىڭ ىشىنە قاراي ءجون تارتتى. ونداعى ءىزى قيقى-شويقى تۇراق جايلارىنىڭ اراسىنان بولدىرعان اتتار تۇگىل، تىڭ اتتار دا اياقتارىن اياڭنان ارتىق باسا الماس ەدى. قاراڭعىدا ول ىزدەردى تاۋىپ باسۋ مۇمكىن دە ەمەس ەدى. تەك، بۇل تۇندە ايدىن، جارىق بولۋىنان عانا، ءبىزدىڭ جولاۋشىلار اتتارىنىڭ باسىن الدەنەگە تىرەي، الدەنەگە اربالارى سوقتىعا، سىلبىر اياڭمەن جىلجىپ كەلە جاتىر. كەي تۇستاردا سىنالانىپ ەتەرلىك سۇرلەۋ تابا الماي، توقىراپ تا قالادى. وندايدا ابا اربادان تۇسە قالىپ، توڭىرەكتى جايا شولىپ كەلەدى. بۇنداي حالدە، قۇدايدىڭ دەس بەرىسىندە، جىلان-سىرتتاردىڭ بولدىرىپ جەتكەنى جاقسى بولدى. تىڭ كۇيلەرىندە كىرسە، ەڭ الدىمەن، سىرت كورىنىسى جالبا-جۇلبا قاڭعىرعاننىڭ ىشىنە كىرمەك تۇگىل، انادايدان ۇركىپ لاعا-لاعا قاشار ەدى، ال، كۇشپەن كىرگىزە قالسا، كورىنگەن كۇركەگە سوقتىعىپ، سۇيكەنسە قۇلاپ تۇسكەلى تۇرعان تۇراقتىڭ تالايى بۇلىنەر ەدى، تالايى جەمىرىلەر ەدى...
جەل ايداپ اكەلدى مە، الدە، قامىستان جاسالعان ءۇي-سىماقتاردىڭ اراسىندا تۇنىپ تۇردى ما، قاڭعىرعانعا جولاۋشىلار كىرە بەرە دۋ ەتە تۇسكەن قالىڭ ماسا ۇستەرىن بۇرقىراعان شاڭداي جاپتى دا كەتتى. دەنەلەرىنىڭ اشىق جەرلەرىنە ولاي قاپتاي قونىپ، اشىندىرا شاعا باستانعاندا جولاۋشىلار جاندارىن قايدا قويارعا بىلمەي جان تالاستى.
— شاتىردى كوتەرەيىك — دەدى شىڭعىس ساسقانىنان.
ول كوتەرىلىپ، ءوڭىرى جابىلعانمەن، ىشىندە لىق تولا قالىپ قويعان ماسالاردىڭ قاراڭعىدا ۇيمەلەي شاعۋلارى الگىدەن دە باسىم بولىپ كەتتى. قاشىپ قۇتىلار جەر جوق، قورعالار دارمەن جوق جولاۋشىلار دەنەلەرىن جۇلمالاپ ۋقالاندى دا قالدى. ءبىر ەرتەگىدە، جورىقتان قالجىراپ كەلە جاتقان الدە ءبىر باتىر، ايدالادا جاتا كەتىپ، «سول ارانىڭ يلەۋىندەگى قۇمىرسقالار جەپ قويىپتى» دەگەن ءسوز بار ەدى. جولاۋشىلارعا «مىنا ماسالار دا سويتەر مە ەكەن؟!» دەگەندەي ءقاۋىپ تۋدى.
مۇنداي شاعۋدى كورمەگەن شوقان، كۇيمەنىڭ ىشىنەن جەرگە اتىپ ءتۇستى دە، جەل جاقتان ەستىلگەن شۋلارعا قاراي بار پارمەنىمەن زىتتى...
وزگە جولاۋشىلار دا «ءولدىم-تالدىم» دەگەندە، شۋلاسىپ كول سۋاتىندا بالىق ىسىمەن شۇعىلدانعان جۇرتقا جەتتى. ولار سول شۋلاسقان قالپىمەن ىشتەرىنە كىرىپ كەتكەن شوقاندى قورشاي قالعان ەكەن.
ويتپەگەندە شە؟! اسپاننان ءتۇستى مە، جەردەن شىقتى ما، — ومىرلەرىندە كورمەگەن ءبىر بالا دۋشار بولا قالدى! نەتكەن بالا بۇل وسىنشاما ادەمى كيىنگەن؟!.
قانداي بالا ەكەنىن جانە قايدان كەلگەن بالا ەكەنىن بىلگىسى كەلگەن كوپشىلىك ءبىرىن-بىرى تىڭداماستان، ءار تىلدە شۋلاسا سۇراۋ بەرىپ جاتىر. شوقان ولاردىڭ شۋىنان دا، تۇرلەرىنەن دە زارەسى كەتىپ، توپ قاسقىر قاماعان قويداي، جان-جاعىنا ۇرەيلەنە قارايدى.
ويتپەگەندە شە؟!.. ايەلى — ەركەگى، جاسى-كارىسى ارالاس تۇستەرى تالاي ءتۇرلى بۇل ادامداردىڭ ءۇستى-باستارى دالبا-دۇلبا... ءبارى دە ءتىرى ارۋاقتاي ارىق!.. ومىرىندە بۇندايلاردى كورمەگەن نە قىلعان جاندار ەكەنىن بىلمەگەن شوقان قاشىپ شىعايىن دەسە، قورقىنىشتى ادامدار توڭىرەگىن قالىڭ قورشاپ العان شىعار.
شۋلاسا قورشاپ، تۇنەرە تونگەن ءتىرى ارۋاقتاردىڭ ساقيناسى تارىلا كەپ قىسۋعا اينالعانداي تايانىپ قالعان شاقتا، ۇرەيى ۇشقان شوقان شىڭعىرا باقىرىپ جىبەردى. بۇل توپقا وسى كەزدە كەيىنگى جولاۋشىلار دا جەتتى. بالاسىنىڭ اششى داۋسى قۇلاعىنا شالىنعان شىڭعىس:
— مىناۋ، ءبىزدىڭ قاناشجاننىڭ داۋسى عوي، ويباي! — دەپ كۇيمەدەن قارعىپ ءتۇسىپ توپقا جۇگىردى. ول قالىڭ توپتى كيمەلەپ ىشىنە كىرۋگە تىرمىستى.
— مىناۋى كىم؟! — دەگەن داۋىستارى شىعىپ كەتتى شىڭعىستى كورگەندەردىڭ.
كوپشىلىك كوڭىل بولە باستاسا، ساپ-سارى الا كيىنگەن، قىلىش اسىنعان بىرەۋ.
كوڭىلدەرى شىڭعىسقا بولىنگەن كوپتىڭ اراسىنان قىسىلا-قىمتىرىلا وتكەن شوقان اكەسىنە جەتتى دە، قاسقىر كورگەندە ەنەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلاتىن بۇزاۋداي شىڭعىستىڭ ءمۋنديرىنىڭ ۇزىن، كەڭ ەتەگىنە كىرىپ كەتتى.
— مىناۋ وفيسەر! — دەپ قالدى الدەكىم شىڭعىستى.
— پولكوۆنيك! — دەدى بىرەۋ.
«پولكوۆنيك!»، «قىرعىزدان؟!»، «قازاقتان!» «چينوۆنيك!..»، «شيشكا!» دەپ تاڭدانعان داۋىستار ساپىرىلىسىپ كەتتى...
بىرەۋلەرىنىڭ دراگوميروۆتى دە شۋلاي قورشاعان داۋىستارى شىعىپ جاتىر.
«قايدان ءجۇر؟!.» «نەگە ءجۇر؟!» دەگەن داۋىستار ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەدى. قاماي قورشاپ، شۋلاسقان توپتان شىڭعىستىڭ دەنەسى تىتىركەنىپ كەتتى، ءبىراق، ول ەرەسەك ەركەكتىك قالپىنا باعىپ، قازاقشا جانە ورىسشا قىسقا سوزدەرمەن ءجونىن ايتا باستادى.
— ءا، شىڭعىس وسى ەكەن عوي؟ — دەگەن داۋىستارى ەستىلدى، الدەنە قازاقتاردىڭ.
— بۇل دا قولعا تۇسەدى ەكەن عوي؟ — دەستى بىرەۋلەر. شىڭعىستىڭ زارەسى ۇشا ءتۇستى...
توپتىڭ قورشاۋى تارىلا باستادى، داۋىستارى زىلدەنە باستادى، ايبىندارى قاتايا باستادى؛ قۇتى قاشا تۇسكەن شىڭعىس، نە ىستەرگە بىلمەي، تۇلا بويىنان مۇزداي تەر قۇيىلىپ كەتتى. قالىڭ قاسقىردىڭ قاماۋىنا تۇسكەن وگىزدەي، ونىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، ءقازىر باسسالىپ تالاۋلارىن كۇتىپ، دارمەنسىز كەسكىنمەن ماڭىنا الاق-جۇلاق قاراي بەردى، مۋندير ىشىنەن دەنەسىنە جابىسىپ، تۇلا-بويى ءدىرىل قاققان شوقاندى، باۋىرىنا قىسا ءتۇستى...
شىڭعىس پەن شوقاننىڭ وسى ۇرەيدەن تارسىلداي سوققان جۇرەكتەرى جارىلىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر سول ءبىر ساتتە قۇلاقتارىنا ايۋدىڭ اقىرعانىنداي زور داۋىس ساپ ەتە قالماسا!.. جۇرت سول «ايۋدان» قورىققانداي، كول جاق بەتتەن جول اشا بەردى. قامالعان ورنىندا قاتىپ قالعان شىڭعىستىڭ اشىلعان جولمەن كەلە جاتقان ادامعا كوزى تۇسسە، بيىك، تولىق دەنەلى، جالپاق جاۋىرىندى بىرەۋ، ۇستىندە ەتەگى تىزەدەن كەلەتىن قاراسۇر كويلەگى بار، جالاڭ اياق، جالاڭ باس، بەت بەينەسى-باتۋعا تايانعان تولعان ايداي، سول بەتتىڭ مۇرنى مەن كوز اۋماعىنان باسقا تۇسىنا قاپتاي شىققان، اي جارىعىمەن اق بۋرىل كورىنەتىن ساقال مەن مۇرتتىڭ، شىقشىت تۇسى، سول ءتۇستى دۋدار شاشپەن تۇتاسىپ كەتكەن. ەكى ميىعىنان تومەن سالبىراعان، قالىڭدىعى تابان ۋىس مۇرتتىڭ شۇباتىلعان ءۇش جاعى كەۋدەسىنە تۇسەدى، كۇزەپ جۇرەتىن ساقالى تىكەندەنىپ، بىلاي دا جالپاق بەت-اۋزىن ءدۇرديتىپ جىبەرگەن، قالىڭ قاباعىنان كەزىنىڭ ۇستىنە توگىلگەن قويۋ قاستارى، اناۋ-مىناۋ ساقالداي جەلپىلدەيدى.
شىڭعىسقا ونىڭ مىنا ءتۇر-تۇرپاتى، قيسسالاردا جىرلاناتىن ازىرەت — الىگە ۇقساپ كەتتى. ونى اقىندار:
بەينە ءبىر ءىرى قىلىپ تاستان ويعان،
ۇزىنى، كولدەنەڭى بىردەي بويدان؛
ساپارى ەكى مۇرتتىڭ ەكى جاقتا،
تاماشا قۇلاعىنان وراپ قويعان! —
دەپ قاستەرلەيتىن. مىناۋ دا سول سياقتى. شىڭعىس تا «بۇل ارانىڭ تۇرعىندارىندا دا اتامان بار» دەگەندى ەستىگەن. ءبىراق، ءاتى-جونىن بىلمەيتىن. «مىناۋ كەلە جاتقان سول ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن وي كىرىپ كەتتى شىڭعىسقا. «بولماۋى دا مۇمكىن» دەگەن وي قاتار جارىستى شىڭعىستىڭ باسىندا، ويتكەنى ونىڭ ۇعىمىندا، «اتامان» دەگەندەر اسكەرشە كيىنىپ، قارۋ اسىنىپ جۇرەتىن ادامدار.
— كانە، بىتىراڭدار! — دەدى كەلە جاتقان ادام، ىعىسقان توپقا ءجون سىلتەگەندەي، جايعان قۇشاقتارىن ەكى جاققا سەرمەپ.
توپ بىتىراي جونەلدى.
— زدراۆيە جەلايۋ، ۆاشە بلاگوروديە! — دەدى جاقىنداعان «ءداۋ» شىڭعىسقا چەست بەرىپ. — اتامان كۋراگين!..
شىڭعىستىڭ ومبىدا وقىپ جۇرگەن كەزىندە، بۇنداي امانداسۋعا قولدانىپ ۇيرەنگەن ءبىر ءسوزى، «وچەن پرياتنو» ەدى. الگىندە دەنەسىن بيلەپ العان قورقىنىش سەزىم ءالى دە ارىلىپ بولماعان ول، داۋسى دىرىلدەپ، كانىگى سەزىن زورعا ايتتى. سول كەزدە جۇگىرىپ كەلگەن ابا:
— حان-يەم-اي، قۇداي ساقتادى-اۋ! — دەپ جىلاپ جىبەردى.
— راس، قۇداي ساقتادى، اق-سارى باس قۇرمالدىق! — دەدى شىڭعىس، دەمىن ەندى عانا ەركىن اپ.
«ساقتاعانى» دا راس. كۋراگين كەلىپ قالماعاندا، شىڭعىستى ءولتىرىپ جىبەرەتىن كۇش جەلكە جاعىندا دايار تۇر ەدى. قۇسمۇرىنعا بەكىنىس ورناي، اتا مەكەنىنەن كۇشپەنەن كەشىرىلگەن تاعىشى رۋىنىڭ كەيبىر كەدەيلەرى وسى قاڭعىرعاننان عانا تاۋىپ، كۇندەرىن كورىپ كەلە جاتقان. ولار شىڭعىستىڭ وسى بەتكە ساپار شەگۋىن ەستىپ وتىرعان. ەستىرتۋشى — وسى ماڭايداعى كەشەبە-كەرەيدەن شىققان، اتاننىڭ شوڭى دەيتىن ءبيدىڭ بالاسى تۇرالى.
شوڭ بىزگە ەتكەن تاراۋلاردان بەلگىلى — ەستەمەستىڭ ەسەنەيىمەن بولە ەكەن. ول وسى تۇبەكتەگى بالتا، كەشەبەنى تۇگەلىمەن ەرگىزىپ، جۋساتىپ تۇرعان ادام. شىڭعىس پەن ەسەنەيدىڭ ارازدىعىندا ول ەسەنەيدى جاقتاعان.
«اعا سۇلتاندىعىنان تۇسكەن شىڭعىس، بالاسىن ەرتىپ ومبىعا جۇرەدى ەكەن» دەگەن حابار جانە قاي جولمەن ءجۇرۋ حابارى الىستاعى ەسەنەيگە جەتكەننەن كەيىن، ول شوڭعا ارناۋلى كىسى جىبەرىپ، «شاماسى كەلسە ءتىرى ەتكىزبەسىن» دەگەن ءوتىنىش ايتقان. شوڭ بالتا كەشەبەنىڭ ءوزى سەنەتىن ادامدارىنىڭ باسىن قوسىپ، نە ىستەۋدى جاسىرىن اقىلداسقان. سوندا، «كەشەبەنىڭ بەلىنىڭ ءبىرى» دەيتىن بەكەنتايدىڭ مىرزا بوقىسى.
— ەستۋىمشە، ولاردىڭ تەڭىزدەگى بالىقشىلاردان بالىق جەۋگە توقىرايتىن تۇرلەرى بار، سويتە قالسا، بىرەۋ قاپىسىن تاۋىپ ولتىرەدى، — دەگەن.
بۇل قاستىقتى تەڭىزدەگى قاڭعىرعاندا جاسىرىن ۇيىمداستىرۋعا مىرزابوقىنىڭ بالاسى — نۇرقانمەن، شوڭنىڭ بالاسى تۇرالى جۇمسالعان. ولار قۇپيا تۇردە اركىمنىڭ تامىرىن باسىپ كورىپ، اقىرى، تەگى — تاعىشى، ەسى — دۇلەيلەۋ بۇقپان ەسىمدى بالۋان بىرەۋگە توقىراعان. ونىڭ اكەسى — قۇتپاندى، «كەنەسارىعا حابارشى بولدىڭ»، دەپ، شىڭعىس ەرگەن پاتشا اسكەرى تىرىدەي تۋراپ ولتىرگەن ەكەن. سوندىقتان نۇرقان مەن تۇرالىنىڭ ىشكىرنەلەپ ازعىرعان سوزىنە ول كونە كەتتى. ۋادەلەرى: «قۇداي وڭداپ» شىڭعىس بالىقشىلارعا توقىراي قالسا، بۇقپان شىڭعىستىڭ قاپىسىن تاۋىپ، وڭاشا ءبىر جەردە قىلجيتا سالادى.
بۇقپانعا ءبۇيتۋدىڭ ءساتى تۇسە كەتتى. بالىقشىلار قاماعان جات ادامنىڭ شىڭعىس ەكەنىن بىلگەن سوڭ، بۇقپان جاقىن جەردەن، ۋىسىن تولتىراتىن دومالاق تەمىر تاۋىپ الدى دا، كىسى — كىسىنىڭ اراسىمەن، قاماۋدا تۇرعان شىڭعىستىڭ تۋرا سىرتىنان جاقىنداي بەردى. «ءساتى ءتۇستى» دەپ ىشتەي قۋانعان ول، ۋىسىنداعى تەمىرمەن شىڭعىستى پەرىپ جىبەرۋگە ىڭعايلانا بەرگەن شاقتا، كۋراگيننىڭ «تاراڭدار!» دەپ وكىرگەن داۋسى شىعىپ قالدى. جۇرت ىدىراي باستاعاندا سوعۋدىڭ رەتى جوق، — كوزگە ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن، «مىلقاۋ» دەگەنمەن وعان دا جان كەرەك.
سولايشا «قۇداي ساقتاپ» امان قالعان شىڭعىسپەن ءتىل قاتىسىپ، از سەزبەن تانىسقان كۋراگين:
— ۇيگە ءجۇرىڭىز، مەيمان بولىڭىز، — دەدى.
«سونداي ءبىر پراۆيتەل بار، قازاق، وفيسەر، ورىس ءتىلىن بىلەدى» دەگەندى كۋراگين بۇرىن ەستىگەن ەدى. ال، مىنا جولى، كولدەن بالىق ءسۇزىپ، اۋىر اۋدى جيەككە مىقشيا تارتىپ شىعا بەرگەن وعان، الدەكىم:
— بالىقشىلار ءبىر وفيسەردى قاماپ ولتىرگەلى جاتىر، — دەگەن حابار جەتكىزدى.
رومانوۆ تۇقىمدارىنا قانى قاس كۋراگين، ورىس ارمياسىنىڭ ءمۋنديرىن قاتتى سىيلايتىن ەدى، سوندىقتان «وفيسەردى ولتىرگەلى جاتىر» دەگەن حابارعا ەلەڭدەي قاپ، شەتى قىرعا ىلىككەن اۋدى سەرىكتەرىنە تاستاي جۇگىردى، سوندا كورگەنى — شىڭعىس. بۇعان دەيىن قۇلاعى ەستىگەن پراۆيتەلدى ەندى كوزى كور سوڭ جانە ورىس ارمياسىنىڭ پولكوۆنيكتىڭ چينىندە كورگەن سوڭ، شىن ىقلاسىمەن سىيلاپ جىبەرمەك بولدى.
— ءبىزدىڭ، ۇيگە قاراي! — دەدى ول، جولاۋشىلاردىڭ الدىنا تۇسە بەرىپ.
ماسا بۋىپ ءولتىرىپ بارا جاتقان شىڭعىستىڭ قاڭعىرعاندا توقتاعىسى كەلمەي-اق، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتكىسى-اق، كەلىپ تۇر، ءبىراق ريزاشىلىق سۇراماستان ۇيىنە شاقىرعان، جاڭا عانا ولىمنەن اراشالاپ قالعان كۋراگيننىڭ «ءبىزدىڭ ۇيگە» دەپ باستاۋىنا ەرمەي قالۋدى ۇيات كورىپ تۇر، ءارى قايمىعىپ تۇر، سوندىقتان:
— كەتتىك! — دەدى ول سەرىكتەرىنە.
— اتپەن بارساق قايتەدى، حان-يەم؟ — دەدى ابا.
— جاقىن جەر، — دەدى، قازاق ءتىلىن تۇسىنەتىن كۋراگين.
— ەندەشە كۇيمەگە بار دا، ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەر! — دەدى شىڭعىس اباعا، ءوزى جىلجىپ بارا جاتقان كۋراگيننىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ.
وزگەلەر دە ەردى. كۇيمەگە بارعان ابا، يەلەرى جاياۋ كەتىپ بارا جاتقاندا ارباعا ءمىنۋدى ەرسى كورىپ، بەرى قاراپ تۇرعان اتتاردىڭ باسىن ءارى قاراي بۇردى دا جەتەكتەي باستادى. سول كەزدە كۇيمەنىڭ ارتقى جاعى شوڭقاڭ ەتە ءتۇستى، جەر سىزعان كۇپشەكتەردى اتتار تارتا الماي تۇرىپ قالدى... «نە بولدى؟!» دەگەندەي، ابا اربانىڭ ارتىن قاراسا، ەكى دوڭعالاق تا اراسىنان اجىراپ جەرگە تۇسكەن! ارىستىڭ توپىراق قاپقان تۇمسىقتارىن كوتەرىپ بايقاسا، ەكەۋىنىڭ تۇمىلدىرىعى جوق!..
«شوق، شوق!» دەگەندەي، جان-جاقتان كۇلىپ جىبەرگەن داۋىستار ەستىلدى. جالتاقتاپ قاراسا، جان ادام كورىنبەيدى. دىبىستارىنان ابايلاسا، ماڭايداعى كۇركەلەردى تاسالاپ تۇرعان سياقتى...
— « قۇداي ۇرعان ەكەن عوي! — دەگەن داۋسى شىعىپ كەتتى ابانىڭ.
شىڭعىستىڭ بىلاي دا ەستىگىش قۇلاعى، بالىقشىلاردىڭ قاماۋىنا تۇسكەننەن كەيىن ءتىپتى وتكىرلەنىپ، بولماشى سىبىستاردى دا سەزە باستاپ ەدى، سول وتكىر قۇلاق ابانىڭ داۋسىن شالا قالدى دا:
— ۋا، نە بولدى، ابا؟ — دەدى انادايدان، توقىراپ.
— اربانىڭ ارتقى ەكى دوڭعالاعىنىڭ تۇمىلدىرىعى جوق!..
— نە دەيدى؟!.. — دەدى شىڭعىس شوشىعان ۇنمەن، — ولار قايدا ؟!
— ماناعى قورشاۋدا قالعاندا بىرەۋلەر ۇرلاپ العان بولۋ كەرەك.
— دوڭعالاقتار شە؟
— ولار بار. تۇمىلدىرىعى بولماعان سوڭ ءتۇسىپ قالدى.
ساسقان شىڭعىس بولعان وقيعانى بىلگەن تىلىمەن كۋراگينگە تۇسىندىرە باستادى.
— ەستىپ تۇرمىن، — دەدى ول. — ۇرلاعان ادام سۋعا لاقتىرىپ ۇلگەرمەسە، تابىلادى بۇراندىلار!
— كانە، كەلىڭدەر مۇندا؟ — دەدى كۋراگين جۋان داۋسىن قاتال شىعارىپ، توڭىرەگىنە قولدارىن بۇلعاپ.
جان-جاقتاعى كۇركەلەردىڭ اراسىنان، يلەۋىنەن ورگەن قۇمىرىسقاداي قاپتاعان ادامدار شىعا كەلدى...
— جاقىن، جاقىن... مۇندا!... — دەدى كۋراگين قاراڭداعان ادامداردى قولدارىنىڭ قيمىلىمەن قاسىنا ساۋمالاپ.
عاجاپ!.. كۋراگين جان-جاقتان جىلجىپ كەلە جاتقان جۇرتتى، ماڭايداعى تەمىرلەردى تارتاتىن ماگنيتتەي باۋراپ تۇر!.. نە دەگەن قۋات!..
ماڭىنا وشارىلعان كوپتى، كۋراگين سوڭىنان شۇباتىپ، شوڭقيىپ جاتقان ارباعا اپاردى دا:
— مىنا ارىستاردىڭ بۇراندىلارى تاڭ اتقانشا تابىلسىن دا، دوڭعالاقتارى ورنىنا قويىلىپ، كۇيمە بۇرىنعى قالپىنا كەلسىن! — دەدى.
جۇرتتا ءۇن جوق.
— كەتتىك! — دەدى كۋراگين شىڭعىسقا.
— ايتقانىڭىز ورىندالا ما؟ — دەدى شىڭعىس كۋراگينگە.
— نە دەپ تۇرسىڭ؟ — دەدى كۋراگين جابىرلەنگەن داۋىسپەن. — پاتشانىڭ، ياعني نيكولاي پاۆلوۆيچ رومانوۆتىڭ ايتقانىن ورىندامايسىز با، ءسىز، ۆاشە بلاگوروديە؟
— چتو تى بوگ س توبوي! — دەدى شىڭعىس ورىسشالاپ، سۇراۋدان شوشىنىپ. — مۇمكىن بە ول؟
— ماسەلە سوندا، — دەدى كۋراگين. — بۇل ارانىڭ پاتشاسى — مەنمىن. مەنىڭ ءسوزىمدى ەكى ەتەر ادام بۇندا جوق. كەتتىك!
كۋراگين جىلجي بەردى.
— ابا، سەن وسى ارادا بول، — دەدى شىڭعىس. — اتتاردى اعىت تا، كۇيمەگە بايلاپ، جەل جاعىنان ءتۇتىن سال. ايتپەسە، مىنا قالىڭ ماسا شىداتپاس.
— بولمايدى ول! — دەدى كۋراگين توقىراپ. — ءورت كەتەدى. جامان بولادى وندا.
— اتشى وت ماڭىندا بولادى، — دەدى شىڭعىس.
— ءبارىبىر، — دەدى كۋراگين بۇيرىقتى داۋىسپەن. — وت جاعۋعا ۇلىقسات جوق.
— قايدا پانالايدى؟ — دەدى شىڭعىس.
— ونى ءوزى تاپسىن. كەتتىك.
جىلجي جونەلگەن كۋراگين اباعا قولىن بەزەپ:
— تۇتاتپا وتتى، ءوزىن بىرگە ورتەنەسىڭ! — دەدى.
قالعان جولاۋشىلار كۋراگينگە ەردى.
شىڭعىسقا «وسىنىن، ءوزى ادەيى تىقتىرىپ قويعان جوق پا ەكەن تۇمىلدىرىقتاردى؟» دەگەن وي كەلدى.
كۋراگيننىڭ كۇركەسى الىس ەمەس ەكەن. الدىندا قامىستى تىگىنەن تۇرعىزىپ قورشاعان كەن، اۋلاسى بار ەكەن. سونىڭ ءبىر تۇكپىرىندە وبا سياقتانىپ تومپايعان، قارايعان بىردەمە كورىنەدى. سوعان تايانعاندا:
— ءبىزدىڭ ساراي وسى، — دەدى كۋراگين قوناقتارعا. — مانا سىزگە، — دەدى ول، بەتىن شىڭعىسقا بۇرىپ، — ءوزىمدى «وسى ارانىڭ پاتشاسىمىن» دەدىم عوي. پاتشاسى ەكەنىم راس. ءبىراق، مەنىڭ پاتشالىعىمدا، رومانوۆتاردىڭ پاتشالىعىنداي بايلىق جوق، سوندىقتان مەنىڭ سارايىم دا ولاردىكىنە ۇقسامايدى. ءبىراق بۇنداعى تيىشتىق پاتشا سارايىنان ارتىق. بۇل سارايدا ماسادان باسقا تالاۋشى جوق. ال، رومانوۆتار سارايىندا...كۋراگين تۇتىعا قالدى دا:
— ول جايدا كەيىن ايتام، ءقازىر كۇركەگە كىرەمىز، — دەدى.
قابىرعالارىن شىمنان قالاعان، توبەسىن قامىسپەن جاپقان، ەسىك ورنىنا دا قىسپاقتاعى قامىستى ۇستاعان، ءىشى تار، توبەسى الاسا بۇل كۇركەدە، كۋراگيننىڭ كۇتۋشى شالى-پروحور ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. كۋراگين كۇركەنىڭ توپساسىز ەسىگىن ءون بويىمەن قوپارىپ الدى دا، قاراڭعى ىشىنە ءۇڭىلىپ:
— پروشا اعاي! — دەپ دىبىس بەردى.
— ءا-اۋ! — دەگەن، ۇيقىدان ويانعان ادامنىڭ داۋسى ەستىلدى.
— شىق بەرمەن قاراي، پروشا اعاي!..
ىس ءيىسى بۇرقىراعان قاپ-قاراڭعى ۇڭگىردەن، بوزامىق ءتۇستى شاش، ساقالى دۋدارلانعان، ەتەگى تىزەسىنەن تەمەن تۇسكەن كەڭ جىرتىق، قارا سۇر كويلەگى بار، يميگەن كىشىرەك، ارىق دەنەلى شال شىعا كەلدى. شوقانعا ول، ەرتەگىدەن ەستىگەن قاڭباق شالعا ۇقساپ كەتتى.
— مەنىڭ كامەردينەرىم — پروشا اعاي، — دەپ تانىستىردى كۋراگين، شالدى قوناقتارىنا.
— قوناق كەلدى، — دەدى پروحورعا، — ءجاي قوناق ەمەس، سالماقتى قوناق، ەگو بلاگوروديە پولكوۆنيك!..
شال باسىن تىزەسىنە دەيىن ءيىپ، شىڭعىسقا ىزەت كورسەتتى. شوقان مەن دراگوميروۆكە باسىن عانا شۇلعىدى.
— كاراسىن بار ما؟ — دەدى كۋراگين شالعا.
— جوق-س، ۆاشە ستەنستۆو! — دەدى شال. ونىڭ ايەلگە ۇقساعان جىڭىشكە داۋسى، شوقانعا شالدى قىزىقتىرا ءتۇستى.
— شىراق شە؟
— بار-س، ۆاشە-ستۆو.
— تۇنگە جەتە مە؟
— جوق-س ۆاشە-ستۆو... اي تەز تۋىپ كوتەرىلدى عوي، ۆاشە-ستۆو... ودان كەيىن شىراقداننىڭ كەرەگى جوق قوي، ۆاشە-ستۆو...
— ەندەشە كۇركەگە كىر دە شىراق تۇتات، اي كوتەرىلگەنشە جاعا تۇرامىز.
كۇركەگە كىرگەن شال ءبىرازعا دەيىن ورالمادى، اشىق ەسىكتەن جارىق تا جىلتىرامادى.
— بىزدە شاقپاقتان باسقا وتتىق جوق، — دەدى كۋراگين، — شالدىڭ بوگەلۋى سودان. تىستەرى ءتۇسىپ، لەبى السىرەگەن قارت وتتى تۇتاتا الماي جاتقان بولۋ كەرەك، ەزىم جاردەمدەسەيىن.
كۇركەگە كۋراگين دە كىردى. قوناقتاردى ماسا تالاپ ءولتىرىپ بارادى. شوقان اكەسىنىڭ ەتەگىنىڭ ىشىنە پانالادى. بەت-اۋىزدارىنا ەكى قولى قورعان بولا الماعان دراگوميروۆ، ساسقانىنان ءمۋنديرىنىڭ ەتەگىن باسىنا بۇركەدى. شوقاندى باۋىرىنا باسقان شىڭعىس تا ماسانىڭ تالاۋىنان ءولىپ بارادى. ونىڭ جىلقىنىڭ ساۋىر تەرىسىن تەسەتىن وتكىر تۇمسىعى، شىڭعىستىڭ قالىن، شۇعادان تىگىلگەن مۋنديرىنەن دە، قارا بارقىتتان تىكتىرگەن كاپۋتىنان دا، سارعىلت جىبەكتەن تىكتىرگەن كويلەگىنەن دە ەتىپ، تۇلا بويىن تۇرشىكتىرە قانىن سورىپ جاتىر، ول ازاپتان قۇتىلار دارمەن دە جوق، تىعىلار جەر دە جوق...
قوناقتار «ولدىك-تالدىق» دەگەن شاقتا، كۇركەدەن وت تا جىلتىراي باستادى، كۋراگين دە شىقتى.
— جارىق جاندى، — دەدى ول.
كۋراگين باستاعان قوناقتار جانتالاسا كۇركەگە كىردى، ولاردىڭ ۇستىنە قادالعان بىرنەشە مىڭ ماسا بىرگە كىردى.
ىشىنە بەس-التى كىسى زورعا سىيىپ جاتاتىن، توبەسى ورتا دەنەلى كىسىنىڭ باسىن سوققانداي الاسا، ءبىر جاق بۇيىرىندە سوقپا پەشى قارايعان، بوساعاسىنا اۋلار ۇيىلگەن، تورىندە تەرەزە -سىماق بىردەمەسى سىعىرايعان كىشكەنە كۇركەنىڭ ىشىندەگى قاراڭعىلىقتى ورتاداعى اشانىڭ جارىعىنا قىستىرعان شىراعىن لاپىلداعان جالىنى جەڭە الماي، ساۋلەسى ەتە كومەسكى ەكەن. كۇركەنىڭ اۋاسى ءارى بالىق ساسيدى، ءارى اشقىلتىم ىس ساسيدى.
— قۇرمەتتى مىرزالار، — دەدى كۋراگين، قاي جەرگە وتىرارىن بىلمەي اقىرىپ، تۇرەگەپ تۇرعان قوناقتارىنا، ۇيشىكتىڭ ءىشىن قولىمەن شولىپ، — ءبىز مەكەندەيتىن ساراي وسى. قالاعان جەرلەرىڭىزگە وتىرىڭىزدار!
ەرە كىرگەن ماسالار قوناقتاردىڭ سوزگە مۇرشاسىن كەلتىرمەي، اندەتۋلەرىن، تالاۋلارىن ۇدەتە ءتۇستى. كۋراگين مەن شالدىڭ وعان مازاسىزدانار ءتۇرى جوق، ءبىراق قوناقتارىنىڭ سيپالانعان جايلارىن كورىپ اياپ كەتكەن كۋراگين شالعا:
— ءتۇتىن سالۋ كەرەك. تىستان قامىس اكەل. پەشتىڭ مۇرجاسىن جابا كەل، ءتۇتىن كۇركەگە قامالىپ، ماسالار قاشسىن، — دەدى.
شال كەتتى دە، كۋراگين شىرالاردى كەزەكپەن تۇتاتىپ وتىرعاندا، ءبىر قۇشاق قامىس اكەپ، پەشتىڭ ىشىنە تىقتى.
— مۇرجانى جاپتىڭ عوي؟ — دەدى كۋراگين.
— ءيا، — دەدى شال.
— ەندەشە قامىستى تۇتاتايىن، — دەپ كۋراگين قولىندا جالىنى لاپىلداعان شىرانى، پەشكە تىققان قامىسقا توسىپ ەدى، قۋ قامىس لاپ ەتە قالدى دا، دۇرىلدەي جونەلگەن جالىننىڭ قويۋ قارا ءتۇتىنى پەشتىڭ كەڭ اۋزىنان بەرى لىقىپ، تار كۇركەنىڭ ءىشىن تولتىردى دا جىبەردى. ءتۇتىننىڭ اششى ىس ءيسى جولاۋشىلاردى تۇنشىقتىرىپ، دەم الا الماستىق حالعا جەتكىزدى، ولار ۋداي اشىعان كوزدەرىن تارس جۇمىپ الدى.
— تۇنشىقتىم اكە... ءولدىم!.. — دەپ شىر ەتكەن داۋسى شىقتى شوقاننىڭ.
قويۋ قاراڭعىلىقتا باۋىرىنا تىعىلعان شوقانعا جانى اشىپ كەتكەن، ءوزى دە تۇنشىعىپ بارا جاتقان شىڭعىس، بالاسىن قۇشاقتاي اپ:
— ولدىك، گوسپودين كۋراگين! — دەدى.
— ەندى جاقپا، پروشا اعاي! — دەگەن داۋسى ەستىلدى كۋراگيننىڭ.
— ەسىك اشىق. ءتۇتىن تىسقا شىعادى، — دەدى ول.
ازدان كەيىن ۇيدەگى ءتۇتىن سيرەگەن، دەم جەڭىلدەنە باستاعان سياقتاندى.
— پروشا! — دەدى كۋراگين.
— ءاۋ، — دەدى شال.
— ەسىكتى جاپ ەندى. ايتپەسە، ماسالار تاعى كىرەدى.
ەسىك جابىلدى. اششى ءتۇتىننىڭ قالدىق ءيىسى ءالى دە وڭمەندى اتقانمەن، اۋانىن، دەم العىزارلىق جايى بار.
— ال، ورنالاسىڭدار، قۇرمەتتى قوناقتار، — دەدى، شىرالارىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇتاتقان كۋراگين.-قالاعان جەرلەرىڭىزگە وتىرىڭىزدار.
شىڭعىس ۇيىلگەن اۋلاردىڭ ۇستىنە وتىردى، دراگوميروۆ ەتەگىنە وتىردى. شوقان اشانىڭ كولەڭكە جاعىنا سۇيەنگەن قالپىمەن تۇرەگەپ تۇر.
— قاناشجان، نەگە وتىرمايسىڭ؟ — دەدى شىڭعىس.
— دالاعا شىعام.
— نەگە؟
— تۇتىنگە تۇنشىققاننان، ماساعا تالانعان جاقسى.
ول دالاعا شىعا جونەلدى.
— بارسىن، — دەدى كۋراگين. — كەشىكپەي كەلۋىنە مەن كەپىل.
شىڭعىس تا سول ويدا بولعاندىقتان ۇندەمەدى.
— حوش كەلدىڭىزدەر، قىمباتتى قوناقتار، — دەدى كۋراگين ولارعا، — ءبىزدىڭ بۇل پاتشالىقتا «ءۇي حايۋانى» دەگەن بولمايدى. ەڭ اياعى — يت تە شىداماي، ماسا شىعا قاشادى دا، ماسا جاتا كەلەدى. ءقازىر وسى اۋىلدا ءبىر دە يت جوق.
— پروشا اعاي، — دەدى ول شالعا، — وتىرما، سەن. اۋعا بۇگىن تۇسكەن بالىقتان سازان، الابۇعا سياقتى سەمىزدەرىنەن ءبىر شەلەگىن دايارلا، اساتىن كەزىن ءوزىم ايتام، وعان دەيىن قىلا تۇرۋعا، شالا سۇرلەنگەن سەمىز بالىقتاردى الىپ كەل.
شال شىعىپ كەتتى دە ەسىك اشىق قالدى.
— ەسىك اشىق تۇرا بەرسىن. ءۇيدىڭ ىس ساسىعان اۋاسى جەڭىلدەنسىن.
ازدان كەيىن ۇيدەگى ساسىق ءيىس جەڭىلدەنگەن سياقتاندى. سول كەزدە ماسالاردىڭ اندەتكەن دىبىسى دا ەستىلە باستادى.
— ەسىكتى جابۋ كەرەك! — دەدى شىڭعىس. ماسالاردى «سودان كىرىپ جاتىر ەكەن» دەپ ويلاپ.
— سىرتتان كىرىپ جاتقان ماسالار ەمەس، ىزىڭداعاندار، — دەدى كۋراگين — ءتۇتىن سالعاندا قابىرعالارعا، توبەلەرگە جابىسىپ قالعاندار. ولاردى تاۋىسا المايسىڭ.
— تاعى دا تالاي باستادى، — دەدى شىڭعىس، دەنەسىنىڭ اشىق جەرلەرىن سيپانىپ.
— شىداپ كورىڭىز، ۆاشە بلاگوروديە. شىداماساڭىز تاعى دا ءتۇتىن سالامىز.
پروشا كەلدى. قولىندا الدەنە ىدىس.
— اكەلدىڭ بە؟ — دەدى وعان كۋراگين.
— اكەلدىم — دەدى پروشا.
— انانى شە؟
— ول دا بار.
پروشا سالدىرلاعان قاڭىلتىر ىدىستى كۋراگيننىڭ قاسىنا قويدى دا، قوينىنان بىردەمەنى سۋىرىپ قولىنا ۇستاتتى. كۋراگين ونى جامباسىنىڭ استىنا تاستادى. قاڭىلتىر ىدىس، — جان-جاعى مىجىرايا مايىسقان ەسكى لەگەن سياقتى ىشىنەن سۇرلەنگەن بالىق ءيىسى سەزىلەدى.
— تەرەزەنى الۋ كەرەك، — دەدى كۋراگين پروشاعا.
— «اشىپ تاستا» دەگەنىڭىز بە؟ — دەدى شىڭعىس.
— يا، ۆاشە بلوگوروديە.
— ماسا كىرەدى عوي؟
— كىرە بەرسىن. بۇل مەكەندە ماسادان قۇتىلام دەپ ويلاماڭىز. كوردەن باسقا قۋىستىڭ بارىندە دە شاعادى. بىزگە ءقازىر تازا اۋا كەرەك. كۇركەدە ول جەتپەيدى. تەرەزەنى اشساق دەمىمىزدى ەركىن الامىز. جانە اي دا تۋعان بولۋ كەرەك. سولاي ما، پروشا اعاي؟
— ءدال سولاي-س، ۆاشە ستەپەنستۆو. اسپانعا كوتەرىلىپ قالدى-س. تولعان اي. مەيلىنشە جارىق-س.
— جاقسى بولعان ەكەن، — دەدى كۋراگين. — شىرا دا بىتە باستاپ ەدى. بار، ورىندا، ايتقاندى!
شال شىعىپ كەتتى.
— «تەرەزە» دەيتىن تەرەزە جوق، — دەدى كۋراگين. — شىنى ءبىزدىڭ قولعا تۇسپەيدى. اۋىلداعى كەدەي قازاقتار شىنى ورنىنا قويدىڭ بۇرشىگىنەن ارشىلعان قارنىن كەرەدى. ءبىزدىڭ بالىقشىلار ەش ۋاقىتتا قوي سويمايدى، سوندىقتان قارىن دا جوق.
— سوندا سىزدەر نە ۇستايسىزدار تەرەزەگە؟
— كەنەپ سياقتى توزعان شۇبەرەكتەن.
— ودان دا ساۋلە تۇسە مە؟
— تابان جولدى تابۋ دا، ايتپەسە، جارىق بوپ نە وڭدىرادى دەيسىز.
كۇركەگە جەل گۋ ەتە قالدى.
— ۋرا!... جاساسىن، اۋا! — دەدى كۋراگين.
شىڭعىس پەن دراگوميروۆ جەل جاققا جالت قاراسا، قابىرعادا كىسىنىڭ باسى سيارلىقتاي ۇڭىرەيگەن بوزامىق تەسىك تۇر. «الىنعان تەرەزەنىڭ ورنى بولار» دەپ ويلادى ولار قاسىنان. ار جاعى بوزامىق كەڭ دۇنيە!..
— دالانىڭ جارىعى كۇندىزگىدەي ەكەن عوي، — دەدى كۋراگين. — ەندى شىرا جاعۋدىڭ قاجەتى بولماس. بىتۋگە دە تايانعان ەدى ءوزى.
اشىق تۇرعان ەسىك پەن تەرەزەدەن جەل گۋلەپ كەتتى.
— سكۆوزنياك، — دەدى، ودان قاتتى قورقاتىن دراگوميروۆ، دەنەسى تىتىركەنىپ، — ەسىكتى جاپسا قايتەدى؟
شىڭعىسپەن شۇيىركەلەسكەن كۋراگين، مانا كورگەننەن بەرى دراگوميروۆكە ءتىل قاتقان جوق ەدى. پاتشانىڭ اكىمدەرىن جەك كورەتىن ول، «سولاردىڭ ءبىرى بولار» دەپ، ىشتەي ۇناتپاعان، سوندىقتان دراگوميروۆكە تىك كەلىپ:
— جابىلمايدى ەسىك، ۇناتپاساڭ دالاعا شىق، ايتپەسە باسىڭدى بۇركەن دە جات! — دەدى قاتاڭ داۋىسپەن.
سول ساتتە كىرىپ، كۇدى — شىققان قيمىلمەن ابا كىرىپ كەلدى.
— نە بولدى؟! — دەدى شىڭعىس.
— ولەتىن بولدىم، حان-يەم! — دەدى ابا.
— نەگە؟!
— ماسادان قورعانار قۋىس تابا المادىم. قايدا بارسام قارا تۇتىندەي بۋادى. اتتار دا جانتالاسا تىپىرشىپ جاندارىن قويارعا جەر تاپپاي تۇر!
— كۇيمەگە باردىڭ با؟
— باردىم. ماناعى قالپىندا.
— تۇمىلدىرىقتار جوق پا؟
— جوق.
— تابىلادى، — دەدى كۋراگين قازاق ءتىلىن شالا بىلەتىن سوزدەرىمەن، — مەن ايتقان. پريكاز. تاق بولادى.
— «بولعانى قۇرسىن، ءقازىر بولماعان سوڭ»، — دەپ قويدى شىڭعىس ىشىنەن.
ونىڭ ويى، — تۇمىلدىرىقتار تابىلىپ، دوڭعالاقتار ورنىنا سالىنسا، تابان-اۋزىندا ءجۇرىپ كەتۋ ەدى. مىنە، ەندى ءجىپسىز بايلانىپ وتىر!..
— ماعان نە قىل دەيسىڭ؟-دەدى ول ابياعا قاجىعان داۋىسپەن.
— الىسقا كەتىپ اتتارعا ءتۇتىن سالماسا، جانۋارلار شىداي الاتىن ەمەس.
— سويتسەڭ ءسويت، — دەي سالدى شىڭعىس.
— نيكاك نەلزيا! — دەدى كۋراگين. — ۋرت كەتەدى. قالا كۇيەدى، جامان بولادى...
— ساقتانىپ سالار، — دەدى شىڭعىس.
— جوق، جوق! — دەدى كۋراگين، قارسىلىعىن باسىنىڭ، قولدارىنىڭ قيمىلدارىمەن دە اڭعارتىپ، — ۋرت بولادى!
— بارا بەرسەيشى! — دەدى شىڭعىس،ء-وزىڭ بىلە بەرسەيشى!
— سەن قىرعىز بايعا! — دەدى كۋراگين، شىعۋعا بەتتەگەن اباعا: — الداعان جامان. ۋرت بولسا، مەن سەنى پىشاقپەن باۋىزدايدى، ۋتقا سالادى...
ابا شىعىپ كەتتى. شىڭعىس ۇندەمەدى. ول ىشىنەن — «ەندى «ءورت» دەگەن پالەگە جولىقتىرا كورمە، جاساعان!» دەپ تىلەدى.
— ەندى تاماق اشيدى، — دەدى كۋراگين شىڭعىسقا، — مىناۋ سۇرلەگەن بالىق، — دەپ لەگەننەن بىرەۋىن الدى دا يىسكەپ كورىپ، — تاماشا!.. — دەپ شىڭعىسقا ۇسىندى.
شىڭعىس ۇستاپ كورسە — ۇلكەندىگى كەبىستەي تابان. جالپيعان قابىرعاسىنان باسىپ كورسە، بىلقىلداعان سەمىز، قارنى جارىلماعان،-ۋىلدىرىعى ىشىندە. يىسكەپ كورسە ءسۇر ساسيدى!.. وسىنداي ءبىر ءسۇر تاباندى ەرتەرەك جەگەلى، شىڭعىستىڭ اۋزىنان ءدامى كەتپەي، «تاعى دا ءبىر جەسەم!» دەپ ارمان ەتۋشى ەدى، سوندىقتان، مىنا تاباننىڭ قىشقىلتىم ءيىسى مۇرنىن قىتىقتاعاندا، اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ كەتتى.
— جاقسى؟ — دەدى كۋراگين شىڭعىسقا قازاقشالاپ.
— تاماشا! — دەدى شىڭعىس.
— سەن اراق ىشەدى؟
شىڭعىس قالاعا بارعاندا، اسىرەسە ومبىعا بارىپ جالعاسقاندا ازداپ ىشەتىن ەدى، ەگەر ول كومپانيادا قازاق بولماسا ەپتەپ شوقاڭدى دا كۇيسەپ قوياتىن ەدى.
ءقازىر شوشقا جوق. «اراق» دەگەننەن، ورىستىڭ اق اششىسىن ۇعىپ وتىر. ودان مىناداي وڭاشادا، ءارى اش وتىرعاندا، ءسۇر بالىقپەن ەپتەپ جۇتۋعا بولادى.
— ىشەيىك، ءبىراق، ازداپ، — دەدى شىڭعىس كۋراگينگە.
— بۇنداي اراق ەمەس، — دەدى كۋراگين.
— ەندى؟
— قاراعايدىڭ اراق.
— «قاراعايدىڭ» دەيسىڭ بە؟ — دەدى شىڭعىس تۇسىنبەي.
— يا!.. سوسنانىڭ!..
— اراق بولا ما ودان؟!
— بولادى.
كۋراگيننىڭ قازاقشا تۇسىندىرگىسى كەلىپ ەدى، ءتىلى جەتپەي قالدى.
— قاراعايدا سوك بار، بىلەسىڭ؟ — دەدى ول.
— بىلەم.
— ورىسشا — جيۆيسا. سودان اعىزادى، اراق...
— سونى ءىش دەيسىز بە؟ — دەدى قالعىڭقىراپ وتىرعان دراگوميروۆ، ۇيقىسى اشىلىپ كەتكەندەي.
— ءيا! — دەدى كۋراگين.
— ونىڭ قالاي؟! — دەدى دراگوميروۆ، — ۋ عوي ول!.. ءولتىرىپ جىبەرەدى عوي، ادامدى!..
— ءبىز نەگە ولمەيمىز؟
— ىشەسىز بە، ءسىز سونى؟
— باياعىدان. مەن عانا ەمەس، بارلىق بالىقشىلار.
— سەنگىم كەلمەيدى، — دەدى ول.
— نەگە؟
— جيۆيسانىڭ حيميالىق قۇرامىن بىلەم. ونىڭ ۋى جىلاننىڭ وتىمەن بىردەي.
— ءبىز نەگە ولمەيمىز؟
— انىق ىشەسىزدەر مە؟
— ىشەمىز! ارينە، ءبىراز اقتاپ.
— ونى عىلىم تىلىندە ەتيلدانعان سپيرت دەيدى. ءبىراق، ادامعا ونى دا ىشۋگە بولمايدى، تەحنيكالىق ىستەردە قولدانۋعا عانا جارايدى.
— ال، ءبىز ىشەمىز. سونى ءقازىر كورسەتەم.
— ونداي ءسپيرتتى ىشۋلەرىڭىزگە تۇبىرىمەن قارسىمىن. اسىرەسە، — دەدى ول بەتىن شىڭعىسقا بۇرىپ، — ءسىزدىڭ ىشۋىڭىزگە. ول ادامدى سەسپەي قاتىراتىن سپيرت.
— وندا، اراق تاۋىپ بەر! — دەدى كۋراگين، بايلانىسقىسى كەلگەن نيەتپەن.
دراگوميروۆتىڭ ەسىنە كۇيمەدەگى ساكۆبياجىندا قالعان ءسپيرتتىڭ قۇتىسى ءتۇستى. وندا، شاماسى، ەكى ستاكانداي جۇعىن بار، سۋ قوسسا ءتورت ستاكان بولادى.
كۇركەگە پروشا كىردى.
— بالىقتى اسار ۋاقىت بولعان جوق پا، ۆاش-ستۆو؟ — دەدى ول كۋراگينگە.
— ازىرگە ەر كەرەك.
— مەن وسى شالمەن كۇيمەگە بارىپ قۇتىنى الىپ كەلسەم قايتەدى؟ — دەدى دراگوميروۆ شىڭعىسقا.
كۋراگين كونە كەتتى. شال مەن دراگوميروۆ شىعا سالىسىمەن:
— دوسىڭ با، الگى چينوۆنيك، قاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى كۋراگين شىڭعىستان.
— ونى قايتەسىز؟
— قاسىڭ بولسا، كوزىن جويدىرا سالۋ، ماعان وپ-وڭاي.
— جوق، جوق، — دەدى شىڭعىس شوشىپ كەتىپ، — ماعان دوس ادام ول. جاقسى ادام.
— قىزمەتى؟
شىڭعىس قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ جاتقاندا، پروشا مەن دراگوميروۆ كەلدى.
— سۋ قوسىپ اكەلدىم، — دەدى دراگوميروۆ، — قۇتى تولدى. ەكەۋىڭىزگە دە جەتەدى.
— ماعان ءوز ءسپيرتىم جاقسى، — دەدى كۋراگين. تازا ءسپيرتتى سىزدەر ىشىڭىزدەر.
— مەن دە، — پروشا ءتىلى كۇرمەلىڭكىرەپ. ول دالادا قۇتىنىڭ اۋزىنان ازداپ قىلقىلداتىپ العان ەدى.
— جاقىنداڭدار، قوناقتار! — دەدى كۋراگين.
ءبارى لەگەندى اينالا وتىرا قالىستى.
ول ۇيدە بۇيىرلەرى، ەرنەۋلەرى مايىسقان تۇتقاسىز، ۇلكەندەۋ ەكى جەز بوكال بار ەدى. كۋراگين سونىڭ بىرىنە دراگوميروۆتىڭ ءسپيرتىن تولتىرا قۇيعىزدى دا، ءوزى جامباسىندا جاتقان نارسەنى الىپ:
— ءبىزدىڭ پيۆيسا وسى — دەپ، سىرتىنا شوقپىت ورالعان الدەنە ىدىستان ەكىنشى بوكالعا الدەنە سۇيىقتى قۇيدى.
— جيۆيسا ما؟ — دەپ سۇرادى دراگوميروۆ؛
— دا، ەششە ونا پيۆيسا! — دەپ كۋراگين ولەڭدەتىپ جىبەردى.
— تۇبىنە دەيىن تارتامىز، — دەدى ول شىڭعىسقا بوكالىن سوعىستىرىپ، — اۋەلى — ءسىز، سودان كەيىن — مەن. كانە، توڭكەرىڭىز.
«ازار بولسا ماس بولارمىن» دەگەن ويمەن شىڭعىس بوكالدى كوتەرە سالدى دا، ءتۇبىن جوعارى قاراتتى.
— جىگىت! — دەدى كۋراگين. — ال، ماعان قاراڭىز!
ول دا بوكالىن توڭكەرە ساپ، «يىسكە!» دەپ بوكالىن دراگوميروۆكە ۇسىندى. دراگوميروۆ يىسكەپ ەدى، اششى دەم وڭمەنىن اتىپ كەتتى.
— قالاي ەكەن؟ — دەدى كۋراگين.
— وزىڭىزگە ۇناسا — دەي سالدى دراگوميروۆ.
— تاتىپ كورمەيسىز بە؟
— مەن ءسپيرتتى عانا ىشەيىن.
كۋراگين شىڭعىسقا «ءسىز بالىق جەي بەرىڭىز» دەدى. ول تۇتتىعا باستادى.
— مەن دە تولتىرا قۇيام «پيۆيسانى» سەن دە ءسپيرتتى تولتىرا قۇي، — دەدى ول دراگوميروۆكە.
— مۇمكىن ءسىز دە سپيرت ىشەرسىز؟ — دەدى بوكالىنا ءوز ءسپيرتىن قۇيعان دراگوميروۆ.
— اقسۇيەكتەردىڭ ىشىمدىگى عوي ول. ءبىزدىڭ اعايىنعا وسى دا جارايدى، — دەپ كۋراگين بوكال ۇستاعان قولىن كوتەردى دە، — تولتىردىڭ با؟ — دەدى دراگوميروۆكە.
— تولتىردىم.
— بەرى اكەل، كورەم!
— راس تولتىردىم.
— «اكەل!» دەدىم عوي، — دەدى كۋراگين قولىن سوزىپ.
دراگوميروۆ تولتىرعان جوق ەدى. ول كۋراگيننەن قايمىقتى دا، «ءسوز ەستىرمىن، يا تاياق جەرمىن» دەگەن قاۋىپپەن بوكالىن شۇپىلدەتىپ:
— مىنەكەي! — دەپ ۇسىندى. كومەسكى ساۋلەگە دە كوزى جىتى كۋراگين، بوكالدىڭ ەرنەۋىنەن توگىلەردەي بوپ مولتىلدەگەن ءسپيرتتى كوردى دە:
— الداماق بولدىڭ عوي مەنى، ەنەڭدى... بايقا، سەن تاياق جەپ جۇرمە. اۋەلى سەن ءىش. تۇبىنە دەيىن. ايتپەسە تاياق جەيسىڭ،-دەدى.
بوكال تولعان ءسپيرتتى دراگوميروۆ اش وزەككە ارەڭ تاۋىستى. كۇتىپ وتىرعان كۋراگين بوكالىن تاعى دا قاعا سالدى. ول لەگەندەگى بالىقتىڭ بىرەۋىن بەلدەمەسىنەن ومىرىپ، سۇيەگىن بىتىرلاتا شايناپ جۇتتى.
— بەرى اكەل! — دەپ كۋراگين دراگوميروۆقا قولىن سوزدى.
سۇراعانى قۇتى ەكەنىن تۇسىنگەن دراگوميروۆ، — «ءماڭىز!» دەدى.
ودان باسقا ءسوز ايتار حالى جوق. سۋداي سىمىرگەن سپيرت وزەگىن ورتەپ بارادى. تىنىسى دا بىتەلىپ قالعان سياقتى دەم الايىن دەسە، وڭەشى ورتەنەتىندەي. باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ بارادى...
قۇتىنى قولىنا العان كۋراگين:
— سەن نەگە تۇرسىڭ؟ — دەدى پروشاعا اقىرىپ. — جوعال كوزىمنەن!
پروشا شىعا جونەلدى.
— ىشەسىڭ بە، تاعى؟ — دەپ سۇرادى كۋراگين، دراگوميروۆتان.
ول باسىن شايقادى.
— بالىق جەيسىڭ بە؟
— ج-ج-جوق.
— ەندەشە، جات! — دەدى كۋراگين.
دراگوميروۆ اۋلاردى باسىنا جاستاي، ىرگە جاققا قيسايا كەتتى دە، ىلەزدە قور ەتە ءتۇستى.
شىڭعىس جالاڭ توسىنە سونالار قادالعان تۇيەنىڭ حالىندا ەدى. مىنا ىشىنە كىشىگىرىم اياقتاي سۇيىقتىق سياتىن بوكالمەن الپىس-جەتپىس گرادۋستىق قۋاتى بار ءسپيرتتى تارتىپ جىبەرگەندە، اش وزەگىن جالاعان دا كەتكەن. وعان ىشىنە ىشىمدىك ەمەس ەكى ءجۇزدى قانجار كەتىپ، وڭەشىن، ىشەك-قارنىن ۋداي اشىتىپ ءتىلىپ بارا جاتقانداي اسەر پايدا بولعان. ءولىپ كەتۋ ءقاۋپى سەزىلگەندەي، ول اۋەلى دەم الا الماي، كەڭىردەگىن سيپالاپ جان-تالاسقان شاقتا، قىسىلعاننان ماڭدايى تەرشىپ قويا بەرگەن. ىشىنە سوندا عانا دەم كىرگەن، ءبىراق ول دەمىنىڭ ءوزى دە سپيرت سياقتانىپ، ءىشى-باۋىرىن تيىشتاندىرۋدىڭ ورنىنا اشىتا تۇسكەن. ءالى دە ساسقالاقتاعان شىڭعىس، كۋراگين — «جە» دەپ الدىنا يتەرگەن لەگەندەگى جۋانتىق بالىقتىڭ بىرەۋىن قولىمەن ومىرىپ جەۋگە شىداماي، باس جاعىن اۋزىنا مولىراق تىققان دا، قارۋلى تىسىمەن كەبىستەي بالىقتىڭ تەڭ جارتىسىن قىرشىپ اپ، سۇيەك-مۇيەگىنە، جىلبىراعان وكپە-باۋىرىنا قاراماستان، ۇرتىنا بىرەر تولعاپ جۇتىپ جىبەرگەن. ۋلانعان وزەكتىڭ، ورتەنۋى بالىق جۇتۋدان باسەڭدەۋدىڭ ورنىنا، سۇيەكتەرى قادالىپ بارا جاتقانداي اشىڭقىراي تۇسكەن. سوندا دا بالىقتى مەدەۋ كورىپ، سەمىز تابانداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كۇيسەي بەرگەن. باسىنا شاپقان ءسپيرتتىڭ ۋىتى ءبىرازدان كەيىن دەنەسىنە جايىلىپ، ماس بولعان شىڭعىس وتىرعان ورنىندا تەڭسەلە باستاعان...
دراگوميروۆ وسى كەزدە قور ەتە ءتۇستى. ول ءۇندى شىڭعىس ەستىمەدى. ونىڭ ەستىگەنى، كۋراگيننىڭ:
— سەن شە؟ — دەگەن جۋان داۋسى.
— نە، نە؟.. — دەدى داۋىستان سەلك ەتە تۇسكەن شىڭعىس.
— ىشەسىڭ بە؟
— نە... نەنى؟
— اراقتى.
— جو-جوق.
— « نەگە؟
— بو-بو-بولدىم-م-م.
— جوق، سەن ىشەسىڭ.
كۋراگين شىڭعىستى بوقتاپ جىبەردى دە، ەكىنشى بوكالعا ءسپيرتتى تولتىرا قۇيدى. بۇل شاقتا كۋراگينگە ەرەگىسىپ ەمەس، ايلا جاساپ ەمەس، سپيرت بيلەگەن شىڭعىس دەنەسىنە يە بولا الماي جانتايا بەردى. كۋراگين ۇسىنعان بوكالدى ءوز بوكالىنىڭ قاسىنا قويدى دا، شىڭعىستى جاعاسىنان قاپسىرا ۇستادى.
— وتىرىك ۇيىقتاما! — دەدى ول، شىڭعىستىڭ بىلقىلداعان دەنەسىن ەركىنە جىبەرمەي. — ايلا جاساما! قۇيعان بوكالدى ىشكەننەن كەيىن ۇيىقتا!
ايتقانىن ىستەتە الماعان كۋراگين وڭ جاق الاقانىمەن شىڭعىستى قۇلاق-شەكەدەن بار پارمەنىمەن تارتىپ كەپ جىبەردى. ونىڭ كۇستى الاقانىنىڭ جالپاقتىعى تۇيەنىڭ تابانىنداي دا، ساۋساقتارى جاس بالانىڭ بىلەگىندەي ەدى. دەنەدەگى كۇشى دە سۇمدىق بولاتىن، ۇلكەن بوشكەگە تولتىرىپ تۇزداعان اۋىرلىعى ءبىر سەنتنەر بالىقتى قۇشاقتاپ جۇرە بەرەتىن، بالىق جيناعاندا ۇزىن اۋدىڭ ءبىر باسىن بۇل جالعىز تارتسا، ەكىنشى باسىنا ون شاقتى ادام ارەڭ يە بولاتىن. قاراماعىنداعى ادامدارعا ءسوزىنىڭ بۇلدى بولۋى دا، وسى كۇشىنىڭ سالدارىنان دا. ءجاي ايتقاندا تىڭداسا-تىڭدادى، ەگەر تىڭداماسا، بەتىنە شاپالاقپەن ءبىر تارتسا جەتتى،-ىرقىنا كونىپ جۇرە بەرەدى...
ماس كىسى قىزىق ەكەن!.. ساۋ كىسىنىڭ كوبى ۇشىپ تۇسەتىن، كەيبىرى تالىپ قالاتىن شاپالاقتان، شىڭعىستىڭ ەسى كىرە قاپ، باسىن داۋىلداتقان سپيرت كوزىنەن ىتقان جاسپەن بىرگە شىققانداي، كۋراگينگە «ەندى ۇرما» دەگەندەي، ەكى قولىن دا كوتەرىپ جاسقانا بەردى.
— سەن قۇدايىڭنىڭ شەشەسىن... — دەدى كۋراگين قازىق قاعاتىن توقپاقتاي جۇدىرىعىن شىڭعىستىڭ توبەسىنە ءتوندىرىپ، بۋىندىرعان جاعاسىن بوساتىپ، — مىنانى جەسەڭ سەسپەي قاتاسىڭ. جانىق باردا بوكالدى ءىش! بۇدان كەيىن بەرمەيمىن.
ۇسىنعان بوكالدى شىڭعىس قولىنا ەرىكسىز الدى. الگىندە سوققان شاپالاقتىڭ زاردابىن ول ەندى عانا سەزىندى: اۋزىن اشايىن دەسە، جاعىنىڭ سۇيەگى قيراپ قالعانداي قوزعالتپايدى. كۋراگين — «بول، ءىش!» دەپ دىكەڭدەپ بارادى.
— ىشەسىڭ بە، جوق پا؟ — دەدى كۋراگين، جاعىن اشا الماي وتىرعان شىڭعىستىڭ تۇمسىعىنا توقپاقتاي جۇدىرىعىن تىرەپ، — ايتپەسە، كەڭسىرىگىڭدى بۇزىپ جىبەرەم.
تونگەن ءقاۋىپتىڭ ەكپىنىنەن، قارىسقان جاقتارىنىڭ قالاي اشىلىپ كەتكەنىن شىڭعىس بىلمەي دە قالدى. بوكالدى ول جۇتا سالدى.
— بۇل ۇنامدى ءىس، — دەدى شىڭعىستىڭ بوكالدى تۇگەلىمەن قوتارعانىن كورىپ وتىرعان كۋراگين، — ەندى زورلامايمىن. ىشكىڭ كەلسە ىقتيارىڭ.
بۇل جولى بايقاۋىنشا، سپيرت وزەگىن ورتەۋ تۇگىل بىلىنگەن دە جوق، وعان تۇششى سۋ جۇتقان سياقتاندى. «ءقابىردىڭ باسىن قار الادى» دەگەندەي، مىنا سپيرت ماناعى ءسپيرتتىڭ ۋىتىن تارتىپ العانداي، مەڭ-زەڭ بولىپ وتىرعان باسى دا جازىلعانداي، دەل-سال بولىپ وتىرعان دەنەسى دە سەرگىگەندەي بولدى.
— ەندى ىشپەيمىن، — دەدى ول نىق داۋىسپەن.
— ىقتيارىڭ. جاتام دەسەڭ دە ىقتيارىڭ كەڭەسىپ وتىرام دەسەڭ دە ىقتيارىڭ.
— ءوزىڭ شە؟
— مەن ەكەۋىنە دە بەيىلمىن.
شىڭعىستىڭ ەسىنە شوقان ءتۇسىپ كەتتى. ول ماناعى كەتكەننەن جوق! قايدا ول؟!
ونىڭ كۋراگينگە بىلدىرمەي، شوقاندى توڭىرەكتەن ىزدەگىسى كەلدى.
— تىسقا شىعىپ كەلەيىن، — دەدى ول ورنىنان قوزعالىپ.
— نەگە؟
— دارەت سىندىرۋعا.
كۋراگين «ا-ا-ا» دەدى دە قوزعالمادى. شىڭعىس تىسقا شىقسا قالىڭ شىق تۇسكەن. قاناتى سۋلانسا سارى ماسانىڭ جاتىپ قالاتىن ادەتى، ءقازىر سويتكەن بولۋ كەرەك، ىزىڭدارى ەستىلمەيدى. دالانىڭ جەلكەمدەۋ اۋاسى تازا، تىنىسى كەڭ توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي تيىش جەل جاقتان كولدىڭ دىمقوس بارقىنى، سۋدىڭ تولقىعان سىبدىرى سەزىلەدى، قۇستاردىڭ شۋلاعان داۋىستارى ەستىلەدى. بۇل مەزگىلدە، بۇل ارانىڭ ءتۇنى قىسقا بولادى. جانە ءىڭىردىڭ قىزىل شاپاعى اسپاننىڭ سولتۇستىك جاق كەبەسىن جيەكتەپ وتىرادى دا تاڭ سارىگە تۇتاسادى. ءقازىر دە سولاي ەكەن، اسپاننىڭ شىعىس جاق ەتەگى سارى سىزىقتانىپ، قۇلقىن ءسارى باستالىپ قاپتى، سول تۇستاعى شولپان دا جارقىراي قاپتى. اسپانداعى الا شابىر بۇلتتىڭ اراسىنان سانسىز جۇلدىز جىمىڭ قاعادى. اي كۇنگەي جاق كوك جيەكتە بيىك تاۋداي قاراڭداعان، ارا -تۇرا نايزاعايى جارقىلداعان بۇلتقا باتىپ بارادى.
تامۇقتان جۇماققا شىققانداي بولعان شىڭعىس، تابيعاتتىڭ تاماشا كورىنىسىنە اسەرلەنىپ از ۋاقىت تۇردى. ونىڭ ەسىنە وسىنداي ءبىر شاقتىڭ راحاتتارى ءتۇسىپ كەتتى. ونىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن سەرۋەنى — قۇس سالدىرۋ ەدى. جازدىڭ العىر قۇستارىنان ونىڭ ۇناتاتىنى — تۇيعىن بولاتىن. «اق ۇلپا» اتالعان ءبىر تۇيعىندى وعان ارعىننىڭ اتاقتى بايى جانە ءبيى — شەگەننىڭ ءبىرىمجانى سىيعا تارتىپ، شىڭعىس ون شاقتى جىلداي قىزىعىن كورگەن ەدى. ول قايدا بارسا دا «اق ۇلپانى» دا، قۇسبەگىسىن دە ەرتە ءجۇرىپ، تاڭ وسىلاي ءبىلىنىپ كەلە جاتقاندا قۇسقا شىعار ەدى دە، سۋلى جەردىڭ ىق جاعىندا قىرانىن قولىنا ۇستاپ تۇرىپ، جەل جاعىنان قۇسبەگىگە دابىل قاقتىرار ەدى. سۋدان ۇركە ۇشقان قۇستار، اسىرەسە قاز بەن ۇيرەكتەر وزىنە قاراي قاپتاي ۇشىپ كەلە جاتقاندا، قۋانعان شىڭعىس اڭشى قازاقتاردىڭ سالتىمەن «قاندى باسىن، بەرى تارت!» دەپ جىمىڭدار ەدى، زىمىراپ كەلە جاتقان قۇستاردىڭ ۇشۋى وعان وگىزدىڭ اياڭىنداي سىلبىر كورىنىپ، جاقىنداعانشا ءداتى شىداماي، تۇلا بويىمەن تىپىرسىز تۇرار ەدى، سوندا دا جەمىن كورىپ تالپىنعان «اق ۇلپاسىن» بوساتپاي كۇتكەن قۇستارىنىڭ ىلگەرى وزا بەرۋىن كۇتەر ەدى، سابىرسىزدانعان «اق ۇلپا» قاتتى تالپىنعاندا كوز الدىنان جەل تۇرعىزىپ، قاناتتارىمەن بەتىنە ساباي جازدار ەدى؛ «اق ۇلپاعا» ارەڭ يە بوپ تۇرعان شىڭعىس، ۇيرەكتەردىڭ ەڭ ۇشقىر-سۇقسىر وزگەلەردەن بۇرىن جەتىپ، ۇستەرىنەن سىپ ەتىپ وتە بەرگەندە، باۋىن سىپىرعان «اق ۇلپانى» شىڭعىس ىلگەرى سىلتەپ قالار ەدى، قازاقتىڭ «قىران قۇس قيسىق ۇشىپ ءتۇزۋ ىلەر» دەگەن ءسوزىن «اق ۇلپا» دالەلدەر ەدى، قولدان ۇشقان ول، زىمىراپ بارا جاتقان سۇقسىرعا تىك ۇشپاي، جەر باۋىرلاپ قيعاشتاي تارتادى، سوندىقتان سىرىن بىلمەگەن ادامدار «بەتىمەن قاڭعىرىپ كەتتى» دەپ ويلار ەدى، سىرىن بىلەتىن شىڭعىس «اق ۇلپاعا» قاراي ەمەس، ۇيرەككە قاراي شابادى. ءبىراز ەكپىندەپ قىزىپ العان «اق ۇلپا» وراعىتا جۇيتكىپ، ۇيرەكتىڭ استىن الا دەڭگەيلەپ بارار ەدى دە، «نىساناما لەكتى» دەگەن شامادا، تومەننەن بيىككە ءبىر-اق ىرعىپ، ىلگەن ۇيرەگىمەن بىرگە توڭكەرىلىپ جەرگە تۇسەر ەدى، دالاقتاپ شاپقان شىڭعىس جەتىپ كەلگەندە، شاراسىزدىقتان موينىن سوزىپ سۇلىق جاتقان جاندى ۇيرەكتىڭ ۇستىندە، قاپ-قارا كوزدەرى ەدىرەيگەن «اق ۇلپا» بۇرگەن ۇيرەككە تۇياقتارىن باتىرماستان، جاي عانا تولعاپ قويىپ، تۇمسىعىن تيگىزبەستەن، تاكاپپار بەينەدە، كەۋدەسىن كوتەرە وتىرار ەدى. شىڭعىس اتتان قارعىپ ءتۇسىپ ۇمتىلعاندا، «اق ۇلپا» ماقتانعانداي شاڭق ەتىپ ءبىر شاقىرىپ قالار ەدى دە، يەسىنە قۇرمەت كورسەتكەندەي ۇيرەكتىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، اناداي جەرگە بارىپ وتىرار ەدى. تۇيعىننىڭ وتكىر تۇياعى وكپەسىنە قادالعان ۇيرەك، جانى بولسا دا قوزعالا الماس ەدى... شىڭعىس كىسەسىندەگى كەزدىگىن الار ەدى دە، ءپىسمىللا كەلتىرىپ، ۇيرەكتى باۋىزداپ، تابان اۋزىندا ءتوسىن سوگىپ، ىستىق جۇرەگىن «اق ۇلپاعا» جۇتقىزار ەدى.
«قان سوناردا» دەگەن ولەڭىندە، وسىنداي ءبىر جاعدايدى، — «ءبىر قىزىق ءىسىم ەكەن بۇل جالعاندا» دەپ اباي ايتقانداي، «اق ۇلپاسىنا» قۇس الدىرۋىن، شىڭعىس ومىرىندەگى ەڭ قىزىعى سانايتىن ەدى.
كەيىن ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعاندا، قۇسقا شىققان شىڭعىس شوقاندى ەرتە جۇرەتىن. ول دا اكەسىنەن كەم راحاتتانبايتىن.
مىنە، ەندى كورسە، — سول ادەمى تابيعات ءالى دە سونداي ادەمى، سول ادەمى تاڭ ءالى دە سونداي ادەمى! جەتپەيتىنى: قولىندا «اق ۇلپا» جوق، قاسىندا شوقان جوق، استىندا اتى جوق. بارى — بالىقشىلاردىڭ مىناۋ تامۇق دۇنيەسى. ودان قاشا جونەلەر ەدى، — استىندا اتى جوق، قاسىندا شوقان جوق! قايدان تابىلادى ولار؟!
...«ماڭايداعى كۇركەلەردىڭ بىرىندە وتىرعان بولار ما؟» دەگەن ويمەن، اياعىن ەپپەن باسىپ شىڭعىس جان-جاقتى شولىپ كورسە، وياۋ ادام سەزىلمەيدى، ءار كۇركەگە توقىراپ قۇلاق تۇرسە، قورىلداعان، پىسىلداعان دىبىستار عانا ەستىلەدى.
شىقتان قورعالاعان ماسالار جىلان سياقتى بولادى. قامىستاردىڭ اراسىنا تىعىلىپ تىم-تىرىس جاتادى ەكەن دە، جاقىنداي قالساڭ جابىلىپ كەتەدى ەكەن. شىڭعىستى دا ءسويتتى، تەك، قامىس كۇركەلەردىڭ قاسىنا تايانسا بولدى، بەتى-قولى دۋىلداپ، ۋداي اشي قالادى، سيپاپ جىبەرسە، قادالعان ماسالاردىڭ تۇسكەندىگى سەزىلەدى...
ماسالاردىڭ شاعۋىنان باس ساۋعالاعان شىڭعىس كۇركەلەردىڭ اراسىنان كولگە قاراي قاشتى. جولىندا قاراڭداعان الدەنەگە كەزىككەن، — وزدەرىنىڭ كۇيمەسى ەكەن. ونىڭ مانا شوڭقيىپ قالعان ارتقى جاعى كوتەرىلگەن!.. دوڭعالاقتار ورنىندا... سيپاپ كورسە، مۇرىندىقتارى دا ورنىندا!..
شىڭعىس قۋانىپ كەتتى. «شىركىن، — دەپ ويلادى ول، — قاناشجان دا، اتتار دا وسى ارادا بولىپ، بۇنداعى تامۇقتان قاشا جونەلسەك، قانداي جاقسى بولار ەدى!..»
«قاناش وسىندا تىعىلعان بولار ما؟» — دەپ كۇيمەنىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ تە، سيپالاپ تا قارادى. بالا جىم-جىلاس، جوق بوپ كەتىپتى.
بىردەمە تۋ سىرتىنان سىبدىر ەتكەندە، شىڭعىس شوشىپ كەتىپ جالت قاراسا، كۋراگين ەكەن.
— كۇيمە قالپىنا كەلگەن! — دەگەن ءسوز ءتۇسىپ كەتتى ونىڭ اۋزىنا.
— ايتپادىم با، سىزگە؟ سولاي بولۋ ءتيىستى. بۇل مەكەندەگى ادامداردا، مەنىڭ ايتقانىمنان شىعاتىندارى جوق.
جوباسىنا قاراسا، كۋراگين تۇك كورمەگەن ادام سياقتى، ءجۇرىسى دە تىڭ، ءسوزى دە پىسىق! و، عاجاپ!.. ماناعى ءارى ساسىق، ءارى ۋداي اراقتىڭ تۇك اسەرى تيمەگەن بە؟.. تيسە، ۋىتى تەز قايتقان با؟!
شىڭعىس كۋراگينگە بالاسىنىڭ جايىن ايتىپ ەدى:
— ساسپاڭىز، — دەدى ول. — تابىلادى. وعان ەشكىم دە تيمەيدى.
— قاشان؟ — دەدى شىڭعىس جالبارىنعان ۇنمەن.
— مەنىمشە، تاڭ اعارىپ بولعان شاقتا.
— ونى قايدان بىلەسىز؟
— ءبىزدىڭ بالىقشىلار اۋدى كولگە ءتۇن مەزگىلىندە قۇرادى، مەنىمشە، ۆاشە بلاگوروديە، ءسىزدىڭ بالاڭىز سول قايىقشىلارمەن بىرگە كەتۋ كەرەك.
— بالىقشىلار قاشان قايتادى؟
— كەشىكپەس. الدى كەلە باستار. قايدا بولاسىز، كۇركەدە مە، سۋ جاعاسىندا ما؟
— ءوزىڭىز شە؟
— ماعان ءبارىبىر. شالعا بالىق استىرىپ كەتتىم. ەندىگى دايار شىعار. بارىپ جەسەڭىز دە ىقتيارىڭىز، بالاڭىزدى كول جاعاسىندا كۇتسەڭىز دە ىقتيارىڭىز.
اسقا زاۋقى جوق. شىڭعىس كول جاعاسىنا بارۋ نيەتىن ايتتى.
— ماقۇل، — دەدى كۋراگين.
ەكەۋى كول جاعاسىنا باردى. ار جاعىندا قورعاسىن تۇستەنىپ تولقىعان ايدىن شەتىنە كوز جەتپەيدى. ماقايدا توڭكەرىلگەن بىرنەشە قايىق جاتىر. ءبىرازى ارقاندالىپ، جاراعا ۇرعان تولقىنمەن تەربەلىپ تۇر. توڭىرەك بالىق ساسيدى. ماسا سەزىلمەيدى.
— ءسىز وسىندا، توڭكەرىلگەن قايىقتاردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇستىندە وتىرا تۇرىڭىز، — دەدى كۋراگين شىڭعىسقا،-مەن جابدىقتارىما بارايىن. تەز ورالام.
— ماقۇل، — دەدى شىڭعىس.
كۋراگين جونىنە كەتتى. شىڭعىس قايىققا وتىرماستان، كەلدىڭ قۇماق جاعاسىندا ەرسىل-قارسىلى ءجۇردى، سوندا باسىنداعى بار ويى، — «بالام قايدا بولدى ەكەن؟!»
كۋراگيننىڭ كۇركەسىنەن قاشىپ شىققان شوقاننىڭ ويى زىمىراپ وتىرىپ كۇيمەگە جەتۋ ەدى دە، شاتىرىن كوتەرىپ، باس-اياعىن تۇمشالاپ جاتىپ قالۋ ەدى.
ويى ىسكە اسپادى. تىسقا جۇگىرىپ شىعا كەلسە، ماسانىڭ كوپتىگى قالىڭ بۇلتتاي بولىپ كەتكەن. ولار مانا دەنەسىنىڭ اشىق جەرىن شاقسا، ەندى اۋىزدان دەم العاندا ىشىنە بۋداقتالا كىرىپ قاقالتىپ جىبەردى. اۋزىن جاپسا مۇرنىنا كىردى. وعان اۋادا ماساسىز تارتاتىن تىنىس جوق سياقتاندى. ەگەر دالا قاراڭعى بولسا، ماساسى قۇرعىرلار وسىنشا جابىلماس پا ەدى؟ اي ساۋلەسىن شاشقان بوزامىق سىرتتا كوزگە تۇسكەن جالعىز ادام — شوقان بولعانسىن ماسالار جان-جاقتان قاپتاي ۇمتىلىپ، قۋانىپ قالعانداي ەكەن.
كۋراگيننىڭ كۇركەسىنە قاشىپ كىرەيىن دەسە، الگىندە وڭمەڭىن اتىپ كەتكەن قوشقىل، قويۋ ءتۇتىن ءالى دە بۋلىقتىرىپ، تاناۋىنان ءيسى كەتپەي تۇر.
ساسقالاقتاپ نە ىستەۋگە بىلمەي قالعان شوقاننىڭ قۇلاعىنا جاقىن تۇستان شىققان سىرناي داۋسى، وعان قوسىلعان بىرنەشە ايەل-ەركەكتىڭ ءانى ەستىلدى. وسى تامۇقتا بۇل نە ساۋىق؟!..
«توي نەمەسە شىلدەحانا سياقتى بىردەمە شىعار، ساۋىق جاسالعان جەردە ماسا دا جوق، شىعار» دەگەن وي كەلدى شوقانعا. دۋماندى جاقسى كەرەتىن بالا، داۋىسقا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
جولشىبايعى كۇركەلەر، قوستار ىعى-جىعى، بىتىقى-شىتىقى ەكەن. سولاردىڭ ارا -اراسىمەن جۇگىرگەن شوقاندى ماسالار دا تالاپ باقتى. بەت-اۋزىن ەكى قولىمەن دامىلسىز سيپالاپ جانتالاسقان شوقان بەت العان جاعىنان بۇرىلعان جوق. سوندا تاعى ءبىر بايقاپ كەلە جاتقانى، شىرىلداعان شەگىرتكەلەردىڭ داۋىسى. ولاردىڭ دا سانىندا قيساپ جوق سياقتى. ۇندەرىن قوسا جان-جاقتان شىرىلداعان ولاردىڭ ۇندەرى،-توپ قاسقىردان ۇركە قاشىپ شۇرىلداعان كوپ جىلقىنىڭ داۋسى سياقتى. نە دەگەن كوپ شەگىرتكە!.. مۇنشاما كوپ شىرىلداۋىق شەگىرتكە تۇگىل، بىرەن-سارانى كۇز اعاش ۇيگە تىعىلىپ، قاي قۋىستا ەكەنىن تاپتىرماي ءتۇن بالاسىندا قىستاي شىرىلداسا، شوقاننىڭ قىتىعىنا ءتيىپ ۇيقىسىنان وياتىپ جىبەرەتىن ەدى دە، كوپكە دەيىن كوزىن جۇما الماي، قالجىراپ بارىپ ارەڭ قالعيتىن ەدى. ال، مىنا ارانىڭ ونداي شىرىلداۋىقتارى مىڭ-ميلليون دەسە دە بولارلىق!.. ءبىر كەمپىردىڭ — «شىرىلداۋىق بوسقا اندەتپەيدى، پالە شاقىرادى» دەگەنى شوقاننىڭ قۇلاعىندا. سونىسى راسقا كەلگەندەي، وتكەن قىس وردانىڭ اعاش ۇيىندە، ىمىرت جابىلعاننان تاڭعا دەيىن ءبىر شىرىلداۋىق دامىلسىز سايراپ، مەكەنىن تاپتىرماي مەزى قىلعان! سونىڭ ارتى جاماندىققا سوعىپ، حان ورداسى قۇلاعانداي بولىپ وتىر. «مىنا مىڭداردىڭ قوسىلا شىرىلداۋىنىڭ ارتى نەگە سوعار ەكەن؟!..» دەپ ويلايدى بالا.
بوزامىق دالادا ءۇي-ۇيدىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ كەلە جاتقان شوقاننىڭ بايقاۋىنشا، «ءۇي» دەگەندەر ءار ءتۇرلى، بۇعان قامىستاردىڭ باستارىن ءتۇيىستىرىپ قويعان، توبەسى شوشاق كىشكەنەلەرى دە بار، ءتورت قابىرعا جاساپ، توبەسىن جالپاقتاۋ عىپ جاپقاندارى دا بار، ساراي سياقتى سوزىلا سالىنعاندارى دا بار، باسىم كوپشىلىگى قامىستان قۇرالعاندار... ءبارىن تۇتاس العاندا، ءتىرى ادام تۇراتىن باسپانا سياقتى ەمەس. جان ادامنىڭ دىبىسى ەستىلمەيدى. تىم بولماسا، سىبىسقا ەلەڭدەپ ۇرەتىن ءيتى، جولدى كەسىپ جۇگىرەتىن مىسىعى بولسايشى!.. جاندى ماقلۇقتان بارى ماسالار مەن شىرىلداۋىق شەگىرتكەلەر عانا سياقتى.
دۋمان داۋسى جاقىن سياقتانعانمەن، جۇگىرە كەلە ءبىرتالاي جەر بوپ شىقتى. ماسالارمەن ارپالىسا جۇگىرگەن شوقان، ول اراعا ەنتىگىپ جەتتى.
تۇبىنە تايانسا، دۋمان بولىپ جاتقان تۇراقتىڭ سىرتقى بەينەسى، توبەسىن تاپالداۋ عىپ ۇيگەن ۇزىن ماياعا ۇقسايدى. جۇگىرە باسىپ اينالىپ تۇسسە، ءبىر باسىنداعى قاقپا سياقتى كىرەر ورنىنان باسقاسى جوق. تەگى قامىستان سالىنعان بولۋ كەرەك، — ىشتەگى ۋ-شۋدىڭ دىبىستارى تۇگەلىمەن ايقىن ەستىلىپ تۇر.
شوقاننىڭ ىقتيارىنا سالسا، سىرتتان تىڭداپ نە شۋ ەكەنىن ءبىلىپ الۋ، كىرەر-كىرمەسىن سودان كەيىن شەشۋ ەدى. ۇستىنە بۇلتتاي ۇيمەلەگەن قالىڭ ماسا ول ەركىنە قاراتپاي، قاقپاعا قۋىپ تىقتى.
كۇركەنىڭ ءىشى كوردەي قاراڭعى. ءىشى ءتۇتىن ساسيدى. كۇركەنىڭ ورتا تۇسىندا وت ورنىنداعى قوز بولۋ كەرەك، الدەنە جىلتىرايدى. دۋمان ءجۇرىپ جاتىر. سىرنايدىڭ مانا دالادان ەستىلگەن، تاتار كۇيلەرىن ويناعان ءۇنى، قوسىلعان ايەلدەر، ەركەكتەر داۋسى ءالى قىزۋ-اق. اندەتۋشىلەردىڭ ۇندەرىنە قاراعاندا ماس كىسىلەر سەكىلدى.
كومەسكى دالادان قاراڭعى كۇركەگە كىرىپ بارعاندا باسى اينالعانداي بولعان شوقان، شىعا جونەلگىسى كەپ ءبىر تۇردى دا، ويىنا كۇركەندەگىلەردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ ءتۇسىپ كىدىردى.
— جارىق جاساڭدارشى! — دەگەن داۋىستار ەستىلدى.
وت ورنىنىڭ ماڭىندا قاراڭداعان بىرەۋ، قوزعا قامىس تاستاپ جىبەرگەن بولۋ كەرەك، لاپ ەتكەن جالىن مازداي جونەلدى... سوندا كوزى تۇسسە، كۇركە ءىشى قاپتاعان قالىڭ جان، بىرەۋلەرى بۇرىشتاردا، ىرگەلەردە جاتقان سياقتى، بىرەۋلەرى يىق تىرەسە وتىرعان سياقتى، وت ماڭايىنداعى ادامدار قالىڭ.
ولاردى تۇستەپ بولماي، لاپ ەتكەن جالىن تەز ءسوندى.
شوقان الگىندە جالت ەتكەن جالىننىڭ ساۋلەسىمەن، ءوزى تۇرعان جەردىڭ ىرگەسىندە، اۋلار ۇيىلگەن جەردە بوستاۋ ورىن كور، ونىڭ ويى سوعان وتىرا كەتىپ، كۇركە ىشىندەگى تىرشىلىكتى ابايلاۋعا سوقتى. مۇنىڭ كىرگەنىن ەشكىم اڭعارماعان، تۇرعانىن ەشكىم كورمەگەن سياقتى.
— شولدەپ ولەتىن بولدىق قوي، — دەگەن ەركەك داۋسى ەستىلدى سول تۇستان، — اندەتۋ، سىرنايلاتۋدى قويا تۇرىپ، تاماق ءجىبىتىپ الساق قايتەدى؟
— قارنىمىز دا اشا باستادى، — دەستى بىرەۋلەر، — سىرناي مەن ولەڭ تاماق بولماس — قاۋجالاپ الايىق.
— تاماقتى جارىقتا ىشەيىك، بىرەۋ جارىق قىپ تۇرسىن.
قوزعا تاستاعان قامىستىڭ جالىنى تاعى دا جارق ەتە قالدى. وت باسىنداعىلار الدەنە سۇيىقتى از عانا بوكالمەن كەزەكتەسىپ ءىشتى، تىجىرىنعان، تۇكىرىنگەن، دەمىگىپ قالعاندارى قانشاما. الدەنە ۇلكەن ىدىسپەن ولاردىڭ اراسىنا جەيتىن قويىلدى، ونى دا وت باسىنداعىلار جاپىرلاسا جەپ جاتىر.
«اسقا جۇمىلعاندار جۇرەكتەرىن جالعاپ الدى-اۋ» دەگەن شاقتا:
— ءاۋ، ساۋىعىمىزدى قايتا باستايىق، — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
— بالانىڭ! — دەدى بىرەۋ. — اتىن دا قويعان جوقپىز. اتىن قويايىق تا، سودان كەيىن قيسايىپ، كوزدىڭ شىرىمىن الايىق. اۋ جاياتىن شاق تاياپ قالدى.
— سول بالانىڭ داۋسى ءبىرازدان بەرى ەستىلمەدى عوي، تۇنشىعىپ قاپ جۇرمەسىن ءوزى، — دەدى الدەكىم.
— راس-اۋ، — دەدى بىرەۋ. — بولدى دا عوي ونداي وقيعا، باسقا ءبىر قوستا، انەۋكۇنى جۇمىستان قالجىراپ جۇرگەن شەشەسى، نارەستەسىن ەمشەگىمەن تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى عوي.
— مىنا بالانى دا بايقايتىن ەكەن، — دەستى الدەنەشە داۋىس.
— مەن بايقايىن، — دەگەن ايەل داۋسى ەستىلدى.
— جارىقتى جارقىراتا تۇسىڭدەر، — دەدى بىرەۋلەر.
قامىستىڭ جارقىراعان ساۋلەسىمەن، وت باسىنان ءبىر ايەل ەربەڭدەپ تۇرەگەلدى دە تۋرا شوقان وتىرعان جاققا بەتتەدى. «كورىپ قالار» دەگەن ويمەن، شوقان ۇستىندە وتىرعان اۋلاردىڭ ەتەگىنە سىرعىپ جانتايا كەتتى.
قاراڭداعان ايەل شوقاننىڭ سول جاعىنداعى ناق قاسىنا كەلدى. سول ارادا تومپايا قاراڭداپ، مۇرنى پىسىلداعان ادام جاتقان ەدى. كەلگەن ايەل سول ادامنىڭ قاسىنا توقىراپ ەڭكەيدى دە، — «بارشىن، ءا، بارشىن!» دەپ دەنەسىن قوزعادى. «ءا، ءا...» لاپ ەسەڭگىرەگەن ايەل ءۇنى ەستىلدى.
— قاتتى ۇيقتاپ قاپسىڭ عوي.
— سەن كىمسىڭ؟
— اق ماڭدايمىن.
— نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
— سەنىڭ دە، بالاڭنىڭ، دا دىبىستارىڭ ەستىلمەي قالعان سوڭ...
— ماسا قۇرعىر دامىل بەرمەي، كوزىم جاڭا عانا ىلىنگەن ەدى. بالانى شاعىپ شىداتپاي، الگىندە عانا وراپ-شىمقاپ ارەڭ تىنىشتاندىردىم.
ايەل بالاسىن بايقاعان قيمىل كورسەتتى دە، «ۇيقىدا ەكەن» دەدى.
— ەندەشە قوزعاما! — دەدى كەلگەن ايەل. — مەن شىلدەحانا جاساۋشىلاردىڭ تاماعىن بەرىپ بولدىم، ەندى ىدىس-اياقتارىن تازالايىن. سەن قالعي تۇر. مەن دە وسى اراعا كەلىپ قيسايام.
ايەل كەتتى. بالالى ايەل قايتا جانتايدى. بۇل كۇركەدەگى ءماجىلىستىڭ شىلدەحانا ەكەنىن شوقان ءبىلدى.
تاماقتان كەيىن ءماجىلىس ونشالىق قىزبادى. كۇنى بويى جۇمىستا بولىپ، شىلدەحاناعا ىڭىردە جينالعان ولار، جاڭا ىشكەن-جەگەندەرى بۋىندارىنا تۇسكەندەي بەرەكەسىزدەنىپ، داۋىستارى دا، الدەرى دە بوجىعان بەلگى كورسەتتى. سىرنايشى، تەگى، نە قازاق بولۋ كەرەك تە، نە قازاق اراسىندا كوپ جۇرگەن تاتار بولۋ كەرەك.
بۇدان بۇرىن اكەسىنە ەرىپ، تاتارلار كوپ وتىراتىن قىرىقبويداق پەن باعلانعا شوقاننىڭ بارعانى بار، سوندا شىڭعىسقا قۇرمەت كورسەتكەن تاتار بايلارى قوناققا شاقىرىپ، ءماجىلىس كەزىندە گارمون تارتقىزعان، جىرلار ايتقىزعان. شوقان تاتار مۋزىكاسىن، اندەرىن ۇناتىپ، ارتىنان، ءدال ۇيرەنە الماعان اندەردى بىلدىرىقتاتىپ ءوزى دە ىڭىلداپ جۇرەتىن بولعان. تاتاردىڭ كەيبىر ولەڭدەرىن قازاقشىلاعان تۇردە ايتىپ:
قارمان ويناي بىلمەيمىز دە،
ۇيرەنەرمىز ءبىز ءالى.
ءبىزدى تاۋپىقسىزدار دەپ ايتادى،
تاۋپىق تابارمىز ءالى، -
دەگەندى اۋزىنان تاستامايتىن. مىنا جولى ەستىگەن تاتار اندەرى دە تاماشا. سولاردى تىڭداپ وتىرىپ، «ءوزى قازاقشا بىلمەي مە ەكەن؟» دەگەن ويعا باتتى شوقان. سول ويىن سەزگەندەي، استان كەيىن سىرنايشى تاعى دا تاتارشا ويناي باستاعاندا:
— ءاۋ، ويناي بەرە مە، بۇل، نوعايشا؟ ەندى قازاقشانى تىڭدايىق تا! — دەگەن داۋىستار ەستىلگەن.
— ەندى قازاقشا تارت، تاڭاتار! — دەستى بىرەۋلەر قوستاي:
«تاڭاتار» دەگەننىڭ كىسى اتى ەكەنىن يا «تاڭ اتىپ قالار» دەگەن ماعىنادا ايتىلعانىن شوقان اڭعارماي قالدى. قايسىسى بولسا دا، جۇرت سول ءسوزدى ايتىپ شۋلاپ كەتكەن سوڭ:
— بولسىن، — دەدى سىرنايشى ەركەك.
ول قازاقتىڭ ءبىر بيىك ءانىن سىرنايعا ويناي جونەلگەندە، انگە ءۇيىر شوقان ىشتەي كوتەرىلىپ كەتتى. قازاق ءانىنىڭ سىرنايعا تارتىلۋىن ونىڭ ءبىرىنشى ەستۋى. بۇعان دەيىن قازاق مۋزىكاسىنىڭ قوبىزعا، دومبىراعا، سىبىزعىعا تارتىلۋىن عانا ەستىگەن. ولاردى مىنا سىرنايمەن سالىستىرعاندا، سىرنايدىڭ ءۇنى ەن دالانى جاڭعىرىقتىرا سۇڭقىلداعان اققۋدىڭ داۋسى سياقتى دا، انالاردىكى-اعاشتىڭ ساياسىنان الىسقا ۇزامايتىن بۇلبۇلدىڭ سايراۋى سياقتى. نە دەگەن عاجاپ، ەدى، مىناۋ سىرناي!.. بۇل ماڭاي تۇگىل، سوناۋ الىستا قالعان قۇسمۇرىنعا دا جەتىپ تۇرعان جوق پا ەكەن ءۇنى؟!.
سىرنايشى ءاندى جەلىكتىرە تارتىپ، ەكپىندەپ الدى دا:
— كانە، قايسىنىڭ بار قوسىلاتىن؟ — دەدى.
وت باسىنداعىلاردان اركىمدەر «سەن ايت، مەن ايتقا» ءتۇسىپ، سۋىرىلىپ ەشكىم شىعا قويمادى. تەگى ارالارىنداعى «شەك شىعارلارى» بولۋ كەرەك، بىرنەشەۋى «قۇدامەن ايتسىن» دەپ شۋلاستى. كوپشىلىك سول ءسوزىمدى اتاپ داۋرىعىپ كەتكەن سوڭ، بىرەۋ:
— داۋسىم قارلىعىپ ءجۇر ەدى، ايتىپ كورەيىن، بولماسا قالار، — دەپ تاماعىن كەنەدى.
ونىڭ داۋسى شوقانعا تاياق جەپ باقىرعان تۇيە سياقتى بولىپ ەستىلدى. جۇرت قولداۋدىڭ ورنىنا دۋ-دۋ كۇلىستى.
— الباستى باسىپتى عوي، مىناۋىڭدى!.. — دەگەن داۋىستار شىقتى ءار تۇستان. اناۋ نامىستانعانداي:
— جاقپاسا قويايىن، — دەدى دە، ەندى قايتىپ ءۇن شىعارمادى.
— ەندى قايسىنىڭ بار؟ — دەگەنگە ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى.
— ۇيىقتايىق، — دەستى اركىمدەر. جۇرت «سويتسەك سويتەيىك» دەپ كۇڭكىلدەي، قيمىلداي باستاعان شاقتا:
— ءاۋ، وسى ۇكى اپايدىڭ ءۇنىن ەستىسەك قايتەدى؟ — دەستى اركىمدەر.
— نەگە ايتپايدى؟ «حالىق ۇناتسا حان تۇيەسىن سويادى».
بىرنەشە داۋىستىڭ شۋلاسىپ وتىنۋىنە قاراعاندا، «ۇكى اپايى» وت ماڭىندا سياقتى.
— قاراقتارىم-اۋ، — دەگەن ەركەكتىڭ يا ايەلدىڭ داۋسى ەكەنىن ايىرۋى قيىن ءۇن ەستىلدى وت ماڭىنان. — «ءبىزدىڭ باستان تاراق قالعالى قاشان؟» دەگەندەي، ءانى بار بولعىرعا اۋىز اشپاۋىم قاشان!..
ايەلى، ەركەگى، بالاسى... دەگەندەي، جالبارىنعان داۋىستار جامىراپ كەتكەن سوڭ:
— نەنى ايتايىن؟ — دەدى الگى داۋىس.
— قالاعانىڭدى تارتامىن جەڭەشە، — دەگەن ەركەك ءۇنى ەستىلدى.
— «ءداللاتتى»! — دەپ دۋ ەتە ءتۇستى جۇرت.
— جىلاتادى عوي، بەيشارانى!-دەپ كۇڭك ەتە قالدى. شوقاننىڭ قاسىندا جاتقان ايەل.
«دەللات، دەللات!» دەگەن شۋ كوبەيىپ كەتكەن سوڭ:
— قايتەمىز، جەڭەشە؟ — دەگەن داۋسى ەستىلدى سىرنايشىنىڭ.
— تارتساڭ، تارتىپ كور، تەنتەگىم، — دەدى داۋسى قالىڭ ۇكى.
«تەنتەگىم» دەۋىنە قاراپ، شوقان سىرنايشى «ۇكىنىڭ جاقىن قايىن ءىنىسى ەكەن» دەپ جورامالدادى.
ءاننىڭ مۋزىكاسى سىرنايدىڭ ساعا جاعىنان اششى باستالادى ەكەن. دومبىرادا ءبىر پەرنەنى ساۋساقپەن ۇزاق باسىپ، ءانشى ءۇنى تاۋسىلعانشا باسقا پەرنەلەرگە اۋىسپاي ءبىراز تۇردى دا، سودان كەيىن جوعارىلى-تومەندىلى ىرعاعى كوپ ءاندى قۇيقىلجىتا جونەلدى. شوقان بۇنداي ءاندى بۇرىن ەستىگەن جوق-تى، كۇيىنە قاراعاندا، ءان مۇڭى زور تۋىندى. اۋىزدان شىققاندا قالاي ەستىلەر ەكەن؟
سىرنايشى ءاننىڭ ءبىر اۋىزىن تۇگەل سىدىرتا تارتىپ الدى دا:
— جەڭەشە، باستايىق ەندى، — دەدى.
ايەل ۇندەمەدى.
سىرنايدىڭ استىڭعى پەرنەسىندەگى اششى ءۇن الگىندەي بەزىلدەي باستاعاندا، داۋىس قوسىلا كەتتى.
ويىن-تويدا تالاي جوعارى داۋىستى ايەلدەردىڭ ءانىن ەستي جۇرە، ءدال وسىنداي اششى ءۇندى شوقان كەزدەستىرگەن جوق ەدى. ءان مىنا كۇركەنىڭ، ىشىنە سىيماي، جەر — ومىرگە جەتىپ جاتقان سياقتى.
«اپىراۋ، وسىنشا ايەل داۋسى جوعارى بولادى ەكەن عوي؟!» دەپ قايران قاپ وتىر شوقان. داۋىس بيىكتىكتىڭ ۇستىنە مەيلىنشە ىرعاقتى، مۇڭدى دا ءساندى. كۇش جەتكەن كومەيدى، ۇزدىكسىز ءۇن بولا بەرەدى ەكەن-اۋ!..
انگە قايران قالا وتىرا، ۇعىمتال شوقان ونىڭ سوزدەرىن دە ەستە تۇتىپ قالدى:
قارا نار جۇك كوتەرمەس بەل كەتكەن سوڭ،
كەڭ جايلاۋ قۇلازيدى ەل كەتكەن سوڭ،
بىرگە وسكەن ويناپ — كۇلىپ، بەۋ جان-قالقام،
كۇلەمىن كىممەن ويناپ سەن كەتكەن سوڭ، -
احا-حاۋ، ءداللات-اي!.
وسىلاي ايتقان ولەڭنىڭ ءبىر اۋىزىن ايەل شيراق داۋىسپەن ءبىتىردى. ەكىنشى اۋىزدىڭ ولەڭى:
شالشىق سۋ قۇدىق بولماس قازباعان سوڭ،
توبىقتان ات شابا الماس سازداعان سوڭ —
دەپ باستالادى ەكەن. سولارعا كىرىسە، ءانشى ايەلدىڭ داۋسى بەرەكەسىزدەنىپ كەتتى. قاراڭعىدا ەستىلگەن داۋىستىڭ جوباسىنا قاراعاندا، ايەل ءاننىڭ ەكىنشى اۋىزىن باستاماي جاتىپ، جىلامسىراعان قالپىن كورسەتتى.
— توقتاتىڭدار! — دەگەن داۋىستار ەستىلدى ءار تۇستان. شوقاننىڭ قاسىنداعى ايەل وتقا قاراي تۇرا ۇمتىلدى...
تەگى، اننەن وياندى ما، الدە ويانار مەزگىلدەرى بولدى ما، كەڭ كۇركەنىڭ ءىشى ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەگەن داۋىسقا تولىپ كەتتى. ءانشى ايەلدىڭ بىلاي دا قالجىراعان ءۇنى، گۋىلدەگەن داۋىس تولقىنىنا باتىپ كەتتى...
گۋىلدەن شىققان ۇندەردەن ادامنىڭ يمانى قاسىم بولعانداي ىڭىرانعان اۋرۋلار داۋسى دا ەستىلەدى ودان، ۇرسىسقان، جانجالداسقان داۋىستار دا ەستىلەدى، جىلاعان داۋىستارىنا قاراعاندا، بۇل قوستىڭ ىشىندە جاس بالالار دا ءبىرتالاي سياقتى، ولارعا ۇرىسقان، قارعاعان، ساباعان ايەل داۋىستاردى دا از ەمەس...
قۇلاعى تۇنعان شوقان دالاعا شىعىپ كەتۋ نيەتىمەن ورنىنان كوتەرىلە بەرگەندە، قاسىنان جاڭا تۋعان بالانىڭ شار ەتە قالعان داۋسى ەستىلدى. «ماسا شاققان بولار، بەيشارانى» دەگەن وي كەپ، شوقان بالانى قولىنا قالاي كوتەرىپ العانىن بىلمەي دە قالدى.
— بالا وياندى! — دەگەن داۋىس ەستىلدى وت جاقتان.
— ەندەشە، اتىن قويۋ كەرەك، — دەستى بىرەۋلەر.
— ءسويتۋ كەرەك، — دەستى الدەكىمدەر.
— وندا وت الىپ جۇرىڭدەر.
بىرەۋ وتتىڭ قوزىن جارقىراتا جايپاپ جىبەردى دە، قولعا ۋىستاعان قامىستىڭ باسىن توستى. الدەكىم قوزدى ەڭكەيە بەرىپ ۇرلەپ جاتىر. قامىس لاۋ ەتە ءتۇستى. جارىق ۇستاعان ءبىر توپ ادام شوقانعا بەتتەدى. ىشتەرىندە سىرناي ۇستاعان مۇرتتى دا بار.
— مىناسى كىم؟! — دەستى بىرەۋلەر، قولىنداعى ءسابي بەزەك قاعىپ شىرىلداپ تۇرعان شوقانعا جاقىنداي.
— ماناعى شىڭعىستىڭ بالاسى سياقتى عوي!..
— ءدال سول!
— بۇل قايدان دۋشار بولدى، بۇندا؟!
— بالانى قالاي الدى، قولىنا؟ — دەگەن داۋىستار گۋلەسىپ كەتتى. ماڭايداعىلار قاپتاي باستادى. ۋىستاعى قامىستار بىرىنەن سوڭ، ءبىرى تۇتانىپ، شوقاننىڭ توڭىرەگى وتقا تولىپ كەتتى...
قورشاعان ادامداردىڭ تۇستەرىنەن ادام شوشىرلىق ءبارى دە ارىق، ءۇستى-باستارى دالبا-دۇلبا، تۇستەرى سۋىق، قادالعان كوزدەرى شوقاندى ىشىپ-جەپ بارادى!..
بۇعان دەيىن تالاي كەدەي اۋىلداردى، تالاي كەدەي ۇيلەردى كورە جۇرە، ناق مىناداي جۇدەۋلەردى شوقان كەزدەستىرگەن ەمەس-تى. نە سۇمدىق، مىنالار؟!.. وسىنداي دا تۇرمىس بولارى ەكەن-اۋ، ادامزاتتا!.. كوزدەرىمەن عانا ەمەس، سوزدەرىمەن دە اسسا،-قولدارىمەن دە ءتۇتىپ جەمەس پە ەكەن شوقاندى؟
زارەسى كەتكەن شوقان، كوپ تازىنىڭ اراسىنا ءتۇسىپ قالعان كۇشىكتەي، جان-جاعىنا جاۋتاڭداي قاراپ مەيىرىم كۇتكەن ەدى، ونداي بەلگى ەشكىمنىڭ دە كەسكىنىنەن اڭعارىلمادى.
— بەرى اكەل، بالانى! — دەپ ءبىر ايەل قولىن سوزدى.
بالانى بەرسە، مىنا قورشاي تونگەن ءتۇسى سۋىقتار باس سالارداي كورىندى. ول قۋانا باستاعان ءسابيدى باۋىرىنا قىسا ءتۇسىپ شەگىنشەكتەي بەردى.
— «اكەل» دەدىم عوي، — دەدى ايەل شوقانعا.
— بەرمەيمىن!
— نەگە؟!
— «اتىن قويامىز» دەگەن جوقسىڭدار ما، بۇل نارەستەنىڭ؟
— وندا سەنىڭ نە اقىڭ بار؟ بەر بالامدى! — دەپ ايەل قول سالۋعا اينالعاندا:
— تۇرا تۇرشى، كەلىن! — دەدى قارتاڭ ايەل.
— شىڭعىستىڭ بالاسىمىسىڭ، سەن؟
— يە، شىڭعىستىڭ بالاسىمىن.
— كادىمگى — حان شىڭعىستىڭ با؟
— يە، حان شىڭعىستىڭ.
— مانا كول جاعاسىندا كورگەن بالامىسىڭ، سەن؟
— يە، سول بالامىن.
— مۇندا نەگە كەلدىڭ؟
— شىلدەحاناعا.
— قايدان ءبىلدىڭ، شىلدەحانا بارىن؟
— ەستىدىم.
— قاشان كەلدىڭ؟
— مانا.
— بۇ نە، بالانى اڭكۇر-ماڭكۇردەي تەرگەپ كەتكەندەرىڭ؟ — دەدى اپپاق ساقالدى، جىرتىق كويلەك-دامبالشاڭ بىرەۋ، شوقاندى قورشاعان توپتى كيمەلەي، شوقانعا جاقىنداي بەردى، -كىم كەلمەۋشى ەدى، شىلدەحاناعا؟ ويىنعا كەلدىڭ بە، بالام؟
— يە، اتا.
— اتىڭ كىم ءوزىڭنىڭ؟
— شوقان.
— ءاۋ، جۇرت! — دەدى شال قورشاعاندارعا، — بۇل قوسقا قۇداي ايداپ كەلگەن شىعار وسى بالانى. اسىل تۇقىم، نارەستەگە وسىنىڭ اتىن قويۋ كەرەك.
— تابىلعان ات!.. — دەپ دۋ ەتە ءتۇستى بىرنەشە ادام.
— يەسى نە دەيدى ەكەن؟ — دەستى بىرەۋلەر.
— سەن قالاي كورەسىڭ؟ — دەپ بىرەۋلەر سىرنايشىعا قارادى. «اكەسى وسى ەكەن عوي» دەپ ويلادى شوقان.
— قاتىن، قالاي دەيسىڭ؟ — دەدى سىرنايشى، بالاعا ۇمتىلعان ايەلگە. «شەشەسى وسى ەكەن عوي» دەپ ويلادى شوقان.
— كوپ ۇناتسا نە دەيمىز، — دەپ كۇڭك ەتتى ايەل.
— بولمايدى! — دەدى، ءۇستى دالبا-دۇلبا، باسىنا تارتقان كىشىرەك جىرتىق ورامالدان ۇيپالانعان تۇلىمدارى شىققان، كەسكىنىنىڭ ايعىزدانعان اجىمدەرى جالىننىڭ جارىعىنان ايقىن كورىنگەن، ارىق دەنەلى ايەل، تىرناقتارى قارعانىڭ تۇياعىنا ۇقساعان ەكى قولىن بىردەي كوتەرىپ.
— نەگە، ۇكى؟ — دەدى اقساقال. «ءانشى ايەل وسى بولعانى ما؟!» دەپ ويلادى شوقان.
— قۇداي ءتورىم تۇگىل كورىمدى جاقىن قىلماسىن، حان تۇقىمىنا.
— ولاي دەمە، ۇكى كەلىن! — دەدى اقساقال، — حان تۇقىمىنىڭ اتى ايىپتى ەمەس، ءىسى ايىپتى. مىنا بالانىڭ، — دەدى ول شوقاندى قولىمەن نۇسقاپ، — اتى جاقسى ەكەن، ءوزى وقۋ ىزدەپ بارا جاتىر دەيدى، سولاي ما، بالام؟
— سولاي، اتا.
— ەندەشە، ءتىپتى جاقسى. نارەستەگە وسى بالانىڭ جولىن بەرسىن، اتى شوقان بولسىن.
— دۇرىس، — دەستى كوپشىلىك.
— بولسا — بولسىن! — دەستى اكەسى مەن شەشەسى.
— ال، ەندەشە،-دەدى اقساقال، شوقانعا،-قولىنداعى بالانىڭ قۇلاعىنا «شوقان، شوقان، شوقان» دەپ ءۇش ايعايلا دا شەشەسىنە بەر.
شوقان شالدىڭ تىلەگىن ورىندادى. قولىنا تيگەن بالانى شەشەسى باۋىرىنا باستى.
— بارەكەلدى! — دەستى شۋىلداسقان الەۋمەت.
«تونگەندەر ەندى تيمەس» دەگەن ويمەن جىلىسىپ تىسقا شىعۋعا ىڭعايلانعان شوقانعا:
— ءاي، بالا، توقتا! — دەدى بىرەۋ. تاڭاتار ەكەن. شوقان كىدىردى.
— بۇل قالاي بولادى، شىراعىم؟ — دەدى ول شوقانعا جاقىنداپ، — ادەتتە، بالاعا ات قويعان كىسىگە اكەسى ات مىنگىزەدى، مەندە ات جوق. ونىڭ ورنىنا، قايىققا مىنگىزسەم قايتەدى؟
— قايداعى؟
— كولدەگى. اۋ سالار مەزگىلىمىز بولدى. مەنىمەن بىرگە باراسىڭ دا، ay سالىساسىڭ. قىزىق بولادى.
— قاتىن، ماناعى باقىرعا سالعان سازاندار بار ما ەدى؟ — دەدى تاڭاتار ايەلىنە.
— بار، ازداپ تۇز سەۋىپ قويعام.
— اكەل، باقىردى. شوقانعا كەل ۇستىندە اسىپ جەگىزەم.
ايەل باقىردى الىپ بەردى.
— ەكەۋمىز تويارلىقتاي، — دەدى تاڭاتار باقىردى تۇتقاسىنان ۇستاپ، — سۋ ۇستىندە اسقان بالىقتى جەپ كورىپ پە ەڭ؟
— جوق.
— ەندەشە تاماشا بولدى ول. ءبىزدىڭ ۇيدەن تاتقان ءدامىڭ بولادى! ءما، باقىردى ۇستا، اۋدى ارقالايمىن.
شوقان باقىردى قولىنا الدى. تاڭاتاردىڭ ايتقانى راس ەكەن، باقىر اپ-اۋىر.
— ءبارىمىز دە كەتەمىز، — دەدى ول وتى سونگەن قوستا گۋىلدەسكەندەرگە.
اۋدى ارقالاعان تاڭاتارعا ەرىپ شوقان تىسقا شىقسا، دالا بوزامىقتانىپ قالعان ەكەن. تاڭاتاردىڭ ارقالاپ العان اۋى ءبىر شومەلە شوپتەي دەرلىك. قوستان شىعىپ جاتقانداردىڭ كوبىنىڭ ارقاسىندا دا سونداي جۇك.
— ال، كەتتىك! — دەپ كولگە قاراي بەتتەي بەرگەن تاڭاتاردىڭ الدەكىمدەرگە:
— شىڭعىس كۇيمەسىنەن العان تۇمىلدىرىقتاردى اپارىڭدار دا، دوڭعالاقتاردى ورنىنا سالىڭدار! — دەگەن كۇبىرى شوقاننىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ قالدى. «كولدە ءجۇرىپ قايتقانشا كۇيمە دۇرىستالسا، جولعا شىعادى ەكەنبىز» دەپ ۇمىتتەندى ول.
بالىقشىلار ارتى شوڭقيعان كۇيمەنى جاناپ ءوتتى. شوقاننىڭ قازىرگى ەسى-دەرتى وندا ەمەس، قايىققا ءمىنىپ كەلدە جۇزۋدە، كول ۇستىندە بالىق اسىپ جەۋدە. وسىنداي ويداعى ونىڭ بىلاي دا اشىپ كەلە جاتقان قارنى، ءتىپتى اشا ءتۇستى، شەكتەرىن بويلاي جىلان جورعالاعان سياقتانىپ، بىلاي دا ەڭكەكتەۋ جۇرەتىن ول، بۇكشيىپ العان سياقتاندى. سونىسىن اڭعارعانداي.
— بالا، نەمەنە، بۇكشەڭدەپ قالدىڭ عوي، باقىردى اۋىرلاپ كەلە جاتقان جوقسىڭ با؟ — دەدى تاڭاتار.
— جوق، — دەدى، بۇرىن جۇك كوتەرمەگەن شوقان نامىس كورىپ.
تاڭاتاردىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن ەندى عانا بايقاپ كەلەدى، ورتا بويلى، سۇيەكتەرى سوم، جاۋىرىنى كەڭ، كەۋدەسى ەڭكەكتەۋ، مۇرتىن باسپاستان، ورىستارشا شيراتىپ ەركىنە جىبەرگەن، تەگى، ساقالى قالىن، بولۋ كەرەك. قۋشىقتاي بىتكەن بەتىنىڭ يەك جاعى جالپايىپ تۇر، شۇڭىرەكتەۋ كوزدەرى كىشكەنە ءتارىزدى. يىعىنا ارتقان اۋدى ۇستاماستان كەلەدى. ۇستىندەگى جاماۋلى كويلەك-دامبالى كەنەپ. جالاڭ اياعىمەن كەدىر-بۇدىرى كوپ جەردى ەتىكتى كىسىدەي باسادى، اياڭى جىلدام ەكەن. شوقان جۇگىرە باسىپ ارەڭ ەرىپ كەلەدى...
ولار كولدىڭ جاعاسىنا كەلسە، باتىس جاقتان تۇرعان سامالدان سۋدىڭ بەتى تولقىندانىپ، اق كوبىك جيەككە جينالا باستاعان ەكەن. الگىندە، ساۋىق بولعان كۇركەدەن شىققاندا ەرگەن ادامنىڭ سانى ونشالىق كوپ سياقتى ەمەس ەدى، ەندى شوقان كول جيەگىنە كەلگەندە قاراسا، قاپتاپ كەتكەن ادام جانە كىلەڭ ءار جاستاعى ەركەكتەر، ايەل كورىنبەيدى، ءبارىنىڭ دە كيىمدەرى جىرتىق-جاماۋلار، بەرى دە جالاڭ اياقتار، كوبىنىڭ باسىندا لىپا جوق،... تۇندەگى تولىق ايدىڭ ءقازىر كوكجيەككە قىزارا باتىپ، اينالانىڭ ءبارى كۇڭگىرتتەنە باستاۋىنان با، الدە راسىندا سولاي ما،-بارلىق ادامنىڭ دا بەتتەرى قارا سۇر سۋىق.
جاعاداعى قازىققا ارقاندالىپ، تولقىعان سۋدان شورشاڭداپ تۇرعان ۇلكەندى-كىشىلى قايىقتار تولىپ جاتىر ەكەن. تاڭاتار سول ارقانداۋلىلاردىڭ سوپاقشا كىشىرەك كەلگەن، استاۋ ءتارىزدى بىرەۋىنە تاياندى دا، ىشىنە ءۇڭىلىپ:
— سۋعا تولىپ قاپتى عوي، مىناۋ! — دەدى.
شوقان دا ۇڭىلسە، تولقىننان قالتاقتاعان استاۋشا قايىقتىڭ ىشىنە ىركىلگەن، شاماسى «ادامنىڭ تولارساعىنا تاياۋ كەلەر-اۋ» دەرلىك سۋ، شايقالاڭداپ جاتىر ەكەن.
— ءاۋ، بەرى كەل! — دەپ تاڭاتار، قايىقتارىن، سايماندارىن تۇزەپ ابىگەرلەنگەندەردەن بىرەۋدى شاقىرىپ الدى دا، ارقالاعان اۋىن اۋدارىڭقىراي، — ءما، ۇستا مىنانى! — دەدى. كەلگەن ادام اۋدى كوتەرىپ الدى.
— سەندەر قۇرا بەرىڭدەر، اۋلاردى، — دەدى تاڭاتار وعان، — مەن ءوزىمنىڭ «قالتاقبايىممەن»، مىرزانى كولگە سەرۋەندەتىپ كەلەيىن.
«مىرزا» دەگەندى سىيلاۋ، يا كەكەتۋ تۇرىندە ايتقانىن شوقان اڭداماي قالدى.
— ماقۇل، — دەدى اناۋ.
— مەن، — دەدى تاڭاتار، — باقىراشپەن «قالتاقباي» ىشىندەگى سۋدى توگەيىن، سەن ءبىر قۇشاق قۇرعاق قامىس الىپ كەل.
استاۋ قايىقتىڭ اتى «قالتاقباي» ەكەنىن شوقان ەندى جورامالدادى. اناۋ ادامعا بۇيىرا سويلەۋىنە، كۇركە ىشىندە ءوزىن قالاي ۇستاۋىنا قاراپ، شوقان تاڭاتاردى «باسقارۋشى بىرەۋى بولار» دەپ تۇر. «ەندەشە ول، دەنى دۇرىس، ۇلكەندەۋ قايىقتاردىڭ بىرەۋىنە مىنبەي، مىنا سياقتى «قالتاقبايعا» نەگە مىنەدى؟!.»
تاڭاتار «قالتاقبايدىڭ» ۇستىنە شىقتى دا، سۋى مولىراق كولكىگەن جاعىنان ءتۇرى وجاۋ سياقتى مىجىرايعان بىردەمەنى سۋىرىپ اپ، قايىقتاعى سۋدى كوسىپ اپ كولگە توگە باستادى. سالدىرلاۋىنا قاراعاندا، «باقىراش» دەگەنى وسى بولۋ كەرەك.
تاڭاتار قايىق ىشىندەگى ءبىرتالاي سۋدى باقىراشپەن ىلەزدە كاسىپ تاۋىستى دا:
— ال، مىرزا، كەل بەرى، ءمىن مۇندا! — دەدى قايىق ىشىنە شاقىرىپ.
قايىققا مىنەر — مىنبەسىن بىلمەگەن شوقان، تاڭاتارعا ينەنى تارتقان ماگنيتتى پىشاق سياقتى، ەركىنەن تىسقارى جاقىنداي بەردى.
— اۋەلى باقىرىڭدى بەرى اكەل! — دەدى قايىققا تايانعان شوقانعا قولىن سوزىپ.
شوقان بەردى.
— سۋ قايىققا ءالى دە كىرەدى، — دەدى تاڭاتار، — ەتىگىن مەن شالبارىڭدى شەش تە، اناۋ ءۇيىلىپ جاتقان سالىنىڭ ۇستىنە قويىپ كەت، قايتقاندا الامىز.
شەشىنەر-شەشىنبەسىن بىلمەگەن شوقانعا:
— راس ايتام، — دەدى تاڭاتار بۇيرىقتى داۋىسپەن، — ەشكىم دە المايدى. سول ورنىندا تۇرادى.
شوقان تاڭاتارعا اربالعان ادامداي، سالىنىڭ ۇستىنە وتىرا قاپ ەتىگىن دە، شالبارىن دا شەشتى.
— دامبالىڭدى ىشقىرىڭا ءتۇرىنىپ ال، — دەدى شەشكەن كيىمدەرىن سالىنىڭ ۇستىنە قويىپ، قايىققا جالاڭ اياق تۇردە جاقىنداعان شوقانعا.
شوقان ونى دا ىستەدى.
— ال، ەندى ءمىن، قايىققا. سۋ جاعىنان كەل.
شوقان كولدىڭ سۋى سالقىن جيەگىنە اياق باسىپ كورسە، ءتۇبى تاڭدايلانىپ جاتقان قۇم-قايران ەكەن جانە شەتىنەن باستاپ تەرەڭ ەكەن، قايىققا شوقان ورتا تۇسىنان كەپ مىنگەندە تىزەسىنەن كەلدى. شوقان مىنگەندە قايىق اياق باسقان جاعىنا اۋدارىلىپ كەتەتىن سياقتانىپ قالتاقتاپ قالدى. الگى جۇمساعانى، بەلىنەن قوعاجايمەن بۋعان ءبىر باۋ قۇرعاق قامىس اكەپ بەردى. ونىڭ ەكى باسى قايىقتىڭ الدى-ارتىنان اسىپ جاتتى.
— جاقسى بولدى، — دەدى تاڭاتار. — سۋعا تيمەيتىن بولدى. تيسە — پىسىلداپ جانباي اۋرە قىلار ەدى. — ال، ەندى اعىت باۋىن قازىقتان، — دەدى تاڭاتار قامىس اكەلگەنگە.
ول الاسا قازىققا بايلاپ قويعان، ءتۇيىنى كوپ ءجىپتى شەشتى دە، شۋماقتاپ اپ، قايىقتىڭ ىشىنە تاستادى.
شوقان قايىقتى العاش كورگەندە، «تۇتاس بورەنەدەن ويىپ جاساعان بولار» دەپ جورىعان ەدى. ەندى قاراسا، تاقتايدان قۇراستىرىلعان ەكەن. ولاردىڭ جىكتەرىنەن جىلتىراعان سۋ جىلاپ كىرىپ جاتىر. ارت جاعىندا ءبىر ادام وتىرارلىق ورىندىق بار.
— بالا، — دەدى تاڭاتار، — سەن اناۋ ورىندىققا وتىر. قايىققا جينالعان سۋدى باقىراشپەن قالعىپ اپ، كولگە سەرپىپ وتىراسىڭ ەسكەكتى مەن ەسەمىن.
«ەسكەك» دەگەنى-ۇزىندىعى ادامنىڭ ءبىر جاق قارىنداي عانا قالاق ەكەن جانە ءوزى-جالعىز.
— ال، كەتتىك!-دەپ تاڭاتار سول ەسكەكتى سۋ تۇبىنە تىرەي، بىر-ەكى ىرعاپ قالعاندا، قالتاقتاعان قايىق، كولدىڭ، ىشىنە قاراي جىلجىپ جۇرە بەردى. تۇرەگەپ تۇرعان تاڭاتار، جىلدامداتقان قيمىلمەن سۋدى ەكى جاقتاپ ەستى. ىلەزدە جارا الىستاي باستادى.
— تاڭاتار! — دەپ داۋىستادى، قامىس اكەلگەن جاعادا تۇرىپ، — ايتتىم عوي مانا، سۇڭگىتىپ جىبەر!..
نەنى سۇڭگىت دەگەنىن شوقان اڭعارماي قالدى. ازدان كەيىن ونىڭ ويىنا جاماندىق كىرىپ، — «مەنى ايتقان جوق پا ەكەن؟!» دەپ كۇدىكتەندى. ونىڭ جۇرەگى ورەكپي قاپ، ماڭدايىنان تەر شىعىپ كەتتى. ساسقانىنان:
— وسى ارا تەرەڭ بە؟ — دەگەن سۇراۋ شىعىپ كەتتى ونىڭ اۋزىنان.
— تەرەڭ، — دەدى تاڭاتار ەسۋىن جىلدامداتا ءتۇسىپ. — كىسى بويلامايدى.
— جاعاعا جاقىن جەر عوي.
— بولسا شە؟ نە زاماننان بەرى قاپتاعان قايىق ءجۇرىپ جاتاتىن تۇس. قاراتىلۋى سولاي ما، الدە بىزدەن بۇرىنعى بالىقشىلار قايىقتاردىڭ كەلىپ-كەتۋىنە وڭاي بولسىن دەپ قولدان تەرەڭدەتتى مە،-ايتەۋىر وسى ءبىر سۋاتتىڭ استى وتە تەرەڭ.
ەگەر تەرەڭ بولماسا، ويىنا ءولىم ءقاۋپى كەلگەن شوقان، وسى ماڭدا سۋعا قارعىپ ءتۇسىپ تۇرا قاشار ما ەدى، قايتەر ەدى، ول يىعىنان عانا كەلەتىن سۋ بولماسا، ودان اساتىن سۋعا مالتىپ كەلگەن جان ەمەس، سوندىقتان:
قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسكەگى جوق،
داريادا ءجۇرمىز زاۋلاپ كەشپەگى جوق،
دەپ ءبىر اقىن ايتقانداي، ەركىنەن تىس، اۋماعى كەڭ كولدىڭ ايدىنىنا قاراي كەتە باردى.
ىڭىردە جانە الگىندە جاعا جاقتان قاراعاندا، بۇل كول قامىستى سياقتى ەدى. ەندى، ايدىنعا شىعا كورسە، قامىس، تەك جاعاعا جاقىن تۇسقا، اق كيگىز ءۇيدىڭ جابىعىنىڭ سىرتىنا ۇستاعان باسقۇر سياقتى عانا ەكەن. ال، تولقىپ جاتقان ايدىننىڭ ۇشى-قيىرىنا كوز جەتەر ەمەس.
تاڭاتار تۇرەگەپ تۇرعان قالپىمەن، ەسكەكتى ەكى جاقتاپ سىلتەپ كەلەدى. ايدىنعا شىعا جەل قاتايىپ بارا جاتقان سياقتى. مانا جاعادا ىركىلدەگەن تولقىن ەندى كۇركىلدەپ، قۇتىرعان بۋراداي شابىنىپ جاتىر. سۋسىلداپ قاماعان تولقىن استاۋ قايىقتى اۋدارىپ جىبەرەرلىكتەي ەكپىندەيدى. تەگى، تاڭ قاراڭعىسى ما، نەمەنە؟ توڭىرەك قاپ-قارا تۇنەك بولىپ العان. اي بارداعى الا-شابىر بۇلت، ول باتقاننان كەيىن قالىڭداپ السا كەرەك، اسپاندا ءبىر دە جۇلدىز جىلتىرامايدى. قاراڭعىلىققا كوزى ۇيرەنگەن شوقانعا توڭىرەكتە جارىسا ساپىرىلىسا قيمىلداعان تولقىنداردىڭ ەلەسى قاراڭدايدى. ولار ەرتەگىدە ايتىلاتىن ايداھارلار سياقتى، ءبارىنىڭ دە تۇستەرى قاپ-قارا، جالدارى قارا-بۋرىل. سولار قايىقتى قاماي ساپىرىلىسقاندا، «قايسىسى جۇتار ەكەن؟!» دەپ ۇرەيى كەتكەندەي، قايىقتىڭ قالتاقتاۋى جيىلەي تۇسەدى. «قاشان اۋىپ كەتەر ەكەن؟!» دەگەن قاۋىپتەگى شوقاندا زارە جوق. تاڭاتار ەسكەگىن ءۇن-تۇنسىز ەسە بەرەدى. ول، تەك، اندا-ساندا عانا، بىردە «بالا» دەپ، بىردە «مىرزا» دەپ دىبىس بەرەدى.
— توگىپ وتىر، قايىققا كىرگەن سۋدى! — دەپ قويادى. شوقان تاڭاتارسىز دا سۋ توگۋدى ەرمەك كورىپ، قيمىلدان قولى بوسامايدى. بۇل ءجۇزۋدىڭ اقىرى نەمەن تىنارىن بىلمەگەن شوقاننىڭ وي-ساناسى ساندالۋدا...
— بالا! — دەدى الدەنە ءبىر ۋاقىتتا تاڭاتار.
شوقان كەنەت داۋىستان سەلك ەتە ءتۇستى.
— شارشاعان جوقسىڭ با، بالا؟
— جوق.
— زەرىكتىڭ بە؟
— زەرىكسەم امال نەشىك!
— راس، — دەدى تاڭاتار، — كۇننىڭ اشىققا بايۋىنا قاراپ، ءتۇن جاقسى بولار دەپ شامالاعان ەدىك، جەل قۇتىرىپ، كولدىڭ سۋى جەلىگىپ الدى عوي.
— سولاي بولدى، — دەدى شوقان كۇرسىنىپ.
— ۇيدەگى نيەتىم: ساعان كول ۇستىندە قوناعاسى بەرۋ ەدى، شىراعىم، ونىمدى قۇداي قوش كورمەي، داۋىلىن تۇرعىزىپ جىبەردى. قازىرگى ويىم، — سۋدان امان شىعۋ.
— كورىپ كەلەم.
— بۇنداي تولقىن، مىناداي استاۋشا قايىق تۇگىل، ءىرى قايىقتى دا كەيدە اۋدارىپ جىبەرەدى. ەندىگىم — جان ساقتاۋدىڭ قامى.
ۇرەيلەنە تۇسكەن شوقان ۇندەمەي قالدى.
— ءبىراق، قورىقپا شىراعىم، — دەدى تاڭاتار. — قايىق اۋسا دا سەنى امان ساقتاي الام.
— بۇرىن اۋىپ كورگەن بە ەدىڭىز؟ — دەدى شوقان.
— تالاي رەت. مۇنداي جىلى كەزدە عانا ەمەس، سۋ بەتى قابىرشاقتانىپ جاتقان كۇزدىگۇنى دە. كەيدە كيىمشەڭ قالىپتا دا. ەنى قانشا جالپاق بولعانمەن، بۇل كولدىڭ، و جاعىنان بۇ جاعىنا مالتىپ وتە بەرەم.
تاڭاتاردىڭ بۇل سوزدەرى ماقتانىش سياقتى كورىنگەنمەن، شوقاننىڭ ۇرەيلى كوڭىلىنە مەدەۋ بولدى. وسى ساتكە دەيىن، سەكۋند سايىن اجال كۇتكەن ول، ەندى تىرشىلىكتەن دامەتە باستادى.
— اعا، — دەدى ول، — قايدا بارا جاتقانىمىز ءمالىم بە، ءبىزدىڭ؟
— ءمالىم، — دەدى تاڭاتار.
— قايدا؟
— «ەرەگىسپە» دەگەن اۋرۋىم بار ەدى، مىرزام. بەت العان جاعىمنان قايتپايتىن «ۇستامالىم» بار ەدى. سونىم ۇستاپ كەتىپ، كولدىڭ، جەل جاق شەتىنە شىعۋدى سەرت ەتىپ كەلەم.
— نەگە، اعا؟
— ويدا جوقتا تۋلاپ كەتتى عوي، مىناۋ كولىڭ. ەركىنە سالساڭ، قايىقتى قۋىپ وتىرىپ، ءبىر جەرگە باتىرىپ كەتەدى، ونى ىستەي الماسا ىققا شىعارىپ تاستايدى. ەرەگىستىم سوعان. قايىقتى قارسى ساپ، جەل جاق جاعاعا شىقپاي قويماۋعا بەل بايلادىم.
— وندا بەتىڭنەن جارىلعاسىن، اعا!..
بۇدان كەيىن بۇلار ءبىرازعا دەيىن ءۇن قاتىسقان جوق. جاڭاعى ەرلىك سوزدەرىن ەستىگەننەن كەيىن، شوقانعا تاڭاتاردىڭ قيمىلى بۇرىنعىدان دا كۇشەيە تۇسكەن سياقتاندى، بۇعان دەيىن ارىنداۋىق اتتاي كوتكەنشەكتەپ كەلە جاتقان قايىق ەندى قاماعان تولقىنداردى ءتىلىپ زىمىراي باستاعان سياقتاندى...
ءبىر كەزدە جەل باسەڭدەگەن سياقتاندى، اعاشتىڭ بۇتاعى نەمەسە قامىستىڭ باسى ءتارىزدى بىردەمەنىڭ زۋىلداعان سىبىسى ەستىلدى...
— جاعاعا تايانىپ قاپپىز، — دەدى تاڭاتار قۋانعان داۋىسپەن.
كەشىكپەي قايىق قالىڭ قامىستىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى. جىنىس اسا قالىڭ ەكەن، ارالارىنان قايىق ارەڭ سىرعىپ كەلەدى، وزدەرى ءزاۋلىم بيىك، كەيبىرىن شوقان ۇستاپ كورسە، جۋاندىعى قۇرىقتاي.
— شىركىن، وسىلاردىڭ سۇيرىكتەرى قانداي جۋان، قانداي ءتاتتى ەكەن، تارتىپ جەر مە ەدى، ءوزىن، ءا؟! — دەپ قويادى شوقان ىشىنەن.
قايىق قامىسقا كىرە، قاز قاڭقىلداپ، اققۋ سۇڭقىلداپ، ۇيرەكتەرى بارقىلداپ، شاعالاسى شاڭقىلداپ... دەگەندەي، قامىس اراسىندا جۇرگەن قۇستار مازاسىزدانا باستادى. بىرەۋلەرى دىرىلداپ ۇشۋعا اينالدى. سۋدىڭ سىلدىرىنان باسقا تۇك ەستىمەي كەلە جاتقان شوقانعا، بۇل ۇندەردى ەسىتۋ كوڭىلدى بولدى...
بۇ جاق شەتتەگى قامىستىق نۋى ەداۋىر جالپاق ەكەن، ءىشىن قايىق ءبىرتالاي ۋاقىت ارالادى. قامىس سيرەپ، شەت جاعى باشكە — قۇراق پەن ولەڭ ارالاسا وسكەن شالعىنعا اينالعان شاقتا بايقاسا، جەل شىنىندا دا باسەڭدەگەن، سول كەزدە قايىقتىڭ ءتۇبى قايراڭداپ سازدى توپىراققا ءتيدى.
— ەندى سۇيرەپ شىعارماسا بولمايدى — دەپ، تاڭاتار قايىقتان سەكىرىپ ءتۇستى دە، تۇمسىعىنداعى باۋىنان سۇيرەي باستادى.
— سەن وتىرا بەر، بالا! — دەدى ول شوقانعا.
جاۋاپ بەرمەستەن شوقان دا جەرگە ءتۇستى، — تايىز تۇستا قايىقتا وتىرۋعا ۇيالدى.
شالعىننىڭ ءتۇبى ساز ەكەن. ءبىراق بۇل ماڭايدا مال بولماۋ كەرەك، تۇياق باتقان شۇقىر سەزىلمەيدى، ءۇستى جىلپىلداعان سازدىڭ استى كەبىر، اياقتى تۇتقىرلانا تارتىپ ارەڭ جىبەرەدى.
قايىقتى ارتىنان يتەرمەلەپ كەلە جاتقان شوقاننىڭ مۇرنىنا جابايى جۋانىن، ءيىسى اڭقىپ كەتتى. تومارلاردىڭ، كولدەردىڭ وسىنداي سازىنا وسەتىن جۋانىن، جۇمىرى كىشكەنە، ساباعى جۋان جانە بيىك بولادى. جاز ورتاسىندا ۇشار باسىنا كوگىلدىرلەۋ ءتۇيىن تاستاپ (ءدانى سول تۇيىندە بولادى) پىسەدى. بۇرقىراعان راحات ءيىس سول كەزدە شىعاردى. ءوسىمى كوپ جىلدارى، قالىڭ جۋانىن، قىشقىلتىم ءيىسى، جەلدىڭ ىق جاعىنان الىستان اڭقيدى. سول كەزدە جۇلىپ اپ جەسە، اۋىزدى تولتىرا كوپىرشىپ، قىشقىلتىمى مۇرىنعا اتىپ، ادامنىڭ يىسكەۋ جانە تاتۋ سەزىمدەرىن ەرەكشە ءبىر راحاتقا بولەپ جىبەرەدى...
وسىنداي جۋا قۇسمۇرىن كولىنىڭ جاعاسىنا دا كەيبىر جىلدارى مول شىعىپ، جۇرت جاپا-تارماعاي جينالىپ تەرەتىن ەدى دە، سورپا-سۋانى جوقتار شيكىدەي جەپ، بارلارى تۋرامشىلاپ سالما جاسار ەدى. ۇيىنەن سورپا ارىلمايتىن شىڭعىس، قاشان تاۋسىلعانشا جۋالى سالمادان اۋىز المايتىن. شوقان پىسكەن ءتۇرى ەمەس، شيكى ءتۇرىن جاقسى كورىپ، ۇنەمى تىڭنان جۇلىپ جەيتىن. كەي كۇندەرى ونىڭ قورەگى سول بولاتىن. قولدان ەسىرەتىن جۋانى (سارىمساقتى) ول شايناي بەرىپ تۇكىرىگى تاستاعان دا، سودان كەيىن اۋزىنا الماي قويعان. «سۋ جۋاعا نە جەتسىن؟» دەيتىن ول.
كولدىڭ، توماردىڭ، سازدارىندا، جۋامەن قاتار بۋىلدىق تا وسەدى. شىعىمدى جىلدارى ونىڭ جۇمىرى بالانىڭ جۇدىرىعىنداي بولادى، تارماقتى ساباعىنىڭ باسىنا ۇلبىرەگەن اق گۇل وسەدى. پىسكەندە گ ۇلى توگىلەدى. سول كەزدە ونى اۋقاتتىلار-تاڭسىققا، كەدەيلەر-ازىققا جەيدى. «سۇتكە بوكتىرگەن بۋىلدىقتىڭ تاماقتىعى، اق ىرىمشىكتەن كەم بولمايدى»-دەسەدى، جەپ كورگەندەر. شوقاننىڭ دا سولايشا ازىرلەنگەن بۋىلدىقتى تالاي جەپ، تاتتىلىگىنە تامسانعانى بار. قازىرگى قاراڭعىلىقتا، شالعىن اراسىندا بۋىلدىقتىڭ بار-جوعى بەلگىسىز. يىسىنەن بايقاۋعا ول جۋاداي اروماتتى وسىمدىك ەمەس. «مىناداي قالىڭ شالعىننىڭ اراسىندا بۋىلدىقتىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ جورامالدايدى شوقان. شىركىن، سۇتكە بوكتىرىپ جەر مە ەدى، سونى!.
قاراڭعىدا قايىقتى يتەرىسىپ كەلە جاتقان شوقان ءبىر قولىمەن شالعىن باسىن سيپالاپ كەلە جاتىپ، باسىندا ءتۇيىنى بار بىرەۋىن «جۋا بولار» دەگەن ويمەن جۇلقىدى. كەبىر ساز جۇمىرىن جىبەرمەي، ساباعى ءۇزىلدى. شوقان سونى شايناپ كورسە، جۋا!.. قارنى اشىپ كەلە جاتقان وعان، كوبىكتەنگەن جۋانى تولعاپ جۇتقان شاقتا، ءبىر اياق قىمىز ىشكەندەي قاناعاتتاندى. ول شالعىن باسىن تاعى سيپالاي باستادى.
ونىڭ قولىنا ەكىنشى جۋانى جەكتىرمەي، قايىق جاعاعا جەتتى. ار جاعى تۇپتەلە وسكەن قالىڭ تال ەكەن. تاڭاتار قايىقتى سۇيرەگەن قالپىمەن، كەۋدەسىنەن اسىرا قىرعا شىعارىپ تاستادى دا، مانا وتىنعا العان قامىستى ۇستاپ كوردى.
— بىلجىراپ سۋ بوپ قاپتى عوي، مىناۋ، — دەدى ول، كوتەرە بەرگەن باۋ قامىستى قايىقتىڭ قاسىنا تاستاي بەرىپ، — ءبىراق، وعان ۋايىم جەمە، مىرزام. «كول ۇستىندە كەرەك بولار» دەپ ەم، ەندى كەرەگى جوق، تال اراسىندا وتىن كوپ.
ول قايىق ىشىنەن باقىردى كوتەرىپ الدى دا، «سۋعا كەلىپ جۇرەمىز بە» دەپ، باقىردى جالتىرلاۋ ءبىر جەرگە باتىردى. ورتا تۇسىنا دەيىن بالىق سالىنعان باقىر، سۋعا مولتىلدەپ تولدى. تاڭاتار بۇتاقتارى سامالعا جايقالعان تالدارعا بەتتەپ:
— بەرى قاراي ءجۇر، بالا! — دەدى. شوقان سوڭىنا ەردى.
قالىڭ تالدىڭ اراسى ءتىپتى تىمىق ەكەن. جايقالعان بۇتاقتاردىڭ سىبدىرى بولماسا، جەل بار دەرلىك ەمەس.
— بالا، شومشەك تەرەيىك، — دەدى تاڭاتار تال نۋىنىڭ پانالى ءبىر قۋىسىنا كىرە، باقىردى جەرگە قويىپ، — ىستىق جاسايىق.
«ىستىعى» — بالىق اسۋ بولۋ كەرەك، ال، «شومشەگى نە؟»
شەپە ۇيرەتەتىن بوعاۋىز ولەڭدەردىڭ ىشىندە:
قىز دا باردى شومشەككە
مەن دە باردىم شومشەككە،
قىزدىڭ كوزى شومشەكتە
مەنىڭ كوزىم ەمشەكتە.
دەگەن بولۋشى ەدى. وسىنداي ولەڭدەردىڭ (بۇدان دا جامانداردىڭ) تالايىن ۇيرەنگەن شوقان «شومشەك نە؟» دەپ سۇراماعان ەدى، ەندى، تاڭاتاردىڭ قۋ بۇتاقتاردى جىيۋىنا قاراسا، «شومشەگى» وسى ەكەن.
شومشەكتى شوقان دا جيناستى. ول ىلەزدە كەپ جينالدى. تەگى، تالداردىڭ اراسى تۇنعان جيدەك بولۋ كەرەك، جۇپار ءيسى اڭقىپ تۇر. شىركىن، كوز بولىپ، تەرىپ جەسە، جيدەكتى!.. قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا ءوسىپ كۇن كورمەگەندىكتەن بۇنداي جەردىڭ جيدەگى بوزعىل ءتۇستى ۇلكەن بولادى دا، قىشقىلتىم ءتاتتى ءدامى ءتىلدى ۇيىرەدى.
«وت قايدان تابىلادى» دەپ ويلاپ قالدى شوقان. تاڭاتار بالاعىن تۇرگەن كەڭ، دامبالىنىڭ ىشقىرىنان الدەنەنى سۋىرىپ اپ، ەكى بارماعىنىڭ باسىن شىقىلداتا باستادى، بۇل، ارينە شاقپاق تاس.
شاقپاقتىڭ ۇشقىنى اعاشتىڭ قۋىنا تەز تۇتاندى. ونىڭ ۇستىنە ۇيمەلەكتەن شومشەكتىڭ قوقىمى دا تەز جالىنداپ، ىلەزدە جالىن جارقىراي قالدى. قۋ تالدار وت ۇستىنە ۇيىلە ءتۇستى. جالىن جايناي ءتۇستى. تاڭاتاردىڭ بەلىنە بايلاعان قايىسىندا قىن بار ەكەن. ول پىشاعىن سۋىردى دا ايىر بۇتاق ەكى تالدان قازىق جاساپ، وتتىڭ ەكى جاعىنا قاقتى، قازىقتار ۇستىنە ارقالىق تاستاپ، باقىردى سوعان استى.
— بالىقتار ارشىلعان با ەدى؟-دەپ سۇرادى شوقان.
— ارينە.
— كىمگە دايارلانعان ەدى ول؟
— توي تارقارعا.
— نەگە اسىلمادى؟
— سەنىڭ كەسىرىڭنەن.
— مەنىڭ؟ قانداي؟..
— سەن كورىنبەگەندە، شىلدەحاناعا جينالعاندار بۇل بالىق جەپ تارقايتىن ەدى.
— مەنىڭ نە بوگەتىم بولدى وعان؟
— ول ۇزاق اڭگىمە، مىرزام. قالاساڭ ايتايىن.
— ايتىڭىز.
— بالىق پىسكەنشە بىتىرە الماۋىم مۇمكىن.
— جەگەنشە بىتىرەرسىز.
— وندا دا بىتپەۋى مۇمكىن.
— سودان كەيىن، قايتپايمىز با، كەيىن؟
— قايتامىز.
— جاياۋ ما، قايىقپەن بە؟
— ءوزىڭ قايسىسىن قالار ەڭ؟
— جاياۋلاۋعا دا قارسى ەمەسپىن.
— نەگە؟
— ءولىپ قالا جازدادىق قوي، الگىندە، قايىق ۇستىندە.
— «ولتىرمەيمىن» دەگەن جوق پا ەم، مەن «قايىق باتسا دا امان الىپ شىعام دەگەن جوق، پا ەم؟
— دەدىڭىز.
— ەندەشە نەمەنە، ايتىپ وتىرعانىڭ؟
«تاڭاتاردى رەنجىتىپ الدىم با» دەگەندەي، شوقان قيپاقتاي سويلەپ:
— «قۇرعاقپەن بارۋىمىز جەڭىلدەۋ بولار ما ەكەن» دەگەنىم عوي،-دەدى.
— جەڭىل بولعانمەن الىس. ءقازىر مەزگىل تاڭ قاراڭعىسى بولۋ كەرەك. كولدى اياڭداپ جاعالاساق، ءبىزدىڭ مەكەنگە كۇن كوتەرىلە جەتەر ەك.
— قايىقپەن شە؟
— ىققا قاراي جۇزەمىز عوي، بيەنىڭ بىرەر ساۋىنىندا جەتىپ قالامىز وندا.
— تەز كەتەمىز بە، بۇل ارادان؟
— بالىقتى جەپ بولعان سوڭ.
شوقان كونگەندەي بەلگى بەردى. تاڭاتار كەڭەسىنە كىرىستى. جامان سوزدەن باستادى ول.
— شىنىندا، — دەدى تاڭاتار، — مەنىڭ سەنىمەن بۇلاي شۇيىركەلەسىپ وتىرماۋىم كەرەك ەدى، مىرزام، جوقتاۋىڭدى ءبىر-اق اسىرىپ، قۇنىڭدى ءبىر-اق كوتەرۋىم كەرەك ەدى.
— نەگە ويباي؟! — دەدى زارەسى ۇشىپ كەتكەن شوقان.
— تۇقىمىڭدا كەگىم بار.
— كىمدە، اعاتاي-اۋ؟
— سارتاي دەيتىن تۋىسىڭدى بىلەسىڭ بە؟
شوقان ويلانعانداي از كىدىردى دە، جاۋاپ كۇتكەندەي تۇيىلە قاراعان تاڭاتارعا:
— مەنىڭ اكەم — شىڭعىس ەمەس، اتامىز — ۋالىمەن سىزگە تۋىسقان شىڭعىس بولعان ەكەن، سونىڭ سارتاي دەگەن بالاسى بولعان دەپ ەسىتەم، ۇلى شەشەمىز-ايعانىممەن وشتەسىپ، جەر اۋىپ كەتكەن دەيدى، سودان قايتپاعان دەيدى، تەگى، سول جاقتا ولسە كەرەك.
— بىلەدى ەكەنسىڭ، — دەدى تاڭاتار سۋىق داۋىسپەن، — سول سارتايدىڭ اجەڭ — ايعانىممەن ويناس بولعانىن ەستىدىڭ بە؟
— جوعا، — دەدى شوقان، سونداي وسەكتى ەستي تۇرا، ەستىمەگەن بوپ.
— 3 اي ەستىمەدىڭ، ءدۇيىم جۇرت تۇگەل بىلەتىن ءىستى؟
— مەن بالامىن عوي، اعاتاي. ۇلكەندەر بىلەتىننىڭ كوبىن بىلمەيمىن عوي. .
— بىلمەسەڭ ايتايىن، — دەدى تاڭاتار.
ونىڭ كەڭەسى ۇزاققا سوزىلدى. سونىڭ ۇزىن — ۇرعاسى ايعانىم سارتايمەن كوڭىلدەس بولىپ جۇرەدى دە، بەرتىن ايعانىم ءارى حان بولعان، ءارى ەلدىڭ قاڭقۋىنا ىلىككەن كەزدە، وسەك-اياڭنان قۇتىلماق بولىپ، سارتايدى ۇيلەندىرۋگە ويلايدى. قىز ىزدەگەن سارتايدىڭ كوزىنە، سول كەزدە سۇلۋلىعىمەن سىمباتتىلىعىمەن، انشىلدىگىمەن اتاققا شىققان ۇكى تۇسەدى. ول شاعىن داۋلەتتى بىرەۋدىڭ قىزى ەكەن، ەزىن تاڭاتاردىڭ تۋعان اعاسى — تۇنعاتارعا اتاستىرىپ قويعان ەكەن:
تۇنعاتار ءتاۋىر جىگىت بولىپ وسەدى دە، ۇكىمەن تۇز — ەڭبەگى جاراسىپ، وڭ جاقتا قالىڭ وينايدى. وسىنداي جاراستىقتى كوڭىلدەردىڭ اراسىنا سارتاي تىكەندەي قادالماق بولادى. قىز وعان كونبەيدى. اقىرى ناسىرعا شاۋىپ، ۇزاتىپ اكەتكەن ۇكىنى سارتاي قالىڭ قولمەن بارىپ تۇنعاتاردان تارتىپ اكەتەدى. سارتايدى ايعانىم جاقتايدى. تۇنعاتاردىڭ امالى قۇريدى. سول كەزدە، ايعانىمعا قارسى كەنەسارى كوتەرىلە قاپ، تۇنعاتار سونىڭ قولىنا قوسىلادى دا، ايعانىم اۋىلىن بىرگە شابىسىپ، تۇتقىندا وتىرعان ۇكىنى تارتىپ اكەتەدى.
ءتۇنعاتار مەن ۇكى سول كەتكەننەن كەتىپ، كەنەسارى قولى قىرعىزداردان تاس-تالقان بولعانشا بىرگە جۇرەدى دە، ارپالىستا ءتۇنعاتار قازا تاۋىپ، بەت-بەتىمەن قاشقان كەنەسارىشىلارعا ەرىپ ۇكى دە قاشادى.
جولشىباي اۋىر ازاپ كورگەن ول، تۋعان ولكەسى-كوكشەتاۋعا ارىپ-اشىپ الدەنەشە جىلدا ارەڭ جەتەدى. سوندا ەستىسە، تۇنعاتارعا وشىككەن ايعانىمشىلدار، اعاسىنا ەرمەي ەلدە قاپ، الدەنە بايدىڭ جىلقىسىن باعىپ جۇرگەن جىگىت-تاڭاتاردى، «ۇرلاعان كوپ جىلقىمەن قولعا ءتۇستى» دەگەن جالامەن يتجەككەنگە جەر اۋدارادى. حان تۇقىمىنان قورىققان تۋىستارى ۇكىنى قابىلداۋ ورنىنا قۋادى. ەل اقتاپ تىلەنشى بولۋدان باسقا امالى جوق ۇكى، قايىر سۇراپ قاڭعىرىپ ءجۇرىپ، «قاڭعىرعان» اتالاتىن بالىقشىلار مەكەنىنە جەتەدى. سوندا، الدەبىر شالعا وتاسىپ، از جىلدا ونىسى ەلەدى دە جەسىر قالادى، ءبىراق جاسى دا جەتىپ قالعاندىقتان، باسقا بارار جەرى بولماعاندىقتان، بالىق كاسىبىندە قالىپ قويادى. بالىقشىلار ونى قۋمايدى...
ۇكىنىڭ جايى وسى. ال، تاڭاتار شە؟
يتجەككەندە كوپ جىل جۇرگەن، اۋىر بەينەتتەرگە ۇشىراعان ول، سىبىرگە قارا شاش، قارا بارادى دا، اق بۋرىل ساقال-مۇرتپەن قايتادى. ءبىراق، قايدا؟ ەستۋىنشە، تۋعان ەلى ءالى دە ايعانىم تۇقىمىنىڭ قاراماعىندا ..
ول وزىمەن كوپ جىل بەينەتتەس، دامدەس بولعان ءبىر تاتارعا ەرىپ، «قاڭعىرعانعا» كەلەدى. سوندا جەڭگەسى — ۇكىمەن تابىسادى. سوندا وزىنەن گورى جاسىراق ءبىر جۇمىسشى، جەسىر ايەلمەن كوڭىل قوسىپ ۇيلەنەدى...سودان، بۇگىن شىلدەحاناسى بولىپ جاتقان پەرزەنت كورەدى...
بۇل اڭگىمەلەردىڭ ءبارى بالىقتىڭ پىسۋىنە، جەلىنىپ بىتۋىنە جەتتى.
— حان تۇقىمىنىڭ قانىنا جەرۋىم سوندىقتان، — دەپ قايىردى تاڭاتار اڭگىمەسىن — «قۇداي قولىمدى قاشان جەتكىزەر ەكەن؟» دەگەن ارماندا جۇرگەن شاعىمدا، ءبىرىنشى بولىپ سەن ىلىگە قالدىڭ، مىرزام. ىڭىردە جۇرت سەنى قاماپ تۇرعاندا، مەن ناق تۋ سىرتىڭدا ەدىم، وڭ جاق ۋىسىمدا جۇدىرىقتاي جۇمىر تەمىر بار ەدى، سونىمەن قاراقۇستان پەرىپ جىبەرسەم، سەسپەي قاتار ەدىڭ. اجالىڭ جوق ەكەن، شىراعىم. ءبىر جاعىنان — «بالا عوي، بۇنىڭ جازىعى نە؟» دەپ اياپ، ەكىنشى جاعىنان، — «قاسقىردىڭ ءوزى نە، بولتىرىگى نە؟.. ءبارى دە قاسكۇنەمدەر، كوزىن جويساڭ ساۋاپ تاباسىڭ» دەپ وشىگىپ، سابىردى اشۋ جەڭە باستاپ، «ءا، قايتەم اياپ؟» دەپ، قۇلاشىمدى كوتەرۋگە ىڭعايلانعاندا، كەرالانىڭ كەلە قالعانى!.. بۇل مەكەندەگى بالىقشىلاردىڭ پايعامبارى دا سول، شاديارى دا سول.
— سونىڭ ءوزى كىم؟ — دەدى شوقان.
— ول ۇزاق كەڭەس، مىرزام. قايتقاندا قايىق ۇستىندە ايتارمىن ول كەڭەستى. ازىرگە ءوز كوڭىلىمدى اياقتايىن. سەنىڭ دە، اكەڭنىڭ دە جانى سول كەرالانىڭ بۇيرىعىمەن قالدى، ايتپەگەندە، ءتۇتىپ جەيتىن ەدى، سەندەردى بالىقشىلار.
— نەگە؟
— ولاردىڭ اراسىندا حان تۇقىمدارىنىڭ، اسىرەسە سەنىڭ اكەڭنىڭ تىستەرى مەن تىرناقتارى تيگەندەر تولىپ جاتىر، اۋىر جارالىلارى از ەمەس.
— بۇرىن نەگە الماعان ول كەكتەرىن؟
— قولدارى جەتپەدى.
— ەندى شە؟
— ءقازىر اكەڭنەن وڭاي جەم بار ما ولارعا؟
— نەگە وڭاي؟
— قىزمەتىنەن قاشىپ كەلە جاتقان جوق پا، بارار جەر، باسار تاۋى بولماي.
— ونى كىمنەن ەستىدىڭدەر؟
— جەر-كوكتىڭ ءبارى شۋلاپ ءجۇر سولاي دەپ.
— توقتا، بالا! — دەدى تاعى دا بىردەمە ايتۋعا ىڭعايلانا باستاعان شوقاندى تاڭاتار بوگەپ، — بايانداپ كەلە جاتقان جونىمنەن بۇرىپ جىبەردىڭ عوي، ءتىلمارسىپ. ارت جاعىن ايتايىن.
شوقان ۇندەمەدى.
— سونىمەن، — دەدى تاڭاتار، — «قاپ، قۇداي-اي، ءساتى تۇسكەن جەردە كەرالانىڭ كەلە قالۋىن كوردىڭ بە؟!» دەگەن ىزامەن قوسىما قايتتىم. سەندەردى قورشاعان توپتا، ءوزىڭ كورگەن ءانشى جەڭگەم — ۇكى دە بار ەدى. قوسقا كەلە جاتىپ ول دا وكىنىشىن ايتادى...
— نە دەپ؟
— «شىڭعىستىڭ قارنىڭ بالىق ارشيتىن سەمسەرمەن ەسىپ جىبەرۋگە تايانعان شاقتا، كەرالا بوگەت بولدى» دەپ. ەندى، ار جاعىن تىڭدا: مانا سەنى قوستا كورگەندە، جىنىم تاعى دا ۇستاي قاپ، «بالەم، قولعا ءتۇستىڭ بە تاعى؟» دەپ كىجىنە باستاسام، نارەستەم قولىڭدا تۇر! سوندا ويىما كەپ كەتتى،-«جاسى ءبىراز قالقىڭقى بولعانمەن، بۇل دا بىرەۋدىڭ نارەستەسى عوي، قايتەم ءتيىپ؟» دەگەن ءسوز. تاعى دا تارتىنا قالدىم. ونىڭ ۇستىنە، ءوز اتىڭدى بالاما قوستىڭ. حان تۇقىمى، قانىن، بۇزىق بولعانمەن وسكەن اتانىن، بالاسى ەڭ. اتىن قويعان نارەستەم، -جاسىم ەگدە تارتقاندا كورگەن جالعىزىم ەدى، اتادان مەن دە جالعىز، ول دا جالعىز، سوندىقتان سەنىڭ اتىڭدى ىرىم كوردىم، شىراعىم.
— شوقانىڭ ءومىرلى، باقىتتى بولسىن! — دەدى شوقان.
— ءاۋمين، ايتقانىڭ كەلسىن! — دەپ تاڭاتار جىلاپ جىبەردى.
— سونىمەن، — دەدى ول كوزىنەن ومىراۋىنا سورعالاعان جاستى سۇرتپەي، ىقىلىق اتا سويلەپ، — مەنىڭ حان تۇقىمىنا دەگەن كەگىم ءبىتتى. باسىندا دا وشىكتىرگەن وزدەرىڭ، ايتپەسە، مەن قياناتتىڭ كىسىسىمىن بە؟ اعام تۇنعاتار دا سولاي ەدى. جاقسىلارعا جاناسىپ ساۋىق قۇرعاننان باسقانى بىلمەيتىن ەدى، حان تۇقىمى ونى اناداي قىلدى. مەنىڭ ءتۇرىم مىناۋ، — دەدى تاقاتار ءۇستى-باسىن كورسەتىپ، جاسىن ءسۇرتىپ، — «ۇرەرگە — يت، سىعارعا — بيت جوق» دەيتىن كىسىڭ مەنمىن. بالىق بولماسا اشتان ولەتىن قالپىم بار. مەن عانا ەمەس، بالىقشىلاردىڭ ءبارى دە. ءناسىپتى كولدەن تىلەپ، «اشتان ولمەي، كوشتەن قالماي» دەگەننىڭ كەبىن كيىپ ءجۇرىپ جاتىرمىز شىراعىم. ەندىگى تىلەگىم، — ءوزىڭ اتىن قويعان ءسابيىم. ءتاڭىرى، ىلايىمدا، مەن كورمەگەن جاقسىلىقتى سوعان كورسەتسىن.
— ءاۋمين! — دەدى شوقان.
اڭگىمەنىڭ ورتا تۇسىندا، اسپاندى الگىندە تۇگەل قورشاپ العان بۇلتتىڭ تەرىسكەي جاق كەبەسى سوگىلىپ، اق — تاڭلاق قىلاڭداي قالعان ەدى. اڭگىمە اياقتالا، سول قىلاڭ سىبىرلەي باستاعان تاڭعا تۇتاستى.
— ال، مىرزام، — دەدى سول كەزدە، باقىردان ۇلكەن جاۋ-جاپىراقتىڭ ۇستىنە توگىلگەن، ءجيدىپ پىسكەن بالىقتار جەلىنىپ بولعان شاقتا، — تاڭ بەلگى بەرە باستادى. ەندى كەيىن ورالايىق.
— ماقۇل، — دەدى شوقان.
— بالىققا تويدىڭ با، ءوزىڭ؟
— ولەردەي. اسىرەسە، ءسىزدىڭ، ىقلاسىڭىزعا، تاڭاتار اعا. شىنىمدى ايتسام، ءسىز كەڭەسىڭىزدى اياقتاپ، «حان تۇقىمىنا وشپەندىلىكتەن بەزدىم» دەگەنگە دەيىن سەنگەم جوق، سىزگە. سەكۋند سايىن اجال كۇتتىم سىزدەن. اسىرەسە، كول ۇستىندە. سوندا مەنى قاعا سالساڭىز، كىم ءبىلىپ جاتىر؟..
— مىسالى، اناۋ باقىردى موينىڭا بايلاپ، — دەدى تاڭاتار، شوقاننىڭ ءسوزىن ءبولىپ، بالىق اسقان باقىردى قولىمەن نۇسقاپ، — اۋىر باقىر ول. سونىمەن سۋ تۇبىنە كەتەر ەدىڭ دە، بالىقتارعا جەم بولار ەڭ.
— ەت جەي مە، ولار؟ — دەدى، كوڭىلىندە «سونداي دا نيەتى بولعان ەكەن عوي، ايتپەسە ايتپاس ەدى بۇل ءسوزدى» دەپ ويلاپ.
— بالىقتىڭ جەمەيتىنى بولمايدى. ول دا قۇلقىننىڭ ق ۇلى — جانۋارلاردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟ وڭەشىنەن وتكەننىڭ ءبارى دە تاماق وعان.
تاڭاتاردان ەندى قاستىق كۇتپەگەن، ونىڭ سوزىنە مەيلىنشە سەنگەن شوقان، قورقۋدى قويىپ، ەركىنسىپ الدى دا:
— ولتىرۋگە ورىن كوپ كورىنەدى عوي، بۇل ماڭايدا. مىسالى، وسى ارادا ءولتىرىپ، ءبىر شۇقىرعا تىعا سالساڭىز كىم ءبىلىپ جاتىر، — دەدى.
— ارينە، — دەدى تاڭاتار، — ءسوزىم ءسوز، مەنەن ەندى قاستىق كۇتپە. قولىمنان كەلەرىم بولماعانمەن، مەن سەنىڭ ومىرلىك دوسىڭمىن، شىراعىم.
— مەن دە، اعا!..
ەكەۋى قول الىستى دا، باقىردى قولداسا ۇستاپ كولگە بەتتەدى. «نە دەگەن جاقسى ادام ەدى!» دەپ ويلادى شوقان.
وسى ساتتە، كولدىڭ ارعى شەتىندە، توڭكەرىلگەن قايىقتىڭ ۇستىندە شىڭعىس پەن كۋراگين دا بالىق جەپ وتىردى.
كۋراگيننىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن شىڭعىس ەندى عانا ايقىن كورىپ وتىر. ومبىدا وقىپ جۇرگەن شاعىندا، الدەقايدان اڭدار پاركى كەلىپ، سولاردى تاماشالاعاندا، شىڭعىستىڭ كوزىن ارىستاننىڭ ارلانى ەرەكشە تارتقان ەدى. سوندا ونىڭ مويىن مەن بەت ءبىتىمى، ساقال-شاشى جالبىراعان، جالپاق كەسكىندى. الىپ ادامعا ۇقساپ كەتكەن. مىناۋ كۋراگيننىڭ كەلبەتى اۋماعان سول!.. تاباندارى مەن الاقاندارى دا سوعان تارتقان جاپ-جالپاق كەسپەلتەكتەي. دەنەسى دە سول سياقتى: ءتوسى كەڭ« قارىنى تارتىڭقى. ەستۋىنشە، ارىستان قاشىپ بارا جاتقان قۇلاندى قۋىپ جەتىپ، سول الاقانىمەن تۋ سىرتىنان سالىپ جىبەرسە، بەلدەمەسى ءۇزىلىپ كەتەدى-مىس. ولاي بولسا، تۇندە كۇركەدە وتىرىپ، كۋراگين مىنا الاقانىمەن شىڭعىستى جاقتان پەرگەندە، باس سۇيەگى قيراپ كەتپەي نە جانى قالعان؟!.. سونداي ويداعى شىڭعىس، كۇش شاماسىن بىلگىسى كەپ سۇراۋ بەرسە،-جيىرما بەس، وتىز پۇتتىق سالماقتاردى ەركىن كوتەرىپ اكەتەدى ەكەن! «مىقتى ەدەن!» دەپ قويادى شىڭعىس ىشىنەن.
دەنەسىنە قاراي كۋراگيننىڭ اس جەۋى دە جويقىن ەكەن. تۇندە ءارى كومەسكى ساۋلەدەن، ءارى اراقتىڭ الەگىنەن بايقاماپتى. ەندى كورسە، بەتىن جاۋىپ اكەلگەن باقىردان جىلى بالىقتاردى ۋىستاي قامتىپ، قوماعايلانا اسايدى. جەۋى ءتىپتى جىلدام، ءبىر ۇرتىنان كىرگەن تۇتاس بالىقتىڭ سۇيەگى ەكىنشى ۇرتىنان ىلەزدە شىعىپ جاتادى. شىڭعىس ءبىرىن جەگەنشە، ول بالىقتىڭ ونىڭ جەيدى! نە دەگەن بالىق جەگىش ادام؟!..
بالىق جەۋگە داعدى الماعان شىڭعىس، بىلاي دا سىلبىر جەۋدىڭ ۇستىنە، شوقاننىڭ تابىلماۋى جۇرەگىن جەگىدەي كەمىرىپ، ىشىنە اس باتىرماي وتىر. مانا كۋراگيننىڭ كۇركەسىنەن شىققاندا، قارنىنىڭ قاتتى اشقانى بايقالىپ ەدى، ەندى، بالاسىنىڭ ۋايىمىنا كىرگەلى توڭمەيىلسىپ، جايدان-جاي كەكىرىك اتا باستادى. ىشكى ىقلاسى شابا قويماعان سوڭ، بالىقتىڭ ەتىن سۇيەگىنەن اجىراتۋعا قولى دا جۇرمەي، قابىرشاعى ارشىلعان تەرى، ساۋساقتارىنا جەلىمدەي جابىسا بەردى. سۇيەكتەن ارەڭ اجىراتقان ەتتى اۋزىنا سالسا، قىلتاڭدارى قاپتاپ تۇرعان سياقتى. ولاردى تىلىمەن تولعاپ ارەڭ ايىرىپ، ەتتى جۇتسا، تاپ تازا سياقتانعان ودان، تاماعىنا الدەنە قادالا قالادى، قاقالعان شىڭعىس، قىلتاندى ۇزاق قاقىرىنىپ ارەڭ شىعارادى... سونداي سىلبىر ەتسە، بالاسىنىڭ تاعدىرى تۋرالى باسىنا ۇيىرىلگەن وي قالىڭداي تۇسەدى...
شىڭعىسقا «جە، جە!» دەگەنمەن وندىرە المايتىنىن كورگەن سوڭ ءوزى تويىپ العان كۋراگين اڭگىمە سوعىپ كەتتى. ونىڭ ارعى تەگى — دونداعى كازاك-ورىسقا جاتادى ەكەن. ورىس اسكەرىنىڭ پولكوۆنيكتىك چينىندەگى شىڭعىستى ول ساۋاتتى ادامعا ساناپ، اۋەلى وعان قازاق-ورىستىڭ تاريحىنان ءبىراز سۇراۋلار بەردى. شىڭعىس تاريحتىق ماسەلەلەرگە، اسىرەسە-كازاك-ورىس تاريحىنا شورقاق ەدى. ونىڭ بار بىلەتىنى: «كازاك-ورىس اتالاتىندار سالت اتتى اسكەردە قىزمەت اتقارادى جانە ولار پاتشانىڭ سۇيىكتى قۇلدارى. ودان باسقا بىلەرى جوق. سويتە تۇرا، كۋراگيننىڭ «بىلەسىڭ بە؟» دەپ بەرگەن سۇراۋلارىنىڭ بارىنە دە «بىلەم» دەپ جاۋاپ قايتارا بەردى. مىسالى:
— كازاكتاردىڭ روسسيا پاتشالىعىندا ەڭ جاۋىنگەر، پاتشاعا ەڭ سەنىمدى ادامدار ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى كۋراگين.
— بىلەم، — دەدى شىڭعىس.
— روسسيانىڭ كۇنگەي جاعىن كوپ عاسىر بويىنا جاۋدان قورعاپ كەلە جاتقاندار،-كازاكتار ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— تۋرەچينانى قارا تەڭىزدىڭ ار جاعىنا قۋىپ تاستاعاندار — كازاكتار ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— اۋەلى التىن وردانى، ودان كەيىن استراحان حاندىعىن تالقانداعان سولار ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— قازان حاندىعىن قيراتقانىن؟
— بىلەم.
— قىرىم حاندىعىن؟
— بىلەم.
— قازاق دالاسىن، ياعني سەنىڭ ەلىڭدى جاۋلاپ العانىن؟
— بىلەم، — دەدى شىڭعىس، وسى سۇراۋعا عانا ءتۇسىنىپ.
— روسسيانىڭ قارا تەڭىز جاعاسىنان باستاپ، التاي تاۋىنا دەيىنگى شەگىن كازاكتار قورعاپ وتىرعانىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— روسسيانىڭ جاۋلارىمەن بارلىق سوعىسىندا دا كازاكتاردان قۇرىلعان اتتى اسكەر ءبىرىنشى ورىن الاتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— كازاكتاردىڭ ەشبىر قورلىققا كونبەيتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— ماسەلەن؟ — دەدى شىڭعىس، بۇل سۇراۋعا تۇسىنبەي.
— مىسالى، رومانوۆتاردىڭ قورلىعىنا؟
— قاي رومانوۆتار؟
— پاتشالاردى ايتام.
— ونى بىلمەدىم، — دەدى شىڭعىس.
— ستەپان رازيندى بىلەسىڭ بە؟
— ول كىم؟ — دەدى شىڭعىس، بىلمەيتىندەرىن «بىلەم» دەي بەرۋگە ىڭعايسىزدانىپ.
— مىنە، اقىماق! — دەدى كۋراگين، وزىنە ءوزى شىڭعىستىڭ «ول كىم؟» دەۋىنەن «رازيندى بىلمەيدى ەكەن» دەپ، بىلمەۋىنە ىزالانىپ. — ەندى كىمدى بىلەسىڭ، ونى بىلمەگەندە؟
— قاي رازيندى ايتاسىڭ؟ — دەدى شىڭعىس، قاجەتتى بىرەۋدى بىلمەي وتىرعانىن تۇسىنگەندەي، وسپاقتاپ سۇراۋ ارقىلى ءبىلىپ العىسى كەپ.
— رومانوۆتارعا قارسى شىعىپ، ولاردىڭ تاقتارىن قالتىراتقان؟
— ءا-ا، سول ما؟ ونى بىلەم، — دەدى شىڭعىس وپ-وتىرىك.
— پۋگاچيەۆتى شە؟
«جايىق بويىندا سونداي ادام پاتشاعا قارسى جانجال شىعارىپ، اقىرى قولعا ءتۇسىپ، باسى بالتامەن شابىلعان» دەگەندى شىڭعىستىڭ قۇلاعى شالعان ەدى. كۋراگيننىڭ سول سياقتى ادامداردى نەگە سۇراپ وتىرۋىنان سەكەم العان شىڭعىس، «ارتىندا ءبىر پالەسى بوپ جۇرمەسىن» دەگەن قاۋىپپەن، «بىلمەيمىن» دەي سالدى.
— نەگە بىلمەيسىڭ؟ — دەدى كۋراگين تىكىلەنىپ. — ونى بىلمەسەڭ نەسىنە وفيسەر بولىپ ءجۇرسىڭ؟
شىڭعىس ۇندەمەدى.
— ءبىز كازاكتار، — دەدى كۋراگين، توقپاقتاي جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، قولىن جوعارى كوتەرىپ، — مىنا تەمىر شەڭگەلگە بەرىك تۇتقان قامشىمەن جانە قىلىشپەن، وزگەلەر تۇگىل رومانوۆتاردىڭ وزدەرىن دە تالاي رەت سويىپ، تالاي رەت تىلەگەنىمىز سولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ اتالارىم دا بولعان...
— كىم دەگەندەر؟ — دەدى شىڭعىس، اڭگىمەنىڭ شەتىن وسىلاي قاراي اۋدارىپ اكەتىپ كەپ.
— رامازانوۆ دەگەندى ەستىگەنىڭ بار ما؟
— قايداعى؟
— مەنىڭ ارعى اتام.
— ەستىمەدىم.
— ەندەشە، تىڭدا! ول — التىن وردا كنيازدارىنان. تەگى — تاتار. قاھارلى يۆان تۇسىندا رومانوۆتار حريستيان ءدىنىن قابىلداعان. كنيازدىڭ تيتۋلى ساقتالعان. ەۆدوكيم دەيتىن اتامىز، روسسيا شۆەدتەرمەن سوعىسقاندا ەرەكشە باتىرلىق كورسەتىپ، ءبىرىنشى پەتردىڭ كوزىنە تۇسكەن دە، پاتشا ونى وزىنە اديۋتانت قىپ العان. ول ءىرى دە، سىمباتتى دا، سۇلۋ دا، اقىلدى دا، ونەرپازدا جىگىت ەكەن. سوعان پاتشانىڭ سايقال قىزى — ەليزاۆەتا قىزىعادى. ول — سىمباتسىز، كەسكىنسىز جيرەن-شۇبار قىز ەكەن. رامازانوۆ وعان قىزىقپايدى. سونى كەك كورگەن ەليزاۆەتا، پەتر ءولىپ، ورنىنا پاتشا بولعان شاعىندا جالا جاۋىپ باسىن كەستىرەدى دە، بالالارىن دون بويىنا جەر اۋدارادى. كەيىن، تۇركيا مەن روسسيا اراسىندا بولعان سوعىستا، رامازانوۆتىڭ، اتتى كازاكتار اراسىندا سوتنيك بولىپ قىزمەت اتقاراتىن تۇقىمى — الەكسەي كۋراگين ەرەكشە ەرلىك كورسەتىپ، اتاماندىق دارەجەگە جەتەدى. ونىڭ نەمەرەسى، مەنىڭ اكەم — اندرەي پاۆلوۆيچ كۋراگين Op قالاسىندا ناكازنوي اتامان بولعان. مەن جاسىمنان تەنتەك بولىپ ءوستىم دە وقۋعا مويىن قويمادىم. ەر جەتىپ اسكەرگە الىنعاندا، قىزمەت اتقاردىم. مەنى سوعىس اتامانى-لوپاتين وزىنە جاردەمشى قىلىپ الدى. ول تەنتەك كىسى ەكەن، سونىڭ ءبىر قىلىعىنا ىزالاندىم دا، ءبىر كۇنى تۇندە، بارلىق سەمياسىمەن ورتەپ جىبەردىم. سۋد كاتورگىگە ايدادى. پاتشانىڭ التىن قازاتىن شاحتالارىندا جۇمىسشى بولدىم. تۇرمىس تا، جۇمىس تا وتە اۋىر ەدى، سودان قاشتىم. تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى. بۇندا قايدان كەپ شىقتىڭ؟
— ۇزاق اڭگىمە ول.
— بۇل ماڭايدىڭ اكىمدەرى بىلە مە سەنى؟
— بىلەدى.
— تيمەي مە، ساعان؟
— بۇل مەكەندە مەندەي قاشقىندار تولىپ جاتىر.
— ولاردى دا بىلە مە؟
— بىلەدى.
— تيمەي مە ولارعا دا؟
— تيگەندە نە ىستەيدى؟ بۇكىل ءسىبىردىڭ ءونبويى تولعان قاشقىن. ولاردىڭ ءبارىن جيناپ تاۋىسا المايدى.
بۇل ءسوزدىڭ ار جاعىن قوزعالىسى كەلمەگەن شىڭعىس، بالىقشىلار سەلوسىنىڭ جايىن بىلگىسى كەپ، قاشان قۇرالعانىن، تىرشىلىك ءجونىن سۇراستىردى.
كۋراگيننىڭ بايانداۋىنشا، بالىق اۋلار شاقتا ادام سانى كوبەيەدى دە، اۋلانبايتىن شاقتا ازايادى. كوبەيگەندە — پالەن ءجۇز بوپ كەتەدى، ازايعاندا، ونداعان عانا ادام قالادى. كەلىپ-كەتىپ جاتۋشىلاردا ۇشى-قيىر بولمايدى، ولاردى «قايدان كەلىپ، قايدا كەتىپ جاتىر» دەگەن سۇراۋ بولمايدى، كەلگەندەر قابىلدانادى دا، كەتكەندەر بوگەلمەيدى. كاسىپتەرى، تەك، بالىق اۋلاۋ عانا. ماڭايداعى اۋىل-سەلولاردان كەلەتىن بالىقشىلار، بۇندا مالدارىن اكەلمەيدى. كەلىمسەكتەردە مال بولمايدى.
اكىمشىلىك جاعىنان، بۇل مەكەندەگى ادامداردىڭ باعىناتىنى، تەك كۋراگين عانا. «اتامان» اتالاتىن ونى ەشكىم سايلاماعان، ول وسى مەكەنگە، ءوزىنىڭ قىزمەتى سىڭگەندىكتەن عانا «اتامان» بولىپ كەتكەن.
— ويتپەگەندە شە؟ — دەيدى كۋراگين ماقتانعانداي، — مەن كەلگەندە، وسى ارانى مەكەندەگەن ازىن-اۋلاق بالىقشىلاردا ءبىر دە قايىر، ءبىر دە، ءبىر دە سايمان جوق ەدى. مەن كەلگەندە ولار بالىقتى قازاعا قاماپ قانا ۇستايدى ەكەن. مەن كەلە اۋدىڭ دا، قايىقتىڭ دا، سايماننىڭ دا باستارى قۇرالىپ، ءقازىر قاجەتتى مولشەردە جەتەدى. بۇرىن كولىك بولماعاندىقتان اۋلانعان بالىقتار بازارلارعا اپارىلماي بوسقا ءشىريتىن، ءقازىر قانشا اۋلاساق تا كوتەرىپ اكەتەتىن ساۋدەگەرلەر بار. وسىنىڭ ءبارىن مەن باسقارام. وزدەرىنە قيانات جاساماعان سوڭ، بالىقشىلار ءسوزىمدى تىڭدايدى. كوپتىڭ كۇشىمەن تەنتەكتەرگە تىيىم سالامىز. وتىرىكشىلىك، ۇرلىق-قارلىق، وكتەمدىك ارامىزدا بولمايدى...
بۇلاردىڭ ءبارى شىڭعىسقا كوڭىلسىز كەڭەس بولدى. ءبىراق تىڭداماۋعا امالى جوق، تىڭداماعاندا قايدا بارادى؟
ءسويتىپ وتىرعاندا تاق سىبىرلەپ قالدى. شوقاننان حابار بولماۋىنا ىشتەي قاتتى مازاسىزدانىپ وتىرعان شىڭعىس، ءبىر ساتتە كۋراگينگە ونى ىزدەۋ ويىن ءبىلدىردى.
— اسىقپا، — دەدى كۋراگين، — كەشىكپەي كەلىپ قالار.
سول ماڭايدىڭ اۋا رايى قىزىق: وسى مەزگىلدە جاپ-جارىق بوپ تۇرىپ، اپ-ساتتە قالىڭ تۇمان تۇسە قالاتىنى بار. ءقازىر دە ءسويتتى. قاراۋىتىپ تۇرعان باتىس جاقتان قالىن، تۇماننىڭ قالاي كەپ، توڭىرەكتى تۇنەرتە جابا قويعانىن شىڭعىس پەن كۋراگين ابايلاماي دا قالدى. تۇماننىڭ قالىڭدىعى سونداي، اينالادان ارقان بويى جەر كورىنبەي كەتتى.
— سەن وسى ارادا وتىرا تۇر، — دەدى كۋراگين شىڭعىسقا — مەن كەي شارۋالارىمدى جايعاستىرىپ كەلەيىن. كەشىكپەي ورالامىن.
— ماقۇل.
كۋراگين تۇمانعا سۇڭگىپ كەتتى دە جوق بولدى. ءىشى پىسقان، كوڭىلى ەلەڭدەگەن شىڭعىس، قايىقتان تۇردى دا، ەكى قولىن ارتىنا قۋسىرىپ، سول ماقتا ەرسىل-قارسىلى جۇرە باستادى. باسىنداعى بار وي: «تابىلار ما ەكەن، قاناشجان تابىلماسا قايتتىم؟ تابىلماسا...» دەگەن ويدىڭ ار جاعىن وركەندەتۋگە جۇرەگى دىرىلدەپ كەتتى... سولايشا جۇرگەن شىڭعىستىڭ قۇلاعىنا، الدەن ۋاقىتتا، — «اكە!» دەگەن داۋىس شالىنا قالدى. شوشىپ كەتكەن شىڭعىس ەسىن جيىپ ۇلگەرمەي، شوقان موينىنا اسىلا كەتتى. ءولىپ تىرىلگەندەي بولعان بالاسىن قۇشاقتاي العاندا، شىڭعىستىڭ كوز جاسى دىردەكتەي جونەلدى.
ولاردىڭ سونداي حالدە قانشا تۇرارىن قۇدايىم بىلەر ەدى، ەگەر، تۋ سىرتىنان اتتاردىڭ دۇبىرىمەن، دوڭعالاقتاردىڭ سالدىرى ەستىلە قالماسا. ولار جالت قاراسا — كۇيمەگە جەگىلگەن جىلان-سىرتتار اربانىڭ الدىندا ابا، ارتىندا دراگوميروۆ وتىر.
— قۇداي ۇردى حان-يەم! — دەدى ابا ۇرەيلى داۋىسپەن.
— نە بولدى؟! — دەدى شىڭعىس ەلەڭدەپ.
— ءورت كەتىرىپ الدىم.
— نە دەيدى، ويباي؟! قالاي؟..
— اتتارعا ءتۇتىن سالام دەپ...
— قايدا؟
— كولدىڭ جاعاسىنداعى قۇرعاق سالىدا. باسىندا وتتى كۇزەتىپ بىتىراتپاي-اق وتىرىپ ەم، قارا باسىپ قالعىپ كەتىپپىن. اتتار وسقىرىنعاندا ويانا كەلسەم، لاۋلاعان جالىن قوستارعا قاراي كەتىپ بارادى!.. يە بولا الار ءتۇرىم جوق... سودان اتتاردىڭ بىرىنە ىرعىپ ءمىنىپ، ءبىرىن جەتەكتەپ كۇيمەگە شاۋىپ كەلسەم، دوڭعالاقتارى ورنىندا ەكەن. مىنا كىسى سول ارادا ءجۇر ەكەن. جالما-جان اتتاردى جەگىپ جىبەردىك تە وسىندا كەلدىك. ءمىنىڭىز. قاشايىق. قولدارىنا تۇسسەك بالىقشىلار ءبىزدى تىرىدەي ورتەيدى!
— راس! — دەدى دراگوميروۆ، ساسقانىنان نە ىستەۋگە بىلمەي قالعان شىڭعىسقا. ء-مىنىڭىز!..
قوستار جاقتان «ءورت، ءورت!» دەگەن داۋىستار دۋ ەتە قالدى.
— ءمىنىڭىز، حان-يەم!.. — دەدى ابا ساسقالاقتاپ، — ۇستاپ السا وڭدىرمايدى...
— قاناش ءمىن! — دەدى ۇرەيلى كەسكىندى شىڭعىس، شوقانعا.
— نەگە قاشامىز؟ — دەدى شوقان.
— ءورت شىعىپ جاتقان جوق پا؟
— ءبىز سالعان جوقپىز با، ول ءورتتى؟
— ءمىن، جىلدام، ءسوزدى قوي دا — دەدى شىڭعىس اقىرىپ.
مىنگىسى كەلمەگەن شوقاندى شىڭعىس قۇشاقتاي الدى دا، كۇيمەگە سۇيرەدى.
— جىبەر دەيمىن! — دەپ بۇلقىنعان شوقاندى، ءالى جەتكەن شىڭعىس كۇيمەگە ەرىكسىز كوتەرىپ شىعاردى دا:
— ءجۇر! — دەدى اباعا. بوسانۋعا تىرمىسقان شوقاندى، ول تاقىمىنىڭ استىنا باسىپ الدى. ابا دەلبەنى قاعىپ قالدى. ءتۇنى بويى تىنىققان اتتار ىتا جونەلدى.
— وبال! — دەپ ايعايلادى، تىپىرلاعان شوقان. — ءبىز قالدىق وبالىنا!..
شىڭعىس ۇندەمەستەن، شوقاندى قىسقان تاقىمىن قاتايتا ءتۇستى... سول كەزدە:
— توقتا! — دەگەن ايعايلار ەستىلدى جان-جاقتان! بىرەۋلەر قاراڭداپ جۇگىرىپ كەلەدى.
توقتاۋ قايدا؟!.. «قاماپ ۇستاپ الار ما» دەگەن قاۋىپپەن، ابا اتتاردى سابالاپ شابۋعا اينالدى. ۇستاماق بولعان بىرەۋلەردى، ەكپىندەگەن اتتار قاعىپ كەتىپ ۇشىرىپ ءتۇسىردى... تۇمان اراسىنان جالت-جۇلت ەتكەن جالىننىڭ تىلدەرى دە سۇيرەڭدەي باستادى... شاپقان اتتار جاياۋ قۋعاندارعا جەتكىزبەي، قوستاردىڭ اراسىنان دالاعا قاراي شىعا بەردى. جولاۋشىلار ارتتارىنا قاراسا، جالىن قوس اتاۋلىنىڭ ءبارىن دە قۇشاعىنا العان سياقتى.
— وبال بولدى، بەيشارالارعا! — دەستى جولاۋشىلار ءبىر اۋىزدان.
ءورت قالىڭداي ءتۇستى. تۇماننىڭ دىمقوس ءيىسى ءتۇتىن ساسىپ كەتتى...
جامشىك جولىمەن
وتكەن كۇنگى جاڭبىرلى سازدا اياعىنا سىز. وتۋدەن بە، سول ءتۇنى كەز شىرىمىن الماۋدان با، الدە قاڭعىرعاندار پوسەلكەسىنىڭ ءورت اپاتىنا ۇشىراۋىنا قايعىرۋدان با، شوقان بىلاي شىعا قاتتى اۋىرىپ قالدى.
ءورتتى سەزگەندە، ونىڭ نيەتى قاڭعىرعانداردان قاشپاي، نەسى بولسا دا كەزىنەن وتكەرىپ، قولدارىنان كەلگەن جاردەمىن بەرۋ ەدى.
ويتپەگەندە شە؟
از جاسىندا تالاي سورلى ۇيلەردە تالاي سورلى اۋىلداردى كورە جۇرە، ءدال مىنا قاڭعىرعاندار پوسەلكەسىنىڭ تۇرعاندارىنداي بەيباقتاردى شوقان ەشقايدا كەزدەستىرگەن ەمەس. كوزدەرى سۋعا تەلمىرىپ، اشتان ولمەۋ شاراسىن سودان عانا ىزدەگەن بەيشارالار، كۇيمەگە ءمىنىپ كەلە جاتقانداردىڭ كەسىرىنەن ورتكە ۇرىنىپ، باسپاناسىز قالدى. بۇل اۋىر اپاتتان باسپانامەن عانا قۇتىلسا جارار ەدى-اۋ!.. جاندارى دا ورتەنبەۋىن كىم ءبىلىپتى؟!..
باسىنا «تاڭاتاردىڭ قوسى نە بولدى ەكەن؟!» دەگەن وي كىرگەندە، شوقاننىڭ جۇرەگى ورەكپىپ، ميى اينالىپ كەتتى. ول قىسىلعاننان تەرلەپ قويا بەردى...
وسى ويدان شوقاننىڭ بۇعان دەيىن داعدىلى قالىپتا كەلە جاتقان دەنەسى قىزىنا جونەلىپ، ازدان كەيىن الاۋلانىپ كەتتى. قاتتى ىڭقىلداي باستادى. بۇل دىبىسقا ەلەڭدەي قالعان شىڭعىس:
— قاناشجان، نەمەنە؟! — دەپ ەدى، شوقان جاۋاپ بەرمەدى، ىڭقىلىن كۇشەيتە ءتۇستى. «بۇنىسى نەسى؟!» دەگەندەي، شىڭعىس بالاسىنىن، باسىن ۇستاپ كەرسە، دراگوميروۆ تە ەلەڭدەپ، شوقاننىڭ تامىرىن باسىپ كورسە لىپىلداپ تۇر. مولشەرلەۋىنشە، تەمپەراتۋراسى «39» بەن «40» تان ماڭىندا سياقتى.
— اۋىرعان ەكەن! — دەدى ول.
— نە دەيدى؟ — دەپ قالدى ابا دا ەلەڭدەپ.
«ال، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن وي ءبارىنىڭ دە باسىنا كىردى، ءبىراق، ەشقايسىسى دا جاۋابىن تابا المادى. شىڭعىستىڭ كورسەتپەك بولعان جاردەمى، — الدىنا الىپ، باۋىرىنا باسىپ وتىرۋ ەدى، وعان شوقان كونبەدى. زورلاپ كوتەرىپ العىسى كەلىپ ەدى.
— مازالاماڭىز، — دەدى دراگوميروۆ، — تىنىش جاتسىن. جولدا سۋ كەزدەسسە، باسىنا سالقىن كومپرەسس قويارمىز.
كومپرەسستى جولشىباي الدەنەشە رەت اۋىستىرعانمەن، شوقاننىڭ ىستىعى باسىلمادى. ول ءبىرازدان كەيىن ساندىراقتاۋعا اينالعان سياقتاندى. سوندا ايتارى ءورت!.. وبال!..»
جولاۋشىلار باعلانعا كۇن كوتەرىلە جەتتى. بۇل ستانيساعا سان رەت كەلگەنمەن شىڭعىستىڭ ەتەنە تانىسى جالعىز عانا عيلاج ەسىمدى ساۋدەگەر تاتار ەدى. ول جىل سايىنعى كوكتەمدە «حانشاعا سىيلاعىم» دەپ، زەينەپكە ءبىر جاشىك قانت، شاي اكەلىپ بەرەتىن دە، سول ءۇيدىڭ ءبىر قىستا سويعان مالدارىنىڭ تەرى-تەرسەگىن، كوكتەمدە كۇزەلگەن جىلقىلاردىڭ قىل-قىبىرىن تابان ىلاۋ عىپ الىپ كەتەتىن. بيىلعى كوكتەمنەن باستاپ شىڭعىس ورداسىنا بۇلىك كىرۋىن ەستىگەن ول «پالەسىنە ىلىگەرمىن» دەگەن قاۋىپپەن بارماي قويعان. سوندا دا «كەڭىلى باياعىداي بولار» دەگەن ۇمىتپەن، باعلاننىڭ كوشەسىنە كىرگەن شىڭعىس، اباعا، — «عيلاجعا تارت» دەدى.
ولار جاقىنداعاندا، قاقپاسىنان شىعا بەرگەن عيلاج قايتادان كىرىپ كەتتى. اتتاردى توقتاتقان ابا قاقپانى قاقسا، ەشكىم دىبىس بەرمەيدى!.. بۇ نەسى؟!. عيلاجدىڭ بويىن كورىپ قالعان ابا، «ادەيى اشپاي تۇر» دەدى دە، ەرەگىسكەندەي، قاقپانى ەكى جۇدىرىعىمەن كەزەك -مەزەك سوققىلاي باستادى.
ار جاعىندا يتتەر شاۋىلدەدى. ءبىر مەزەتتە الدە نە ايەل:
— ۇرما!.. كىسى جوق!.. — دەپ دىبىس بەردى دە ءۇنىن ءوشىردى.
— قاپ، مىنا شاقشا باستىڭ قىلىعىن-اي! — دەپ ىزالانعان اباعا:
— مىندا كەل! — دەدى شىڭعىس، — اشپايىن دەگەنى عوي. ءمىن، ارباعا!
— جامشىك ۇيىنە، — دەدى دراگوميروۆكە.
«جامشىك ءۇيى» دەگەنى، وسى ستانيسانىڭ كازاك-ورىسى — تەرەنتيي يامششيكوۆ دەگەندىكى. ول تالاي اتاسىنان بەرى قاراي جامشىك ايداۋدى كاسىپ قىلعان ادام ەدى. سالبىراعان قالىڭ كوك بۋرىل مۇرتىنىڭ قياقتارى كەۋدەسىنە، ۇستىڭگى جاعى يەگىنە تۇسەتىن، بيىك بويلى، سومپەك دەنەلى ول كازاك-ورىستى شىڭعىس تا جاقسى تانيتىن. اسكەرلىك قىزمەتتە جۇرگەندە، ودان بىرەر رەت ىلاۋ مىنگەنى دە بار.
تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ورىستىڭ «يامشيم»، «يامششينا» دەگەن سوزدەرىنىڭ ارعى ءتۇبى، — مونعولدىڭ «جام»، ياكي-«جامبى» دەگەن سوزىنەن شىققان. مونعولدار — «جامبى» دەپ كۇمىستەن، التىننان قۇيىلىپ، مولشەرىنە قاراي «قوي تۇياق»، «قۇلىن تۇياق»، «تاي تۇياق» اتالاتىن نارسەنى ايتقان. توي، اس سياقتى جيىنداردا مەرگەندىكتىڭ «جابى اتۋ» دەيتىن تۇرلەرى بولعانىن بىلەمىز. ونىڭ ار جاعىندا جاتقان تاريحي شىندىق بىلاي بولعان: مونعول شىڭعىس حان باتىسقا قاراي جورىق جاساعاندا، مايدان شەبىنەن كۇن سايىن حابار الىپ تۇرۋ ءۇشىن، ءار شاقىرىمعا جۇيرىك ات مىنگىزگەن توسقاۋىلدار قويىپ، ولار جاڭا حاباردى بىرىنە-بىرى تەز جەتكىزىپ تۇرعان. سوندا قىزمەتىن ويداعىداي ورىنداۋشىعا، سىيلىققا جامبى بەرىلگەن، ولار، «جامبىشىلار» اتالعان.
ورىستىڭ «يامششينا» نەمەسە «يامششيك» دەگەن سوزدەرى دە وسى ماعىنادا: قىزمەت بابىمەن جولاۋشىلايتىن ادامدار، ماقساتتى جەرلەرىنە بارىپ قايتۋ ءۇشىن، جول بويىنا ۇكىمەت تاراپىنان اقىلى ىلاۋلار بايلانعان، ورىستار سول ورىنداردى، — يامششينا، ىلاۋشىلاردى — يامششيك دەپ اتاعان. جالدانىپ «يامششينا» ايداۋشىلار، ياعني ۇزاق جولدىڭ ءون بويىنا شامالى شاقىرىمدارعا ات بايلاپ، قازىنالىق جۇرگىنشىلەردى اپارىپ تاستاۋشىلار.
جامشىك جولى ەۆروپانىڭ بارلىق مەملەكەتىندە دە بولعان، ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا روسسيانىڭ جامشىك جولىمەن ولشەۋگە كەلمەيدى. مىسالى موسكۆا مەن پەتەربۋرگتەن باستالىپ. قيىر شىعىستاعى — ۆلاديۆوستوككە نەمەسە حاباروۆسكىگە، نەمەسە ورتا ازياعا سوزىلاتىن جامشىك جولىمەن سالىستىرعاندا، بۇكىل ەۆروپانىڭ بارلىق جامشىك جولى، وننان بىرىنە جەتپەيدى.
قازاق ەلى روسسياعا باعىنعاننان باستاپ، جامشىكتىڭ ءبىر ۇزاق جولى كاسپيي تەڭىزىنىڭ تەرىسكەي شىعىسىنداعى ورىسشا — گۋريەۆ، قازاقشا — ۇيشىك اتالاتىن قالادان باستالدى دا جايىق وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى: تەكە (ۋرالسك)، ورىنبور، Op، تالقالا (بەلورەسك) شاھارلارىن باسىپ وتىرىپ ترويسكىگە، ودان كازاك-ورىستىڭ قازاق دالاسىن قىرقالايتىن: باعلان (زۆەرينوگولوۆسك)، ىستاپ (پرەسنوگوركوۆكا)، كىپيتان (پرەسنوۆكا) ستانيسالارى ارقىلى قىزىلجار مەن ومبىعا بارادى، ودان ەرتىستى جاعالاپ: كەرەكۋ (پاۆلودار)، سەمەي، وسكەمەن، زايسان ارقىلى جۇڭگو شەگىنە تىرەلدى.
سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن ەكى ءجۇز جىلداي تاريحى بولعان بۇل جامشىك جولىندا، باعلانداعى ءبىز اتاپ وتىرعان تەرەنتيي يامششيكوۆ سياقتى اتا-باباسىنان جامشىك ايداپ كەلە جاتقان سەميالار ءجيى ۇشىراسادى.
تەرەنتيي سوندايلاردىڭ بىرەۋى ەدى. ءبىز سيپاتتاپ وتىرعان جىلى ونىڭ جاسى جەتپىستەن اسقان. ءومىر بويى جامشىكتىك قىزمەت اتقارعان اكەسى ونى دا اياعىن اپىل-تاپىل باسقان كۇننەن قاسىنا ەرتكەن. اكەسى ولگەندە ورنىن باسقان. سودان بەرى — جامشىك.
— وسى جاسىمدا، — دەيدى تەرەنتيي ماقتانعان شاقتارىندا، — بەرگى چينوۆنيكتەردى بىلاي قويعاندا، رومانوۆتاردان ءۇش پاتشا ارباما ءمىندى: پاۆەل، ءبىرىنشى الەكساندر، ءبىرىنشى نيكولاي!..
قازاق دالاسىن بيلەيتىن ورىنبور مەن ومبى اكىمدەرى ءوزارا تىعىز بايلانىستى بولىپ، بەرگىسى — ۋريادنيك، ارعىسى — گەنەرال-گۋبەرناتورلار قارىم-قاتىناسىن ۇزبەگەن، سونداعى جامشىك جولىندا، باعلاننان قاشسا قۇتىلا المايدى.
تابيعاتىندا پىسىق تەرەنتيي، ۇيىنە وسىنشا كوپ تۇسەتىن چينوۆنيكتەردىڭ بارىمەن دە تانىسىپ، بىرازىمەن، اسىرەسە ىرىلەرىمەن دوس بولىپ الاتىن، سوندىقتان بەرتىنىرەك كەلە، جوعارعى چيندەر بولماسا، ۇساقتارىن ەلەمەۋگە، مەنسىنبەۋگە اينالعان. ونىڭ ۇعىمىندا «قىرعىز» اتالاتىن قازاقتار-تابيعاتىندا ناشار جارالعان ادامدار، جەتپىستەن اسقان جاسىندا، ماڭايداعى اۋىلداردا ەشبىر قازاقپەن جاقىن بولىپ جاناسقان ەمەس، ماڭىنا جولاعان ەمەس. ەگەر الدەنە قازاق جۇعىسايىن دەسە، ىتىرىنىپ بويىن اۋلاققا سالادى، ماڭايلاسا بوقتاپ، ساباپ... دەگەندەي، قورلايدى. قاراپايىم قازاق بىلاي تۇرسىن، ول قازاقتان شىققان اكىمدەردى دە مەنسىنبەيدى. سوندىقتان دا، بۇرىن بىرەر رەت ىلاۋ مىنگەن شىڭعىسقا دا شىكىرەيە قاراپ، ءجوندى ءتىل قاتىسپاعان.
تەرەنتيي زاڭشىل ادام ەدى. ول قانداي ءىرى چينوۆنيك كەلىپ تۇسسە دە، اۋەلى مانداتتارىن كورىپ، تىركەۋ كىنەجكەسىنە جازىپ الماي، ىلاۋ بەرمەيتىن. شارۋاشىلىق جاعىنان تەرەنتيي ستانيساداعى ورتا داۋلەتتىلەردىڭ ءبىرى. جامشىككە جەگەتىن ءتورت جاقسى اتتارى مەن ەكى ادەمى فۋرگونىنەن باسقا، ونىڭ قاراعايدان قيعان ءتورت بولمەلى ءۇيى، كەڭ سارايلارى سانى قىرىق -ەلۋدەن كەمىمەيتىن سارىقتارى، ون شاقتى ساۋىن سيىرى، جۇمىسقا جەگىلەتىن التى-جەتى وگىزى، ءجۇز ەلۋگە تارتا قازدارى، تاۋىقتارى، ۇيرەكتەرى بولاتىن. ازىق-تۇلىگى مول تەرەنتيي، كوڭىلى ۇناتقان جولاۋشىلارعا عانا كەرەگىن ساتىپ بەرىپ، بىلايعىلارىنا «ءولىپ بارا جاتىرمىن» دەسە ءنار تاتىرمايتىن.
ءبىزدىڭ جولاۋشىلارعا ول ءجۇز كورىسكەننەن-اق قىرسىعا قالدى. سالەمدەسكەننەن كەيىن، ادەتىنشە جولاۋشىلاردان ماندات سۇراسا، ىلاۋ مىنەتىن حات دراگوميروۆتە بار دا، شىڭعىستا جوق. ونىڭ بار مانداتى، قۇسمۇرىن دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى ەكەندىگىن عانا كۋالاندىراتىن ديپلوم. تەرەنتيي ونىسىنا قاراماس پا ەدى، قايتەر ەدى ەگەر سويلەسكەن شاقتارىندا شىڭعىس «پودپولكوۆنيكپىن» دەپ كەۋدە كوتەرمەسە. تەرەنتيي سول سوزىنە ەرەگىسە قالدى دا:
— فۋرگون الاتىن حاتى جوق كىسىگە ىلاۋ بەرە المايمىن، — دەپ، قيقايىپ وتىرىپ الدى. دراگوميروۆكە بەرەتىن ىلاۋىنا دا مىنگىزبەيمىن دەپ، سىلەلەرىن ءبىراز قاتىردى دا، ارەڭ دەگەندە كەندى. ەندى ىلاۋعا، كىسى باسى شاقىرىمىنا بەس تيىننان اقشا تولەۋ كەرەك. جەتەتىن جەرلەرى — ىستاپ. ول باعلاننان قىرىق شاقىرىم. سوندا، شوقان مەن شىڭعىسقا ءتورت سوم تولەۋ كەرەك. ونداي اقشا شىڭعىستا بولماي شىقتى. ال تەرەنتيي ءتيىستى اقشاسىن الاقانىنا سالماي، شىڭعىستى اربا ماڭىنا جولاتار ەمەس. دراگوميروۆتىڭ قالتاسىندا ەزىنە عانا جەتەتىن ۇساق بار ەكەن. ودان باسقا اقشاسى تۇتاس ون سوم. ونى ايىرا الاتىن ادام، بۇكىل باعلاننان تابىلمادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
جىعىلعان جاعىنان تۇرمايتىن تەرەنتيي تاعى ءبىر قاتالدىق كورسەتتى، دەنەسىنىڭ ورتەنۋى ءالى باسەڭدەمەگەن، جالىندى قىزۋدان كەزەرگەن ەرىندەرىنىڭ تەرىسى جارىلىپ كەتكەن شوقان قاتالاپ سۋسىن سۇراسا، ۇيىندە ءسۇت، ايران، كۋاش سياقتى سۋسىندارى بولا تۇرا، كادۋشكەدەگى جىلىمشى سۋدان باسقا ءنار تاتىرمادى. بالا جالىنداپ بارادى. بۇل قالپىندا جازىم بولارلىق ءقاۋپى بار. ىلكى ۋاقىتتا ستانيساداعى اسكەرلىك بولىمدە ەمشى بولۋشى ەدى، ول وتكەن جىلى باعلاننان كەشكەن اسكەرمەن بىرگە كەتىپ قالعان. ەندىگى دارىگەر — ىستاپتا عانا. اۋرۋ بالامەن كەيىن قايتۋ قيىن، قىسقا جول، — ۇيلەرى ورتەنگەن بالىقشىلار ارقىلى عانا، ونىمەن جۇرۋگە بولمايدى، ۇزىن جول — وباعان وزەنىن جاعالاپ كەتەدى، ول — تىم جىراق، — اۋرۋ بالامەن قالاي جۇرەدى!..
وسى اقىرۋدىڭ ءبارىن كۇيمە ىشىندە ەستىپ جاتقان شوقان، اكەسىن ابا ارقىلى قاسىنا شاقىردى دا، اۋەلى:
— قالتاڭدا قۋ تيىنىڭ بولماعان سوڭ، باياعىدان بەرى نەسىنە «اعا سۇلتانمىن» دەپ جۇرگەنسىڭ؟! — دەپ كەيىپ اپ، — ولسەم شورت-توبەي جولدا ولەيىن، كەتتىك، كەلگەن اتتارىمىزبەن! — دەدى.
باسقاشا امال جوق.
تەرەنتيي الدەقايدا كەتتى دە ورالماي قويدى. ونىڭ ايەلى ءبىر كۇرىشكە كۋاشتى شوقانعا ارەڭ بەردى. جولاۋشىلار ىستاپقا جەڭ تارتتى.
اۋرۋدان قالجىرادى ما، الدە ۇيقى جەڭدى مە، شوقان باعلاننان بىلاي شىعا قالعىپ كەتتى. شىڭعىس ونى الدىنا وڭگەرە قۇشاقتاپ الدى. بالانىڭ سۇلق تۇسۋىنە ول مازاسىزدانايىن دەپ ەدى، دراگوميروۆ تامىرىن ۇستادى دا:
قىزۋى باسەڭدەگەن، سىرقاتىنىڭ بەتى قايتۋى بولار، تيىشتالسىن، ۇيقىسىن بۇزبايىق، — دەدى. ءوز ىشىندە، — «تەك، جاقسىلىقتىڭ نىشاناسى بولعاي دا، السىرەۋى بولماعان دا» دەگەن ءقاۋىپ تە بار.
جولاۋشىلار بىر-بىرىنە ۇزاق ۋاقىت ءۇن قاتىسقان جوق. شىڭعىستىڭ باسىندا «شوقاننىڭ سىرقاتى نە بولار ەكەن؟!» دەگەن ءقاۋىپ قانا. ابا باعلانعا كەلگەن ىزىمەن كەيىن قايتپاي، ءىستاپقا قاراي بەتتەۋىنە قۋانىشتى. بالىقشىلار سەلوسىنىڭ ورتەنۋىنە سەبەپكەر بولعان ول، «سودان دا توسا ما، قايتەدى؟!» دەگەن قاۋىپپەن، جىراقتان ورايتىن وباعان وزەنىنىڭ جولىمەن جۇرۋگە دە جۇرەكسىنەدى. ىستاپتان قۇسمۇرىنعا تىك تارتاتىن جول بار.
ءوزىن ويشىلداردىڭ بىرىنە سانايتىن دراگوميروۆتىڭ بۇل جولى باسىن بيلەپ كەلە جاتقان نارسە، وتىرىقشى ەلدەرمەن، كوشپەلى ەلدەردىڭ قوناق جايلىلىق سالتتارى. «كوشپەلى» دەيتىندەردەن ونىڭ ارالاعانى، — سىبىردەگى بۋرياتتار، مونعولدار، قالماقتار، قازاقتار. بۇل ەلدەردە تاماعىن قوناعىنا ساتىپ بەرۋ ادەتى اتىمەن جوق. سان تاپسىرمامەن بۇل ەلدەردى تالاي ارالاعاندا، حال-قادارى بەرەتىن اسىنا ەش جەردە كوك تيىن كۇرەش العان، نە جامباس اقى سۇراعان جاندى جولىقتىرعان ەمەس. قايدا بارسا دا تەگىن تاعام، تەگىن ورىن...
ونىڭ وسى جولعى ءبىر ايعا شىققان ساپارىنا، باس-اياعى الپىس بەس سوم بەرىلگەن ەدى. سونداعى ەسەبى: مىڭ شاقىرىمعا شامالاعان جول تۇرقى، شاقىرىمىنا بەس تيىننان ەلۋ سوم، كۇنىنە جيىرما تيىننان، وتىز كۇننىڭ تاماعى التى سوم، ەلۋ التى سومدىق شىعىننىڭ ار جاعىندا قالا قالعانى بولجالسىز بىردەمەلەرگە ارنالعان اۆانس. ومبىدان شىققاننان بەرى ايدان ارتىق جول شەككەن دراگوميروۆتىڭ بارلىق شىعىنى-ومبى مەن قۇسمۇرىن اراسىندا ىلاۋعا تولەگەن ون بەس سوم مەن تاماعىنا كەتكەن بەس سوم عانا. ورىس سەلولارىندا تاماق ارزان، جۇمىرتقانىڭ ونى ءبىر تيىن، ءسۇتتىڭ كۇرىشكەسى — شيرەك تيىن، ايراندىكى — جارتى تيىن، كىشىرەك قالاش — ءبىر جارىم تيىن. قاناعاتشىل دراگوميروۆتىڭ تويۋىنا كۇرىشكە ءسۇت، نەمەسە-ايران، ەكى جۇمىرتقا، ءبىر سىندىرىم قالاش جەتىپ جاتادى. وسىلار بولسا، وعان وزگە تاماقتىڭ كەرەگى جوق.
قازاق اۋلىنا قولى ىلىگە، باعلانعا ءقايتىپ ورالعانشا، ول تاماق پەن ىلاۋعا كوك تيىن ۇستاعان جوق. قالتاسىندا قالىڭداماي دا جۇقارماي دا جۇرە بەرگەن قىرىق بەس سومنىڭ ءۇش سومىنا، تورعاي وبلىسىنداعى اتالىقتى ءبىر قازاقتىڭ اكەسىنەن قالعان التىنمەن اشەكەيلەگەن كىسەسىن ساتىپ الدى، تاعى ءبىر ون سومعا جۇزىك، سىرعا، شولپى، بىلەزىك، القا سياقتى قازاقى بۇيىمداردى الدى وزگە وتىز سومى مەن تيىن-تەبەن ۇساقتارى قالتاسىندا. تيىندارىن تەرەنتييدىڭ ىلاۋىنا تولەدى.
دراگوميروۆ جۇرگەن جەرىنىڭ شەجىرەسىن دە، ادەت-عۇرپىن دا، سالت-ساناسىن دا بايقاستىراتىن ەدى. قازاق ەلى تۋرالى دا جيناعان ماتەريالدارى كەپ، سولاردان كىتاپ جازارلىق تا ويى بار.
ونىڭ شۇقشيا زەرتتەگەن ءبىر ماسەلەسى، — قازاق ەلىنىڭ مەيماندوستىعى، قولىنداعى ءتاتتى-دامدىسىن قوناعىنا توسىپ، ەشبىر اقى-پۇل الماۋى. بۇل ادەت ەشبىر قازاقتىڭ داۋلەتى قاندايلىعىندا ەمەس، بايلاردى، اۋقاتتىلاردى بىلاي قويعاندا، «ءسىڭىرى شىعىپ وتىر» دەيتىن كەدەيلەردىڭ دە سالتى سولاي «جاقىنسىن»، «جاتسىن» دەمەيدى، «قاي ەلسىڭ»، «قاي ۇلتسىڭ» دەمەيدى، «ايەلسىڭ»، «ەركەكسىڭ» دەمەيدى، «جاسسىڭ»، «كارىسىڭ» دەمەيدى،-بارىن اۋزىڭا توسادى.
ادام قوعامىنىڭ وركەندەۋ تاريحىنان حابارى بار دراگوميروۆ، الدىنا «بۇل نەلىكتەن؟» دەگەن سۇراۋ قويادى. «قوعامنىڭ العاشقى كوممۋناسىنان كەلە جاتقان سالت» دەيىن دەسە، ول ءداۋىردى بۇل ەل باسىنان كەشىپ كەتكەن سياقتى. بۇلار — مەنشىك يەلەرى.
وتىرىقشى ەلدەردە بۇنداي سالت جوق. ولار سىندىرىم نانىن دا، ۇرتتام ايرانى مەن ءسۇتىن دە، باسقا تاعامىن دا ساتىپ بەرەدى. دراگوميروۆ ونان، سەبەبىن-«وتىرىقشى ەلدەردىڭ تۇرمىسى بازارعا بايلانىستى بولۋىنان» دەپ جورامالدايدى. بازارشىلاۋ قازاقتا دا بار سياقتى. اسىرەسە، روسسياعا باعىنعاننان بەرى «اقشا» دەگەننىڭ نە ەكەنىن اۋىل دا بىلەتىن. ەندەشە، نەگە قوناقتارىنان اقى-پۇل المايدى؟!..
وسى سۇراۋعا جاۋاپ ىزدەۋ، دراگوميروۆتىڭ ويىن ىستاپقا جەتكەنگە دەيىن شىرمادى.
«ىستاپ» دەگەنىمىز، ورىستىڭ «شتاب» دەگەن ءسوزى. ستانيسانىڭ ورىسشا اتى — پرەسنوگوركوۆكا.
ول قازاقشىلاعاندا — «تۇششىلى-اششىلى» دەگەن ءسوز. ولاي دەيتىنى — ستانيسا ورناعان ءدوڭنىڭ وڭ جاق ەتەگىندە سۋى تۇششى، سول جاق ەتەگىندە — سورتاڭ كولدەر بار. وسىنداي «قوس» يا «قورجىن» اتالاتىن تۇششىلى، اششىلى كولدەر — پرەسنوگوركوۆكادان قىزىلجارعا سوزىلاتىن كازاك-ورىس لينيالارىنىڭ بارىنەن دە ۇشىراسادى. سوندىقتان دا، سول ماڭايداعى كازاك-ورىستاردىڭ ءارى باي، ءارى سەرىسى بولعان، قازاقتار «سالقارا» دەپ اتاعان قاراس كازيندى، ارعىننان شىققان كوتەش اقىن ماقتاعاندا:
ىستاپ پەن قىزىلجاردىڭ اراسىندا، اششىلى-تۇششىلىنىڭ جاعاسىندا، قازاقپەن دوس بولماعان بىرەۋى جوق، سالقارا تۇگىل، اتا-باباسىندا، — دەگەن ەكەن دەيدى.
پرەسنوگوركوۆانى قازاقتار «ىستاپ» دەيدى، ورىنبور مەن ومبىنىڭ اراسىنداعى كازاك-ورىس لينياسىندا، كازاك-ورىستىڭ «ەكىنشى ءبولىم» اتالاتىن اتتى اسكەرىنىڭ شتابى، كوگى جىلدار بويىنا، وسى پرەسنوگوركوۆكادا تۇرعان. كوكشەتاۋ، اتباسار، اقمولا جاعىن وتارلانۋعا شەرۋ تارتقان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرى، پرەسنوگوركوۆكادان اتتانعان. كوشپەلىلەردىڭ شابۋىلىنان قورىققان شتاب، لينياداعى ستانيسالاردىڭ، اسىرەسە شتاب تۇراتىن پرەسنوگوركوۆكانىڭ توڭىرەگىن بىتىقى-شىتىقى تەرەڭ، كوك ورلارمەن قورشاتىپ، بەكىنىس جاساعان. ولاردىڭ ىشىنە ۇنەمى قارۋلى كۇزەت قويىلعان.
وسى كۇزەت كەزىندە، كەيبىر قىزىق وقيعالار دا بولىپ جۇرگەن. ىستاپ پەن قورعان قالاسىنىڭ ورتالىق تۇسىندا ورىسشا — پولوۆينكا، قازاقشا — اق سيىر اتالاتىن دەريەۆنيا بار، ونىڭ دا توڭىرەگى ورمەن قورشالعان. سوندا قويىلعان كۇزەت ءبىر كۇنى ۇيىقتاپ قالادى دا، الدەنە دۇرسىلدەن ويانىپ كەتەدى. «بۇل نە؟!» دەپ قاراسا، اپپاق بىردەمەلەر كەلە جاتىر!.. كۇزەتشىنىڭ ەستۋىنشە، كوشپەلىلەر تۇندە ۇستىنە اق جامىلىپ كەلەدى ەكەن. مىنا اعاراڭداعانداردى «كەلىپ قالعان جاۋ ەكەن» دەپ ۇققان كۇزەتشى تۇرا قاشادى، «جاۋ كەلدى، جاۋ!» دەپ شىرت ۇيقىدا جاتقان دەريەۆنيا ادامدارىن بورلىكتىرەدى. شوشىعان جۇرت وپىر-توپىر بولادى. ءبىراق جاۋ جوق!.. ەستەرى كىرگەننەن، تيىشتالعاننان كەيىن باقسا، اعاراڭداعان-وزىنە تارتقان تايشا، تورپاقتارىمەن ورىستە قالعان، تۇندە مەكەنىنە قايتىپ كەلە جاتقان، مەڭسىز اق سيىر ەكەن. سودان دەريەۆنيانى قازاقتار كۇلكى عىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن «اق سيىر» دەپ اتايدى...
باتىس جاعى ويپاتتى جازىق دالا بولىپ كەتەتىن ىستاپ، اسىرەسە ونىڭ سىرتقى اقپەن بويالعان شىركەۋى جىراق جەردەن كورىنەدى. سول شىركەۋ اعاراڭداي باستاعاندا، تامىرىڭ عانا ۇستاپ، دەنەسىنىڭ ىستىعىن ولشەۋدەن باسقا قيمىل كورسەتپەگەن باعلاننان شىققالى قۇشاعىندا ءۇن-تۇنسىز قوزعالماي كەلە جاتقان شوقاندى شىڭعىس:
— ويان، قاناشجان! — دەپ قوزعادى. دەنەسىنىڭ قىزۋى باسىلعان شوقان بۇل كەزدە شىرت ۇيقىدا ەدى. ول ويانا قويماعان سوڭ شىڭعىس قاتتىراق سىلكىلەدى. ەرىكسىز ويانعان شوقان، ەسەڭگىرەگەن كەسكىنمەن، بىلشىقتانعان كوزىن كەڭ اشىپ اكەسىنە قاراپ ەدى:
— كەلىپ قالدىق! — دەدى ول.
— قايدا؟
— ىستاپقا.
بۇل اتتى شوقاننىڭ ەستىگەنى بولماسا، ستانيسانى كورگەنى جوق ەدى. ەستۋىنشە، «بۇل ماڭايداعى ستانيسالاردىڭ ەڭ ادەمىسى». قالعىعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولعان شوقاننىڭ ۇيقىسى قانىپ قالعان بولۋ كەرەك، اكەسى «ويان» دەپ جۇلقىلاعاندا، كوزدەرىن ۋقالاپ جىبەردى دە، ابانىڭ قاسىنا ءمىنىپ الدى.
ىستاپتىڭ دوڭىنە كوتەرىلگەنشە، جولاۋشىلار بىر-بىرىنە جاۋاپ قاتىسقان جوق.
ەرنەۋلەرىنە ۇيىلگەن بالشىقتارى بيىك، شۇقىرلارى تەرەڭ ورلاردىڭ اراسىنان اتتار ۇركە جورتاقتاپ، كەي جەردە كۇيمەنى اۋدارىپ تا تاستاي جازدادى. سول بۇلتالاقپەن، ول كەزدە ۇزىنشا جالعىز-اق كوشەسى بار ىستاپقا كىرە بەرگەندە:
— ابا! — دەدى شىڭعىس.
— ءاۋ، حان-يەم! — دەدى ول.
— وسى قالادا «ساپاقتىڭ تىلەمىسى» دەگەن جاتاق جىگىت بولۋعا ءتيىستى ەدى عوي؟
ابا كەشەدەن بەرى جوندەپ تاماق جەمەي قارنى اشىپ كەلە جاتقان شىڭعىستىڭ، سول جىگىتتىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، تويىنعىسى كەلگەنىن جورامالدادى. قازاقتىڭ ەڭ «ءسىڭىرى شىققان» دەيتىن كۇنىن زورعا كورىپ وتىرعان كەدەيىنىڭ دە بار ءدامىن قوناقتىڭ اۋزىنا توساتىن سالتى. ورىس سەلولارىندا مال باعىپ كۇنەلتەتىن جاتاق قازاقتار دا بارىن شىڭعىس تالاي رەت كورگەن. ونىڭ ۇستىنە، انا جىلى ورداعا كەلگەن تىلەمىستىڭ ەتى ءتىرى جىگىت ەكەنىن بايقاعان. قوناعاسى تاۋىپ بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس. ابا دا سونداي ۇعىمدا ەدى، سوندىقتان «حان-يەسىنىڭ» ىڭعايىنا كوشىپ.
— كەيىنگى جىلدارى كەتىپ قالماسا، بۇرىن بار بولاتىن، — دەدى.
— ءۇيىن تابا الاسىڭ با، ونىڭ؟
— قايدام. ورىس قالاسىندا مال باعاتىن، جاتاقتاردىڭ جازدىگۇنى تۇراقتى مەكەنى، قالا شەتىندەگى ديىرمەندەردىڭ توڭىرەگى بولۋشى ەدى. بۇل دا سونداي جەردە شىعار.
— بۇل قالانىڭ ديىرمەندەرى قايدا ەكەنىن ءبىلۋشى مە ەڭ؟
— بىلەم.
— ەندەشە، تارت، سوعان قاراي!
بۇل كەڭەستىڭ جوباسىنا تۇسىنە تۇرا، دراگوميروۆ ءسوز قوسقان جوق.
شىڭعىس تىلەمىستىڭ ۇيىنە جەتكەنشە، ءبىز وقىرمان كوپشىلىكتى ونىڭ كىم ەكەندىگىمەن تانىستىرا تۇرايىق. ول قازاقتىڭ «ۋاق» اتالاتىن رۋىنىڭ «شايگوز» دەيتىن بۇتاعىنان. اكەسىنىڭ اتى — ساپاق. ىستاپتىڭ ورناعان جەرى ساپاقتىڭ اتا مەكەنى ەكەن. ستانيسا ىرگە تەپكەن كەزدە، اۋىل ول ارادان قۋىلادى دا، كەدەي ساپاق باقتاشى بولىپ قالىپ قويادى.
ونداي باقتاشىلاردىڭ ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى اتى — جاتاق. ورىستىڭ اتاقتى عالىمى، دەموكراتى، شىعىستى، اسىرەسە قازاق ءومىرىن زەرتتەۋشىسى — گ. ن. پوتانين، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا، پاتشا ۇكىمەتىنە بەرگەن حاتىندا، «ءقازىر سىبىردەگى تۇرعىنداردىڭ ىشىندە تۇرمىسى، حالى جاتاقتاردان اۋىر ادام جوق، ولار ستانيسا كۋلاكتارىنىڭ شىن ماعىناسىنداعى ق ۇلى» دەگەن. سونداي حالىن جەڭىلدەتۋ تۋرالى ۇسىنىستىرىن ايتقان، ولارى ارينە، — «ۋتوپيا. كوپ جەردە جاتاقشىلىق تۇقىم قۋالاپ، اكەدەن بالاعا «ميراس» بولعان. ساپاق تا، بالالارى دا سوندايلاردىڭ بىرەۋى ەدى.
اۋىر تۇرمىستاعى جاتاقتاردىڭ ءبىر جۇيەسى، «حريستيان دىنىنە كوشسەم جەڭىلدەنەم بە» دەگەن ۇمىتپەن شوقىنعان دا. وندايلار سىبىردەگى كازاك-ورىس لينياسىن مەكەندەگەن ستانيسالاردىڭ كوبىنەن تابىلعان. شوقىندىلاردان بايىپ كەتكەندەرى دە بولعانمەن، كوپشىلىگى كەدەي. كەي جاتاق ناشار تۇرسا دا شوقىنباعان. سولاردىڭ ءبىرى — ساپاق. ءبىراق، ساپاق، مۇسىلمانداردىڭ شوشقا حايۋاناتىن جەك كورەتىن، جولامايتىن سالتىنا قاراماي، اقىنى وزگە تۇلىكتەن كوبىرەك تولەۋىنە قىزىعىپ، ىستاپتىڭ شوشقا تابىنىن ۇستايدى ەكەن دەيدى. ىستاپتىڭ كۇنگەي جاعىندا، وتىز-قىرىق كيلومەتردەي جەردە «سارىوبا» اتالاتىن بيىك توبە بار. ساپاق شوشقا تابىنىن سول «سارىوبا» توڭىرەگىنە باعاتىن بولعان.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا، «روسسياعا» دەپ، كەنەسارى ىستاپ ماڭىنداعى كەرەي مەن ۋاق رۋىن كوپ مالىن، كوپ جانىن جاۋلاپ اكەتەدى. سودان كەيىن كەرەي مەن ۋاقتىڭ سول كەزدەگى بايى دا، باتىرى دا اتانعان ەسەنەي، قالىڭ قولمەن كەنەسارىنى قۋىپ، جاۋلاعان مال-جاندى قۇتقارادى دا، قولعا تۇسكەن جاۋدى بايلاپ-ماتاپ، ىستاپتاعى ورىس اسكەرىنىڭ شتابىنا تاپسىرماق بولادى. جولدا ولار «سارىوباعا» كەزدەسىپ، جايىلىپ جۇرگەن شوشقالاردى كورەدى، ءبىراق الگىندە وبا ۇستىندە قاراڭداعان باقتاشىسى جوق!.. وبانىڭ اينالاسى قاسقىرلاردىڭ اپانى ەكەن. باقتاشىنى سولارعا جاسىرىنعان بولار دەگەن ويمەن ەسەنەي ىزدەتەدى، ءبىر اپاننان ساپاقتى سۋىرتىپ الادى. ءجون سۇراسقاننان كەيىن ەسەنەي ساپاققا: «باعۋىڭا شوشقادان باسقا تابىلمادى ما؟» دەپ دۇرەگە جىعادى. ساپاق سول سوققىدان ولەدى. ونىڭ پىسىق تۋعان، جىگىت بولعان بالاسى — تىلەمىس وسى جايدا، قۇسمۇرىندا اعا سۇلتاندىق قۇرىپ جۇرگەن شىڭعىسقا بارىپ شاعىم ايتادى. ول شىڭعىستىڭ ەسەنەيدەن قاتتى سەسكەنگەن كەزى ەكەن، سوندىقتان «مەنىڭ ءتىسىم باتپايتىن ءىس» دەپ جولامايدى.
قازىرگى ساپارىندا شىڭعىستىڭ سول تىلەمىستى كورگىسى كەپ كەلە جاتىر، ونداعى ويى — ەسەنەيگە قارسى جۇمساۋدىڭ قارىزىن بايقاۋ. ءوز ويىندا ۇلكەن ءبىر جوسپارى بار: انەۋگۇنى، قۇسمۇرىن دۋانىنىڭ بارلىق قازاقتارى بولىپ، قىزمەتىنەن تۇسكەن شىڭعىستىڭ ورنىنا ەسەنەيدى ۇسىنۋى، دوكۋمەنتتەرى ومبىعا جونەلتىلۋى، بىزگە وتكەن تاراۋلاردان ءمالىم. ەگەر ەسەنەي اعا سۇلتان بوپ بەكىلە قالسا، وعان ورىس ءتىلىن بىلەتىن جاردەمشى كەرەك، بۇل ماڭايدا تىلەمىستەن باسقا ونداي ادام جوق. ول ەسەنەيگە دۇشپان كىسى. ەسەنەي تىلەمىستىڭ وندايىن بىلمەۋگە ءتيىستى. ەگەر ول ەسەنەيگە ءتىلماش بولا قالسا، ار جاعىندا ور قازۋى وڭاي. شىڭعىستىڭ تاعى ءبىر ارامدىق ويى — «ەسەنەيدىڭ جاس توقالى قىلشىلداعان جىگىت تىلەمىسپەن نەعىپ اۋلىكپەس ەكەن؟»
ىستاپتىڭ شىعىس جاعى بۇرىن قاراعايى، قايىڭى، تەرەگى ارالاس قالىڭ ورمان بولاتىن. ستانيسا ورناي، تۇرعىندار ول ورماندى قۇرىلىس ىسىنە وتاپ، كەيىك تۇبىرلەردەن وربىگەن بۇتالار عانا قالعان. ءتۇبى سيرەپ، توبەسى كۇنگە تالاسپاي وسكەندىكتەن، تىربيعان تەرەكتەر مەن قايىڭداردىڭ بويلارى بولماسا اتتى كىسى جۇرە المايتىن. سوندىقتان دا ىشىنە اق دار تولىپ، ءتۇن جامىلعان تۇلكىلەرى ستانيسانىڭ تاۋىقتارىن ۇرلاپ، قوياندارى وگورودتاردى قىرقىپ دامىل بەرمەيتىن. ستانيسانىڭ سارىقتارى مەن ماستەكتەرىن قىمقىراتىن ۇرىلارعا دا بۇل ورمان تاپتىرمايتىن باسپانا. ءىشى قان ساسىپ جاتاتىن بۇل ورماندى، ورىستار «كراسنايا روششا» دەپ، قازاقتار «قىزىل قىرمان» دەپ، نەمەسە «قىزىل» دەپ اتاعان. ىستاپتىڭ ديىرمەندەرى سول «قىزىلدىڭ» جيەگىندە. ساپاق ولگەننەن كەيىن ونىڭ باقتاشىلىق كاسىبىن، بالاسى — كۇلەمىس اتقارعان. ستانيسانىڭ ساۋىن سيىرىن باققان ول، اكەسىنەن مۇراعا قالعان قارا-قۇرىم كيگىز ءۇيى، جاز ايلارىندا، قىزىلدىڭ ديىرمەنگە جاقىن قويناۋىنا تىگەدى ەكەن.
ساپاقتان: كۇلەمىس، تىلەمىس دەيتىن ەكى ۇلى بولعان. كۇلەمىسى — ۇلكەنى، تىلەمىسى — كىشىسى. ارالارىنىڭ الشاقتىعى بەس-التى جاس. كۇلەمىسى مال — تۇلىگى بولعالى باقتاشى، اكەسىنىڭ كۇشى بار ول دا اكەسىندەي — ەرىنبەس، ءيىس — الماس ادام. ءتۇر-تۇلعاسى، كەسكىن-كەيىپ جاعىنان دا اكەسىنە تارتقان: ءوڭى قوڭىر، تۇمسىعى كەيكىلەۋ، بەزەۋ بەت، كەسكىنسىزدەۋ كىسى ەدى دەسەدى. «مىنەز جاعىنان دا اكەسىندەي قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن جۋاس ەدى، اشۋلانسا تومىراق ەدى» دەيدى.
تىلەمىستىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، كەسكىن-كەيپى، مىنەز-قىلىعى شەشەسىنە تارتقان: سارعىلت ءوڭدى، سىمباتتى دەنەلى، كوركەم كەسكىندى، پىسىق، شاپشاڭ ادام ەكەن. ەنەدەن قاعىنا اسىپ، ون ءۇش جاسىنان ۇرلىققا ارالاسادى. سول قىلمىسپەن، بالا جىگىت كەزىندە تۇتقىنعا الىنىپ، ءبىراز جىل سىبىرگە جەر اۋىپ كەتەدى. سول جاقتا ورىستىڭ ءتىلىن جانە حاتىن ءبىلىپ الادى. ايداۋدان قايتقان تىلەمىس «ادال» كاسىپكە كىرىسىپ، قورعان قالاسىنا جاقىن جەردەگى سۆەتلوۆ ەسىمدى پومەششيكتە ءبىراز جىل پىركاشىك بولادى. قازاقتار اسپەتتەۋ دەپ اتاعان بۇل پومەششيك قياناتشىل ادام ەكەن. سودان با، الدە اقشاسىنا قىزىقتى ما، — جولاۋشىلاپ جۇرگەندە، الدەكىم ونى ءولتىرىپ كەتىپ، «سونىڭ جالاسى اۋا ما» دەگەن قاۋىپپەن تىلەمىس ۇلىتاۋ جاقتاعى ناعاشىسىنا قاشىپ كەتىپ، ىستاپقا اسپەتتەۋ وقيعاسىنىڭ ىستىق-سۋىعى باسىلعان سوڭ ورالادى. سودان كەيىنگى كاسىبى، — ىستاپتا تۇراتىن اسكەري بولىمشەنىڭ كولىك، ازىق-تۇلىك، ەر-تۇرمان سياقتى قاجەتىن تاۋىپ بەرۋ عانا.
ستانيسامەن جىل سايىن كوكتەمدە وتىراتىن شارتقا تىلەمىس قول قويۋشى ەدى دە، باقتاشىلىق قىزمەتىن كۇلەمىس اتقارۋشى ەدى. ولاردىڭ مەكەن جايلارى دا بولەك: بالا-شاعاسىمەن جاز ايلارىندا ديىرمەن تۇبىنە تىگىلەتىن قارا-قۇرىم ۇيدە تۇراتىن كۇلەمىس قىس كەدەيلەۋ قازاق-ورىستىق بىرەۋىنە قوڭسى بولا كەتەدى. تىلەمىس ۇيلەنگەننەن بەرى، ىستاپتاعى اۋقاتتى ادامنىڭ ءبىرى — سۆيناركيننىڭ فليگەلىندە تەگىن تۇرىپ كەلەدى. ونىڭ اجارلى ايەلى — قىرمىزى، — ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان شەبەر، كيىمدەردى دە ادەمى ءپىشىپ، ءساندى تىگەدى، توقىما ىستەرىنە دە مەيلىنشە سىرالعى، اس-سۋعا دا قىلاپ... سونداي ىستەرىمەن جاققان قىرمىزىنىڭ ەرى دە، بالالارى دا، ءوزى دە سۆيناركين ءۇيىنىڭ سىيلى ادامدارى.
ال، كۇلەمىستىكى — «ولمەشىنىڭ كۇنى». ول جاس كۇنىنەن «اعاشتان ءتۇيىن تۇيەدى» دەيتىن بالتاشى ادام ەدى. بالالارى مال تۇلىگى بولا، جالدانعان تابىنىن ول سولارعا جايدىرادى دا، ءوزى شەبەرلىك كاسىبىنە وتىردى. سوندا، قىسى-جازى دامىلسىز جاسايتىنى — ەكى دوڭعالاقتى قازاق اربا. ەرتەرەك ۇزاپ كوشەتىن بۇل ماڭايدىڭ اۋىلدارى، كەيىن قازاق-ورىس ستانيسالارىمەن ىرگەلەس بولا، سولاردان كۇن كورىستىك كاسىپ تاۋىپ، جاز ايلارىندا عانا كوشەتىن دە، قىس ايلارىندا سولاردى ساعالاپ قىستايتىن. جازدا تىم جىراققا كوشپەيتىن. بۇرىن ۇزاپ كوشكەندە جۇكتەرىن تۇيەلەرگە تيەيتىن ولار، ورىسپەن ارالاسا، «قازاق اربا» اتالاتىن ەكى دوڭعالاقتى اربا جاساتىپ، جۇكتەرىن سولارعا ارتاتىن. وسىنداي اربا جاساۋدىڭ بۇل ماڭايداعى بىردەن ءبىر شەبەرى — كۇلەمىس. ول ارانىڭ قازاق ارباعا بەرىك اعاشى — قايىڭ. ونىڭ «قىزىل» جانە «ساۋ» اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار: قىزىلى بۇيرا قايىڭ، ول تەز سىنبايدى دا، جارىلمايدى دا، ال، «ساۋى» — سىڭعاق تا، جارىلعاق تا. كۇلەمىس اربالارىن قىزىل قايىڭنان جاسايدى. سوندىقتان ول كوپ جىلعا شىدايدى. جۇمىسىن ادال اتقاراتىن ول ورمان ءىشىن كەزىپ، ارباعا قولايلىلارىن تاڭدايدى دا، ولاردى اسىقپاي بابىنا كەلتىرەدى. سولايشا قيمىلداعاندا، جىلىنا ول ەكى-ۇش اربادان ارتىق جاساي المايدى، سوندا، اربا باسىنا الاتىن اقىسى ەكى-ۇش قوزىلى قوي. مال باعۋدان، اربا جاساۋدان الاتىن اقىلارى، كۇن كورىسىنە جەتپەيدى.
نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءسىبىردىڭ قازاقتارى ورىستىڭ مەيرامدىق — جەكسەنبى كۇنىن «ازىنا» دەيدى. ورىس سەلولارىندا مال باعاتىن جاتاقتاردىڭ بارىنە ورتاق ءبىر سالت، — ازىنا كۇنى قاپ ارقالاپ مالى باعىلاتىن ۇيلەردىڭ بارىنەن ازىق جىلۋىن جينايدى. بىرەۋلەر — نان، بىرەۋلەر — جۇمىرتقا، بىرەۋلەر — كارتوپ، بىرەۋلەر — ىرىمشىك، بىرەۋلەر — قايماق، كەيبىرەۋلەر — ەت سياقتى تاعامدار بەرىپ، باقتاشى ازىنا كۇنى قارىق بولىپ قالادى، بۇل قازىنادا جيناعانى كەلەر قازىناعا دەيىن مول جەتەدى، كەيدە ارتىلىپ تا قالىپ، قىسقى ازىقتارىنا ۇنەمدەيدى. كۇلەمىس ءۇيىنىڭ، دە كۇن كورەتىنى، وسى ازىنا كۇندەرىنىڭ جىلۋى. وسىنداي حالدەگى كۇلەمىستىڭ سەمياسى، جىل تاۋلىگىندە «توق-جاراۋ» بوپ قانا كۇن كەشەدى. مول تۇراتىن تىلەمىس وعان ءجوندى قاراسپايدى.
ساپاق بالالارىنىڭ بۇل جايىنان شىڭعىستىڭ حابارى جوق ەدى جانە بۇعان دەيىن بىلەم دەپ تىرىسپاعان دا. ءوزىن «اق سۇيەك»، بىلايعى قازاقتاردى «قارا سۇيەك» دەپ ەسەپتەيتىن ول، دارەجەلى نەمەسە داۋلەتتى قارا سۇيەكتەردى سىرتتاي تەڭسىنگەنمەن، ىشتەي مەنسىنبەيتىن. تىلەمىستى قۇسمۇرىندا كورگەندە دە سويتكەن ول. ۇلكەن قارا كوزدى، قوڭقاي ادەمى مۇرىندى، قياعى ۇزىن مۇرتى مەن يەگىنە شوقتالا وسكەن ساقالىنىڭ ءتۇسى دە شىمقاي قاپ-قارا، سۇر ءوڭدى تىلەمىسكە شىڭعىس مۇنشا ادەمى كورىكتى قيماعان، ونىڭ ۇستىنە، تىقىلداعان پىسىقتىعىن دا ۇناتپاعان، ەگەر ەلەي قالسا، ۇيرەنىپ العاننان كەيىن باسىنىپ كەتەر دەگەن قاۋىپپەن، بويىن سىرعاق ۇستاعان. وعان ەركەك اتاۋلىنىڭ سۇلۋى سياقتانعان. ونىڭ ۇستىنە، دەنەسى دە، جاراتقان اتتاي جۇپ-جۇمىر، مىنەزى دە كوكپارىنىڭ اتىنداي ويناقى، سوزدەرى دە سايدىڭ تاسىنداي تۇيدەك. وسىنداي كورىك پەن قىلىقتى شىڭعىس تىلەمىسكە قيماي، ونى تومەندەتۋ ءۇشىن، ادەيى مەنسىنبەي قاراعان مىنەز كورسەتكەن.
ول كەزدە ەسەنەيمەن ارازداسام دەپ ويلاپ پا شىڭعىس؟ تىلەمىسكە كۇنىم تۇسەر دەپ ويلاپ پا؟ ەندى، مىنە، ەسەنەيمەن دە ارازداستى، تىلەمىسكە دە كۇنى تۇسكەندەي بولىپ كەلەدى وسىنى ويلاعاندا دەمىن اۋىر العان شىڭعىس، ىشىنەن «اۋمالى-توكپەلى دۇنيە-اي!»دەپ كۇرسىنىپ قويادى.
تىلەمىستى دە «جاتاق» دەپ، «باقتاشى» دەپ ويلايتىن شىڭعىستىڭ اباعا «ۇيىنە ءجۇر» دەۋى، «ەلەپ بارسام، ىسكە جارار ما ەكەن؟» دەگەن ۇمىتتە بولۋى ەدى. سوندىقتان ءجاي-جاپسارى كەلىسە قالسا، ويى — قونا كەتۋ، ايتپەسە، ەلەگەندىك كوڭىلىن بىلدىرگەننەن كەيىن، ورىستاردىڭ جاقىن ماڭايداعى ءبىر ۇيىنە سىرعي سالۋ. دراگوميروۆتىڭ بەرىك بەكىنىپ كەلە جاتقانى، شىڭعىس ورنىققاننان كەيىن، شومىلىپ جاتاتىن مونشاسى بار ءۇي تاۋىپ الىپ، سوندا تۇنەۋ.
بۇلار ديىرمەن تۇبىندەگى قارا قۇرىم كيىز ۇيگە، كۇن كەشتىككە قاراي ەڭكەيگەندە جەتتى. ول ۇيدەن جولاۋشىلاردىڭ وزدەرى تۇگىل اتتارى ۇرىككەندەي بوپ، جاقىنداي بەرە جالتارا باستادى. ويتپەۋگە بولمايتىن دا ەدى. مالشى ەلدىڭ كەزىمەن قاراعاندا، ءۇيدىڭ سىرت نۇسقاسى: قىستان كوتەرەم بولىپ شىعىپ، اياعىن ارەڭ باسقان، تۇلا بويى شيدەي قوتىر، ەلى ءجۇنى جالبا-جۇلبا تايلاققا ۇقسايتىن. بىلايشا جۇرىستەن قاجىپ، دەنەلەرى بوساڭسىپ كەلە جاتقان اتتار، سىيقسىز قارا قۇرىم ءۇيدى الدەنە جىرتقىش اڭعا مەڭزەگەندەي قاپەلىمدە ۇركىپ جامباستارىنان جالت بەردى، كۇيمە اۋدارىلىپ قالا جازدادى.
سول ۇيدە ۇلكەندىگى تايشا-بۇقاداي، قارالا ءتۇستى، شولاق قۇيرىق توبەت بولۋشى ەدى، داۋسىنىڭ اسا جۋاندىعىنا قاراپ، كۇلەمىس ونىڭ اتىن «كۇرىلدەك» قويعان. ورىستار «كۋركا» دەيتىن. ول كوبىنەسە، ءۇي قاسىنداعى قيسىق اعاشتا شىنجىرمەن بايلاۋلى جاتاتىن. بوس جۇرسە، جاياۋ تۇگىل اتتى ادامدى دا الىپ تاستايتىن. سوندا، جىققانىن تالاپ تاستاماي ءۇي جاندارىنان بىرەۋ كەپ ايىرىپ العانشا باسىپ جاتاتىن. ءوزىنىڭ سالماعى زىلدەي، — استىندا جاتقان ادام بۋرا تىزەرلەگەندەي حالدە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ءتۇسى سۇمدىق سۋىق: اعى قانتالاعان قىپ-قىزىل ۇلكەن كوزدەرىن قاداعاندا، وڭمەننەن ءوتىپ كەتە جازدايدى، باسىپ جاتقانى قيمىلدايىن دەسە، ۇرتتارى يەگىنەن تومەن سالبىراپ تۇراتىن، جىراسى قۇلاقتارىنا جەتەتىن ۇلكەن اۋزىن ىرجيتا اشىپ، زىلدەنە قارايدى، سوندا كورىنگەن ازۋ تىستەرىنىڭ سومدىعى بالعاداي. سونىمەن قاپسا نە وڭدىرار!..
كۇرىلدەكتەن ادام تۇگىل اڭدا قورقىپ، سول ءۇيدىڭ ماڭىندا تۇنەيتىن، سانى ازايمايتىن دا، كوبەيمەيتىن دە جالعىز سيىردىڭ نە وزىنە، نە قاسىندا بايلانعان بۇزاۋىنا، «قىزىل قىرماننىڭ» ىشىندە شۇبىرىپ جۇرەتىن قاسقىرلار، ەشۋاقىتتا جولاعان ەمەس. كۇلەمىستىڭ ءوزى ۇيدە بولعان شاقتا، «كۇرىلدەك» كوبىنە بوس جۇرەدى، ول «جات!» دەسە، كىمدى كورسە دە، نەنى كورسە دە يت تىرپ ەتپەيدى... قۇلاعى ازداپ مۇكىستەۋ بولعان، جاقىنداعى دىبىس بولماسا الىسىراقتاعىنى ەستي قويمايتىن، «كۇرىلدەك» قياداعى سىبىستى سەزەتىن.
شىڭعىستار مىنگەن كۇيمە وسى جاققا بەتتەپ كەلە جاتقانىن، جولاۋشىلار قالادان بەرى بەتتەي بەرگەندە-اق سەزىپ، جات-جارا بارىن يەسىنە ءبىلدىرۋ ءۇشىن «وف!» دەپ ءۇن سالدى. ءيتىنىڭ بوسقا ويتپەيتىنىن بىلەتىن كۇلەمىس «قالا حالقىنان بىرەۋلەر بولار» دەگەن ويمەن، «جات!» دەي سالدى. يەسىن تىڭداعىش يت، دىبىسىن دوعاردى دا، ءتۇرى داعدىدان تىسقارى كورىنگەن پار اتتىڭ قايدا بارارىن بىلگىسى كەلگەندەي، قىراعى كوزدەرىن تەسىرەيتە قارادى دا جاتتى.
اربالى اتتىڭ ءجۇرىسىن كۇلەمىس ۇيىنە جولاۋشىلار جاقىنداعان شاقتا عانا ەستىدى. ىستاپتا ارباعا ات جەگەتىندەر از بولمايدى. وسى ماڭايدى جانىپ ەتەتىن جولدارمەن ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتاتىن جولاۋشىلاردى بىلاي قويعاندا، قىزىلعا اربامەن كەلىپ وتىن اكەتەتىندەر دە ءجيى ۇشىراسادى. «سوندايلاردىڭ ءبىرى شىعار» دەگەن ويمەن، سابىرلى بالتاشىلىق جۇمىسىن اتقارا بەرىپ ەدى، «كۇرىلدەك» اۋەلى ىرىلىن كوبەيتە ءتۇستى دە، ازدان كەيىن «اف» دەپ اتىپ تۇرىپ، توڭقاڭداي جۇگىرە جونەلدى. «بۇ نەسى؟!» دەگەندەي كۇلەمىس الدىنان جاڭقانى سىلكىنە تۇرەگەپ، ءۇيدىڭ ءيتى كەتكەن جاعىنا شىقتى. اتتارى ءوز ۇيىنە قاراي بۇرىلعان جولاۋشىلاردى سوندا كوردى.
«كۇرىلدەكتىڭ» ءبىر ادەتى،-«كوزىنە كورىنگەنگە ۇمتىلا بەرمەيتىن ەدى، ەگەر ۇمتىلا قالسا، شوشىتپاي تىنبايتىن ەدى. سوندا ونىڭ ادامنان ءوشى-جاياۋلار ەمەس، اتتىلار. جاياۋلاردى ول ءۇرىپ قورقىتقانى بولماسا، تارپا باسسالىپ تالاي قويمايتىن. ال، سالت اتتىنى كورسە، اتىنىڭ نە تاناۋىنان، نە تىرسەگىنەن تۇستەپ ۇركىتەتىن، تۋلاتاتىن، سونداي جاعدايدا، يەسىنىڭ كەيبىرى قۇلاپ تا قالاتىن، قۇلاعاندا «كۇرىلدەك» تيمەيتىن، اربالى ادامنىڭ دا اتىنىڭ تۇمسىعىنان قاۋىپ، ات جالتارعاندا، اربا اۋدارىلىپ قالاتىن...
شىڭعىستار مىنگەن پار ات قاراشا ۇيدەن ۇركىپ جالت بەرگەندە، الدىن وراعان «كۇرىلدەك» ماشىق داعدىسىمەن قارعىپ قاپ، جالتارعان اتتاردىڭ وڭ جاقتاعىسىن تاناۋىنان قاپسىرا كەپ قاپتى. ءيتتىڭ ءتىسى باتقان ات، اربانىڭ قيقايعان جاعىنا قاراي قاتتى بۇرىلعاندا، كۇيمە توڭكەرىلىپ ءتۇستى. ۇستىندەگىلەر ۇشىپ كەتتى. ماقساتىنا جەتۋىنە ماساتتانعانداي، «كۇرىلدەك» قۇلاعاندارعا ۇمتىلماي، اڭىرىپ قاراي قالدى.
ارباداعىلاردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەگەن كۇلەمىس، يت بىرەۋىن قاۋىپ تاستار دەگەن قاۋىپپەن، جۇگىرە باسىپ جاقىندادى دا، قارعى باۋىنان ۇستاي الدى. اربا اۋدارىلعانمەن، جۇرىستەن قاجىعان اتتار الا قاشپاي، دەلبەسىنەن تارتقان ابانىڭ ىرقىنا كونىپ، «قۇر، جانۋار، قۇر!» دەگەندە، توقتاي قالدى. سول كەزدە ستانيسا جاقتان شاۋىپ كەلگەن ءبىر سالت، قۇلاعان جولاۋشىلاردىڭ قاسىنا تايانا بەرىپ، اتىنان قارعىپ ءتۇستى.
ول، تىلەمىس ەدى. «ەل قۇلاعى ەلۋ» دەگەندەي، شىڭعىستىڭ اعا سۇلتاندىقتان تۇسكەنىن، ءبىر بالاسىن ەرتىپ ومبىعا جۇرگەلى جاتقانىن ەستىگەن. ءبىراق، باعلاننان قورعانعا تارتىپ كەتۋىن، يا لينيامەن ءجۇرۋىن بىلە الماعان. «ەگەر لينيامەن ءجۇرىپ، ماعان سوعا قالسا قامسىز وتىرمايىن» دەپ ءبىر ورىستان سەمىز سارىق ساتىپ اپ، اق ۇننان باۋىرساق ءپىسىرتىپ، تۇرعان پاتەرىن جيناستىرىپ قويعان.
سولايشا كۇتكەن شىڭعىستىڭ ىستاپتىڭ كوشەسىنەن اعىپ وتە شىعۋى، پاتەرىنىڭ قاقپاسىنان كورىپ تۇرعان تىلەمىستى قايران قالدىردى. وعان كەلگەن ويلار: «ءالى كۇن ەرتە بولعانمەن، اتتارىنىڭ جوباسى بوساڭسىعان، ەندەشە ىستاپتان ءوتىپ قايدا بارىپ قونادى؟! كىركويلەككە مە؟ وندا كىمى بار قوناتىن؟ ەستۋىنشە ورىس قالالارىنا كەزىكسە، ەگەر وندا قازاق ءۇيى بولسا، شىڭعىس ۇنەمى سولارعا تۇسەدى. كىركويلەكتەگى قازاقتار-شوقىندىلار. ولاردىڭ ىشىندە، بۇعان قوناعاسى بەرە الاتىنى جوق. ونىڭ ار جاعىندا — قابان. وعان مىنا اتتارىمەن بۇگىن جەتە المايدى. ەندەشە، ىستاپتان بۇل ءوتىپ كەتۋى قاي ەتىپ كەتۋ؟! ىستاپتا اعايىندى ەكەۋمىزدەن باسقا قازاق جوعىن ءبىلۋى مە، بۇل؟!. ءبىزدى مەنسىنبەۋى مە؟..»
سوڭعى ويىنان نامىسى قوزا قالعانمەن، شىڭعىستىڭ قاي جولمەن كەتەرىن باقىلاعىسى كەلگەن تىلەمىس، ەرتتەۋلى تۇرعان اتىنا ءمىندى دە، «قىزىل قىرماننىڭ» ءبىر قابات جيەگىن الا شوقىتتى. شىڭعىستىڭ كۇيمەسى ىستاپتان شىعا، كىركويلەككە قاراي ويىساتىن جولعا تۇسپەي، ديىرمەندەرگە بەتتەگەندە: — «بۇ نەسى؟! الدە، مەنى دە مال باعىپ وتىر دەپ ويلاعانى ما؟» دەدى دە، شوقىتقان اتىنىن، ەكپىنىن باسەڭدەتىپ، كۇيمەگە جەگىلگەن اتتاردىڭ باسى قايدا تىرەلەرىنە كوز تىكتى. قاراشا ۇيگە تايانا بەرىپ اتتار جالت بەرگەندە. تىلەمىس جاقىن تۇستا ەدى. سودان كەيىنگى حالدەردى كوزىنەن وتكەرگەن ول، اتىنان قارعىپ ءتۇستى دە، قۇلاعان ورنىنان تۇرۋعا تىرمىسقان شىڭعىستى قولتىعىنان سۇيەمەلدەي بەردى. شىڭعىس ونى تاني كەتتى.
— اپىراي، سۇلتان-اي، دەنەڭ امان با؟ — دەدى تىلەمىس.
سۇيەكتەرى ساۋ سياقتانعانمەن، ەتىنىڭ قاتتى اۋىرىپ قالعانىن سەزە باستاعان شىڭعىس سىر بەرمەگەنسىپ:
— ءجاي... بىلاي... انشەيىن... — دەي سالدى.
تىلەمىستىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن، ورنىنان سوزىلا تىك تۇرعان شىڭعىس اياقتارىن كىبىرتىكتەي باسىپ، وڭ جاعىنا اقساڭداڭقىراپ قالدى. دراگوميروۆتىڭ ءبىر جاق شەكەسىن قۇلاعان جەرى جىرتىپ كەتىپ، جاراسىن ورامالىمەن باسىپ تۇر. ەتبەتىنەن جىعىلعان شوقان، مۇرنىنىڭ قاناعانىن تاناۋىنا جىلىمشى بىردەمە جورعالاعاندا عانا سيپالاپ ءبىلدى. وتقا كۇيمەيتىن، سۋعا باتپايتىن ابا، بۇل قۇلاۋدان دا ەش جەرىنە جاراقات تۇسىرمەي، وزگەلەرى وڭالىپ بولعانشا، اتتارى مەن كۇيمەسىن رەتىنە كەلتىرىپ تە ۇلگەردى. قۇلاعانداردىڭ كىمدەر ەكەنىن ءالى دە بىلمەگەن كۇلەمىس، ءيتىنىڭ قارعىباۋىنان ۇستاعان قالپىمەن قالشيىپ تۇر. ونىسىن ەرسى كورگەندەي:
— نەعىپ تۇرسىن سىلەيىپ؟ — دەدى تىلەمىس، قاتتىراق داۋىسپەن. ونداي ءۇندى ۇناتپايتىن كۇلەمىس:
— تۇرماعاندا نە ىستەيىن؟ — دەدى.
— ءبىلىپ تۇرسىڭ با، بۇل كىسىلەردىڭ كىم ەكەنىن؟
— مەيلى كىم بولسا دا.
— سەنىڭ ءيتىڭ عوي، بۇل كىسىلەردى وسىنداي حالگە كەلتىرگەن.
— مەن يتىمە «ءسويت!» دەپ اقىل ۇيرەتكەن جوقپىن جانە «كەلە عوي» دەپ ۇيىمە ەشكىمدى شاقىرعان جوقپىن.
شالكەس سويلەگەن اعاسىنىڭ، ەرەگىسە قالسا، ودان دا تۇرپايى سوزدەر ايتىپ كەتۋ مۇمكىندىگى بارىن بىلەتىن تىلەمىس:
— ۇيات بولدى، — دەدى ول شىڭعىسقا جامپاڭداپ، — ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق، تورەم، مىنىڭدەر كۇيمەلەرىڭە!
تىلەمىسكە نە جاۋاپ ايتارىن بىلمەي اڭىرعان قالپىن بايقاعان دراگوميروۆ؛
— كۇن كەشكىرىپ بارادى، — دەدى وعان. — ءوزىمىز ازداپ اۋىرسىنىپ تا قالدىق. بۇگىن، تەگى، وسى ستانيسادا دەم العانىمىز ماقۇل بولار.
— وقاسى جوق، — دەدى شىڭعىس ريزالىق بىلدىرگەن داۋىسپەن.
— ءمىنىڭىز، تورەم! — دەپ تىلەمىس شىڭعىسقا كۇيمەسىن نۇسقادى. ول كۇيمەگە بەتتەي بەرگەندە، بۇنىڭ نە «تورە» ەكەنىن بىلمەي تۇرعان كۇلەمىس،ىنىسىنە «بۇل كىم؟» دەپ سىبىرلاپ ەدى:
— شىڭعىس!.. كادىمگى — اعا سۇلتان شىڭعىس... ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى! — دەپ جاۋاپ ايىردى تىلەمىس.
كۇلەمىس ەلەڭدەي قالدى. «مال باعۋدان باسقادا جۇمىسى جوق» دەگەنمەن، ابىلاي حاندى دا، ءۋالى حاندى دا، ايعانىمدى دا، شىڭعىستى دا، ونىڭ قۇسمۇرىنعا اعا سۇلتان بولۋىن دا، اكەسىنىڭ ءجاي-جاپسارىن ايتۋعا بارعان تىلەمىستى ەلەمەۋىن دە كۇلەمىس ەستىگەن. سودان شىڭعىسقا سىرتتاي وشىگىپ جۇرەتىن. «شىڭعىس اعا سۇلتاندىقتان ءتۇسىپتى» دەگەن حابارعا ول قۋانعان. سولاي كورەتىن شىڭعىس، مىنە، ەندى ءوزىنىڭ قارا قۇرىم ءۇيىنىڭ قاسىنا كەلىپ تۇر!..
قازاق «ۇيگە كەلگەندە ۇيدەي وكپەڭدى ايتپا» دەيدى، «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەيدى، «تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر» دەيدى.
وسى ماقالداردى قاتتى قۋاتتايتىن كۇلەمىس قوناقتىڭ كىم ەكەنىن ىنىسىنەن بىلگەننەن كەيىن:
— اتىنىڭ باسىن ءبىزدىڭ ۇيگە تىرەپ ەدى عوي، مۇندا نەگە قونبايدى، — دەدى تىلەمىسكە.
— ويباي، قالاي قونادى؟ — دەدى تىلەمىس سىبىرلاعان داۋىسپەن.
— نەسى بار قونسا؟
— قاي جەرىنە وتىرادى، ءۇيىڭنىڭ؟ بۇل — جۇمساق بوستەك، مامىق جاستىق ۇستىندە وسكەن ادام.
— وسە بەرسىن. مەن ۇيىمە كەلگەن ادامعا ءدام تاتىرماي جىبەرە المايمىن.
— نە ءدامىڭدى بەرەسىڭ سوندا؟
— نە وتتاپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟ — دەدى كۇلەمىس كەيىپ — تابا المايدى دەپ تۇرسىڭ با مەنى، ورىستىڭ سەن سوياتىن سالپاڭ قۇيرىق سارىعىن؟
اعاسىنىڭ نامىسىنا ءتيىپ الۋىن كورگەن تىلەمىس، بۇل كەڭەستى ءارى قاراي ۇدەتپەي:
— ءدام تاتىرساڭ جەتەدى، كوكە. ايران-شالاپ بولسا دا، ونداي بار ما ەدى؟
كۇلەمىس بوگەلىپ قالدى. جالعىز سيىردىڭ اعى ايران ۇيىتۋعا كەلمەيتىن بۇل ءۇي، ءسۇتتى تارى كوجەگە قاتىپ سۋسىن ەتەتىن ەدى. سوندىقتان «ايران-شالاپ» بار دەي قويماي.
— مالعا قاراماسا، تاتاتىن ءدام تابارمىز، — دەدى.
— ەندەشە ءوزىڭ شاقىر، — دەدى تىلەمىس.
كۇلەمىستىڭ كىم ەكەنىن سۇراماعان شىڭعىس «نە اعاسى، نە تۋىسى بولار» دەگەن جوبامەن جورامالداپ ەدى، سوندىقتان تىلەمىسپەن ەكەۋى كۇبىرلەسە قالعان سوڭ، ءوزى جايلى كەڭەسىپ تۇرعان بولار دەپ جوبالاپ، كۇيمەگە جەتكەنمەن، سىپايىلىق قىپ مىنبەي تۇرعان. دراگوميروۆ پەن شوقان ءمىنىپ العان.
شىڭعىسقا ءاعالى-ىنىلى ساپاق ۇلدارى قاتار جەتتى.
— بۇل كىسى ءبىزدىڭ اعامىز ەدى، اتى كۇلەمىس، — دەپ تانىستىردى تىلەمىس. قاراپايىم ادامدى كەرسە قاقيا قالاتىن شىڭعىس:
— ءا-ا، — دەي سالدى.
ارعى ءسوزدى كۇلەمىس ءىلىپ اكەتتى. ول سوزگە ۇتقىر ادام بولۋشى ەدى. قوناقتىڭ كوڭىلىن تابۋ نيەتىمەن، بىلەتىن ادەمى سوزدەرىنىڭ ءبارىن قولدانىپ، اقىر اياعىن ۇيىنەن ءدام تاتۋعا شاقىرۋمەن ءبىتىردى. سىرتقى تۇرىنەن شوشىنعان شىڭعىستىڭ، بۇل قارا قۇرىم ءۇيدىڭ ىشىنە كىرگىسى كەلمەي-اق تۇر. وعان كەرەگى كۇلەمىس ەمەس، تىلەمىس. ونىڭ كۇنى سوعان عانا ءتۇسۋلى. ەندەشە، «يەسىن سىيلاعاننىڭ يتىنە سۇيەك سال» دەگەندەي، تىلەمىستىڭ تۋعان اعاسى بولعاسىن، «سىيلاماسقا» امال جوق. وعان قوسىمشا «ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى» دەگەن دە ءسوز بار. كەبەنەك-ادامنىڭ ۇستىنە ىلەتىن شوقپىت كيىمى. ءسوز تۇرىنە قاراعاندا، جاماۋلى جۇمىس كيىمىندەگى كۇلەمىستىڭ ادامدىق جوباسى ءبۇتىن سياقتى. قازاقتا «قىدىر قاراشا ۇيدە قوناقتايدى» دەگەن ءسوز بار. «قىدىر» دەگەنى، — «ورىستىڭ اۋليەسى». سول جاقتارىن ويلاي كەپ، ۇيىنە ءدام تاتۋعا شاقىرعان كۇلەمىسكە:
— جاقسى، تاتساق تاتايىق، — دەدى.
دراگوميروۆ شاقىرعانعا بارمادى. قاراقۇرىم ءۇيدىڭ، ءىشىن شوقاننىڭ كورگىسى كەلدى. سىرتقى جوباسىنان ول دا شوشىپ تۇر. اۋىل اراسىندا قانداي قاراشا ۇيلەردى كورە جۇرە، ءدال مىناداي سورلى ءۇيدى ول كەزدەستىرگەن ەمەس.
ولار ۇيگە بەتتەدى.
جول ماڭايداعى ەلدەردىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى كەزدە ءۇي سانى مىڭنان اسقان شايگوز رۋىنىڭ قارا شاڭىراعى تۇقىم قۋالاي كەپ-ساپاقتا، ودان كەيىن-كۇلەمىستە قالعان. پالەن عاسىر بۇرىن كوتەرگەن بۇل ءۇيدىڭ كيگىزدەرى دە، قاڭقاسى دا سان رەت جاڭارعانمەن، شاڭىراعى ەشۋاقىتتا اۋىسپاعان. «ۇلكەن شاڭىراق» دەپ قاستەرلەپ، ۇنەمى كۇتىپ ۇستاعاندىقتان، «ەمەننەن ءيىپتى-مىس» دەيتىن شاڭىراق، اعاشتان تەمىرگە اينالعانداي قاتايىپ العان. ونى ۇستاعان كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ كوبى كەدەي بولعانمەن، جامىلتقىشى دا، قاڭقاسى دا توزىپ، ۇيلىكتەن قارا قۇرىم كۇركەلىككە اينالعانمەن، بۇكىل «شايگوز» اتاۋلى بولىپ، قارا شاڭىراعىن قادىر تۇتاتىن، ءىشىن «قۇتتىحانا» كورىپ، اۋرۋ-سىرقاۋلار، بالا تىلەيتىندەر بوساعاسىنا تۇنەپ جۇرەتىن. ال، «قۇتتىحانانىڭ» سىرتى تۇگىل، ءىشى توزۋىندا دا قيساپ جوق، سىرتى جالبا-جۇلبا، قارا قۇرىم بۇل ءۇيدىڭ كەرەگە-ۋىقتارىنىڭ دا توزىعى جەتىپ، القام-سالقام بولعان، ءۇي سودان جىل سايىن كىشىرەيە كەلىپ، اقىرىندا كۇركەگە اينالعان. «سىلكىپ سالار سىرماعى جوق» دەگەندەي، بۇل كۇركەدە جاساۋ-جيھاز دەگەن جوق. كۇلەمىستىڭ ءوزى اعاشتان جاساعان ىدىس-اياقتارى دا سيىقسىز «اس» دەگەنى،-قازىنادان جينالاتىن كاكىر-شۇكىرلەر، وزىندىك بار تاعامى-تارىنىڭ «قاتىقتى قارا» اتالاتىن جالعىز سيىرىنىڭ ءسۇتىن قاتاتىن كوجەسى، قايدان تابارى ءمالىمسىز، كۇلەمىستىڭ ءسىرى تالىسىنان، تۇيگەن تارىنىڭ قورى ەش ۋاقىتتا ۇزىلمەيدى، اشىتاتىن ىدىسى — ەمەننەن ۇڭعىپ جاساعان كۇبى، ول بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ. كۇلەمىستىڭ ايەلى — ۇلتۋ، جامانىن جاقسارتىپ ۇستايتىن، تۇرمىسقا مەيلىنشە قىلاپ كىسى. ول كۇبىلەردى كەزەكپەن ۇستاپ، بوساعانىن تازالاپ، جۋىپ، ىستالىپ تۇرۋى ءۇشىن ۇنەمى اۋزىن تومەن قاراتىپ شاڭىراققا ءىلىپ قويادى، سونداي ىدىسقا قۇيعان كوجە وتە ءدامدى بولىپ ىشكەندەردىڭ ءتىلىن ۇيىرەدى.
شىڭعىستار كەلگەندە ۇلتۋ ۇيدە جوق ەدى، ول بۇگىن ازىنا بولعاندىقتان، قابىن ارقالاپ، بالالارىن ەرتىپ، قالادان جىلۋ جيناۋعا كەتكەن. ەسىك ىشكى جاعىنان تيەكتەۋلى تۇرعان. تۇندىك جابۋلى دا.
قوناقتار كىرەردەن بۇرىن، كۇلەمىس جابىق تۇندىكتىڭ ءبىر بۇرىشىن باۋىمەن قايىردى دا، كەرەگەنىڭ كوگىنەن قول تىعىپ، تيەگىن كوتەرىپ، ەسىگىن اشتى. بۇل ۇيگە قامالعان قارا شىبىندا قيساپ بولمايتىن. ولار قارا كولەڭكەدە قۇرىم كيگىزدىڭ قۋىستارىنا تىعىلىپ وتىراتىن دا، جارىق تۇسسە-اق دۋ كوتەرىلەتىن.
ءقازىر دە ءسويتتى. قوناقتار ۇيگە باسىن سۇققان شاقتا، جارىق كورگەن قارا شىبىندار دۋ ەتە ءتۇسىپ، تۇپ-تۇگەل ۇشقان ەدى دە، قۇرىم ءۇيدىڭ ىشىنە لىق تولا ساپىرىلىسقان ەدى، ءبارى ءۇن قوسا ىزىڭداعاندىقتان، داۋىستارى قۇلاقتى كەرەڭ قىلاتىن. ونىمەن قويماي، ۇيگە كىرگەن ادامداردىڭ ۇستىنە جاپىرلاي قونىپ، دەم تارتقان اۋىزدارى مەن مۇرىندارىنا كىرە باستاعان سوڭ، سىرتقا قاشىپ شىقتى. كومەكەيىنە كەتىپ قالعان بىرەر شىبىندى قاقىرىپ تۇسىرمەك بولعان شىڭعىستىڭ جۇرەگى اينىپ قۇستى. قۇسپاعانمەن، شوقان دا لوقسىپ، كوگالعا ەتبەتىنەن جاتا كەتتى. بۇل كەزدە ءاعالى-ىنىلى ساپاقوۆتار، شىڭعىستان وڭاشالانىڭقىراپ، اقىرىن، ءبىراق ءزىلدى ۇنمەن كيكىلجىڭدەسىپ تۇر ەدى: تىلەمىس كۇلەمىسكە «كىرمەيتىن ۇيگە كىرگىزەسىڭ!» دەپ، كۇلەمىس تىلەمەسىكە «بارىم وسى بولسا قايتپەكپىن؟» دەپ.
سول جانجال ۇلعايىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر جىلۋدان تولعان قاپشىقتى ارقالاپ ۇلتۋ ونىڭ ارتىن شالا، قاتارلاسا جارىسقان تىلەمىستىڭ ۇلكەن ۇلى — تاشات پەن كۇلەمىستىڭ كىشى ۇلى — دانيار كەلە قالماسا. ءبۇتىن كويلەك-جاۋلىعى بولا تۇرا، قالادان جىلۋ جيناردا، ورىستاردىڭ كوزىنە سورلى كورىنۋ ءۇشىن، ۇلتۋ ۇستىنە ادەيى ءارى كىر، ءارى جىرتىق كويلەك-جاۋلىعىن ىلەتىن. جات-جارادان كىسى بولارىن بىلمەي، وسى قالپىمەن جەتىپ كەلگەندە، شىڭعىستان ۇيالعاننان تىلەمىس جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى. ويدا جوقتا، الدىنان ادەمى كيىمدى، التىن يىق قازاق تورەسى كەزىگە كەتكەندە، ۇلتۋ دا ساسىپ قاپ، ارقالاعان قاپشىعىن ءۇيدىڭ تاساسىنا تاستاي بەردى دە، ۇيگە سىپ بەرىپ كىرىپ كەتتى.
تاشات پەن دانيار ءۇي ماڭىندا جولاۋشىلار بارىن، ولاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ كەپ تۇر. «تورە شىڭعىس كەلەدى، بالاسىمەن كەلەدى» دەگەن حاباردى، شوقانمەن جاستى تاشات اكەسىنەن الدەقاشان ەستىگەن. «تورە» دەگەننەن ونىڭ ۇعارى — ەل باسقارۋ قىزمەتىندەگىلەر، وندايلاردان ازىرگە كورگەندەرى — ورىستار. «قازاقتان دا تورە بولادى» دەگەندى ول تاڭىرقاي تىڭدايتىن دا، كورۋگە قۇمارتاتىن ەدى. «بالاسىمەن كەلدى» دەگەنگە، «تورەنىڭ بالاسى قانداي بولادى ەكەن؟» دەپ تە ويلاپ قويعان ول.
كۇيمەلى اربامەن كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتقان شىڭعىستى كورىپ، تىلەمىس سوڭىنان اتقا مىنە قۋعاندا، تاشات پەن دانيار ءبىر توپ ورىس بالاسىمەن سيىردىڭ اسىقتارى مەن باقايشاقتارىنان جاسالعان توپاي ويىنىنىڭ ۇستىندە ەدى. ورىس اراسىندا تۋىپ، ورىس اراسىندا وسكەن تاشات تا، ودان ەكى جاس كىشى — دانيار دا، ورىستىڭ ءتىلىن ورىس بالالارىنان كەم بىلمەيتىن. ونىڭ ۇستىنە تاشاتتى اكەسى ورىس ساباعىنا بەرىپ، زيرەكتىك جاعىنان الدىڭعى قاتارداعى بالالاردىڭ قاتارىنا قوسىلاتىن. وعان جاراتىلىسىنداعى پىسىقتىعى مەن وتكىرلىگى قوسىلىپ، ستانيساداعى بالالاردىڭ «اتامانى» اتالعان. دانياردى «شوقىنىپ كەتەدى» دەپ، ەسكىشىل كۇلەمىس ورىس وقۋىنا بەرمەگەن. سوندا دا ونىڭ ورىس تىلىنە جەتىكتىگى تاشاتتان كەم ەمەس. دانيار مىنەز جاعىنان سالماقتى، اقىلدى بالا. تورە كەلۋىن، قاسىندا بالاسى بارىن ول تاشاتتان ەستىگەن. تىلەمىس اتقا مىنە شاپقاندا ەكى بالا ارتىنان ەرە جۇگىردى دە، ۇيگە ۇلتۋ بارعان كەزدە جەتتى. بۇل كەزدە شىڭعىس تا، شوقان دا جاتقان جەرلەرىنەن تىك تۇرە كەلىستى.
اسكەرشە كيىنگەن، جارقىلداعى كوپ شىڭعىسقا تاڭدانا قاراعان بالالار، قالاشالاۋ كيىنىپ قاسىندا تىلتيا قالعان شوقانعا نازارلارىن كوبىرەك اۋداردى. بىلاي دا تاكاپپارسىپ جۇرەتىن شوقان، وزىمەن تۇستاس بالالاردى كەرسە ءتىپتى كەردەڭدەي قالاتىن ەدى. سول قالپىنا باعىپ، كوزدەرىن تىككەن تاشات پەن دانيارعا «نەمەنەگە تاڭداناسىڭدار؟» دەگەندەي قاباعىن ءتۇيدى. ودان ءارى دە ايبات شەگەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر كوڭىلىن تىلەمىستىڭ شىڭعىسقا:
— كانە، جۇرەيىك تورەم! — دەگەن داۋسى ءبولىپ جىبەرمەسە.
— قايدا؟ — دەدى شىڭعىس.
— ءبىزدىڭ ۇيگە.
— قايدا ەدى ول؟
— قالادا.
شىڭعىس ريزاشىلىق بىلدىرگەندەي، كۇيمەسىنە بەتتەۋگە ىڭعايلانعان:
— سابىر، تورەم! — دەدى كۇلەمىس، — «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەگەن ءسوزى بار عوي، اتالارىمىزدىڭ؟ ءدام تات.
«قايدا؟» دەگەندەي شىڭعىسقا، ەندى «ۇيگە كىر» دەۋدى ىڭعايسىزدانعان كۇلەمىس، ەسىك الدىندا جاتقان جۋان ءتۇبىردى نۇسقادى دا:
— اناعان وتىرا تۇر، مەن ءدام الىپ شىعايىن، — دەدى.
شىڭعىس تۇبىرگە وتىردى دا، «نە ءدام اكەلەر ەكەن؟» دەگەن ويداعى شوقان، اكەسىنىڭ يىعىنا سۇيەنىپ تۇرەگەپ تۇردى. الدەن ۋاقىتتا، قايىڭنىڭ بەزىنەن ءوزى ويىپ جاساعان، ءتۇبى شۇڭعىل ۇلكەن اياققا مويمىلدەگەن الدەنە سۇيىقتى تولتىرا قۇيىپ كۇلەمىس شىقتى. ول شىڭعىسقا سويلەنە جاقىنداپ:
— كوجە، تورەم. تارى كوجە. جالعىز سيىردىڭ ءسۇتىن قاتامىز دا، سۋسىن قىلامىز. قونساڭ سويىپ بەرەتىن مال دا تابام. ءقازىر اتا — اسىمىز، وسى كوجەدەن باسقا ءدامىمىز جوق، — دەپ اياعىن ۇسىندى.
اشقىلتىم ءيىسى بۇرقىراعان كوجەنىڭ ءتۇسى قارابۋرىل ەكەن. شولدەپ وتىرعان شىڭعىس، اۋەلى ءدامىن تاتايىن دەپ ەرنىن تيگىزىپ كورسە، تاتتىلىگى ءتىلدى ءۇيىرىپ بارادى. سوداڭ كەيىن قۇنىعا جۇتقان كوجەنى، باسىنا قالاي كوتەرە سالعانىن اڭعارماي دا قالدى. اڭعارعانى، — ءىشى-باۋىرىن ارالاپ بارا جاتقان كوجەدەن جانى راحات تاۋىپ، سۋسىنى قانعاندىقتان، تۇلا بويى ءجىپسىپ قويا بەردى، ماڭداي تەرى سورعالاپ كەتتى.
اكەسىنىڭ بۇل راحاتىن ايتپاي سەزگەندەي، ءوزى دە سۋساپ تۇرعان شوقاننىڭ اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرا قالدى. سوندىقتان كۇلەمىستىڭ:
— بالام، ساعان شە؟ — دەگەن سۇراۋىنا؛
— اكەلىڭىز! — دەگەن ساپ — بەرمە، جاۋاپ قايىردى.
ورتالاۋ عىپ اكەلگەن اياقتى ول دا قوتارا ساپ، جانى جايلانا قالعان سەزىمىن جاسىرا الماي:
— مىنادا ەكەن عوي، قۇدايدىڭ راحاتى! — دەپ جىبەردى.
— ماعان دا! — دەپ دىبىس بەردى، كوشە كەڭەسىن ەستىپ تۇرعان ابا بەرى بەتتەپ.
— سەن ۇيگە كىرىپ ءىش! — دەدى وعان كۇلەمىس.
ول دا ۇيدەن قانىپ شىقتى.
سۋساعاندا تاڭدايىنا سالىپ سورار پيليۋلياسى بار دراگوميروۆ، «ءسىز شە؟» دەپ شاقىرعانعا راحمەت ايتتى دا كەلگەن جوق. اتتانار الدىندا، تىلەمىس اعاسىنا سىبىرلاپ:
— جەڭەشەم ەكەۋىڭ كەلىپ قوناق كۇتىسىڭدەر، — دەدى.
— ماقۇل، — دەدى، شىڭعىستىڭ كوجەنى شىمىركەنبەي ىشۋىنە ريزا بولعان كۇلەمىس.
اتىنا مىنگەن تىلەمىس، ارباسىنا وتىرعان جولاۋشىلاردى باستاي جونەلدى. قاي تاتەمەن جۇگىرگەندەرىن كىم ءبىلسىن، تاشات پەن دانيار دا تىلەمىستىڭ پاتەر ۇيىنە اتتىلارمەن قاربالاس جەتتى.
كۇتىنىپ تۇرعان تىلەمىستىڭ قوراعا قاماعان سەمىز سارىعىن قاساپ كۇلەمىس ىلەزدە سويىپ، مۇشەلەپ، ىشەك-قارنىن ۇلتۋ تەز ارشىپ، ەت اسىلىپ تا قالدى، ساماۋىر قويىلىپ، باۋىرساق ءپىسىرىلىپ، شاي دا تەز دايارلاندى. اس دايارلىعىنىڭ ۇستىندە شىڭعىستىڭ بايقاعانى، «اعاما جەڭگەم ساي» دەگەندەي، تىلەمىستىڭ قىزىل شىرايلى ادەمى كەسكىندى، سەمىزشە جيناقتى دەنەلى ايەلى-قىرمىزى، ءجۇرىستى بايتالداي قيمىلدارى شاپشاڭ، الدىنان ءىس ۇركىپ جاتاتىن ادام ەكەن. اركىمدەرمەن ارا-تۇرا ءتىل قاعىسىپ قالۋىنا قاراعاندا، ورىسشاعا دا اعىپ تۇر. سۇلۋ ۇرعاشى ۇشىراسا، قىزىل كورگەن قارشىعاداي موينى قىلقاداي قالاتىن شىڭعىس، كوزدەرى جاۋدىراپ، رەتى كەلسە قونا تۇسۋگە ءازىر سياقتانىپ وتىر.
شوقاننىڭ ەرمەگى باسقاشا. ول تىلەمىستىڭ پاتەرىنە كەلە، ارتتارىنان قۋىپ جەتكەن تاشات پەن دانيارعا تانىسىپ، تەز ءۇيىر بولا كەتتى. «ءبىر تاۋدىڭ تەكەسى» دەگەندەي. ىستاپتاعى بالالاردىڭ ءبىر جۇيەسىنە «اتامان» بولىپ وسكەن تاشات تورە بالاسىنىڭ ءاۋ-جايىن بايقاعاننان كەيىن داعدىلى مەنمەندىگىنە باسىپ، ىرقىنا كوشە قويعان جوق. ويتپەگەندە شە؟.. جاس جاعىنان ەكەۋى قۇرداس بولا تۇرا، دەنەسى شوقاننان ىرىلەۋ دە، سومداۋ دا ەكەن، كەسكىن-كەيپى دە ودان سۇلۋ. شوقان بوزامىقتاۋ، تاشات شەشەسى سياقتى بەتىنەن قانى تامعان قىپ-قىزىل؛ تاشات ورىس تىلىنە جەتىك. شوقان حابارسىز. وسىنداي جاقتاردان ءوزىن شوقاننان ارتىقپىن دەپ ساناعان تاشات، اسىق ويناۋعا كىرىسەردە شوقانمەن ءىلىنىسىپ قالدى. بۇنداي ويىن الدىندا ساقا سوعىستىرۋ بارىن، كىمنىڭ ساقاسى الشى تۇسسە، كەنەي اتۋدى سول باستايتىنىن بىلەمىز. تاشاتتىق كەنەيلەرى سيىردىڭ باقايىنان، ساقاسى اسىعىنان ەكەنى بىزگە ءمالىم.
ساقالاردى ەڭ الدىمەن سوعىستىرۋ جولى قوناق بولعاندىقتان شوقانعا كەلدى. ساقا ۇشەۋ: تاشاتتىكى، دانياردىكى شوقاننىڭ تاڭداپ العانى.
سيىردىڭ اسىعىنان شىگە جاعى مايدالانىپ جاساعان دوبالداي ءۇش ۇلكەن ساقا، شوقاننىڭ جىڭىشكە، نازىك الاقانىنا سىيمادى ما، نەمەنە، ول وڭ قولىنا ۇستاعان ساقالاردى، قۇلاشتاي ءۇيىرىپ، «قوجىر-قوجىر تايكەم سوق!» دەپ جەردى تاستاي بەرىپ ەدى، تاشاتتىڭ سارى ساقاسى الشىسىنان، دانياردىڭ قوڭىر الا ساقاسى بۇگەسىنەن، شوقاننىڭ كۇرەڭى ءتۇستى. ەندەشە، اتۋ جولى — تاشاتتىكى. ول سويتپەك بولىپ ەدى:
— جوق، مەن اتام، — دەدى شوقان.
— نەگە، سەن اتاسىڭ؟ — دەدى تاشات. — الشى تۇسكەن مەنىكى عوي؟
— راس..
— ەندەشە نە داۋىڭ بار.
— مەنىكى ويىما ءتۇستى. مەن بۇرىن اتام.
— ونداي ويىن جوق قوي.
— بار.
— بىزدە جوق.
— ءبارىبىر، مەن اتام.
— نەگە؟
— «اتام» دەگەن سوڭ، اتام.
— كىممىن دەپ؟ (شوقان جاۋاپ بەرمەدى). تورەمىن دەپ پە؟
— دەسەم نە قىلماقسىڭ؟ — دەدى. شوقاننىڭ ەرەگىسكىشتىگى ۇستاپ كەتىپ.
— س... مەن، ونداي تورەلىگىڭدى! — دەدى، اشۋ كەرنەي قالعان تاشات.
سول سەكۋندتە جالاڭاش تاقىر باسىنىڭ شەكەسىنە اۋىر قالايشا سارت ەتە تۇسكەنىن تاشات اڭداماي دا قالدى. ەسى اۋىتقىعان ول، اينالا بەرىپ ۇشىپ ءتۇستى. دانيار بار داۋسىمەن، «ويباي نە بولدى؟!» دەدى دە، قۇلاعان تاشاتتى قۇشاقتاي الدى.
دانياردىق اششى داۋسىنا، تەرەزەسى اشىق ۇيدەگىلەر ەلەڭدەي قالعاندا:
— ءولدى! — دەگەن داۋسى ەستىلدى دانياردىڭ.
— نە دەيدى؟! — دەپ ورنىنان ۇشا تۇرەگەلگەن تىلەمىس، ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، داۋىس ەستىلگەن تۇسقا بارسا، اۋزىنان كوبىك اقتارىلعان تاشاتتىڭ بىلقىلداعان باسىن، دانيار تىزەسىنە سۇيەي قۇشاقتاپ وتىر!..
— نە بولدى؟! — دەپ ساسقالاقتاعان تىلەمىسكە:
— ءولتىردى، ويباي! — دەپ جىلاپ قويا بەردى دانيار.
— كىم؟!..
— الگى تورە بالا! — دەدى دانيار، شوقاننىڭ اتى اۋزىنا تۇسپەي.
— نەمەن؟!.. قالاي؟..
— ساقامەن.
— قاي جەرىنە؟
— مىنا جەرىنە، — دەپ كورسەتكەن تاشاتتىڭ شەكەسىن تىلەمىس سيپاپ كورسە، جۇدىرىقتاي بولىپ ءىسىپ كەتكەن، ىسىكتىڭ ءۇستى جىلىمشى قان!..
— ويباي-اي، اكەڭنىڭ اۋزىن... قانىشەر حان تۇقىمى-اي، تۇبىمىزگە جەتكەن ەكەن عوي! — دەپ تىلەمىس قۇشاقتاي العاندا تاشات ىڭىرسىدى.
— جانى بار ەكەن عوي! — دەدى.
الگى سوزدەردىڭ ءبارىن ەستىگەن تاشات جاتقان جەرگە جۇگىرىپ كەلگەن شىڭعىس — «ۇيگە اپارايىق!» دەدى. سول اراعا شۋلاسا، بىرەۋلەرى جىلاي كەلگەن جۇرت ءبىرتالاي بولدى. دراگوميروۆ تە بىرگە كەلگەن ەدى. ول تاشاتتىڭ تامىرىن ۇستاپ كوردى دە:
— سوعۋى جامان ەمەس. بۇعان تيىشتىق كەرەك. شۋلاماڭدار. دارىگەر شاقىرۋ كەرەك. وعان دەيىن وسى ارادان قوزعاماڭدار. توسەنىش سالىڭدار، — دەدى.
«ءتىرى دەگەنگە كوڭىلى كونشىگەندەي بولعان جۇرت، شۋىن دوعاردى. تاشاتتىڭ استىنا كورپە، باسىنا جاستىق سالىندى. بىرەۋ سالت اتپەن اسكەرلىك ەمشىگە شاپتى. «ول كەلگەنشە» دەپ، دراگوميروۆ كۇيمەدەگى ساكۆوياجىن اشتى دا، سپيرت قۇتىسىنىڭ تۇبىندە قالعان جۇعىنىن اق شۇبەرەككە مالشىپ، تاشاتتىڭ جارالى شەكەسىنە باستى. ەتى اشىنعان بالا ىڭىرسي ءتۇستى، ول دىبىستان، جۇرتتىڭ قاشقان قۇتى جينالا ءتۇستى.
ولاردىڭ ەسىنە شوقان سوندا عانا ءتۇستى. بىرەۋلەر:
— سول قانىشەر بالا قايدا ءوزى؟ — دەستى.
— باسە، قايدا؟ — دەدى بارلىعى.
مانا، وسى وقيعا باستالعاندا، كۇيمەگە قاشىپ بارعان ونى، سونىڭ ىشىندە دامىلداپ جاتقان ابا، قورانىڭ الدەقايداعى بۇرىشىنا ۇيىلگەن ەسكى ساباننىڭ استىنا تىعىپ قويعان ەدى. ول تاشات پەن شوقاننىڭ سوزدەرىن دە ەستىپ جاتقان، قيمىلدارىن دا كورىپ جاتقان. ەگەر تاشات ولسە، بۇل ۇيدەن تۇرا قاشپاق بوپ، ءمىنىپ كەلگەن ەكى اتتى دا قولايلى جەرگە بايلاپ قويعان. ونىڭ ويىنشا، ەگەر تاشات ولسە تۋىستارى شوقاندى دا ولتىرەدى.
ەشقايدان تابىلماعان شوقاندى، «الدەكىم ءولتىرىپ، بەلگىسىز جەرگە تىعا سالدى ما» دەپ قاۋىپتەنگەن شىڭعىسقا ءبىر قاعا بەرىستە حال-جايدى ايتتى. ونىڭ كوڭىلى كونشىگەندەي بولدى. ەندىگى ويى — «ءالىپتىڭ ارتىن باعۋ».
دىبىسىنا، قيمىلىنا قاراعاندا، تاشاتتىڭ بەتى بەرى قاراعان سياقتى. ءبىراق، ودان قايعى -ۋايىم كەمىگەن جوق. تىلەمىستىڭ قايعىسى-زاقىمى اۋىر بوپ، بالاسى ءارى سالعاندا، ءولىپ قالا ما، بەرى سالعاندا — كەمتار بوپ قالا ما؟!. شىڭعىستىڭ ۋايىمى — اتتانىپ كەتۋ ۇيات، مۇمكىن جىبەرمەۋلەرى، اتتانباي وتىرۋدىڭ لايىعى دا، ءسانى دە جوق!..
ولار سول قالىپپەن سەندەلدى دە وتىردى. ەمشى تابىلمادى. ول الدەقايدا كەتىپ قالعان. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
ءبىر مەزەتتە شوقان تىعىلعان جاقتان شۋ شىعا قالدى. جۇرت جۇگىرىپ بارسا، كۇلەمىس تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ شوقاندى تاۋىپ العان ەكەن دە، قىلعىندىرىپ ولتىرگەلى جاتقاندا ابا بار، تاعى بىرەۋلەر بار، ارەڭ ايىرىپ العان ەكەن. دولدانۋى ۇدەي تۇسكەن كۇلەمىس، «جىبەر، ولتىرەم، قاسقىردىڭ بولتىرىگىن» دەپ ۇستاعان ادامداردىڭ اراسىندا بۇلقىنىپ تۇر ەكەن. ءوزى حان تۇقىمىنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنان تۇك تاستاماي سىباي بوقتاپ، ەڭىرەپ جىلاپ تۇر. سول كۇيىندە قاسىنا كەلگەن شىڭعىس باسۋ ايتايىن دەپ ەدى، كۇلەمىس باسەڭدەۋ ورنىنا ۇدەپ كەتىپ:
— حان بولماق تۇگىل قۇداي بولساڭ دا، كوزىمە كورىنبەي تەز اتتان، اكەڭنىڭ اۋزىن... — دەپ بوقتاپ جىبەردى.
شىڭعىستىڭ بەرەكەسى ەندى ءتىپتى كەتتى. الگىندە، ءجۇرىپ كەتۋ جاعىن ەسكەرتكەندە:
— اسىقپا، تورەم، — دەگەن تىلەمىس، ىشىنەن كۇيىنە وتىرا، سىرتىنان سابىرلىمسىپ، — اجالى بولسا ولەر، بالا، ايتپەسە، قۇداي ساقتار. وزىڭە ارنالعان قوناعاسىڭدى جەپ اتتان.
تىلەمىستىڭ ولاي دەۋدەگى ءبىر ويى — «بالام نە بولار ەكەن» دەگەندىك ەدى. ەگەر ولەر بولسا، قاندى قانمەن جۋىپ، شوقاندى ءتىرى جىبەرمەك ەمەس.
شوقان تابىلىپ، جۇرت ونى كۇلەمىستەن اراشالاعاننان كەيىن، ەسىن ەركىن جيعان تاشات ۇيىنە كىرگىزىلدى. ءبىراق، ونىمەن تيىشتىق تابىلعان جوق. باسى كونەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن تاشاتتىڭ ىڭقىلى، اۋناقشۋى كۇشەيدى. بىرەۋلەردىن، اقىلىمەن ونىڭ جاراسىنا قويدىق شيكى قۇيرىعى تارتىلدى. اقىرى، سولاي ارپالىسىپ جاتىپ، ءبىر مەزەتتە قالعىدى. نە قالعۋ ەكەنىن جۇرت بىلە المادى: قالجىراۋى ما، تيشىعۋى ما؟!
«ىشكەنى — ءىرىڭ، جەگەنى — جەلىم بولعان» جولاۋشىلار، ۇزاق ءتۇندى كورەر كوزىمەن اتقاردى دا، ىستاپتاعى جامشىكتەن العان ىلاۋمەن، تاڭ بىلىنە ءجۇرىپ كەتتى. شىڭعىس تىلەمىسكە سوققان ماقساتىنا جەتە العان جوق. «جونى قاشقان يتكە سۇيەك جۋىمايدى» دەگەن وسى دا!» دەپ كەيىدى ول ىشىنەن. سونىمەن قاتار، كوڭىلىنە مەدەۋ بولعانى — تاشاتتىڭ ءتىرى قاپ، ءتۇن بويىنا جاقسى ۇيىقتاپ شىعۋى. ول ءولىپ قالسا قايتەر ەدى؟!.
ۇيىنەن بۇل ساپارعا اتتانعاندا، شىڭعىستىڭ ەسەنەيگە قارسى ىسكە اسىرا جۇرگىسى كەلگەن ءبىرتالاي جوسپارى بار ەدى، سولاردىڭ ءبىرى، — تىلەمىسپەن اۋىز بىرىكتىرۋ ەدى، ونىڭ ءساتى تۇسپەدى. ودان كەيىنگى سوققىسى كەلگەنى، «قابان اتالاتىن ستانيسادا تۇرادى» دەگەن ساتىبالدى شوقىندى. تىلەمىس ترالى ويىن قىرسىق شالعاننان كەيىن، ساتىبالدىعا سوعۋ — سوقپاۋىن، ءبىرى — كاپيتانعا قۇتىرلاعان ارقىلى كەتەتىن، بىرەۋى — قابان مەن قورعانسكەي ارقىلى كەتەتىن ەكى جولدىڭ ايىرىمىنا جەتكەنشە شىڭعىس شەشە العان جوق. ىستاپتىڭ جامشىك ايداعان شالداۋ ادامى، اكسەنتى ورىسشا بولا تۇرا قازاقشاعا سۋداي ەكەن. ول كوپ جىل بويىنا يمانتاۋ ستانيساسىندا سولدات بولىپ قىزمەت اتقارعان، سوندا سىرىمبەتتەگى حان تۇقىمدارىمەن، ولاردىڭ ىشىندە — ايعانىممەن اكەي-ۇكەي بولعان كىسى ەكەن. شىڭعىستىڭ كىم ەكەنىن ەستىگەن ول، ات جەگەردەن بۇرىن ءوزىن تانىستىرىپ:
— سەنىكى اتاي، اجەي، سارتاي، اپديلدا بارىمەن ءبىز تامىر بولعان، وح، قانداي جاقسى بولعان ولار!.. التىن ادامدار! بىزبەن ۆرودە — اعايىن!.. مەن بارعاندا، قىمىز، قاتىق، ءسۇر، ءبارى دايار بولعان، ox، وردانىكى تاماق سيك ءتاتتى ەدى، ەح!.. — دەپ باسىن شايقاپ، كوزىنە جاس العان. اتتار جەگىلگەننەن كەيىن:
— ال، قايدا چينگيز ۆالييەۆيچ؟ — دەپ سۇراعاندا:
— كاپيتانعا قاراي، — دەگەن شىڭعىس.
— ايىرىنا جەتەردە ايتارمىن، — دەگەن.
داڭعىل جول ەكىگە ايرىلار تۇستا، شال ءۇستى كەڭ ءتىراشپانعا پار جەككەن اتتاردىڭ باسىن تەجەپ، قاي جول قايدا اپارارىن، قايسىسىنا تۇسەرىن سۇراعان. كىركويلەك جولى وڭ جاقتاعى سايانعا قاراي ويىسادى ەكەن، قابان جولى سول جاقتاعى قىرقاعا وسكەن ورماندى جيەكتەپ كەتەدى ەكەن.
— سولعا! — دەدى شىڭعىس، ساتىبالدى شوقىندىعا سوعار كوڭىلى سول ارادا بەكىپ.
شال ىلاۋعا كەپ جەگىلىپ قىرساۋ بولعان جالقاۋ جۇرىستە اتتاردىڭ بەتىن قابان جاققا بۇردى دا، كەندىردەن جاسالعان جۋان شىبىرتقىمەن جوندارىنا وسىپ-وسىپ جىبەردى. تاياق ەتكەن اتتار تايراڭداي جونەلدى.
ولار سولاي بارا بەرسىن، ءبىز وقىرمان كوپشىلىككە ساتىبالدى شوقىندىنىڭ كىم ەكەنىن بايانداي تۇرايىق. ول كەرەي رۋىنداعى سيبان تايپاسىنا جاتادى. ونىڭ ىشىندە-جايىلعاق تۇقىمىنىڭ ادامى. اكەسى ماقىباي — كەدەي، ءبىراق، پىسىق بولعان جىگىت ەكەن. ءبىر ساتتە پىشەن شاۋىپ جۇرگەن ماقىباي، ەسەنەيدىڭ سول تۇسقا جايىلىپ كەلگەن قويلارىنان ءبىر مارقاسىن باسىپ قالادى دا، وسى ۇرلىعىنان كەيىن، ەسەنەي ونى شاقىرتادى. بارا قالسا نە ىستەيتىنى بەلگىلى: ارقاسىن جالاڭاشتاپ قويىپ جىگىتتەرىنە دۇرە سوقتىرادى. دۇرەنىڭ سانى ۇشتەن جيىرما بەسكە دەيىن. بۇل جازالاۋدان ءولىپ كەتكەندەر دە، ومىرىنشە كەمتار بوپ قالعاندار دا بولعان، تالاي ادامنىڭ جونىندا تىرتىقتاپ قالعان...
وسىنداي جازادان قورىققان ماقىباي قابان ستانيساسىنا قاشىپ بارادى دا، سونىڭ ءىرى بايى، ءارى بەدەلدى ادامى — قاراس كازينگە قورعالايدى. قاراستىڭ ارعى اتاسى — قازىرگى تيۋمەن قالاسىنىڭ ورنىندا بولعان. كوشىم حاندىعىنىڭ ورداسى — شاڭعى تۇرانىڭ قازىسى ەكەن. سول ماڭايدى ون التىنشى عاسىردىڭ، سەكسەنىنشى جىلدارىندا ەرماك جاۋلاپ اپ، كەشىم نوعايلى حاندىعىنا قاشقاندا، قازى (اتى ءمالىمسىز) قولعا تۇسكەن. سوندا ەرماك قازىعا-«حريستيان دىنىنە شوقىنساڭ ءتىرى قالاسىڭ ايتپەسە ولتىرەمىز» دەگەن. قورىققان قازى شوقىنعان. سودان وربىگەن ۇرپاقتىڭ ءبارى — «كازين» اتالعان.
كازيندەر ەرتە زاماننان باي دا بولعان، اتاماندىق چين دە قولدارىنان كەتپەگەن ءىرى تۇقىم ەكەن. 1812 جىلدىڭ وتاندىق سوعىسىندا كيريلل كازين اسا ەرلىك كورسەتىپ، فرانسۋزدار جەڭىلگەننەن كەيىن روسسيادا ءبىرىنشى الەكساندردىڭ ءارى — سۇيىكتىسى، ءارى — سارايىنىڭ كۇزەتىندە تۇراتىن سەنىمدى ادامى بولعان دەسەدى.
ءبىز اتاپ وتىرعان قاراس كازين، سول كيريللدان وربىگەن. ءبىراز جىل ىستاپتاعى اسكەرلىك بولىمدە سوتنيك بولعان ول، ساقا جىگىت شاعىندا وتستاۆكاعا شىعادى دا، قاباندا تۇراتىن اعايىندارىنا كەلىپ، سوندا ۇيلەنەدى. العان ايەلى، وسى ستانيساداعى مىقتى جانە باي تۇقىمنىڭ ءبىرى — كۋيانوۆتاردىڭ وتىرىڭقىراپ قالعان كورتامىشتاۋ قىزى — گلافيرا ەكەن. سودان باسقا بالاسى بولماعان داۋلەتتى اكە، بىرەۋدى كۇشىك كۇيەۋ عىپ كىرگىزىپ الۋ نيەتىندە جۇرگەندە، وتستاۆكاعا شىققان قاراس كەزىگە قالدى. كۋيانوۆتار مەن كازيندەر بۇرىننان دا بىر-بىرىمەن قات-قابات قۇدا ەكەن. ولاي ۇيلەسە كەتەدى.
اۋىر داۋلەتتىڭ ىشىنە كىرگەن قاراس، شارۋانى تەز مەڭگەرىپ اكەتەدى. ول قايىن اتاسىنىڭ ەگىنىن دە، مالىن دا ءارى قاراي مولايتىپ اكەتەدى. باعىنا قاراي، ايەلى دە شارۋاشىل ادام بولىپ شىعادى. ەكەۋى بىرىگىپ قۇراستىرعان داۋلەت، از جىلدىڭ ىشىندە، قابان تۇگىل، سول ماڭايداعى ستانيسا بايلارىنىڭ ماڭداي الدىنا جەتەدى.
ماقىباي قاراستىڭ قولىنا وسى كەزدە كەلەدى. تانىسا كەلە بايقاسا، قاراس مەيلىنشە قازاقۋار. قازاقتىڭ سول كەزدەگى بايلارىمەن، بيلەرىمەن، اكىمدەرىمەن تامىر-تانىس. ول قىس قالادا تۇرادى ەكەن دە، جاز قازاق اۋىلدارىنا ارالاسىپ جايلاۋعا كوشىپ، اق كيىز ءۇي تىگىپ، جەلىلەپ بيە بايلاپ، قوي كوگەندەپ، تامىرلارىمەن قوناققا شاقىرىسىپ ۇيىنە بارعاندا قازاقشا قوناعاسى بەرىپ... دەگەندەي، قازاق عۇرپىن دا قولدانادى ەكەن. قازاقتىڭ ءتىلىن دە بىلەتىن ول، اۋىل اراسىنداعى داۋ-شاردى شەشۋگە دە ارالاسىپ، بيلىك تە قۇرادى ەكەن. سوندىقتان قازاقتار ونى-«قاراس بي» دەپ تە اتاپ كەتكەن. قازاقتاردان ول، ارعى اتاسىنىڭ كوشىم حاندىعىنا يمام بولعانىن، ەرماكتان قورقىپ امالسىز شوقىنعانىن جاسىرماي، «مۇسىلماندىعىن تاستاماي كۇندىز شىركەۋگە بارىپ شوقىنسا، تۇندە ۇيىندە ناماز وقىپ، ولەرىندە مولداعا يمان ايتقىزعان» دەپ، «كومگەننەن كەيىن كوككە ۇشىپ كەتكەنىن كورگەن كىسى بار» دەپ، «الدا ساداعاڭ كەتەيىن-اي!» دەپ بىرەۋلەرى جىلاپ تا الادى ەكەن. قازاقتاردىڭ سول سەزىمىن كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن، «بەرگىلەرىمىزدىڭ دە كوبىمىز ىشتەي اتا جولىندامىز، مەن ءوزىم دە سولايمىن، مىسالى، شىركەۋگە بارمايمىن، شوشقا ەتىن تاتپايمىن» دەيدى ەكەن. راسىندا دا ول قالا، دالادا قارا مالدىڭ عانا ەتىن جەپ، قىستىگۇنى جىلقى مالىنان قازاقشا سوعىم سويادى ەكەن جانە بىرەۋلەپ ەمەس، بىرنەشەۋلەپ. ويتۋىنە جىلقىسى جەتەدى ەكەن: بىلەتىندەر «ونىڭ جىلقىسىنىڭ سانى مىڭنان استى» دەسەدى.
قازاقتارعا «ىشتەي مۇسىلمانمىن» دەيتىن قاراس، سەنىمىندە شىن ماعىناسىنداعى پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ ادامى ەدى. ول ءتىلىن الاتىن قازاقتاردىڭ ءبىرتالايىنىڭ اسىرەسە جالشىلارىن جاسىرىن ۇگىتتەپ، شوقىنۋلارىنا سەبەپكەر بولدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ زاماندا ءۇي سانى ءۇش جۇزدەن اساتىن قاباننىڭ تەڭ جاراسىنا جاقىنى — شوقىنعان قازاقتاردىڭ تۇقىمى.
ەسەنەيدەن قاشىپ بارىپ قورعالاعان ماقىبايعا دا قاراس ماشىق ءادىسىن قولداندى.
— ەسەنەي كۇشتى كىسى، — دەدى ول، — شوقىنساڭ، عانا ءالى كەلمەيدى ساعان، ايتپەسە ۇستاپ تۇرا المايمىز.
ماقىباي امالسىز شوقىندى.
ءبىر ساتتە ول اۋىلدا قالعان قاتىندارىن ۇرلاپ اكەلدى. وندا بالانىڭ باسى جەتى-سەگىز ەدى. جاڭا ورىن جاقپادى ما، الدە ەسى كىرىپ قالعان بالالار بۇل ورىندى جاتىرقادى ما، از جىلدا وزگەلەرى ءولىپ، ەرەسەك جاستاعى جالعىز ساتىبالدى عانا قالدى.
ول ءتۇر-تۇلعا جاعىنان دا، كەسكىن-كەيىپ جاعىنان دا، مىنەز-قۇلىق جاعىنان دا اۋماعان اكەسى: ەكەۋى دە قارا ءوڭدى، ەكەۋى دە كەسپەلتەك ورتا دەنەلى، ەكەۋىنە دە بالا شاعىندا قالىڭ شەشەك شىققاندىقتان، كەسكىندەرى قالىق قارا بۇجىر، ەكەۋى دە كەيكى تاناۋ، ەكەۋى دە سىعىرايعان قىپىلىق كوز، ەكەۋى دە تىلدەرىن جىلتىڭداتىپ جوعارعى ەرىندەرىن سورىپ وتىراتىن جالاق، ەكەۋى دە جاتىپ اتار قۋ، ەكەۋى دە ۇزەڭگىنىڭ كوزىنەن وتەتىن جىلپوس. سوندىقتان دا سىنشى بىرەۋ، اكەلى-بالالى ەكەۋىنە قاراپ وتىرىپ:
— جۇرت ورىستى سۇگىرەتشى دەيدى، شىن سۇگىرەتشى قازاقتا ەكەن عوي! — دەپتى.
— نەگە ولاي دەدىڭ؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— قاراڭدارشى، اناۋ اكەلى-بالالى ەكەۋىنە! وسىلارداي بىرىنە-بىرىن ءدال ۇقساتقان سۇگىرەتشى كوردىڭدەر مە؟ — دەپتى.
قاراس ءىرى ساۋدەگەر دە بولعان. ول: تانشا، اتباسار، قوياندى اتالاتىن سول كەزدىڭ ءىرى جارمەڭكەلەرىنەن قىسىر سيىرلاردى، وگىزدەردى تابىنداپ ساتىپ الادى ەكەن دە، جازداي جايىلىمدا ۇستاپ، سەمىزدەرىن قورعان، چەليابا، تيۋمەن، ءىربىت، توبىل سياقتى قالالاردىڭ قىرماندارىنا كۇزدىگۇنى توعىتىپ، ارىقتارىن جەمگە قويىپ سەمىرتىپ، قىس ساتادى ەكەن. وسى شارۋانى ول ماقىبايعا باسقارتقان. قابانعا جاقىن جەردە قاراستىڭ «موحوۆيك» اتالاتىن زايمكاسى بولعان. بىلەمىن دەيتىندەر سول ەسىمدى ماقىبايدىڭ اتىنا بايلانىستىرادى. ماقىبايدى ورىستار «موحوۆوي» دەپ اتايدى ەكەن. سول جەردىڭ وسى ەسىمى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
ماقىبايدىڭ قولىنا كەلگەن ساتىبالدىنى قاراس ۇيىنە قول بالا عىپ الادى. ول جىگىت بولا باستاعان كەزدە قاراس ولەدى. قاراستا بالا بولمايدى. وسەكشى اۋىزدار،-«جاستارىنىڭ الشاقتىعى ەكى مۇشەلدەي بولعانمەن، گلافيرا ساتىبالدىنى ءارى بالاسى، ءارى بايى عىپ ۇستادى» دەيدى. گلافيراعا قازاقتاردىڭ قويعان اتى-كۇلپارا. ول دا ەرى سياقتى مەيلىنشە قازاقۋار ادام بولعان، سوندىقتان جاسى ۇلكەندەر ونى-«كۇلپارا كەلىن» دەپ، كىشىلەرى «كۇلپارا جەڭگەي» دەپ، بىرەۋلەرى «كۇلپارا بايبىشە» دەپ اتاندى ەكەن. جاسىندا بيىك سيدام دەنەلى گلافيرا، ەگدەلەنە شارلانىپ، كەيىن ەسىككە ارەڭ سىيىپ كىرەتىندەي حالعا جەتكەن. سارعىلت شىرايلى ول جاسىندا مەيلىنشە سۇلۋ كەسكىندى ايەل ەكەن، «سول سيپاتىن سەمىرگەندە دە ساقتاپ، دەنەسى جالپايعانمەن، بەت بەينەسى بۇلىنگەن جوق ەدى، تولعان ايداي دوڭگەلەنگەن بەتىمەن، سالبىراپ كەۋدەسىنە تۇسكەن بۇعاعى كوزدى ەرىكسىز تارتۋشى ەدى» دەيدى كورگەندەر.
ساتىبالدى دا گلافيرانى ولە-ولگەنشە «كۇلپارا جەڭگەي» دەپ اتاعان. ول جەڭگەيىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي، ەش ۋاقىت قارسى شىقپاي، ۇنەمى ايداعان جاعىنا جورتقان دا وتىرعان. سوندىقتان گلافيرا ونى وتە جاقسى كورىپ اتىن سادكو قويادى دا (ورىستىڭ ەرتەگىسىندە سادكو ەسىمدى اسا باي، اسا مىرزا، اسا ساۋىقشىل ساۋدەگەر بارىن بىلەمىز). مال-مۇلكىنىڭ بيلىگىن تۇگەلىمەن قولىنا بەرىپتى. كۇلپاراعا ەلىكتەپ قازاقتار دا ساتىبالدىنىڭ اتىن — ساتكە قويىپ الادى. كۇلپارا جەڭگەيى، ولەرىنەن بۇرىن، جاقسى كورەتىن سادكوسىن مال-مۇلىكتەرىن زاڭ الدىندا يە عىپ، اقتاسىن قولىنا ۇستاتتى. ماقىباي سول كەزدە ءولىپ، شارۋانىڭ ءبارىن ساتىبالدى جالعىز باسقارادى.
گلافيرادان قالعان اۋىر داۋلەتتى ساتىبالدى ءارى قاراي ءوسىرىپ اكەتەدى. ول سالتاناتىن دا تۇزەپ، بۇرىن ورامنىڭ بۇرىشىندا عانا تۇراتىن قاراستىڭ التى بولمەلى قاراعاي ءۇيىن جالشىلارىنا جاتاقحانا جاسايدى دا، ءوزى سول ورامدى اينالدىرا، ءبىر بەتىنە ساۋدا دۇكەنىن، جانە ءبىر بەتىنە استى كىرپىش، ءۇستى قاراعاي ەكى ەتاجدى ءۇي سالدىرىپ، توڭىرەگىن تاقتاي شارباقپەن قورشاتىپ تاستايدى. مالدى دا اسىلداندىرىپ، جىلقىدان-ارعىماقتاردى، سيىردان-سالماعى دا اۋىر، ءسۇتى دە كوپ شۆيستەردى، قويدان-بيازى جۇندىلەردى، شوشقادان -«ميرگورودتىڭ قارا الاسى» اتالاتىن، روسسيا شوشقالارىنىڭ ەڭ اۋىرىن، ەڭ سەمىرگىشىن اسىرايدى، تاۋىقتاردىڭ دا، قازداردىڭ دا، ۇيرەكتەردىڭ دە ىرىلەرىن ءوسىردى... «پايداسى بار-اۋ» دەگەن نارسەنى كەسە-كولدەنەڭ وتكىزبەيتىن ساتىبالدى، ءبىراز جىلدان بەرى،
قاباننىڭ جامشىگىن دە قولىنا ۇستادى...
ونىڭ اكەسى ماقىباي شوشقا ەتىن تاتپاعان ادام ەدى. ال، ساتىبالدى شوشقانىڭ كىرپىشتەنگەن قىرتىس مايلارىن كەسەك-كەسەگىمەن اسايدى. وزگە تاماققا دا ولەردەي مەشكەي تۋ قويدىڭ ەتىن ەڭسەرىپ تاستايدى، سورپانى كەرسەڭدەپ ىشەدى، جۋان بولكە ناندار جۇمىرىنا جۇك بولمايدى، اراقتى دا سۋداي سىمىرەدى. سوندىقتان دا جاسىنا جەتپەي سەمىرىپ، قىرىقتاردى القىمداي ەسىككە ارەڭ سياتىن، سالت مىنە المايتىن، تارانتاسقا مىنسە ارىسى سولقىلدايتىن، ءوز بەتىمەن شومىلا المايتىن، مەيلىنشە جۋان ادام بولدى. گلافيرا سول ۇيدە اسپازدىق قىزمەت ىستەيتىن ءوزى «مارجا» دەيتىن، ماريا ەسىمدى جەسىر جاس ايەلگە ۇيلەندى دە، ودان تۋعان تۇڭعىش ۇلىنىڭ اتىن پوپ «ەفيم» قويدى. ورىستىڭ كوپ سەزىنە ءتىلى كەلمەيتىن ساتىبالدى «ەكىم» دەپ اتادى. ەكىمنەن كەيىن، ەكى جىلدا ءۇش بالا تاۋىپ، كەيدە ەكەۋدەن تاۋىپ، ون شاقتى جىلدا مارجادان تۋعان بالانىڭ سانى ون بەستەن استى. ولاردان ەشقايسىسى شەتىنەمەي، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بوپ قاز-قاتار ءوستى. مارجا جيرەن-شۇبار كىسى ەدى. ال، ۇلدارىنىڭ دا، قىزدارىنىڭ دا ءبارى تۇگەلىمەن اكەسىنە تارتىپ، كەيكى مۇرىن قارالار بولدى. سىقاق قىلاتىندار ولاردى «قارا قارعانىڭ توبىرى» دەپ اتادى. باي شارۋالى ادام بولا تۇرا ساتىبالدى ساندەنىپ كيىنبەي، دەنەسىنە سۇعۋعا جاراعاندى ءىلىپ جۇرە بەرەتىن ەدى. بالالارىن دا ول ءوز ادەتىنە باعىندىرىپ، جىلدىڭ جىلى ايلارىندا قىزدارىنا تىزەسىنەن تومەن تۇسەتىن سيسا كويلەك قانا كيگىزىپ، ۇلدارىنا ونى دا بۇيىرتپاي، كىشىرەك جاقتارى قارىندارى قامپيىپ جالاڭاش جۇرەدى دە، ۇلكەندەرى بالاعى شولاق كەنەپ دامبالدان باسقانى كيمەدى.
شىڭعىس ونىڭ ۇيىنە، جاي-كۇيىنىڭ وسىنداي شاعىندا كەلدى. قاباننىڭ جامشىگىن ساتىبالدى ايدايتىنىن، ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن ىلاۋشى شال شىڭعىسقا جولشىباي داتتەتىپ كەلگەن، شىڭعىس ونى كورۋگە اسىققان. قاباننىڭ كوشەسىنە جاقىنداي بەرە:
— مانا ايتىپ ەم عوي، تۋىسى اسىلىم، — دەدى ىلاۋشى شال شىڭعىسقا، — «سادكو ورامىنىڭ ءتورت تاعىندا ءتورت قاقپا بار» دەپ، ات باسىن سولاردىڭ قايسىسىنا تىرەيمىز؟
— ءوزى تۇراتىن جاق قاقپادان، — دەدى شىڭعىس.
قازاق-ورىستاردىڭ بۇل لينياداعى وزگە ستانيسالارى سياقتى، قاباننىڭ ورتالىق ۇلكەن كوشەسىندەگى ۇيلەردىڭ كوپشىلىگى بورەنەدەن قيىلعاندار ەكەن، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ شاتىرى تاقتايمەن جابىلعان. قاڭىلتىرمەن جابىلعاندارى نەكەن-ساياق. سولاردىڭ ۇلكەندى-كىشىلى بولىپ جاسالعان ءبارىن تۇتاس العاندا، بۇل ستانيسادا ەكى ەتاجدى ءۇي جالعىز ساتىبالدىنىكى عانا ەدى. سوندىقتان ول ءۇي، جولاۋشىلار قابانعا جاقىنداعاندا، كوپ جىلقىنىڭ ىشىندەگى جالعىز تۇيەگە ۇقساپ، سونادايدان ودىرايىپ كورىندى. جەتكەنشە كوزدەرىن سول بيىك ۇيدەن ايىرماعان جولاۋشىلار، جاقىنداپ كەلىپ قاراسا، شاتىرى جاسىل سىرمەن، ۇستىڭگى ەتاجىنىڭ سىرتى كوك سىرمەن بويالعان، ءار ەتاجدىڭ كوشەگە قاراعان قابىرعاسىندا وننان استام تەرەزەلەرى بار، ولاردىڭ قايىرىپ تاستاعان قاقپالارى ءار تۇستە بويالعان ويۋلارمەن اشەكەيلەنگەن، جابىق تۇرعان بيىك، كەڭ قاقپانىڭ ويۋلى بەتى، تەرەزە قاقپالارىنا ۇقساس سىرلانعان ىلاۋ كوشەنىڭ ورتاسىمەن تارتىپ وتىرىپ، ساتىبالدى ءۇيىنىن، قاقپاسىنا دەڭگەيلەس كەلە، ويقاستاپ بۇرىلدى. دوعاسىنا قوڭىراۋ بايلاۋ، جامشىك اتاۋلىنىڭ داعدىسى. سول قوڭىراۋ ەكى ءتۇرلى بولادى: ادەپكى جولاۋشىلارعا داۋسى شىڭگىرلەگەن كىشكەنە قوڭىراۋلى دوعا جەگىلەدى، «ماڭىزدى» دەيتىندەرگە، داۋسى كۇمبىرلەگەن ۇلكەن قوڭىراۋلى دوعا جەگىلەدى. قانداي دارەجەلى جولاۋشى كەلە جاتقانىن جامشىكتەر سودان ايىرادى. ءىرى چيندەرمەن اكەي-ۇكەي بولۋدى جاقسى كورەتىن ساتىبالدى، باتىستا — ىستاپتا تۇراتىن، شىعىستا كاپيتاندا تۇراتىن ارىپتەستەرىن، — «ماڭىزدى چين بولسا تۋرا تۇراق ۇيىمە اكەپ ءتۇسىر، باسقالارىن قوناق ۇيگە اپار» دەپ تاپسىراتىن. ماڭىزدىلارى كەلە قالعاندا، ەرەكشە ىقلاس كورسەتىپ، قۇراق ۇشىپ كۇتەتىن، ادەپكىلەرىنىڭ كوبىنە ءدام دە تاتىرمايتىن. سونىسىن بىلەتىن ىلاۋشى شال، — «حان تۇقىمى» دەپ تە، «ورىس وفيسەرى» دەپ تە جاقسى كورگەن شىڭعىسقا ۇلكەن قوڭىراۋلى دوعاسىن جەگىپ، نەگە ءويتۋىن ايتا كەپ:
— ۇيىنە سۇسپەن بارىپ تۇسەيىك، — دەگەن.
ىلاۋشى اتتارىن قاتتى ايدامايتىن كىسى. ىستاپتان بەرى شىعا، بەلگىلى بۇلاڭ-قۇيرىقپەن جورتىپ كەلە جاتقان اتتارىن، قاباننىڭ كوشەسىنە كىرە، ەكپىندەتە جۇرگىزۋ ماقساتىمەن، كەندىر بيشىكتى جوندارىنا كونىڭكىرەپ جىبەردى. ول — قولى قاتتى شال دا. قۇلاشىن قاتتى سىلتەي شىقپىرتىپ جىبەرسە، قانداي جالقاۋ دەيتىن جىلقىلار دەدەكتەپ كەتەتىن. مىنا جەگىلىپ كەلە جاتقان سىر مىنەز ەكى ات، قۇلاشتاي كوتەرىپ العان بيشىكتىڭ ىسقىرىعى ەستىلگەندە-اق ساباتپاستان جۇلقىنا جونەلەتىن.
بۇل جولى دا ءسويتتى. شال «اليا-ھوپ!» دەگەن داۋىسپەن بيشىگىن كوتەرىپ العاندا، ەكپىندەي جەلىپ جونەلدى. وندايدا ۇرمايدى شال. تەك، قۇلاش ەكپىنىمەن ءۇشى اسپانعا كوتەرىلىپ ىسىلداعان بيشىكتى اۋاعا سىلتەپ، سارتىلداعان دىبىسىن شىعارادى دا قويادى. ونىڭ اتتاردى جۇرگىزەتىن جانە ءبىر ءادىسى — دەلبەنى تارتىڭقىراپ ۇستاۋ. ونىسى اتتارعا، — «قاتتى جەلمەسەڭ سابايمىن» دەگەنى. تاياقتان «وقىمىستى» بولعان اتتار، ايداۋشىنىڭ بۇل ويىن ايتپاي ۇعادى، دەلبە بوساعانشا دەدەكتەي بەرەدى. شال كورشى ىلاۋشىلارعا ۇنەمى بۇنداي ەكپىنمەن كەلە بەرمەيدى. ال قاتتى جۇرسە، قوڭىراۋ دا قاتتى قاڭعىرلايدى. بۇل جولى ەكپىندەتۋى، — قاتتى قاڭعىرلاعان قوڭىراۋ داۋسىمەن ساتىبالدىعا. — «ەرەكشە ادام كەلە جاتىر» دەگەندى سەزدىرۋ.
ساتىبالدى بۇل كەزدە ءۇيىنىڭ قورا ىشىنە قارايتىن ەسىگىنىڭ الدىنداعى توبەسى جابىق، قابىرعاسى اشىق زاۋەزڭەسىڭدە الدەنەنى ەرمەك قىپ وتىر ەدى. داۋسى ءمالىم دوعا قوڭىراۋىنىڭ كۇمبىرلەگەن ءۇنى قۇلاعىنا شالىنعاندا، «كىم بولدى ەكەن بۇل؟ قايدا توقىرار ەكەن؟» دەگەن ويمەن، ورنىنان تۇرىپ، قاقپاعا بارىپ، ونىڭ قاق-جارلى جىگىنەن سىعالادى. ەكپىندەي جورتقان اتتار قاقپاسىنا قاراي ويىسقاندا، — «ءىرى بىرەۋ بولدى عوي بۇل!.. ۇيىمە تۇسۋگە بۇرىلدى عوي» دەپ، ءوز بەتىمەن شالقاسىنان اشىلىپ كەتەتىن قاقپانىڭ سالتقىسىن سۋىرا قويدى.
بۇل قاقپانىڭ ۇنەمى جابىق تۇراتىن سەبەبى،-قورادا جەمدەلەتىن ءبىر توپ شوشقا، اسىرەسە سيراقتارىنىڭ قىسقالىعى بولماسا، وزگە دەنەسىنىڭ ۇلكەندىگى اتان وگىزدەي تەڭبىل قارا ءتۇستى قابان سىرتقا ۇمتىلىپ، رەتىن تاپسا شىعا قاشاتىن ەدى، ەگەر ويتە قالسا، ماڭايداعى وگورودتاردىڭ كەز كەلگەنىن تۇمسىعىمەن قوپارىپ بۇلدىرەتىن ەدى. كىشكەنە كۇنىڭنەن كۇتىپ، ىعىستىرىپ وسىرگەن ادامى بوشىباي عانا بولماسا، قارا قابان بىلايعى جۇرتتان قورقۋ تۇگىل، ايدايىن دەسە تۇرا ۇمتىلىپ، قۋىپ جەتكەنىن ءسۇزىپ جىعاتىن ەدى، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن مەرتىكتىرىپ تە تاستايتىن ەدى. جۇرت قارۋ جۇمساۋعا ساتىبالدىدان باتا المايتىن ەدى. قاباننىڭ سونداي مىنەزىن بىلەتىن ءۇي ادامدارى، ونى ۇنەمى قاماۋدا ۇستايتىن.
قايدان كەپ قالعانىن كىم ءبىلسىن، ساتىبالدى قاقپانى اشقان كەزدە، قارا قابان، قاسىنان سىپ بەرىپ كوشەگە شىعا جونەلدى. ونى قايىرماق بولعانشا، جامشىك اتتارى قاقپاعا تايالىپ قالدى. ساتىبالدى قايىرۋ بەرمەگەن قارا قابانمەن اۋرە بوپ جۇرگەندە، تورايلارىن ەرتكەن ءۇيىرى دە كوشەگە جاپىرلاپ شىعا كەلدى.
— بوشىباي! — دەپ ايعاي سالدى، شوشقالارىنا يە بولا الماۋىنا كوزى جەتكەن ساتىبالدى.
وندا «ايعاي» دەيتىن ايعاي دا جوق ەدى تاماعىندا ارىلمايتىن لەپسىسى بارلىقتان جانە وڭەشىن ماي باسقاندىقتان، داۋسى جىڭىشكەرە، بۋلىعا شىعاتىن، ونىڭ ۇستىنە، وسى ءبىر تۇستا لەپسىسى ۇدەڭكىرەپ، داۋسى قىرىلداپ قالعان بوشىباي وسى ءۇيدىڭ بادىراعى. جاسى ساتىبالدىمەن تەتەلەس، بالا كۇنىنەن بەينەتتە وسكەن ونىڭ ءتۇر-تۇرپاتى، تاستاردىڭ جىگىنە شىققان تىربىق توراڭعىداي قيقى-شويقى بوپ تاربيىپ قالعان. جاسى ەگدە تارتقانمەن ۇيلەنبەگەن ادام. دەنەسىنىڭ اتتىعىنان جوعارعى جاعى ادەپكى ەركەك سياقتانعانمەن، تىزەلەرىنىڭ اراسى تابان كەزدەي الشاقتانىپ تۇراتىن قوتان-اياقتا، سوندىقتان سىرتقى ۇسقىنى تاپىرايعان تاپ-تاپال كورىنەتىن. پىشاق تيگىزبەيتىن، تارالمايتىن، بۋرىلدانعان ساقال-مۇرتى ورتكە ۇشىراعان ۇيپا-تۇيپا كودە سياقتى دا. جال ايلارىندا جاماۋلى كويلەك-دامبالدان باسقا كيىمدى ۇستىنە ىلمەيتىن، جىڭىشكە بىلەكتەرى مەن جىلىنشىكتەرىن سيديتىپ، دامبالىنىڭ بالاعى مەن كويلەگىنىڭ جەڭدەرىن ءتۇرىپ الاتىن. ساقال-مۇرت ەرتە شىعىپ، ەرتە بۋرىلدانا باستاعان ول، بالا شاعىنان ۇنەمى شوشقا كۇتۋ قىزمەتىندە جۇرەتىن. ءوزىن «مۇسىلمانمىن» دەپ ويلايتىن ونىڭ شوشقادان جيرەنۋىندە قيساپ جوق. ول شوشقالاردىڭ ءوزى تۇگەل يىسىنەن دە جيىركەنىپ، جايلاعان شاقتارىندا، مۇرنىن شۇبەرەكپەن بايلاپ الادى. سوندا دا كۇتەدى جانە جاقسى كۇتەدى. كۇتكەندەرى مەيلىنشە سەمىز بولادى. تورايلاردى دا قولىنان سول تۋعىزىپ، سول وسىرەدى. ول بوقتامپاز كىسى. «تاناۋىڭدى...» دەگەن بوقتىق، ونىڭ اۋزىنان ەش ۋاقىتتا تۇسپەيدى. تۇسىندە ساندىراقتاسا دا ايتارى سول. كەيدە ول ساتىبالدىنىڭ، ءوزىن دە، بالالارىن دا «تاناۋىڭدى...» دەپ سىباپ الادى. ىرىسى كورەتىن بوشىبايدىڭ ول بوقتاۋىن ساتىبالدى ەش ۋاقىتتا كەك كەرمەي، «بولدى، شوشقا، بولدى!» دەپ كۇلەدى دە قويادى.
كەيدە، اشۋى قاتتى كەلگەندە، ساتىبالدىنىڭ بوشىبايدى ساباپ الاتىنى دا بولۋشى ەدى. «يت اشۋىن تىرنادان الادى» دەگەندەي، قايىرۋ بەرمەگەن شوشقالاردىڭ اشۋىن، تالتاڭداي جۇگىرىپ كەلە جاتقان بوشىبايدان الىپ، جاقىنداي بەرگەن وعان ساتىبالدى مايلى جۇدىرىعىن كومىپ-كومىپ جىبەردى. بۇنداي ساباۋعا ۇيرەنگەندىكتەن بە، الدە، تەگەۋىرىنى ءالسىز مايلى جۇدىرىق باتپاي ما، — بوشىباي ەلەڭ-الاڭ قىلا قويمادى. ساتىبالدىنىڭ ودان ءارى تومشەتەۋىنە، ەكپىندەپ كەلگەن اتتار، قاقپادان ورە شىققان شوشقالارعا جانە بوشىبايدى ساباعان ساتىبالدىعا سوقتىعىپ قالا جازداپ قاقپانىڭ جاقتاۋىنا تىرەلە ارەڭ توقتادى.
بۇل كورىنىس وزگەلەردەن گورى شوقانعا قىزىق كورىندى. كەشە تاشاتپەن جانجالداسقاننان كەيىن، ونىڭ تۋىستارىنا كوز عىپ، «سەنەن-اق ولەتىن بولدىم-اۋ!» دەپ، جۇمساقتاۋ بولسا دا شىڭعىس شوقاندى شاپالاقپەن بىرەر رەت تارتىپ قالعان. قىلمىسىن مويىنداعان شوقان، باتپاسا دا باتقانداي اسەر قالدىرماق بوپ، شاپالاق تيگەن جاعىن الاقانىمەن باسا قويعان. تاعى دا ۇرماق بولعانداي، شىڭعىس شوقانعا ۇمتىلا بەرگەندە، بىرەۋلەر اراشا ءتۇسىپ تيگىزبەگەن. شوقان سودان كەيىن، ءمىنىپ كەلگەن كۇيمە ىشىنە كىرگەن ەدى دە، شاقىرعان اس-سۋعا دا بارماي، تاڭ اتقانشا تىم-تىرىس جاتىپ العان ەدى. ول وقۋعا بارماي كەرى قايتۋعا زاۋقى سوققانىن ايتقاندا، ءتۇنى بويى قاسىندا بولعان ابا:
— ءوزىڭ بىلەسىڭ، قاناشجان مەنىڭ وزىمنەن ارتىلار اقىلىم جوق. دەگەنمەن، اكەڭنىڭ ەركىنە دە كونگەنىڭ ءجون.
— «مەكىرە بالىقتىڭ تۇمسىعى تاسقا تيمەي قايتپايدى» دەگەندەي، حان-يەمنىڭ سەنى ومبىعا اپارماي كوڭىلى كونشىمەيتىنىن كورىپ كەلەمىز. اكە عوي ول. كۇشى دە كەلەدى ساعان. «وشپەيتىن داۋدى وسپەيتىن ۇل قۋادى» دەگەندەي، بولمايتىن ىسكە نەسىنە تىرمىساسىڭ. اكەڭنىڭ ماڭدايىنا ءتيىپ جۇرگەن سوققى از ەمەس. سونىڭ ۇستىنە «ءتىلىن وزگە تۇگىل تۋعان بالاسى دا المايدى ەكەن» دەگەن اتاق جاقسى ما. بار، اپارا جاتقان ومبىسىنا. ار جاعىن كورەرسىڭ، — دەگەن. بۇل اقىلدى ىشتەي ماقۇل كورگەن شوقان، اكەسى ىستاپتان ىلاۋ الىپ ىلگەرى جونەلمەك بولعاندا، ەشبىر سىر بىلدىرمەگەن. ىلاۋعا ريزاشىلىعىمەن وتىرعان ول، شالدىڭ قاسىنا قاتار مىنگەن دە، ەسىرىكتەرىنىڭ ەشقايسىسىنا جولشىباي ءتىل قاتپاعان.
ەندى مىنە، ساتىبالدىنىڭ ءوزىن جانە شوشقالارىن كورگەندە، شوقان الاقاندارىن شاپالاقتاپ، قارقىلداي كۇلىپ جىبەردى.
— ساعان نە بولدى؟! — دەگەن اكەسىنە:
— قىزىقتى كورمەي تۇرمىسىڭ؟ — دەدى ول.
— نە قىزىق؟
— اناۋ شوشقا ما، ادام با؟ — دەدى ول، ساۋساعىمەن ساتىبالدىنى نۇسقاپ.
— تيىش وتىر، ويباي! — دەپ شىڭعىس شوقاندى جۇدىرىعىمەن نۇقىپ قالدى.
— شوشقادان اۋعان جوق! — دەدى شوقان، اكەسىنىڭ نۇقۋىن تىڭداماي. — نانباساڭ، اناۋ قارا قابانعا قارا دا، جۋان ادامعا قارا!.. ايىرمالارى بىرەۋى — ەكى اياقتى دا، بىرەۋى — ءتورت اياقتى. قۇدايشىلىعىڭدى ايتشى، باسقا دەنەلەرى بىر-بىرىنە ۇقساس ەمەس پە؟
— «قوي!» دەدىم عوي، قاناشجان، — دەدى شىڭعىس شوقاننىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاي، اقىرىن سىبىرلاپ، ءزىلدى ۇنمەن. — سول جۋانىڭ ءبىز ىزدەپ كەلە جاتقان ادام بولۋ كەرەك.
— بولا بەرسىن. كورگەندى ايتقاننىڭ نەسى ايىپ؟..
— ءوشىر، ءۇنىڭدى!.. بىزگە بەتتەدى... ەستىپ قالار...
داۋىل ىرعالتقان دومالاق قارا كيگىز ۇيدەي تەڭسەلە باسقان ساتىبالدى، بوشىبايدى ساباۋىن دوعاردى دا، قاقپا الدىنا كىدىرگەن جولاۋشىلارعا بەتتەدى. ونىڭ كىم ەكەنىن اڭعارتپاق بولعان ىلاۋشى شال:
— سادكو دەگەن باي — كۋپەس وسى بولادى، اسىل تۋىستىم، — دەپ سىبىرلاپ قالدى شىڭعىسقا.
شىڭعىس وعان كۇيمەدە وتىرىپ، يا ءتۇسىپ امانداسۋدىڭ قايسىسى قولايلى ەكەنىن ويلاعانشا، شال اربادان جەرگە سىرعىدى دا، قولىن بەرگەن ساتىبالدىنىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى سىبىرلادى. ونىڭ بىرتىندەپ ايتقان سوزدەرى «حاننىڭ بۋرىلدانعان ساقال-مۇرتى ورتكە ۇشىراعان ۇيپا-تۇيپا كودە سياقتى دا. جال ايلارىندا جاماۋلى كويلەك-دامبالدان باسقا كيىمدى ۇستىنە ىلمەيتىن، جىڭىشكە بىلەكتەرى مەن جىلىنشىكتەرىن سيديتىپ، دامبالىنىڭ، بالاعى مەن كويلەگىنىڭ جەڭدەرىن ءتۇرىپ الاتىن. ساقال-مۇرت ەرتە شىعىپ، ەرتە بۋرىلدانا باستاعان ول، بالا شاعىنان ۇنەمى شوشقا كۇتۋ قىزمەتىندە جۇرەتىن. ءوزىن «مۇسىلمانمىن» دەپ ويلايتىن ونىڭ شوشقادان جيرەنۋىندە قيساپ جوق. ول شوشقالاردىڭ ءوزى تۇگىل يىسىنەن دە جيىركەنىپ، جايلاعان شاقتارىندا، مۇرنىن شۇبەرەكپەن بايلاپ الادى. سوندا دا كۇتەدى جانە جاقسى كۇتەدى. كۇتكەندەرى مەيلىنشە سەمىز بولادى. تورايلاردى دا قولىنان سول تۋعىزىپ، سول وسىرەدى. ول بوقتامپاز كىسى. «تاناۋىڭدى...» دەگەن بوقتىق، ونىڭ اۋزىنان ەش ۋاقىتتا تۇسپەيدى. تۇسىندە ساندىراقتاسا دا ايتارى سول. كەيدە ول ساتىبالدىنىڭ ءوزىن دە، بالالارىن دا «تاناۋىڭدى...» دەپ سىباپ الادى. ىرىسى كورەتىن بوشىبايدىڭ ول بوقتاۋىن ساتىبالدى ەش ۋاقىتتا كەك كورمەي، «بولدى، شوشقا، بولدى!» دەپ كۇلەدى دە قويادى.
كەيدە، اشۋى قاتتى كەلگەندە، ساتىبالدىنىڭ بوشىبايدى ساباپ الاتىنى دا بولۋشى ەدى. «يت اشۋىن تىرنادان الادى» دەگەندەي، قايىرۋ بەرمەگەن شوشقالاردىڭ اشۋىن، تالتاڭداي جۇگىرىپ كەلە جاتقان بوشىبايدان الىپ، جاقىنداي بەرگەن وعان ساتىبالدى مايلى جۇدىرىعىن كومىپ-كومىپ جىبەردى. بۇنداي ساباۋعا ۇيرەنگەندىكتەن بە، الدە، تەگەۋىرىنى ءالسىز مايلى جۇدىرىق باتپاي ما،-بوشىباي ەلەڭ-الاڭ قىلا قويمادى. ساتىبالدىنىڭ ودان ءارى تومەندەۋىنە، ەكپىندەپ كەلگەن اتتار، قاقپادان ورە شىققان شوشقالارعا جانە بوشىبايدى ساباعان ساتىبالدىعا سوقتىعىپ قالا جازداپ قاقپانىڭ جاقتاۋىنا تىرەلە ارەڭ توقتادى.
بۇل كورىنىس وزگەلەردەن گورى شوقانعا قىزىق كورىندى. كەشە تاشاتپەن جانجالداسقاننان كەيىن، ونىڭ تۋىستارىنا كوز عىپ، «سەنەن-اق ولەتىن بولدىم-اۋ!» دەپ، جۇمساقتاۋ بولسا دا شىڭعىس شوقاندى شاپالاقپەن بىرەر رەت تارتىپ قالعان. قىلمىسىن مويىنداعان شوقان، باتپاسا دا باتقانداي اسەر قالدىرماق بوپ، شاپالاق تيگەن جاعىن الاقانىمەن باسا قويعان. تاعى دا ۇرماق بولعانداي، شىڭعىس شوقانعا ۇمتىلا بەرگەندە، بىرەۋلەر اراشا ءتۇسىپ تيگىزبەگەن. شوقان سودان كەيىن ءمىنىپ كەلگەن كۇيمە ىشىنە كىرگەن ەدى دە، شاقىرعان اس-سۋعا دا بارماي، تاڭ اتقانشا تىم-تىرىس جاتىپ العان ەدى. ول وقۋعا بارماي كەرى قايتۋعا زاۋقى سوققانىن ايتقاندا، ءتۇنى بويى قاسىندا بولعان ابا:
— ءوزىڭ بىلەسىڭ، قاناشجان مەنىڭ وزىمنەن ارتىلار اقىلىم جوق. دەگەنمەن، اكەڭنىڭ ەركىنە دە كونگەنىڭ ءجون.
مەكىرە بالىقتىڭ تۇمسىعى تاسقا تيمەي قايتپايدى» دەگەندەي، حان-يەمنىڭ سەنى ومبىعا اپارماي كوڭىلى كونشىمەيتىنىن كورىپ كەلەمىز. اكە عوي ول. كۇشى دە كەلەدى ساعان. «ونبەيتىن داۋدى وسپەيتىن ۇل قۋادى» دەگەندەي، بولمايتىن ىسكە بەكىنە تىرمىساسىڭ. اكەڭنىڭ ماڭدايىنا ءتيىپ جۇرگەن سوققى از ەمەس. سونىڭ ۇستىنە «ءتىلىن وزگە تۇگىل تۋعان بالاسى دا المايدى ەكەن» دەگەن اتاق جاقسى ما. بار، اپارا جاتقان ومبىسىنا. ار جاعىن كورەرسىڭ، — دەگەن. بۇل اقىلدى ىشتەي ماقۇل كورگەن شوقان، اكەسى ىستاپتان ىلاۋ الىپ ىلگەرى جونەلمەك بولعاندا، ەشبىر سىر بىلدىرمەگەن. ىلاۋعا ريزاشىلىعىمەن وتىرعان ول، شالدىڭ قاسىنا قاتار مىنگەن دە، سەرىكتەرىنىڭ ەشقايسىسىنا جولشىباي ءتىل قاتپاعان.
ەندى مىنە، ساتىبالدىنىڭ ءوزىن جانە شوشقالارىن كورگەندە، شوقان الاقاندارىن شاپالاقتاپ، قارقىلداي كۇلىپ جىبەردى.
— ساعان نە بولدى؟! — دەگەن اكەسىنە:
— قىزىقتى كورمەي تۇرمىسىڭ؟ — دەدى ول.
— نە قىزىق؟
— اناۋ شوشقا ما، ادام با؟ — دەدى ول، ساۋساعىمەن ساتىبالدىنى نۇسقاپ.
— تيىش وتىر، ويباي! — دەپ شىڭعىس شوقاندى جۇدىرىعىمەن نۇقىپ قالدى.
— شوشقادان اۋعان جوق! — دەدى شوقان، اكەسىنىڭ نۇقۋىن تىڭداماي. — نانباساڭ، اناۋ قارا قابانعا قارا دا، جۋان ادامعا قارا!.. ايىرمالارى بىرەۋى — ەكى اياقتى دا، بىرەۋى — ءتورت اياقتى. قۇدايشىلىعىڭدى ايتشى، باسقا دەنەلەرى بىر-بىرىنە ۇقساس ەمەس پە؟
— «قوي!» دەدىم عوي، قاناشجان، — دەدى شىڭعىس شوقاننىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاي، اقىرىن سىبىرلاپ، ءزىلدى ۇنمەن. — سول جۋانىڭ ءبىز ىزدەپ كەلە جاتقان ادام بولۋ كەرەك.
— بولا بەرسىن. كورگەندى ايتقاننىڭ نەسى ايىپ؟..
— ءوشىر، ءۇنىڭدى!.. بىزگە بەتتەدى... ەستىپ قالار...
داۋىل ىرعالتقان دومالاق قارا كيگىز ۇيدەي تەڭسەلە باسقان ساتىبالدى، بوشىبايدى ساباۋىن دوعاردى دا، قاقپا الدىنا كىدىرگەن جولاۋشىلارعا بەتتەدى. ونىڭ كىم ەكەنىن اڭعارتپاق بولعان ىلاۋشى شال:
— سادكو دەگەن باي-كۋپەس وسى بولادى، اسىل تۋىستىم، — دەپ سىبىرلاپ قالدى شىڭعىسقا.
— وسى، ەسى دۇرىس بالا ما؟ جىندى بالا ما؟ — دەپ تە قالدى.
— دۇرىس ەدى، — دەدى قىسىلىپ وتىرعان شىڭعىس، — نە شايتان تۇرتپەكتەگەنىن قايدان بىلەيىن.
شايعا قانىپ، سىرتقا جەلپىنىسكە شىققاندا شىڭعىس:
— تىيامىسىڭ كۇلكىڭدى، بولماسا، وزىڭە تاعى دا بىردەمە كەرەك بوپ تۇر ما؟! — دەپ، جۇدىرىعىن تۇيگەن، تىستەنگەن كەسكىنمەن جاقىنداعان:
— ۇر! — دەدى شوقان تايسالماي.
— ۇرماعانعا قارا جەر! — دەدى شىڭعىس. — قايدا بارساڭ سىيمايتىن بولدىڭ عوي سەن!.. اياق باسقان جەرىڭ — بۇلىنشىلىك!.. وسىناۋ اۋماعى اۋىلدىڭ قوتانىنان ۇلكەن ۇيگە دە سىيمايىق دەپ وتىرمىز عوي ەندى، سەنىڭ كەسىرىڭنەن.. نە، قوي كۇلكىڭدى. قويماساڭ اتتانايىق!..
— شوقان «قويام»، «قويمايمىن» دەمەدى. ونىڭ تەك ايتقانى:
— «بۇلىكشىل» دەسەڭ، قۇتىلعالى كەلە جاتىرسىڭ عوي، اكە. ەسكەرتەرىم: قاشان قۇتىلعانشا قولىڭدى تيگىزبە، ەندى. ەگەر تيگىزسەڭ، ۇزىندىعى تۇساۋداي عانا ءجىپ جالىنسىن.
— ول نە ءجىپ؟ — دەدى شىڭعىس شالا تۇسىنگەندەي.
— اسىلىپ ولەم.
شىڭعىس ۇندەمەي قالدى.
— راس ايتام، — دەدى شوقان شەگەلەگەن داۋىسپەن. — نانباساڭ قول قاتىپ كور!.. ە، قۇداي، كورىنگەن شوشقا ءۇشىن ساباي بەرسەڭ، جانىم قالا ما؟..
شىڭعىس ۇندەمەي قالدى. بالاسىنىڭ بۇرىن دا، وسى ساپارعا شىققالى دا ىستەپ جۇرگەن مىنەز-قىلىعىنا قاراعاندا، ونداي باتىلدىققا بارۋى مۇمكىن-اق. اتالاستارىندا اسىلىپ ولگەندەر دە، جارىلىپ ولگەندەر دە بولعان. بۇنىڭ دا سويتپەۋىنە كىم كەپىل؟
«ءسويتۋى مۇمكىن» دەپ بالاسىنان قورىققان، ونىڭ كۇلكىسىن دە تىيا الماعان شىڭعىس، سول كۇنگى كەشتە كىرپى تەرىسىنەن جاسالعان توسەنىشتە وتىرعانداي حالدە بولدى. سوندا شوقان كۇلەيىن دەپ كۇلمەيدى-اۋ، ۇمىتقىسىز اسەر قالدىرعان ماناعى كورىنىس ەسىنە تۇسە قالسا، ىقتيارىنان تىسقارى كۇلىپ جىبەرەدى. ەسىنەن شىعارايىن دەسە، شوشقالار مەن ساتىبالدى سەمياسىنان العان اسەرلەرى سيرەۋدىڭ ورنىنا قويۋلانا تۇسەدى.
بالاسىنىڭ نەگە كۇلىپ وتىرعانىن ساتىبالدى ءتۇسىنىپ قالار دەپ، شىڭعىس قاتتى ساسقالاقتاۋدا. ول شوقاننىڭ جىندى بالاداي قارقىلداپ كۇلۋ سەبەبىن مانا قاقپا الدىندا جورامالداپ، ىشتەي تىجىرىنعان دا قويعان. سودان كەيىن، سول سەزىمى شيراتىلا تۇسپەسە السىرەگەن جوق.
كولدەنەڭ كىسىمەن شۇيىركەلەسە قويۋ ادەتىندە جوق ساتىبالدى، شوقانعا وشىگە ءتۇسۋ سالدارىنان ءتىپتى تۇيىقتانىپ، جولاۋشىلاردىڭ وزدەرى بىردەمە سۇراماسا، ءۇن قاتپاي تىم -تىرىس وتىرىپ الدى. سۇراعان سوزگە دە ول تۇجىرىمدى، قىسقا عانا جاۋاپ بەردى.
وسىنداي جاعدايدا شىڭعىس ونىمەن قالاي تىلدەسپەك. ونىڭ ۇيىنە نەلىكتەن سوعىپ وتىرعانىن قالايشا ايتپاق؟
رەڭ بەرمەگەن ساتىبالدى شىڭعىستى سىباعاسىنان قاققان جوق. ول ۇيىندە جۇرەتىن قازاق جىگىتتەرىنىڭ بىرەۋىنە ءبىر سەمىز قويدى سويدىردى دا، ەتىن تۇگەل استىرىپ، ۇستىنە سۇرلەنگەن تۇتاس جال، جايا، قازى، قارتا سالدىرىپ، جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان ۇيىندە قازاقشا ۇلان-اسىر قوناعاسى بەردى. جانە شىڭعىستىڭ مۇسىلماندىعىن ەستە تۇتىپ، اس-سۋىن قازاقتارعا دايارلاتتى. جاتاتىن بولمەسىنە، قازاقشا بەلۋاردان توسەك سالدىردى. ال، ساتىبالدىنىڭ ءوزى قاباق ماڭىنا جولاماي، اس ىشكەندە كەلمەي، ۇيىندە سىرەسىپ جاتىپ الۋى، شىڭعىسقا وتە اۋىر سوقتى. جۇمساق قۇس توسەكتە ءتۇنى بويى دوڭبەكشىگەن ول، كورەر تاڭدى كوزىنەن اتىردى. سوندا، بىردە — ىشتەي. بىردە دىبىسىن شىعارا ايتقانى: — «ءا، قۇداي، كۇنىمدى ساتىبالدى شوقىندى سياقتى شوشقالارعا تۇسىرگەنشە، الساڭ نەتتى!!.»
ەرتەمەن تۇرىپ سۇراستىرسا، ساتىبالدى الدەنە جۇمىسىمەن كەتىپ قاپتى. ءبىراق ىلاۋدان دا قاقپاي، كىسى وتىرۋعا ارنالىپ جاسالعان ءساندى بريچكاعا ەكى ادەمى ارعىماقتى پار جەككىزىپ، «قالاعان جەرىنە اپار» دەپ، بوشىبايدى دايارلاپ قويىپتى. شوشقالاردى كۇتۋدەن بەزىپ بولعان بوشىباي، از ۋاقىتقا بولسا دا بويىن جازعىسى كەپ، بىردەن ريزالاستى. ولار ءجۇرىپ كەتتى.
تاعى دا تىم-تىرىس. ءتۇنى بويى كوز شىرىمىن الماعان شىڭعىس، بىلاي شىعا قالعي باستادى. ويشىل دراگوميروۆ كورگەن-بىلگەندەرىن اقىل تارازىسىنا سالۋمەن اۋرە بوپ كەلەدى. ءتۇنى بويى جاقسى ۇيىقتاپ دەنەسى دە، ويى دا سەرگىپ تۇرعان شوقاننىڭ قاباننان شىعا ەرمەگى بوشىباي بولدى.
بۇل شال ونىڭ ويىن العاشقى كورگەننەن-اق بولگەن ەدى. قازاقتىڭ «قاڭباقشال» دەيتىن ەرتەگىسىن جاقسى بىلەتىن شوقان، ءتۇر-تۇلعاسىنا قاراپ، «مىناۋ ءدال سول سياقتى عوي» دەپ قالعان دا. سودان كەيىن، بوشىبايدى كورگەن سايىن جورامالى كۇشەيە ءتۇسىپ، ءجۇرىس-تۇرىسىن، مىنەزىن، قىلىقتارىن، ءسوز الپەتىن باقىلاۋعا كىرىسكەن. سوندا اڭعارعانى، — قاڭباقشال سياقتى بۇل دا ايلاكەر، ءتاسىلقوي، قۋلىقشى، كۇلدىرگىش ەكەن. كەشە كەشكە قاراي ساتىبالدى ءۇيىنىن، توڭىرەگىنە جينالعان شاقتا ەركەك-ايەلى، كارى-جاسى ارالاس قازاقتاردىڭ سانى ءبىرتالاي بولعان. كيىم-كەشەكتەرىنە، ءسوز جوبالارىنا قاراعاندا، ءبارى دە كەدەي، بىرەۋلەرى ساتىبالدىعا جالشىلار، بىرەۋلەرى — كورشى-قولاڭدار ءازىل تۇرلەرىنە قاراعاندا، بىرەۋلەرى — مۇسىلماندار، بىرەۋلەرى — شوقىندىلار سياقتى؛ «ەت دەگەندە بەت بار ما» دەگەندەي، «قىزىلشىل» قازاقتار، قوناققا قوي سويىلۋىن پايدالانىپ، سورپام-سۋىن ىشۋگە جينالعان كورىنەدى، ءسوز الپەتتەرىنە قاراعاندا، ساتىبالدىنىڭ ءۇيى بۇندايدا بەيىلىن كەڭگە سالىپ، قوناقتان قالعان-قۇتقان تاماقتى ولاردان ايامايتىن سياقتى... اقىسىن ۇتتىرمايتىن، ەسەپقور ساتىبالدى، ولاردىڭ كۇشىن وسىنداي «وكپە» تاستاۋمەن كەيدە ارزان، كەيدە تەگىن پايدالاناتىن ەدى.
بوشىباي سول قازاقتاردىڭ كۇلدىرگىسى ەكەن. كەيىنىرەكتە بالالاردان باستاپ، ەڭكەيگەن كەمپىر-شالدارعا دەيىن ونىڭ قىلجاقتاسپايتىنى جوق ەكەن. ءوزى بەيپىل-اۋىز، ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى-بوقتاۋ... جانە «ەركەك» دەمەي، «ايەل» دەمەي «كارى» دەمەي، «جاس» دەمەي، كەز كەلگەنىن سىباي بەرەدى ەكەن. ونىسىن كەك كورەر جان جوق سياقتى. ءبارى دە اشۋلانۋ ورنىنا كۇلەدى، تىيۋ ورنىنا شاپتاپ، ويىندارىن ۇدەتە تۇسەدى. بوشىبايدىڭ قىلجاقسىز كەڭەستەرى دە كوپ ەكەن. ءبارى دە قىزعىلىقتى، ءبارى دە كۇلكىلى...
وسىنداي جاعدايىن كورگەن شوقان، بوشىبايدى قاباننان شىعا اينالدىرىپ ەدى، ول ىرقىنا كونە كەتتى. كەڭەسىپ كورسە، بوشىبايدىڭ اڭگىمەلەرىندە، اسىرەسە ەرتەگىلەرىندە ءتۇپ جوق جانە ءبارى دە ولەردەي قىزىق. ول ناسىبايشى ەكەن. قوشقاردىڭ قورجىن تەرىسىنەن يلەپ جاساعان، اۋزى بۇرمەلى شونتەگىنە ناسىبايدى مول ۇگىپ سالادى ەكەن دە، كەڭەس كەزىندە ءالسىن ء-السىن اتىپ، كويىتە بەرەدى ەكەن. استىڭعى ەرنىنە مول عىپ سالاتىن ناسىبايى، سىلەكەيى مەن اعىپ تاۋسىلادى ەكەن، ساۋساعىمەن الىپ تاستامايدى ەكەن، سوندىقتان دا ۇيىسىپ جۇرەتىن ساقالى ساۋىستان ارىلمايدى ەكەن. ناسىبايدان با، الدە زاقىمى بار ما، بوشىبايدىڭ جايالىقتاي ۇلكەن اۋزىندا دۇرديگەن قالىڭ ەرىندەرىنىڭ كوگىلدىر ءتۇستى تەرىلەرى ۇنەمى ءتىلىم-تىلىم بوپ جارىلىپ جۇرەدى ەكەن.
شوقانعا اۋەلگى ايتقان كەڭەستەرىن كەلتە قايىرىپ وتىرعان بوشىباي، ءبىرازدان كەيىن «قىران — قاراقشى» نەمەسە «جالعىز كوزدى جالماۋىز» سياقتى ۇزاق ەرتەگىلەرگە ءتۇسىپ كەتتى. قاباننان شىعا، قۇتىرلاعاندى (ورىسشا — ەكاتەرينوۆكا)، كۋقالانى (ورىسشا — وستروۆكا) باسا، كاپيتانعا تارتاتىن جول اسا داڭعىل ەدى جانە سول ءبىر تۇستا جاڭبىر بولماي قۇرعاق تۇرعان. سونى بويلاي تالاي جۇرگەن اتتار، داعدىلى بۇلاڭ-قۇيرىعىنا سالىپ، جولدان جازباي ايداۋسىز جورتادى دا وتىرادى. كوزى باقىرايا، اۋزىن اشا، يەگىن ەكى الاقانىمەن بىردەي تىرەپ وتىرعان شوقان، اڭگىمە وقيعاسىنىڭ سىرىنا قاراي كەيدە كۇلەدى، كەيدە، كەيبىر ايانىشتى تۇستاردا ۇرەيى ۇشىپ، ءبىر ساتتەردە كوزىنە جاس تا كەپ قالادى....
مىنە، اڭگىمەنىڭ وسىنشا قىزىقتىعىنان «ارالارىنىڭ الشاقتىعى قىرىق شاقىرىم» دەيتىن كۋقالاعا قالاي جەتكەنىن ولار بىلمەي دە قالدى.
بۇل دا ەكى ۇلكەن كولدىڭ اراسىنداعى ەنى تار دوڭەسكە سالىنعان ستانيسا ەدى. بىرەۋلەر ونى «بالان مەن قىزىلجاردىڭ، ارالىعىنداعى ستانيڭالاردىڭ بارىنەن بۇرىن وسى ورناپتى» دەيدى.
كۋقالانىڭ اتامانى — اندرەي بەكەتوۆ، شىڭعىستىڭ كەنەسارىنى ارقادان بىرگە قۋىسقان جورىقتاس جولداسى ەدى. جانە ەكەۋى دوس تا. كەنەسارى تۇركىستان جاققا اۋىپ كەتكەننەن كەيىن، شىڭعىس قۇسمۇرىن دۋانىنا اعا سۇلتان بولعاندا، بەكەتوۆ تۋعان جەرى — قۋقالاعا كەپ، اتامانى سايلانعان. قۇسمۇرىننان ومبىعا بارعان بىرەر ساپارىندا شىڭعىس بەكەتوۆكە ادەيى سوعىپ، اۋناپ-قۋناپ كەتكەن. سونداي دوسىنا بۇل ساپارىندا دا سوقپاق نيەتىن قاباننان اتتاناردا بوشىبايعا ەسكەرتىپ قويعان.
قاباننان شىعا قالعىعان شىڭعىس قۋقالاعا جەتكەنشە قالعىدى. قالانىڭ باتىس شەتىنە جاقىن جەردە، سيرەك قايىڭدارى مەيلىنشە جۋانداپ وسكەن شوق اعاش بولۋشى ەدى. ىشىندە، سول ماڭايداعى كوشەبە رۋىنان شىققان اتاقتى باي — ىرساي اۋىلىنىڭ زيراتى بار. ىرساي روسسيانى جاقتايتىن ادام بولعان. ابىلاي حان تۇقىمىنان روسسياعا قارسىلاردىڭ ءبىرى — ءابايدىلدانى كازاك-ورىستار وسى جاقتان قۋعاندا، ىرساي باسشىلىق ەتكەن ەكەن دەيدى. سوندىقتان ەل، پاتشا ۇكىمەتىنەن حورۋنجيي ءچينىن العان. وستروۆكانىڭ «كۋقالا» اتالاتىن سەبەبى، ونىڭ كازاك-ورىستارى وسى اراعا كەلىپ ىرگە تەپكەندە، «مال باسپاسىن» دەپ، ىرساي اۋىلىنىڭ زيراتىن تەرەڭ عىپ اينالا ورناتقان، «ءبىر قابىردان تۇندە شىراق جانادى» دەپ، شارباقپەن قورشاتىپ قويعانى سول ىرسايدىڭ اتاسى — جولاماننىڭ زيراتى ەكەن دەيدى. «وسىنىڭ ءبارى-ىرسايدىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن جاسالعان» دەپ، قازاقتار ستانيسانىڭ اتىن «كۋقالا» قويعان...
قالعىعان شىڭعىستى بوشىباي ىرساي اۋىلىنىڭ زيراتىنا جاقىنداي بەرە وياتتى. جولدا زيرات كەزدەسسە، اتىن توقتاتىپ، جەرگە ءتۇسىپ، «ارۋاقتارعا» دۇعا وقۋ شىڭعىستىڭ ەجەلگى ادەتى ەدى. بۇل جولى دا ءسويتىپ، دۇعاسىن وقىپ بولعاننان كەيىن:
— اندرەي بەكەتوۆتىڭ ءۇيىن بىلەتىن بە ەدىڭ؟ — دەدى ول بوشىبايعا.
— بىلەم.
— ەندەشە، تارت سوعان.
ولار تاقتاي شاتىرى دا، ءون بويى دا كوپ جىل جاساپ قوڭىرلانعان ۇلكەن اعاش ءۇيدىڭ الدىنا كەلسە، اشىق قاقپانىڭ سىرتقى بوساعاسىندا جاتقان جۋان كەلتە بورەنەنىڭ ۇستىندە، ياساۋلدىڭ جازعى كيىمىندە، قابا ساقالى مەن قالىق دۋدار شاشى بۋرىلدانعان ورىس، ءتۇتىنىن بۇرقىراتا ترۋبكا تارتىپ بورەنەنىڭ ۇستىندە وتىر ەكەن. ول تايانىپ كەلگەن جولاۋشىلارعا ءمان بەرگەندەي، ودىرايا قاراي قالدى دا، الدەكىمىن تانىعانداي كەسكىنمەن، ورنىنان تۇرىپ، باستارى تەجەلگەن اتتارعا بەتتەدى. تايالىپ كەلىپ؛
— حاتالاسپاسام، ءسىز شىڭعىس ۆالييەۆيچ بولارسىز؟ — دەدى. «بۇل كىم؟» دەگەندەي قاراي قالعان شىڭعىس تا ساقالدىنى شىرامىتىپ:
— نيكولاي يليچ بولماعان ەدىڭىز! — دەدى.
— ءيا، سول، پوتانين!
شىڭعىس اربادان قارعىپ ءتۇسىپ، ەكەۋى قۇشاقتاسا كەتتى...
ولار ماۋقىن باسقانشا، ءبىز وقىرماندارعا نيكولاي ءيليچتىڭ كىم ەكەنىن قىسقاشا تانىستىرىپ الايىق. روسسيانىڭ ەرتىس بويىن ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ باسىنان وتارلانۋعا كىرىسۋى ءمالىم. سوندا ى-پەتردىڭ بۇيرىعىمەن، توبىل قالاسىنان پودپولكوۆنيك بۋحگولس باسقارىپ اتتانعان ورىس ۆويەۆودتارىنان ەرتىس بويىنا ورىستىڭ ءبىرىنشى قالاسى بولىپ تۇسكەن يامىشيەۆاعا اركاديي پوتانين اتامان بولىپ قالعان. بۇل، 1715 جىلى. از جىلدان كەيىن، ەرتىس بويىنا ومبى مەن سەمەي قالالارى ىرگە تەۋىپ مولايعانشا، يامىشيەۆا-شىعىس جاقتان-قىتايلاردىڭ، وڭتۇستىك جاقتان — ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ، باتىستان -روسسيانىڭ ساۋداگەرلەرى قىسى-جازى اعىلىپ، ساۋدا قاتىناسىن جاساپ جاتاتىن جەرلەرى بولعان. سونىڭ ءبارىن اركاديي پوتانين باسقارعان.
اششىلىوزەك بويىنا كازاك-ورىستار 18-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ورنايدى. سول كەزدە قىزىلجار مەن التىنتوبە (ترويسك) اراسىنا ءبىرىنشى بولىپ ىرگە تەپكەن — ءبىز جوعارىدا اتاعان كۋقالا ەكەن. وسى قالاعا ءبىرىنشى بولىپ مەكەن سالعان ادام، اركادييدىڭ بالاسى — يليا ەكەن. ول — شىڭعىسقا كۋقالادا كەزىگىپ تۇرعان نيكولايدىڭ اكەسى.
يليا نيكولايدى 1813 جىلى كازاك-ورىس بالالارىنان وفيسەرلەر دايارلاۋ ماقساتىمەن ومبىدا اشىلعان ۋچيليششەگە وقۋعا بەرەدى، نيكولاي ول وقۋدى 1816 جىلى جيىرما جاسىندا كورنەت چينىمەن بىتىرەدى. سودان كەيىن ءبىراز جىل ۋچيليششەنىڭ وزىندە، ىشكى ءتارتىپتى ساقتايتىن ۋريادنيك قىزمەتىن اتقارادى. وسى كەزدە شىڭعىس ۋچيليششەنىڭ ازيالىق بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. قازاقۋار نيكولاي شىڭعىستىڭ شەشەسى ايعانىممەن دە تانىسىپ، ارالاس-قۇرالاس بولىپ كەتەدى. شىڭعىس وقۋىن بىتىرگەنشە سول ۇيمەن تىعىز بايلانىستى بولادى.
نيكولاي يليچ پىسىق تا، زيرەك تە، سوعىستىڭ سول كەزدەگى ايلا-ادىسىنە بىلگىر دە ادام ەكەن، سوندىقتان قوقان حاندىعىنىڭ 1829 جىلى پەتەربۋرگكە كەلىپ، پاتشاعا جولىعىپ، سىيلار الىپ ومبىعا كەلگەن وكىلىن قوقانعا دەيىن جەتكىزىپ سالعان كازاك-ورىس جۇزدىگىن باسقارادى. وسى ساپارىندا ول، قوقان حاندىعىن روسسياعا قالاي باعىندىرۋدىڭ العاشقى جوسپارىن جاساپ قايتادى. كەيىن، ارقاداعى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسىن باسقان وتريادپەن، نيكولاي سوزاق قالاسى ارقىلى شىمكەنتكە دەيىن بارىپ، بۇل جولى تۇركىستان مەن تاشكەنتتى روسسياعا باعىندىرۋدىڭ جوسپارىن جاسايدى. سول جورىقتان قايتقاننان كەيىن وتستاۆكاعا شىعادى دا، تۋىستارى تۇراتىن يامىشيەۆاعا ورالادى. بايان اۋلا ستانيساسىنا كەلىپ، ارتيللەريا كاپيتانى — ءتۋرنيننىڭ ۆارۆارا فيليپپوۆنا ەسىمدى قىزىنا ۇيلەنەدى. سودان كەيىن يامىشيەۆادا جىل عانا تۇرىپ، بايان اۋلا دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى، شىڭعىستىڭ بالدىزى — شورماننىڭ مۇساسىنا ءتىلماش بوپ قىزمەتكە كىرەدى. تاعى ءبىراز جىلدان كەيىن كاپيتانعا اۋىسادى دا، ءبىر جاعىنان سونداعى اسكەري بولىمشەنىڭ شتاتتان تىسقارى اتامانى بولىپ، ەكىنشى جاقتان، ساياحات ساپارلارىن سيپاتتايتىن ەڭبەكتەر جازۋعا كىرىسەدى. ءچينى — پودپولكوۆنيك.
ول ۆارۆارادان جەتى-سەگىز بالا كورەدى. ۇلكەن ۇلى — گريگوريي يامىشيەۆادا، ودان كەيىنگى ەكى-ۇش بالاسى — باياندا، كەيىنگىلەرى — كاپيتاندا تۋادى.
وزىنەن باستاپ، سەمياسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرى قازاقتارمەن ارالاس وسكەندىكتەن، ءبارى دە قازاق تىلىنە مەيلىنشە جەتىك. گريگوريي كەيىن، قارتايعان شاعىندا جازعان ءومىربايانىندا: «جالپى يامىشيەۆانىڭ تۇرعىندارى، ولاردىڭ ىشىندە-بىزدىڭ سەميا ورىس جانە قازاق تىلىندە قاتار سويلەيتىن ەدى، كازاك-ورىستىڭ قىز، بوزبالالارى ۇيدە دە، كوشەدە دە ورىس اندەرىمەن قاتار قازاق اندەرىن ايتۋشى ەدى، قازاق عۇرپىن ورىس عۇرپىمەن بىردەي قولدانۋشى ەدى» دەيدى.
مىنە، سونداي سەميا نيكولاي يليچ شىڭعىسپەن كەزدەسكەندە، كاپيتاننان كۋقالاداعى تۋىستارىنا كەلىپ قوناقتاپ جاتىر ەدى.
شىڭعىس پەن نيكولاي قۇشاقتارىن جازا بەرگەندە، قاقپا ىشىنەن كادەت كورپۋسى شاكىرتتەرىنىڭ جازعى فورماسىنداعى گريگوريي شىعا كەلدى. جات جولاۋشىلارعا تاڭىرقاي قاراپ توقتاي قالعان ونى:
— ۇلكەن ۇلىم. قازاقشا اتى — كۇركەرەي، ورىسشا اتى — گريگوريي، — دەپ تانىستىردى نيكولاي شىڭعىسقا.
— «قازاقشا ات دەگەنى نەسى؟» دەگەندەي قاراعان شىڭعىسقا:
— «اقسارى كەرەي، قۇرسارى كەرەي» دەگەندەر بار ەمەس پە، قازاقتا؟ — دەدى نيكولاي كۇلىمسىرەي قاراپ.
— بار.
— «كۇر» دەگەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىن. ءبىراق «قازاق بىلمەي قويمايتىن شىعار، ونداي اتتى» دەپ، مەن «كۇرسارى كەرەيگە ۇقساس بولسىن» دەپ، «كۇركەرەي» قويدىم، ەگەر ونى اتاۋ قيىن بولسا، «كەرەي» دەي بەر، — دەدى.
شىڭعىس نيكولايدىڭ قازاقشا جاقسى بىلەتىندىگىنە ريزا بولعانداي كۇلدى.
— اكەڭە سالەم بەر! — دەدى نيكولاي بالاسىنا، شىڭعىستى نۇسقاپ. بالا تايسالماستان تازا قازاقشا:
— اسسالاۋ ماعالايكۇم! — دەپ، قولىن ۇسىندى. بۇنىسىنا ءتىپتى ريزا بولىپ كەتكەن شىڭعىس:
— ۋاعالايكۇم-اسسالام! — دەپ قولىن الدى دا، — وركەنىڭ ءوسسىن، باقىتتى بول! — دەپ ارقاعا قاقتى.
قىزعانشاق شوقان، ورىستىڭ «تورەشە» كيىنىپ تىلتيا قالعان بالاسىن ۇناتپادى. ونىڭ تاڭدانعانى: اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ قازاق تىلىنە سۋدايلىعى. ونىڭ وتكىر كوزى اكە مەن بالانىڭ بىرىنە-بىرى اينا-قاتەسىز ۇقسايتىنىن دا تەز شالدى: اكەسى شارعالاۋ بويلى، بالاسىنىن، دا دەنەسى سونداي بولاتىن سىيقى بار؛ اكەسى قوڭىرلاۋ ءوڭدى، بالاسى دا سونداي؛ اكەسىنىڭ ساقال-شاشى قارا سارعىلت، بالاسىنىن، شاشى دا سونداي، باسىن دۋدارلانعان قالىڭ شاش جاۋىپ تۇرعانمەن، «تاقيا سىيماس شەكەلىم» دەگەندەي، اكەسىنىڭ شەكەسى جالپاق، ەكەن، ماڭداي جاعىنا كەكىل عانا قويعان بالاسىنىڭ دا شەكەسى سونداي، بەتىنىڭ كوزىنىڭ استى مەن مۇرنىنىڭ ۇستىنەن باسقا جەرىن قالىڭ قابا ساقال-مۇرت جاپقان اكەسىنىڭ بەت سۇيەگى شىعىڭقىلاۋ، قالماق كەسكىندىلەۋ ەكەن، بالاسىنىڭ بەتى دە سونداي، اكەسىنىڭ كىشىرەك مۇرنى تاڭقىلاۋ، بالاسى دا سونداي، اكەسىنىڭ كوزدەرى شۇڭىرەكتەۋ، كىشىلەۋ، بالاسى دا سونداي.
بىرىنە-بىرى اينىماي تارتقان اكە مەن بالاعا قاراي قالعان شوقاندى، شىڭعىس نيكولايعا:
— بالام. وقۋعا اكەلە جاتىرمىن، — دەپ تانىستىردى دا. — ءتۇس، قاناشجان، سەن دە سالەم بەر، بۇل كىسىگە! — دەپ نيكولايدى نۇسقادى.
قازاقتىڭ ورىسقا مۇسىلمانشا سالەم بەرۋىن بۇعان دەيىن كورمەۋدەن بە، الدە قيراقىلىعى ۇستاي قالدى ما، شوقان بەتىن تەرىس بۇردى دا، اربادان تۇسپەدى. ول قىلىعىن ۇناتپاعان شىڭعىس، «نيكولايدىڭ كوڭىلىنە كەلمەسىن» دەگەندەي:
— ورىس اراسىنا ۇيرەنگەن جوق ەدى، ءارى ەركەلەۋ، — دەدى.
— وقاسى جوق، — دەدى نيكولاي. — ال، قالاي بولادى بۇل، شىڭعىس ۆالييەۆيچ؟ مەنىڭ ءۇيىم — كاپيتاندا. مۇندا تۋىستارىم تۇرادى. سولارعا قاتىنىممەن، بالالارىممەن قوناققا كەلىپ جاتىرمىن. مەنىمەن بىرگە قوناقتايسىڭ با، الدە كاپيتانعا بارامىز با؟
مول ەت قالا تۇرا، «بۇل اكەڭ — ءۋالىنىڭ سىباعاسى» دەپ قۇلىن سويعىزدى. ءۇشىنشى كۇنى «شەشەڭ-ايعانىم بايبىشەنىڭ سىباعاسى» دەپ تۋ قوي سويعىزدى. ءتورتىنشى كۇنى دە قوي سويماق ەدى، «قانىن ىشەمىز بە ونىڭ. وسى ۇيدەگى ءولى ەت جەتەدى» دەپ شىڭعىس ۇلىقسات ەتپەدى. بەسىنشى-اتتانار كۇنى «ءوز سىباعاڭ، جانە بالاڭنىڭ سىباعاسى» دەپ ەكى مارقانى قاتار سويعىزدى. سوندا، سونشاما ەتتى شىڭعىستىڭ وزىنە عانا جەگىزە بەرگەن جوق. ماڭايداعى كوشەبە رۋىنىڭ شىڭعىسقا زىيتتىعى بارىن ەستىگەن ول، ءوزىنىڭ دە، شىڭعىستىڭ دا بەدەلىن كوتەرە ءتۇسۋ ءۇشىن، سول رۋدىڭ بايلارى مەن بيلەرىن قاساقانا شاقىرىپ، تاباقتاس ەتتى. ولاردىڭ كەلمەسكە شاراسى جوق پوتانيننىڭ بۇل ستانيسادا بەدەلدى ادام ەكەنىن بىلەدى، وشىگە قالسا، ازۋلى دا ادام جانە ولاردى شاقىرۋدىڭ زالالى دا جوق، اسكەر تۇرعان ستانيسادا شىڭعىسقا قارسى قىلىق كورسەتە المايدى... قوناققا امالسىز كەلگەن كوشەبەلەر، سىپايىلىق قىپ شىڭعىستى قوناققا شاقىرعان بولىپ ەدى:
— كۇتىپ جىبەرۋگە كۇشىم جەتەدى، — دەپ پوتانين جىبەرمەدى. بارعىسى كەلە قويماعان شىڭعىس «پوتانين بىلەدىنى» سىلتاۋ ەتتى.
نيكولاي اڭگىمەلەرىن جۇرت كوزىنشە دە ايتادى، وڭاشادا شىڭعىسقا دا ايتادى، قانداي جاعدايدا ايتسا دا شوقان قاراما-قارسى جۇرەسىنەن وتىرىپ الادى دا، زەيىن قويا بار ىنتى-شىنتىمەن، كوزدەرىن ايىرماستان تىڭدايدى دا وتىرادى. تۇندە دە ءسويتىپ، قالجىراپ بارىپ قالعيدى.
— مىناۋ بالاڭ با، شىڭعىس ۆاسيلييەۆيچ، — دەپ قويادى نيكولاي پوتانين سونداي شاقتاردا، — ءتىرى بولسا، بۇل بالاڭ ناعىز ساياحاتشىنىڭ ءوزى بولادى.
پوتانيننىڭ ۇيىندە جاتقاندا، شىڭعىستىڭ، قورىققانى، «بالاسى ونىڭ بالاسىمەن شەكىسىپ قاپ، تاعى دا شىرق بۇزا ما» دەگەندىك ەدى. شوقان گريگورييگە العاش وسقىرىنا قاراعانمەن، ارتى ولاي بولمادى. مۇمكىن، ءور كەۋدە بالاعا جانى ءوش شوقان، العاشقى وسقىرىنعان قالپىمەن كەتە بارار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر جاناسۋدى مومىن، جاتىق مىنەزدى گريگورييدىڭ ءوزى باستاماسا. ول شوقانمەن تۇيدەي قۇرداس ەكەن. كىشكەنە كۇنىنەن قازاق بالالارىمەن ارالاس وسكەن ول شوقاننىڭ دا قىبىن تاۋىپ وزىنە تەز ءۇيىر عىپ الدى. «گريگوريي» دەۋگە ءتىلى كەلە قويماي، «كۇركەرەي» دەۋدى دە قيىنسىنىپ، اتىن «كەرەي» قويىپ الدى دا، ودان جۇبىن جازباي، كەڭەسكە الدانباعان ساعاتتارىنىڭ ءبارىن بىرگە وتكىزدى. اسىقتى دا بىرگە وينادى، اتقا دا بىرگە ءمىندى، ستانيسا ىرگەسىندەگى شالقار كولگە دە بىرگە شومىلدى، استى دا بىرگە ءىشتى، «بالالار بولمەسىندەگى» جالپاق اعاش كروۆاتقا دا قۇشاقتاسىپ بىرگە ۇيىقتادى.
شوقان بۇنىڭ ءبارىن ادەيى، بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن ىستەپ ءجۇر. سۇراپ بىلۋىنشە، العاش كاپيتاننىڭ باستاۋىش شكولاسىن بىتىرگەن كەرەي، 1845 جىلدىڭ كۇزىندە ۋچيليششەدەن كادەت كورپۋسىنا اينالعان وقۋعا اۋىسقان ەكەن دە، 46 جىلدىڭ باسىنان وقىپ، بيىل كوكتەمدە كورپۋستىڭ ءبىر كۋرسىن تاۋىسىپ، ۇيىنە جازعى دەمالىستا كەلگەن ەكەن، ومبىعا جۋىق ارادا جۇرمەك. ونىڭ ەستۋىنشە شوقان دا سول وقۋعا تۇسكەلى بارا جاتىر. سوندىقتان ەلەۋسىز تۇردە شكولا جايىن سۇراستىرىپ الماق.
شوقاننىڭ اكەسى سول ماقساتپەن اكەلە جاتۋىن ەستىگەن گريگوريي، قىزىقتىرۋ ءۇشىن، شكولا تىرشىلىگىن كوتەرمەلەي سويلەدى. شوقان ساباق جايلارىن دا سۇراستىردى. ۋچيليششە كەزىندە بۇل شكولادا تاتار ءتىلىنىڭ ساباعى بولعان ەكەن، كادەت كورپۋسىنا اينالعاننان كەيىن، ساباق تۇگەلىمەن ورىس تىلىندە جۇرەتىن بولعان.
— سوندا، مەن ول ساباقتاردى قالاي ۇلگەرەم؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— تۇك قيىندىعى بولمايدى، — دەپ جاۋاپ بەرەدى گريگوريي، — سىبىردە تۇراتىن مونعول جانە تۇرىك تىلدەس حالىقتاردان دا تالاي بالالار وقيدى، ولار ورىستىڭ ءتىلىن ءبىر قىستا ءبىلىپ شىعادى.
گريگوريي شوقانعا ورىس ءتىلىنىڭ الىپپەسىن كورسەتىپ، ارىپتەرمەن تانىستىرا باستايدى.
وتكەن قىستىڭ وقۋىندا، گريگوريي تاتار ءتىلىنىڭ ساباعىنا ۇزدىكسىز قاتىناسقان ەدى، سوندا ارابشا ارىپتەردىڭ ءبارىن دە ءبىلىپ، تاتارشا جازۋعا دا، وقۋعا دا توسەلىپ قالعان. ونىڭ سونداعى «تاتارشا» دەگەنى-قازاقشا بولىپ شىعادى، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ول، تاتار سوزدەرىن قازاقشىلاپ وقيدى.
گريگوريي ۇيىنە تاتار ءتىلىنىڭ دە الىپپەسىن الا كەلگەن ەدى. شوقاننىڭ مۇسىلمانشا حات تانۋىن ەستىپ، تاتار كىتاپتارىن كورسەتسە، ساۋلاتىپ وقي جونەلدى. ساۋاتى سونداي شوقان گريگورييدىڭ جاردەمىمەن، ورىس ارىپتەرى مەن اراب ارىپتەرىن سالىستىرىپ، كاپيتاندا جاتقان تورت-بەس كۇندە، ورىس ارىپتەرىن دە ءبىلىپ الدى. ەندىگى قاجەتى-ورىسشا سوزدەردى قۇراستىرۋ. ودان كاپيتاندا بىلگەنى، يا — مەن، تى — سەن، ون-ول، سۋ-ۆودا، نان-حلەب، مەن جەيمىن-يا كۋشايۋ، سەن جەيسىڭ-تى كۋشاەش، ول جەيدى-ون كۋشاەت...» دەگەن سياقتى ازعانتاي عانا سوزدەر...
بالالارىنىڭ بۇلايشا ۇيىرسەكتەنۋىنە ەكى اكە دە قۋاندى. شىڭعىستىڭ قۋانىشى، -بالاسىنا بىرگە وقيتىن، قازاق ءتىلىن بىلەتىن، مىنەزى، قىلىعى جاقسى ورىس بالاسىنىڭ تابىلۋى نيكولايدىڭ قۋانىشى-سول شكولادا وقۋعا قازاق بالالارىنان ءبىرىنشى بولىپ شوقاننىڭ بارا جاتۋى.
مونارحيالىق ۇعىمداعى ادام بولعانىمەن، قازاقتارمەن كوپ ارالاسقان، ولاردىڭ اراسىنان كوپتەگەن دوستار تاپقان، قازاق ەلىنىڭ تاريحىنان، ەتنوگرافياسىنان، مادەنيەتىنەن حابارى بار، ونى «اق كوڭىل، ادال حالىق» دەپ تۇسىنەتىن، سوندىقتان جاقسى كورەتىن نيكولايدىڭ قازاق حالقىن ورىس مادەنيەتىنە بايلانىستىرۋ، ءسويتىپ ازاماتتىق وركەندەۋىنە جول اشۋ، ول ءۇشىن قازاق بالالارىن ورىس وقۋىنا تارتۋ، ۇلكەن ارماندارىنىڭ ءبىرى ەدى. سول ماقساتپەن، وزىمەن دوستاسقان تالاي قازاققا «بالاندى ورىس وقۋىنا بەر» دەگەن ۇسىنىس ايتقان، ءبىراق بىرەۋىنە دە ءتىلىن الدىرا الماعان، مىنە، ەندى، كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلعانداي شىڭعىس بالاسىن ورىس وقۋىنا اكەلە جاتىر!..
شوقان مەن شىڭعىستى قىزىلجارعا نيكولاي ءيليچتىڭ ءوزى اپارىپ سالدى. ولارعا گريگوريي دە ەردى. قىزىلجار مەن كاپيتاننىڭ ەكى اراسى، مىقتى پار اتپەن ەرتە شىعىپ كەشكە جەتەتىن جەر ەدى.
— قىزىلجاردا كوڭىلدەس بايىم بار ەدى، — دەدى ول جولعا شىعا نيكولايعا، — مەن، تەگى، سونىڭ ۇيىنە تۇسەرمىن.
لينيامەن جۇرگەن پار اتتى جولاۋشىلار جورتا بەرسىن، ءبىز وقىرمان كوپشىلىككە، شىڭعىسپەن كوڭىلدەس بايدى تانىستىرا تۇرايىق.
ابىلاي حاننىڭ ايەلدەرى دە، بالالارى دا كوپ بولعانىن بىلەمىز. كوپ ايەلدىڭ بىرەۋى قاشقارلىق ۇيعىرلاردىڭ بەگىلەر-بەگى سىيعا جىبەرگەن باباق سۇلۋ ەكەن. ودان تۋعان كوپ ۇلدىڭ بىرەۋى — رۇستەم دەگەن بولىپتى.
ابىلايدىڭ كوپ ۇلدارىن، ۇلى جانە ورتا جۇزدەگى قازاق رۋلارى سۇلتاندىققا سۇراپ الاتىنى ءمالىم. سوندا رۇستەمدى، بالقاش كولىنىڭ تەرىسكەي-شىعىسىنان قۇياتىن توقىراۋىن وزەنىندەگى دادان — توبىقتى سۇراپ العان ەكەن دەيدى. رۇستەم كەنەسارىنىڭ اكەسى — قاسىمعا جاقتاس بولعان، ول روسسياعا باعىنباي جانجال جاساعانداردىڭ بىرەۋى. قاسىم سول بەتىندە قوقان حاندىعىنا اۋىپ بارادى دا، ونى سەنىمسىز كورگەن حان باسىن العان.
قاسىمنىڭ بايبىشەسىنەن ەسەنگەلدى، سارجان، توقالىنان — كەنەسارى، ناۋرىزباي تۋعان. بايبىشە بالالارى دا روسسيادان قاشىپ قوقانعا بارسا، حان ولاردىڭ دا باسىن شابادى.
وسى حاباردى ەستىگەن رۇستەم اتى «وزبەكتىڭ» ءبارىن جاۋ كورىپ، ەلىنە كەلگەندەرىن ولتىرە بەرەدى.
ءبىر مەزەتتە رۇستەم ۇلىتاۋ بويىن جايلاعان باعانالى رۋىندا قوناقتايدى دا، سول ەلدىڭ اتاقتى اقىنى-جاناقتى قاسىنا ەرتىپ ءجۇرىپ، مەكەنىنە ورالاردا «الداعى جازدا قوناققا كەل» دەپ شاقىرادى.
ۋادەلى ۋاقىتتا جاناق ىزدەپ بارسا، رۇستەم توقىراۋىن بويىنداعى جىلقىلارىنىڭ اراسىندا ءجۇر ەكەن.
— سەن بارا بەر، مەن كەشىرەك بارام، — دەپ رۇستەم جاناققا اۋلىنىڭ جوباسىن سىلتەيدى.
جاناق بارسا، رۇستەمنىڭ «وردا» اتالاتىن اق ءۇيى، كوپ ءۇيلى اۋىلدىڭ تورىندە ەكەن. ۇيگە كىرسە، توراڭعى توسەكتىڭ استىنان وزبەكتىڭ جاس شامالارى التى-جەتىدەگى ەكى ۇل بالاسىنىڭ كوزدەرى جىلتىرايدى، كەسكىندەرى ۇرەيلى توسەكتىڭ باس جاعىندا، بەس بيەنىڭ ساباسىنداي، قارا قوڭىر ەندى قارتاڭ ايەل وتىر. ونىڭ ءوڭى دە سولعىن...
جاناق بۇلاردىڭ نەگە ءبۇيتۋىن بىلمەي وتىرعاندا، سىرتتان ات ءدۇبىرى ەستىلدى. كوپ كەشىكپەي رۇستەم كەلدى. بالالاردىڭ جەتىم ەكەندىگىن، قۇم اراسىنان تاۋىپ العانىن ايتا كەپ، الىستاعى اۋىلدارعا اپارىپ تاستاۋىن ءوتىندى. جاناق كوندى. رۇستەم بەرگەن تۇيەگە ەكى بالانى مىنگەستىرىپ الدى. ۇلكەنىنىڭ اتى مالتابار دا، كىشىسىنىڭ اتى قۇلتابار ەكەن.
جاناق، مالتابار مەن قۇلتاباردى قورعالجىن بويىن جايلاعان بورشى-تەمەش رۋلارىنا جەتكىزىپ تاستايدى، ءسوزى:-«بالقاشتىڭ شولىندە قاڭعىرىپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ الدىم».
قارشادايىنان ەل اقتاپ، قايىر سۇراعان ەكى بالا، نەلەر ادامدارعا جالشى بولىپ، نەلەر قورلىقتاردى كەرىپ، جاستارى ون ءتورت، ون بەستى قۋسىرعاندا، ايىرتاۋ توڭىرەگىن مەكەندەگەن قاراۋىل رۋىنداعى اتاقتى باي، بايسارىنىڭ شەبەگىنە كەزدەسەدى. ەكى ءجاسوسپىرىمدى ول قويلارىن باعۋ جۇمىسىنا سالادى.
بايسارى دا، شەبەك تە ايعانىممەن دوس-جار ەكەن. ولار جاز — ءبىر، كۇز — ءبىر، قىس — ءبىر ۇيىنە قوناققا شاقىرىپ سىباعاسىن جەگىزەدى ەكەن.
ءبىر ساتتە ايعانىم شەبەكتىڭ ۇيىنە كەلەدى دە، قورلىقتا جۇرگەن قوس جەتىمدى كەرەدى. جەتىم-جەسىردى ەسىركەگىش ايعانىم ەكى جەتىمگە ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ەكەۋىنىڭ دە كەسكىن-كەيىپتەرى وزبەك. قوجا تۇقىمىنان شىققان، قوجالاردىڭ ارعى ءتۇبى — وزبەكتەر دەپ تۇسىنەتىن ايعانىم، كەزدەسكەن وزبەكتەرگە جان تارتىپ، جاقسىلىق جاساۋعا بەيىم تۇراتىن ەدى. اتا تەگىن بىلمەيتىن، ءبىراق، وزبەك بالالارى ەكەندىگىندە شاك جوق ەكى جەتىمدى، ايعانىم «مەنىڭ قولىمدا بولسىن» دەپ، شەبەكتەن سۇراپ اكەتەدى. ولار ايعانىمنىڭ قولىندا جىگىت بولا باستايدى. مىنەز، قىلىقتارى ەكى باسقا: مالتابار پىسىق، وتكىر، جىلپوس، تازا، اقىلدى. قۇلتابار جۋاس، بولبىر، ءيىس — الماس.
ءبىر ساتتە قىزىلجاردان كوكشەتاۋ ەلىنە كەلىپ جۇرەتىن، ايعانىمنىڭ، جىل تاۋلىگىنە جەتەر قانت-شايىن تەگىن بەرىپ كەتەتىن تاتار ساۋداگەرى، مالتاباردى قالاپ اكەتەدى دە پىركانشىگى عىپ ەل ارالاتادى.
سول كەزدە، قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ لەنين اۋدانىنداعى ءمۇسىن (ياۆلەنكو) جانە اقجار (پەتروۆكا) دەيتىن پوسەلكالارىنىڭ ارالىق تۇسىندا، ءزىلعارا، شاپان دەيتىن ەكى ءىرى باي بولعان. شوپاننىڭ قوسشىعۇلىندا بەس مىڭداي جىلقى، ون مىڭداي قوي بولعان دەسەدى. مەيلىنشە ءدىندار بولعان، مەكەگە الدەنەشە رەت حاجىلىققا بارعان، كوپ جەرگە مەشىت سالدىرعان، ەسكىشىل قوسشىعۇل، «ورىس اقشاسىندا كىرەشتىڭ تاڭباسى بار، ونى يەمدەنگەن ادام شوقىنعانمەن بىردەي» دەپ، مالدارىن دا، ولاردىڭ ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك، قىل-قىبىرلارىن دا اقشاعا ساتپايدى ەكەن.
قىزىلجارعا ورنىققان مالتابار، قىزمەتىن اتقارعان ساۋداگەرىنىڭ جۇمساۋىمەن، قازاق اراسىنا شىعادى دا، تورانعۇل اتالاتىن شالقار كەلدى جايلايتىن قوسشىعۇل اۋلىنا كەزدەسەدى. بۇل كۇزگى كۇزەمنىڭ ۋاقىتى ەكەن. مىڭداعان قويلاردان قىرقىلعان مايا-مايا ءجۇندى قوسشىعۇل ءۇيى اس قايناتاتىن جەر وشاققا وتىن عىپ جاعادى ەكەن. مالتابار سونى كورەدى دە، ءبىر جاشىك قانت پەن شايدى تەگىن بەرىپ، ءبىر مايا ءجۇندى تەگىن الادى.
وسى «ايىرباستى» مالتابار جىل سايىن ۇدەتىپ، قوسشىعۇلدىڭ مايالاعان جۇندەرىمەن، شەمەلەگەن قىل-قىبىرىن تۇگەلىمەن تۇيەلەرگە تەڭدەپ اكەتىپ جۇرەدى...
سولايشا بايىعان مالتابار، ءبىرازدان كەيىن ءىرى ساۋداگەرگە اينالىپ، شىعىستا الماتى، قاپال جاعىنان مىڭداعان قازاقى ارزان قويلاردى قىزىلجارعا اكەتەدى دە، وندا زاۆود اشىپ، جاز قويدىڭ مايلارىن شىجعىرتىپ، ەتىنەن كونسەرۆا جاساتىپ، ىشكى روسسياعا جۇزدەگەن ىلاۋمەن جونەلتەدى، قىس ايلارىندا، سول قويلاردىڭ جازداي مۇزداققا قاتىرعان تەرىلەرىن يلەتىپ، جارمەڭكەلەرگە ىلاۋ-ىلاۋ توندار جونەلتەدى. سونىمەن ول از جىلدا قىزىلجار تۇگىل سىبىردەگى اتاقتى ميلليونەرلەردىڭ بىرەۋى بولادى.
شىڭعىستى بالا كۇنىندە ومبىداعى وقۋعا اپارا جاتقان ايعانىم، قىزىلجارداعى مالتابارعا پىركانشىك كەزىندە سوققان ەدى. ول كەزدە مالتابار «كرەستوۆوي» اتالاتىن ءتورت بولمەلى قاراعاي ءۇي عانا بار. اۋىلمەن سالىستىرعاندا، ايعانىمعا سونىڭ ءوزى «ءمۇسىر -شارىندەي» كورىنىپ، «اپىراۋ، از جىلدا مۇنشاما قالاي تۇزەلگەن!» دەپ قايران قالعان. كەيىن مالتاباردىڭ ودان دا كەرەمەت بولىپ، پەرۆىي-گيلدى ساۋداگەر اتاعىنا يە بولعانىن، شىڭعىس جىگىت شاعىندا ەستىگەن. قىزىلجارعا بىرەر سوققاندا، جاڭادان سالىنعان جۇرتتارىن كورگەن. ءبىر ورامدى تۇتاس قاۋسىرعان بۇل ورامنىڭ ءبىر قابىرعاسىندا، «اقتاس» اتالاتىن، تەرەزەلەرى كەڭ، بيىك، اۋماعى ۇلكەن ءۇي، ەكىنشى قابىرعاسىندا، ءتۇسى سونداي، ءبىر-اق ەتاجدى ءبىر عانا دۇكەن، تاعى ءبىر قابىرعاسىندا ەكى مۇنارالى ۇلكەن مەشىت، ءتورتىنشى قابىرعاسىندا قىزىل كىرپىشتەن قالانعان مەدىرەسە تۇرعان. سونشا بايلىق پەن سالتاناتتى، «كەشە ەسىگىندە ءجۇردى» دەگەن مالتابارعا شىڭعىس قيماي، ۇيىنە بارىپ جولىعۋدى حان باسىنا كەمشىلىك كورىپ، قاقپاسىنان باس سۇقپاي كەتكەن...
ەندى، شوقاندى وقۋعا اكەلە جاتقان مىنا ساپارىندا، كەكىرەيگەن باسىن امالسىز يمەك. ولاي ەتتىرەتىن نارسە — اقشا. ەنەسىنەن تۋىپ ەس بىلگەننەن بەرى، شىڭعىسقا اقشانىڭ زارى ءدال وسى ساپارىنداي ەتكەن ەمەس. اقشاسىزدىعىن، ەڭ الدىمەن تۋعان ۇلى — شوقان بەتىنە باسىپ، جامشىك جولىنداعى كىدىرگەن جەرلەردىڭ بارىندە كوزگە شۇقىدى، بالا ورىس سەلولارىندا بىردەمەلەرگە قىزىعىپ الايىن دەسە، ءبارى دە ساتۋلى، وعان تولەر اقشا جوق!.. اقشانىڭ زارى سونشا وتكەن شىڭعىس، ەرتەڭ، ومبىعا بارعاندا ءتىپتى زارىعارىن ەسكە اپ، رەتى كەلسە، مالتاباردان اقشا الا كەتپەك...
دەس بەرگەندە، مالتابار شىڭعىستى وتە جاقسى قابىلدادى. شىڭعىس كەپ اتىنىڭ باسىن قاقپاسىنىڭ الدىنا تىرەگەندە، استىڭعى بولمەلەردىڭ بىرىندە تۇسكى شايىن ءىشىپ وتىرعان ول، «كىم ەكەن، ءبىلىپ كەلشى!» دەپ ءبىر جىگىتىن جۇمسادى دا «شىڭعىس حان ەكەن» دەگەن حاباردى العاننان كەيىن، تەرلەپ-تەپشىپ، جالان، اياق، جالاڭ باس وتىرعان قالپىمەن، اياعىنا رەزەڭكە گالوشىن ىلە ساپ تىسقا جۇگىرىپ شىقتى. ىلاۋعا جاقىنداي، قولدارىن كەۋدەسىنە باسا، بەلىن يە، باسىن تومەندەتە، الدەنەشە رەت قۇلدىق ۇرعان بەينە كورسەتتى.
شىڭعىس ونى انادايدان تاني كەتتى. العاشقى كورگەندە قىربىق قارا مۇرتتى عانا جىگىت ەدى. ەندى يەگىنە دوڭگەلەتىپ تاتارشا ساقال قويىپتى. بۇرىن ورتا بويلى، تالدىرماشتاۋ ەدى، ءقازىر تولىعىپ، ءتورتپاقتانىپتى.
تانىعان مالتابارعا شىڭعىس اربادان قارعىپ ءتۇسىپ امانداستى. شوقانعا ول مالتاباردىڭ تاريحىن قىسقاشا ايتىپ بەرگەن ەدى دە، اقشا سۇراۋ نيەتىن سەزدىرمەگەن ەدى. وركەۋدە شوقان مالتابارعا دا كەكىرلىك كورسەتىپ، اكەسى تانىستىرعانشا، مالتابار يبا كورسەتكەن بەينەمەن «ءتۇسىڭىز، مىرزا!» دەگەنشە ورنىنان قوزعالعان جوق.
مالتابار شىڭعىس پەن شوقاندى ءۇيىنىڭ ۇستىڭگى ەتاجىنداعى سالتاناتتى ءبىر بولمەسىنە، وزگەلەرىن سوعان قاتار ەكىنشى بولمەسىنە ورنالاستىردى. داستارقاندى ءۇشىنشى بولمەگە جايدىردى. قالا مۇسىلماندارىنىڭ عۇرپىمەن ول، ءبىرى — قازاق، ءبىرى — تاتار، ءبىرى — وزبەك، ءۇش ايەلىنىڭ، بىرەۋىن دە شىڭعىسقا كورسەتپەي، تاماقتاردى جىگىتتەرىنە تاسىتتى، ىدىستاردى شىڭعىسقا ءوز قولىنان توسىپ، ەتتى ءوز قولىنان تۋراپ... دەگەندەي، قۇراق ۇشتى. تاتار مەن قازاق عۇرپىن ارالاستىرا قولداناتىن ونىڭ داستارقانى مەيلىنشە باي، تاعامدارىنىڭ تۇرلەرى مەيلىنشە كوپ جانە ءبارى دە ءتىلدى ۇيىرەتىن ءتاتتى ەكەن!.. مۇنداي داستارقاندى شىڭعىس باياعى وقىپ جۇرگەن كەزىندە، سەيف-ساتتاردىڭ ۇيىندە عانا كورگەن، ودان بەرى كەزدەستىرگەن ەمەس.
قانداي حان-قارا، بي-تورەنىڭ، جاقسى-جايساڭنىڭ، مىرزا، شورانىڭ ۇيلەرىندە قوناقتاي جۇرە، شوقان دا بۇنداي سالتاناتتى داستارقاندى ءبىرىنشى رەت كوردى!..
استاردىڭ اراسىندا شوقان مەن گريگوريي مالتاباردىڭ ورامىنداعى ءسان-سالتاناتتىڭ ءبارىن دە ارالاپ شىقتى، تۇرقى ۇزىن دۇكەننىڭ ءىشى ءتۇرلى ءتۇستى ساتارمان مۇلىككە تۇنىپ تۇر، ءبارى دە تاماشا!.. مەشىتتىڭ اشىق ەسىگىنەن سىعىلا، كەڭ زالعا لىق تولعان ءدىندارلار، مەحراب تۇسىندا جالعىز تۇرعان اق سالدەسىنىڭ ۇلكەندىگى قارا قازانداي، جوتاسى جۋان استاۋدىڭ، توڭكەرىلگەن ءتۇبى سياقتى جاپ-جالپاق يمامعا ۇيىپ، ەڭكەيە، توڭقايا قۇلشىلىق قىپ جاتىر. شىڭعىس پەن مالتابار دا وسى قالىڭ توپتىڭ ىشىندە بولۋعا ءتيىستى. ءبىراق ولار كوپ ادامنىڭ اراسىنا باتىپ كەتكەن، كورىنەر ەمەس.
بالالار سول قالىپتارىندا ۇزاق تۇرىپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى، — ەگەر، بوساعاعا جاقىن تۇرعان بىرەۋ سىبدىرلارىن ەسىتىپ، الايا قاراپ «كەت!» دەگەن جەكۋىن كوزدەرىمەن بىلدىرمەسە!..
رەمونتتاعى مەدىرەسەنىڭ ەسىكتەرى جابىق. ونىڭ ءىشىن بالالار تەمىر تورلى تەرەزەلەرىنەن سىعالاپ قانا قارادى. بولمەلەرى كەڭ، تەرەزەلەرى جارىق، توبەلەرى بيىك.
ول كۇن سونىمەن ءوتىپ، ەرتەڭىنە مالتابار قوناقتارىنا زاۆودىن كورسەتتى. ەسىل وزەنى ول ماڭايدا قىزىلجاردىڭ باتىس جاعىن وراي اعادى. بيىك جاردىڭ ەسىل اعاتىن ولكەسى «القاپ» اتالاتىن كەڭ ويپات. كوكتەمدە ەسىل تاسىعاندا وسى ويپاتقا سۋ تولىپ تەڭىز بوپ كەتەدى دە، سۋ تارتىلا قالىڭ شالعىن شىعىپ، شابىلعان كەزىندە جۇزدەگەن مايا تۇرادى. مالتابار وسى القاپتىڭ كولەمى كەڭ ءبىر تۇسىن، جىل سايىن قازىنادان جالعا الادى ەكەن دە، «جۇزدىك» شاپتىرادى ەكەن، ونىسى — «ءجۇز شومەلە ءشوپ» جۇزدىكتىڭ قۇنى، — ءبىر قوي. تولتىرا الماعاندارعا اقشا تولەمەيدى، كوپ ادام قارىزدار بولىپ قالادى ەكەن دە، كوپكە دەيىن وتەي الماي، جىلدان جىل بورىشقا باتۋمەن سورى قاينايدى ەكەن. شوپكە ول، قىسقا دەيىن وتپەي قالعان ساۋدا مالىن قويادى.
زاۆود سول القاپتاعى قالىڭ قارا تالدىڭ پادالى قويناۋىنا ورناعان ەكەن. مىڭداعان پۇت مايدى شىجعىراتىن، مىڭداعان تەرىلەردى يلەيتىن زاۆودتىڭ ءىشى تۇگىل، ماڭايى دا مۇرىنعا جاعىمسىز ءيىس-قوقىس ەكەن. وعان جولاۋشىلاردىڭ بالا جاقتارى تۇگىل، ەرەسەكتەرى دە شىداماي، ءوندىرىس جايلارىمەن سىرتتاي، اۋىزشا عانا تانىستى. ودان شوقاننىڭ ەسىندە قالعانى: الماتى، قاپال جاعىنان ساتىپ الاتىن قۇيرىقتى تۋ قويلاردىڭ ءار ءبىرىنىڭ باعاسى ءبىر سومنىڭ، توڭىرەگىندە، ال، قىزىلجاردا شىجعىرىپ قازىناعا وتكىزەتىن توڭ مايدىڭ ءبىر پۇتى سەكسەن تيىن، شىجعىرعانعا ءبىر تۋ قويدان پۇت جارىمداي ماي اعادى، سوندا قويدىڭ ەتى مەن تەرىسى مالتابارعا تەگىن تۇسەدى. مالتابار كۇزەپ سوياتىن قويلاردىڭ جۇنىنەن كيگىز باستىرىپ، ىشكى روسسيانىڭ قالالارىنا ىلاۋلاپ جونەلتەدى ەكەن.
— سوندا، جىلىنا قانشا ىلاۋ؟ — دەگەن سۇراۋعا:
— كوبىنە بىرەر ءجۇز، كەي جىلدارى بىرنەشە ءجۇز، — دەپ جاۋاپ بەرەدى مالتابار.
— ءتۇسىمى؟
— ءبىر كەسەك كيگىز ەكى قويدىڭ باعاسىن شىعارادى...
وسىنشا شالقىپ جاتقان داۋلەتتى ەستىگەننەن كەيىن، شىڭعىس اقشا جاعىن ەسكەرتىپ ەدى:
— بۇيىرعانى بولار، — دەدى مالتابار ىركىلمەستەن.-بۇل جولى عانا ەمەس، بۇدان كەيىن دە كەرەك بولعان اقشانى قىمسىنباي سۇراي بەرىڭىز. وسى داۋلەتكە مەنى، كەشەگى حان اجەم جەتەكتەپ كىرگىزدى.
مالتاباردىڭ ءىشى-سىرتى باسقاشا. «تۇبىندە ءبىر كەرەك-اۋ» دەگەن ادامدى اقشامەن وسىلاي شىرماپ قويۋ ونىڭ ادەتىنە اينالعان. — «اعا سۇلتاندىق قىزمەتىنەن ءتۇستى» دەگەنمەن، شىڭعىستى «تۇعىرىنان ءبىرجولا تۇسكەن» ادامعا ەسەپتەمەيدى، ءالى دە «ءتىسى مەن تىرناعى بۇتىنگە» ساناپ، پايداسى تيۋىنە ەسەك-دامەلى. شوقانعا دا وسى دامەمەن قارايدى.
مالتاباردىڭ سان-سالتاناتىمەن، بايلىعىمەن تانىسىپ جۇرگەن كۇندەرى، شوقان ونىڭ ءىنىسى — قۇلتابارمەن كەزدەسىپ قالدى. مالتابار ۇيىنەن كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەر ارىلمايدى ەكەن. سولاردىڭ «ءتاۋىر» دەگەنىن مالتابار ۇيىنە قوناقتاتادى ەكەن دە، «بىلايعى»، اتالاتىندارىن قورا ىشىندەگى سارايعا ورنالاستىرادى ەكەن. شىڭعىس كەلە ول، «وڭاشا كۇتەتىن قاسيەتتى قوناعىم بار» دەگەن سىلتاۋمەن «ءتاۋىر» دەگەندەردى دە سارايعا توعىتتى، قۇلتابارعا ول، وسى قوناقتاردىڭ نەتكەن ادام ەكەندىكتەرىن ءبىلۋ ماقساتىمەن ارالاسقاندا تانىستى. ءدۇنيادا ونداي ادام بارىن شوقان اكەسىنەن ەستىگەن. مالتابار جايىن بايانداعان ول، شوقانعا «سونىمەن، سول ءىنىسى ەلدە قالا بەرگەن. ەستۋىمشە، الدە دە ەلدە بولسا كەرەك. ءبىراق ءبىزدىڭ اۋىلدا ەمەس، بالا كۇنىندە ۇيرەنىسكەن اۋىلى — بايسارىنىڭ شوبەگىنە قايتىپ بارىپ قوڭسى بولعان. داۋلەتى بولماسا كەرەك. شوبەكتىڭ جالشى-قوڭسىلارىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك» دەگەن.
شىڭعىس شوقاندى قىزىلجارعا ەرتىپ اپارعان جىلى مالتابار قىرىق جەتىدە، قۇلتابار قىرىق بەستە ەكەن. مالتابار ەكى بەتى شيقانداي جاپ-جاس، ساقال-مۇرتتارى قاپ-قارا، ال، قۇلتابار قىرىپ جۇرەتىن باسىنىڭ قىلتان شاشتارى — اق بۋرىل، ۇيىسا قالىڭ وسكەن ساقال-مۇرتى قارا بۋرىل. ونىڭ كيىمدەرى دە وتە جوبالعى جانە كوبىنىڭ توزىعى جەتكەن ەكەن. وسىنداي حالىن كور شوقان، ءتىل تارتىپ:
— اعاڭ باي، بۇلايشا جۇدەپ ءجۇرۋىڭنىڭ ءمانى قالاي، اقساقال؟ — دەسە، قۇلتابار:
— مالدى وعان دا قۇداي بەردى. مەنى دە قۇداي كەدەي قىلدى. بارىما قاناعات، — دەپ جاۋاپ بەردى.
— ءوزى ءبىلىپ قاراسپاي ما، ساعان؟ — دەگەنگە:
— قاراسپايدى، — دەپ تۋراسىن ايتتى قۇلتابار، — «تىشقانعا ءجۇن بىتكەن سايىن قالتىراۋىق» دەگەندەي، بۇل اعام بايىعان سايىن ساراڭدانا تۇسەدى.
شىڭعىستى ومبىعا مالتاباردىڭ ءوزى اپارىپ سالاتىن بولدى. سىپايىلىق كورسەتكىسى كەلگەن شىڭعىس:
— جابدىقتارىن، كوپ كورىنەدى قايتەسىڭ، ۋاقىت كەتىرىپ؟ ءبىر پار اتىڭ مەن ءبىر جىگىتىڭدى بەرسەڭ بولادى، ءوزىمىز كەتە بارامىز، — دەگەن.
— «جاقسىلىق قىلساڭ ءبۇتىن قىل» دەگەن. ۇيىمە ادەيىلەپ كەپ تۇسكەن سوڭ، مىنا تۇرعان ومبىعا اپارىپ سالماسام، كىم بولعانىم؟ ول جاعىنان ءسوز قوزعاماڭىز، — دەپ، مالتابار كەسىندى ءسوز ايتتى. مالتابار شىڭعىسسىز دا ومبىعا ءجيى بارىپ جۇرەتىن كىسى ەدى. وندا دا شارۋاشىلىق جۇمىستارى كوپ. «قىزىلجاردان 180 شاقىرىمى» دەيتىن ومبىعا مىقتى، جۇرگىش، كۇيلى پار اتپەن ەرتە شىعىپ، كەش جەتە بەرەدى. اتتانار الدىندا مالتابار شىڭعىسقا:
— تاقسىر، الگى ءبىر «تيىن-سيىن» جاعىن قۇلاققاعىس قىلعان ەدىڭىز، قانشا الاسىز؟-دەپ ەدى، كوپ اقشانى يەمدەنىپ كورمەگەن بايعۇس اۋزىن تار اشىپ:
— ءبىر جۇدىرىق بەرسەڭ جەتەدى عوي، ماكە، — دەدى.
«جۇدىرىقتىڭ» «ءجۇز»، يا «مىڭ» ەكەنىن بىلە الماعان مالتابار:
— ونىڭىز قانشا؟ — دەدى.
شىڭعىستىڭ ويعا العانى — «ءجۇز» ەدى. «مالتابار دا سولاي تۇسىنگەن بولار» دەپ جورىعان ول، قايتالاپ سۇراۋىنا قاراپ «كوپسىندى مە؟» دەگەن تۇيتكىلمەن:
— ارتىعىن بەرسەڭ دە جەتەدى — دەدى.
ونىسىنىڭ «ەلۋ»، «بەس ءجۇز» ەكەنىن بىلە الماعان مالتابار، ءارى قاراي ارباسقىسى كەلمەي:
— تاقسىر، اۋىلدان كەتكەنىمە كوپ بولدى عوي مەنىڭ مولشەرلەي الماي تۇرمىن، كەرەك اقشاڭىزدىڭ سيفرىن اتاساڭىزشى! — دەدى.
مالتاباردىڭ بۇلاي ەگەسۋىنەن، «بەرگىسى كەلمەي وتىر ما؟ الدە از بەرگىسى كەلە مە؟» دەپ ويلاعان شىڭعىس، «نە بولسا دا تاۋەكەل» دەپ:
— ەلۋ سوم! — دەگەن ءسوزدى قويىپ قالدى. ول دا از سۋما ەمەس ەدى: دىڭداي ءتورت اتتىڭ قۇنى. مالتابارعا تۇك تە ەمەس ول. ورىستىڭ ساۋداگەرلەرىنە دە ارالاسىپ كەتكەن مالتابار، قىسى-جازى بىرىنە-بىرى جالعاسىپ جاتاتىن جارمەڭكەلەرگە جينالعاندا، «پايداسى تيەدى-اۋ» دەگەندەردى قوناققا شاقىراتىن، سوندا، كوبىنە ون شاقتى اتتىڭ، ءجۇز شاقتى قويدىڭ قۇنىن توگە سالاتىن.
شىڭعىستىڭ قورعالاي سوعۋىن «بورىشقا باتۋدان قورقۋى» دەپ تۇسىنگەن مالتابار، «ۇنەمى سۇراي بەرمەس، ءبىر سۇراعاندا قۇمىقتىرىپ تاستايىن» دەپ ويلادى دا، الدىمەن كوڭىلىن كونشىتپەك بوپ:
— تاقسىر، از ال، كوپ ال، ەشبىر بورىشتىعى جوق. ول مەنىڭ حان-اكەمە قارىزىمدى، وتەۋىم، — دەپ ءتوس قالتاسىندا بوس جۇرەتىن ۇزىنشا «كوك-الانىڭ» جاپ-جاڭا ەكەۋىن سۋىردى دا، جاقىن وتىرعان شىڭعىسقا، ەڭبەكتەپ كەپ، «مىنەكەي» دەپ الدىنا قويدى.
«كوك الا» ءجۇز سومدىقتار!.. اسا ءبىر ءىرى ساۋدەگەرلەر بولماسا بۇلار چينوۆنيكتەر تۇگىل، اناۋ-مىناۋ ۋاق ساۋداگەرلەردىڭ دە قالتالارىنا تۇسپەيدى... ەكى ءجۇز سوم!.. جيىرما شاقتى جاقسى اتتاردىڭ قۇنى!.. مۇنشاما اتتى كىمگە كىم سىيعا تارتقان؟!. نەشە جىل اعا سۇلتان بوپ ەلدى بيلەگەندە، كەيدە «سوعىم» دەپ، كەيدە «سىي» دەپ پارا ۇسىنعاندار دا بىرەر جىلقىدان ارتىق بەرمەيتىن. مىناۋ — جيىرما ات!
الدىنا تاستاعان كوك-الالاردى باس سالۋعا ۇيالعان شىڭعىس، سىتىرلاعان جاڭا قاعازداردى كورگەندە، قازاقتىڭ بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق، دالادا تەگىن جاتقان قۇي دەگەن ماقالىن ەسكە ءتۇسىردى. ماقالدىڭ شىعۋ تاريحىن قازاقتار بىلايشا باياندايدى، الدەنە ەلدە، الدەقايداعى قاسقىرلار، الدەنە اۋىلدىڭ، قويلارىنا دامىل بەرمەي، شىعىنعا ۇشىراتادى دا جۇرەدى، مازاسى كەتكەن اۋىلدار قويدىڭ ماي قۇيرىعىنا ۋ سەبەدى دە، قاسقىرلار جاتاتىن اپاننىڭ توڭىرەگىنە تاستاندى، ۇيالى قاسقىر ىشىنەن، جورتۋىلعا ەڭ الدىمەن انا قانشىقتىڭ شىعاتىنى بەلگىلى، كۇندىز اپانىندا ۇيىقتايتىن سونداي قانشىق قىزىل ىڭىردە جورتۋىلعا كەتپەك بوپ شىعا كەلسە، مۇرنىنا شيكى مايدىڭ ءيسى سەزىلەدى؛ تىمىسكىلەي بارسا، قويدىڭ كەتپەكتەي ماي قۇيرىعى!.. سوندا، اقىلدى قاسقىر «بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق، دالادا تەگىن جاتقان قۇيرىق؟!» دەپ كۇدىكتەنەدى دە جەمەي كەتەدى...
ول — قاسقىر. شىڭعىس — ادام. مىناۋ — ەكى كوك-الا دا سول قۇيرىق سياقتى، الدىنا تەگىن كەلىپ ءتۇستى. نەگە؟!.. نە ءۇشىن؟!..
وسىنداي ويمەن كىدىرىپ قالعان شىڭعىسقا:
— الىڭىز، تاقسىر! بورىش-قارىشى جوق! — دەدى، ەڭبەكتەپ كەلگەن قالپىنان ءالى شەگىنبەي، جۇرەسىنەن شوككەن مالتابار.
شىڭعىس كوزدەرىن موليە تىككەن مالتابارعا راحمەت ايتتى دا، اقشانى قالتاسىنا سالدى. ولار كەشىكپەي پاۋەسكەگە جەككەن ءبىر پار اتپەن تارانتاسقا جالعىز جەككەن اتپەن جولعا شىقتى. پاۋەسكەگە — شىڭعىس، شوقان، گريگوريي جانە اتشى — تورتەۋى وتىردى. جەكە تارانتاسقا مالتاباردىڭ جالعىز ءوزى وتىردى. گريگورييدىڭ شوقانمەن دوس بولۋىنا كوزى جەتكەن شىڭعىس، «گريشا بىزبەن بارار» دەپ، كەشە نيكولاي ءيليچتى ۇيىنە قايىرعان.
قىزىلجاردان ەرتە شىعىپ، كەشكە باراتىن ومبىعا، بۇلار تورت-بەس كۇندە ارەڭ جەتتى. «جولدىوزەك» اتالاتىن جولشىبايعى ۇزىن سايدىڭ ءون بويى كەرەي رۋىنىڭ «ساقال» اتالاتىن بۇتاعىمەن، ۋاق رۋىنىڭ «شوعا» اتالاتىن بۇتاعىنا قارايتىن اۋىلدارعا تۇنىپ وتىر ەكەن. اكىمشىلىك جاعىنان بۇلار كوكشەتاۋ دۋانىنا قارايدى. ونىڭ اعا سۇلتانى، — اتىعاي رۋىنىڭ انداعۇل اتالاتىن بۇتاعىنان شىققان — ءزىلعارا. ول اعا سۇلتاندىقتى ابىلاي تۇقىمىنان تارتىپ العان. ودان جاپا شەككەن ەل ءۋالى زامانىن، ايعانىم زامانىن كوكسەيتىن ەدى. «ەل قۇلاعى ەلۋ» دەگەندەي، شىڭعىستىڭ قۇسمۇرىنداعى اعا سۇلتاندىعىنان تۇسكەنىن، ومبىعا كەلە جاتقانىن بۇل ەلدەر دە ەستىپ وتىرعان. وسەكشىلەر وسى حابارعا ءوز جاندارىنان ءسوز قوسىپ، «قۇسمۇرىن دۋانى ەندى جويىلىپ، ەلى كوكشەتاۋ دۋانىنا قوسىلادى دەيدى، بىرىككەن دۋانداردىڭ باستىعى شىڭعىس بولادى دەيدى» دەگەن قاۋەسەت تاراتقان. كىم بيلەسە جەڭىل بولارىن بىلمەيتىن حالىق، «شىڭعىس ءزىلعارادان ءتاۋىر بولار ما» دەگەن دامەمەن، بىرىنە-بىرى حابارلاسىپ، ونى جولشىباي كۇتىپ جىبەرمەۋ قامىندا وتىرعان.
كۇتىم كورگەن شىڭعىستىڭ باسى، ومبىعا بارعاننان كەيىنگى كۇنى نە بولارىن ويلاۋمەن قاتۋدا. «ەكى دۋان بىرىگەدى-مىس، اعا سۋلتانى شىڭعىس بولادى-مىس» دەگەن قاۋەسەتتى ونىڭ دا قۇلاعى شالادى. ءبىراق رەسمي ءسوز ءالى جوق. «جەل بولماسا ءشوپ باسى قيمىلدامايدى» دەيدى قازاق. توركىنسىز بولسا قايدان شىعادى بۇل ءسوز؟!.. شىڭعىستىڭ ارمانى، — قاۋەسەتتىڭ شىن بولۋى. «ىلايىمدا سولاي بولعاي» دەپ ول ەكى ارۋاق، ءبىر قۇدايعا سىيىنۋدا.
ال، شوقان شە؟
شىڭعىستان كوز تاسا جەردە، ونىڭ ەرمەگى گريگورييدەن ورىس ءتىلىن، ورىس ساباعىن ۇيرەنۋ. ول ومبىعا جەتكەنشە ورىس الىپپەسىن تۇگەل مەڭگەرىپ، بىلدىراقتاتسا دا ورىسشا سوزدەردىڭ باسىن قۇراپ، بىردەمەلەردى ۇعىندىرارلىق بولىپ قالدى. ويىن ەسەبىندە ەرمەك قىپ جۇرگەن بۇل وقۋدى شوقاننىڭ وسىنشا تەز قاعىپ الۋىنا گريگوريي تاڭ-تاماشا!.. ول «مىنا قالپىمەن وقۋ شىداتپاس!» دەگەن ويدا. ءوز ارا شارتتارى: وقۋمەن بۇلاي شۇعىلدانۋلارىن وزدەرىنەن باسقا جان ادام سەزبەۋگە ءتيىس.
باسى وقۋدان بوس شاقتاعى ويى، — تۋعان اۋىلىنان وسى ساپارعا شىققاننان بەرگى كورگەن-بىلگەنى. سولارىن شامالاپ بايقاسا، بۇل جولعى كورگەندەرىنىڭ قاسىندا، تاۋدىڭ قاسىنداعى تومپەشىككە ۇقسايدى.
ەسىن بىلگەلى باۋىرىندا وسكەنمەن، اكەسىن دە ول، وسى ساپاردا عانا ەركىن تانىعان سياقتى. «تىشقانعا مىسىقتان كۇشتى اڭ جوق» دەگەندەي، اۋىل اراسىندا ءدۇرديىپ جۇرەتىن ول، مىنا ساپاردا پىشتاي. ونى بالىقشىلار قالاسىنداعى كەرالا دا باسىندى... ىستاپتاعى كۇلەمىس تە باسىندى... قاباندا ساتىبالدى شوقىندى دا باسىندى... ەندى، مىنە، قىزىلجارعا كەلە، ول مالتاباردىڭ ق ۇلى سياقتى بوپ، جاتسا دا ايتارى — مالتەكە، تۇرسا دا ايتارى — مالتەكە، قىمس ەتسە — «مالتەكە» دە، «مالتەكە!...»
باسىندا داۋرەن تۇرعان شاقتا، ەستىپ پە ەدى شىڭعىس؟!.. جالشى-جاقىبايلار، ساۋداگەر-ماۋداگەرلەر بىلاي تۇرسىن، «قاس باتىر، قايران جاقسى» دەيتىندەردىڭ تالايىن مەنسىنۋشى مە ەدى؟.. وندايلاردىڭ تالايى، ەركىنسىپ قاسىنا كەلۋ تۇگىل، ءتىل قاتۋ تۇگىل، ول وتىرعان ۇيگە، ءوزى ۇلىقسات ەتپەي باسىن سۇعا الۋشى ما ەدى؟.. ءوزىن «حان تۇقىمىمىن»، «اق سۇيەكپىن» دەيتىن شىڭعىس، قارا سۇيەكتەن، ياعني قازاقتان شىققاننىڭ «اتاقتى ءبيى»، «ءىرى باي» دەگەندەرىمەن جاناسقاندا، ىشتەي مەنسىنبەي وتىرىپ، سىرتى عانا جىلتىرايتىن، ءبىر ساتتە، ورىنبوردىڭ، بەرگى بەتىندەگى قازاقتاردى تۇگەل بيلەپ اعا سۇلتان بوپ جۇرگەن احمەت جانتۋرينمەن وڭاشا كەڭەسىپ وتىرىپ، شىڭعىستىڭ:
— امال جوق ەسەپتەسەمىز دە، قارا سۇيەكتەن شىققان «جاقسى-جايساڭ» دەگەندەرمەن! ايتپەسە اق سۇيەك — ءبىزدىڭ تەڭىمىز بە ولار؟! اتتەڭ، نە كەرەك، حاندىق ءداۋىرىمىز جوق، ايتپەسە، مەن ولاردى ءبىر تارىنىن، قاۋىزىنا سىيعىزار ەم! — دەگەنىن شوقان قۇلاعىمەن ەستىگەن.
«اقىر بايدىڭ ءتۇبى اشتان ولەدى» دەگەندەي، مەنمەنسىپ جۇرەتىن شىڭعىس، مىنە ەندى، اقىرىندا ءوزى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعانداي بولىپ كەلەدى: سۇلتاندىقتان ءتۇستى، «داۋلەت» دەگەنى مال عانا، ونىسى دا كوپ ەمەس، جىلقىدان تورت-بەس جۇزدەي عانا، قويى مىڭعا جەتپەيدى، كوشتەن ارتىلار تۇيەسى دە جوق. «مال ءبىر جۇتتىق» دەگەندەي، تۇياعىنان جايىلىپ كۇن كورىپ جۇرگەن بۇل مالدارى ءبىر جۇتتا قىرىلىپ قالسا، «كەدەيلىكتىڭ تاقىرىنا وتىردى» دەگەن سول بولادى. ءتىپتى جۇتاماعان كۇننىڭ وزىندە، قانشاعا شىدايدى ول مال؟ مالتاباردىڭ ەسەبىمەن قاراعاندا، ونىڭ ءبىر بازاردان تۇسىرەتىن پايداسىنىڭ جۇزدەن بىرىندەي-اق سياقتى. اقشا — شىڭعىستا جوق. اقشا!.. ونىڭ قىمباتتىلىعىن شوقان ومىرىندە ءبىرىنشى رەت وسى ساپاردا كوردى. «ناعىز قىمبات، جۇتامايتىن قىمبات اقشا ەكەن عوي!» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى شوقان. قازاقتىڭ «تالتاڭداساڭ تالتاڭدا، اقشاڭ بولسا قالتاڭدا» دەگەن ماقالىنىڭ راس ەكەندىگىنە كوزى وسى ساپاردا عانا جەتتى. ءبىراق، بۇل «قىمبات» اكەسىنە جەتكىزبەيتىن اڭ سياقتى. سوندا، قالاي كۇن كورەدى ول بايعۇس؟!..
«اكەسىنە جەتكىزبەيدى» دەگەن بايلىقتى، اسىرەسە — مالتاباردىڭ بايلىعىن ويلاي تۇرا، شوقان «كەدەيلىك» دەگەن ءسوزدىڭ، ۇستىنە قونىپ، تۇعىردا قالعىعان ۇكىدەي، كەزىن تارس جۇمعان كۇيدە، ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالادى.
اۋىل كەدەيى وعان ەسىن بىلگەننەن بەرى ءمالىم. اسىرەسە، — حان تۇقىمىنا تاۋەلدى — قاراشىلاردان. «ەڭ سورلىلار وسىلار شىعار» دەپ جۇرگەندە، الدىنان بالىقشىلار كەزدەستى. قاراشىلاردا قارا دا بولسا، جىرتىق تا بولسا «وزىمدىكى» دەگەن باسپانا بار، ءار سەميانىڭ وزىندىك قۋىسى بار، اركىمنىڭ ازدى-كوپتى وزىندىك جولى بار. بالىقشىلاردا ولاردىڭ ءبىرى دە جوق. بالىقشىلاردىڭ باسپاناسى — قامىستان ۇلكەندى-كىشىلى عىپ جاساعان قوستار. جاز ەپتەپ-سەپتەپ تۇرار، ولاردا. ال، كۇن سۋىتقاندا شە؟ قىسقى كۇندەردە شە؟ (بۇنداي كۇندەردە قايتەتىندەرىن شوقان بالىقشىلاردان سۇراماپتى). سونداي باسپانالارىن بۇلار ورتەپ كەتتى!.. ەندى قايتپەك، بالىقشىلار؟.. كۇن كورىسىن دە كوردى شوقان، ولاردىڭ كولىكتەرى-قايىقتارى، جەلىسى مەن كوگەنى-اۋلارى، باعاتىن مالدارى -سۋداعى بالىقتار، ولار ايعايعا كونىپ، ايداۋعا جۇرە مە؟ سونداي حالدەگى بالىقشىلاردى، ولاردىڭ مەكەندەرى ورتەلۋىن، تاڭاتاردىڭ ءۇيىن، ونىڭ ءوزى اتىن قويعان كىشكەنە شوقانىن ەسكە تۇسىرگەندە، شوقاننىڭ باسى دىڭىلداپ، ميى اينالىپ كەتتى...
بايلار مەن كەدەيلەردىڭ تۇرمىستارىن سالىستىرا كەلگەندە، شوققاننىڭ ەسىنە ىستاپتاعى تىلەمىس پەن كۇلەمىس، قىزىلجارداعى مالتابار مەن قۇلتابار تۇسەدى. قىزىلجارعا جەتكەنشە، «اعاسىنا قاراسپايدى ەكەن» دەپ تىلەمىستى سوككەن شوقان، قىزىلجارعا كەلىپ مالتابار مەن قۇلتاباردى كورگەننەن كەيىن سوكپەيتىن بولدى. «تىلەمىستىڭ وزىنەن ارتىلارى از ەكەن،-دەپ ويلادى ول، ال، مالتاباردىڭ بايلىعى اعىل-تەگىل عوي؟ تۇگى دە كەتپەيدى عوي، كەدەي ىنىسىنە مول تۇرارلىق ءال-اۋقات جاساپ بەرسە؟ ويتپەيتىنى نەسى مۇنىڭ؟ تاس باۋىرلىق پا؟ دۇنيە قوڭىزدىق پا؟» قايسىسى ەكەنىن شوقان ويلاپ تابا المايدى.
شوقاننىڭ جامانقۇل اقىننان ەستۋىنشە، قازاق حالقىنىڭ ەرتەرەك كەزىندە، اسان قايعى دەگەن ادامى بولعان. ول حالقىنا جاقسىلىق ىزدەپ، «جەلماياسىنا» مىنگەن دە، «جەرۇيىقتى» ىزدەگەن... تابا الماعان. جورتۋىلدان قالجىراعان ول ۇيىنە قايتقان دا، قايعىلى سوزدەرىن سوعا بەرگەن... سوندا، ادام تۇگىل، باسقا ماقلۇقاتتاردىڭ قامىن قايعىرىپ، قۇيرىعى جوق، جالى جوق، قۇلان قايتىپ كۇن كورەر، اياعى جوق، قولى جوق، جىلان ءقايتىپ كۇن كورەر!» دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي تىرشىلىگى ناشار ادامداردىڭ حال-جايىن ويلاعاندا، شوقان دا سارى ۋايىمعا تۇسەدى، ءبىراق اسان قايعى سياقتى، ونىڭ دا ويى الدەنە تۇمانعا سۇڭگىپ، وزگەنى كورۋ تۇگىل، ءوزى دە جوعالىپ كەتەدى...
مىنە، وسىنداي ويلاردىڭ ۇستىندە، ولار ومبىعا دا تايالىپ قالدى.
«ومبى» اتالاتىن وزەننىڭ ەرتىسكە قۇياتىن جەرىنە قالانىڭ ىرگەسى 1716 جىلدىڭ كۇزىندە قالانعان. شوقان بارعان كەزدە، قۇيىلىستىڭ سولتۇستىك جاق بيىك جارىنىڭ ۇستىندە عانا ەدى. كەيىن ومبى وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى ويپاتىنا ورناعان. ءقازىر قالانىڭ ەڭ ۇلكەن ءبولىمى بولىپ كەتكەن جاعى ول كەزدە جوق. بارى-سول ويپاتتا، ومبى مەن ەرتىس تۇيىسكەن تۇستا كادەت كورپۋسىنا ارنالىپ سول جىلعى كوكتەمدە عانا سالىنىپ بىتكەن، كولەمى ەكى ورامداي جەردى تۇتاس قامتىعان، سىرتىن اقپەن سىلاعان، ءتورت ەتاجدى ۇزىن ۇيمەن، سونىڭ قاجەتىنە ارنالعان قۇرىلىستار. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن كادەت كورپۋسى اتالىپ كەلگەن بۇل ۇيگە، سوۆەت زامانىندا جاياۋ اسكەرلەرگە قىزىل كومانديرلەر دايارلايتىن شكولا ورناعان. ءقازىر وندا، م. ۆ. فرۋنزە اتىنداعى قىزىل تۋلى ۋچيليششە.
قىزىلجار جاعى «جولدىوزەكتىڭ ويپاتى» بولىپ كەلەتىن بۇل بەتتەن، ومبى قالاسىنىڭ دوڭەستەگى ءبولىمى ءتىپتى جىراقتان كورىنۋشى ەدى. اسىرەسە، ءدوڭنىڭ جار قاباعىنا ورناعان، كولەمى كەڭ، ءار بۇرىشىندا قاراۋىلدىق مۇنارالارى بار قامال. قاراعايدان قيىلعان قامالدىڭ قابىرعالارى بيىك، ءۇشى ىستىك، مۇنارالارى سورايعان ۇزىن. قامالدىڭ قوراسىنداعى كىشىرەك شىركەۋ، بيىك جاردىڭ باسىنان ءتىپتى سورايىپ كورىنەدى.
بۇل قالانى جاقسى بىلەتىن گريگوريي پوتانين، قامال مۇنارالارىنىڭ باسى، شىركەۋدىڭ كىرەشتى كۇمبەزى كوزىنە شالىنا باستاعان كەزدە:
— انە، ومبى! — دەدى، قالعىڭقىراپ كەلە جاتقان شوقانعا.
— كانە؟ — دەدى ول جۇمىلىپ كەلە جاتقان كوزدەرىن اشىپ اپ.
— اناۋ! — دەپ گريگوريي شوقانعا قولىمەن سورايعان بيىكتەردى نۇسقادى.
— ول نە؟ — دەدى، كوزى مۇنارالاردى شالعان شوقان.
— كرەپوست.
— ول نە؟
گريگوريي كرەپوست قازاقشا نە دەۋىن تابا الماي:
— كىسى قامايتىن جەر، — دەدى.
— كىسى؟!
— يە.
— كىسى قامايتىن جەر بولا ما؟ — دەدى، بۇعان دەيىن ونداي ءسوزدى ەستىمەگەن، سوندىقتان ءمانى نە ەكەنىن بىلمەيتىن شوقان.
— بولادى.
ار جاعىن شىڭعىس ايتقىزبادى. كرەپوستىن نە نارسە ەكەنىن، وعان قانداي كىسىلەر قامالاتىنىن جاقسى بىلەتىن شىڭعىس، گريگورييدىڭ شوقانعا ول ءجايدى ءتۇسىندىرۋىن ۇناتپادى، سوندىقتان ءسوزىن ءبولىپ، بالاسىنىڭ قۇمارىن قوزدىرا ءتۇسۋ نيەتىمەن:
— شىركىن، ومبى، جاقسىسىڭ-اۋ!.. تاماشاسىڭ-اۋ! — دەپ، كورۋگە اڭساپ جاتقانداي، دەمىن سوزا الدى.
بۇعان دەيىن دە كورۋگە ىنتىعىپ كەلە جاتقان ومبى قالاسىنا، شوقان ەندى ءتىپتى قۇمارتا ءتۇستى.
كادەت كورپۋسىندا
ومبىنىڭ توبەسى كورىنگەنشە، بۇل قالادا قايدا توقتاۋ جايىن شىڭعىس تا، مالتابار دا كەڭەسكەن جوق ەدى. سوناۋ ومبىدا وقۋ بىتىرگەن شاعىندا، تاتاردىڭ بايى — سەيف-ساتتار مەن قازاقتىڭ بايى، سىبىرلىك قازاقتاردىڭ يمامى — عابدۇ-ارراحيم احونمەن ارازداسىپ ايرىلعان شىڭعىس، ودان كەيىن ومبىعا سوقسا، تاتارلار مەن قازاقتارعا جولاماي، وزىنە ۋچيتەل بولعان، سودان دوس بولىپ كەتكەن كازاك-ورىس ياساۋىلى انتون سەرافيموۆيچ سوتنيكوۆتىڭ ۇيىنە ءتۇسۋشى ەدى. بۇل جولى ونى «ءبىزدىڭ پاتەرگە كەلەرسىز» دەپ دراگوميروۆ تە شاقىرىپ كەتكەن. وعان بارعىسى كەلمەيدى، ويتكەنى «پاتەردە تۇرامىن» دەيتىن چينوۆنيكتىڭ، حال-جايى شىڭعىسقا بەلگىلى، كۇنى ەڭبەك اقىعا قاراعان ولاردىڭ ءبىرتالايى، قالتاقتاپ زورعا تىرشىلىك جاساپ وتىرادى. «ادال ەڭبەكپەن عانا تۇرام» دەيتىن (شىڭعىس ول سوزىنە سەنەدى) دراگوميروۆتىڭ دە كۇن كورىسى شامالى بولۋعا ءتيىستى. ال، دراگوميروۆتىڭ ايتۋىنشا، سوتنيكوۆ ءقازىر ومبىدا جوق، اراق قۇمارلاۋ، تەنتەك مىنەزدى. ول، ءبىرتالاي جاعىمسىز قىلىقتارى ءۇشىن كەيىنگى كەزدە قيىر-شىعىسقا جەر اۋىپ كەتكەن. سوندىقتان شىڭعىس. ومبىدا قايدا توقىراۋدىڭ جايىن مالتاباردان كۇتكەن ال، جەكە تاران-تاستا كەلە جاتقان ول ءالى ەشتەڭە دەمەيدى.
مالتاباردىڭ تارانتاسقا جەكە جەككەن قارا بۋرىل اتى مەيلىنشە دەنەلى دە، ەلگەزەك تە، جۇردەك تە مىقتى دا جىلقى ەكەن. قىزىلجاردان ۇزاعانشا، شىڭعىس مىنگەن پار اتتى الدىنا سالىپ وتىرعان مالتابار، قالانىڭ قاراسى ۇزىلگەن شاقتا، قارا بۋرىلعا بيشىگىن باسىڭقىراپ جىبەرىپ، پار اتتان ۇزاڭقىراي بەردى دە توقتاي قالدى. شىڭعىستار دا توقتادى.
— سۋسىنداپ الساق قايتەدى، تاقسىر، — دەدى ول، تاران-تاسىنان ءتۇسىپ، شىڭعىستىڭ قاسىنا كەپ — الداعى اۋىل ءالى جىراعىراق. ۇيدەن الىپ شىققان ءدام بار ەدى.
— تەك سۋسىن عانا، — دەدى اتتاناردا تاماققا تويىپ شولدەڭكىرەپ كەلە جاتقان شىڭعىس.
— بولادى، تاقسىر.
مالتاباردىڭ جولعا الىپ شىققان سۋسىنى — قىمىز ەكەن «ازداپ ساۋمالداۋ بولسىن-دەگەن ەدى ول، قىمىز دايارلاتقان جىگىتىنە، اتتانار الدىندا، — جولشىباي اشىپ بابىنا كەلەدى. جانە جاڭا تورسىققا قۇي، ىس ءدامى شىقسا، ىشۋگە جاقسى بولادى. ىستىق كۇندە جىلىپ كەتسە، جۇتۋعا قولايسىز. سالقىن قىمىز سىمىرۋگە جاقسى، ول ءۇشىن، تورسىقتى بوشكەگە سال دا ىشىنە مۇز تاستا!» جىگىت ول ءسوزدى ورىنداعان.
سول تورسىقتى تارانتاستان الىپ كەپ، ۇلكەن سىرلى اياققا تولتىرا قۇيىپ بەرگەندە ءتىلىن ۇيىرە جونەلگەن، شايقالۋدان ءولىپ قالعان ءتاتتى قىمىزدى شىڭعىس قوتارا سالدى. قىمىزقور شىڭعىس، بۇندايى كەزدەسسە، اياق تۇگىلى — تەگەنەنى، ءتىپتى كەرسەندى، كەيدە، — اناۋ-مىناۋ سۇيرەتپەنى ەڭسەرىپ تاستايتىن. مالتاباردىڭ قىمىزىنا قىزىققان شىڭعىس سول اراداعى ورماننىڭ كولەڭكەسىنە كىرە وتىردى دا تورسىقتى دەندەگەنشە قوزعالمادى. بىرەر جۇتقاننان سۋسىنى قانعان شوقان مەن گريگوريي، ورمان ىشىنەن جەمىس ىزدەپ كەتتى. ورماننىڭ بۇلدىرگەنى مەن جيدەگى اتتىڭ اياعىن بويارلىقتاي تۇنىپ تۇر ەكەن، كولەڭكەدە وسكەندىكتەن، تۇستەرى بوپ-بوز، سوندا دا بۇرقىراعان ءيىسى مۇرىندى جارادى، قىشقىلتىم ءدامىنىڭ تاتتىلىگىنەن ءتىل ءۇزىلىپ تۇسكەندەي. ورىستار «گريبى» دەپ اتايتىن ساڭىراۋقۇلاق تا مەيلىنشە مول ەكەن. ونى اتا داعدىسىمەن جاقسى كورەتىن گريگوريي، بۇلدىرگەننەن گورى سوعان كوبىرەك ۇمتىلادى. قازاقتار ونى جەمىس دەپ ويلامايدى. سوندىقتان شوقان گريگورييدەن اۋەلى «نەگە قىزىعاسىڭ؟» دەپ سۇراپ الدى دا،« ءتاتتى تاعام» دەگەن سوڭ تاتىپ كورىپ، شيكى وكپە سياقتانعان سوڭ تۇكىرىپ تاستادى. ونىڭ قىزىعارى-بۇلدىرگەن مەن جيدەك. الاقانداپ اساسا دا قۇمارى قانار ەمەس.
بالالاردىڭ ەركىنە سالسا، ساڭىراۋقۇلاق پەن جەمىستەردى بۇل ورماننان اربالاپ جينار ەدى، وعان ۋاقىت جوق. ۇلكەندەر قىمىزعا قانعان كەزدە:
— قاناشجان!.. گريشا!... جۇرەمىز!.. — دەگەن داۋسى ەستىلدى شىڭعىستىڭ. جيناعان جەمىستەرىنىڭ جەۋدەن قالعانىن قالتالارىنا سىقاعان بالالار امالسىزدان جۇگىرىپ كەلدى. ولار ءجون تارتتى.
توقىراعان جەردەن جونەلگەندە پار اتتىڭ الدىنا تۇسكەن مالتابار، ۇزىن جولدىڭ ءون بويىندا ۇنەمى الدا وتىردى. قارا بۋىرىل قاي جۇرىسكە سالۋدى، مالتابار ۇستاعان دەلبەدەن اڭعارادى، بوساڭ ۇستاسا، — «بۇلاڭ قۇيرىق جورتاقپەن وتىر» دەگەنى، جيناڭقىراي باستاسا، — «قاتتى جەلىسكە ازىرلەن» دەگەنى ول بەلگى بەرىلگەندە، قارا بۋىرىل ەڭ الدىمەن ءىش تاستاپ الادى دا، دەلبە سىرەسە باستاعاندا دەدەكتەي جونەلەدى، جۇرىسىنە، جەلىسىنە، جەلىسىمەن ەرە الماۋى بىلاي تۇرسىن، شاپقان جىلقىنىڭ دا ۇشقىرلارى عانا ەرە الادى، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن وسىلاي دەدەكتەۋدەن قاجىمايتىن سۇراپىل مىقتى ادەتتە اتىن قاتتى جۇرگىزبەيتىن مالتابار، بىرەۋلەرگە قارا بۋرىلدىڭ جەلگىشتىگى مەن مىقتىلىعىن كورسەتكىسى كەلسە، قاتتى ۇستاعان دەلبەنى ەڭ كەمىندە بيەنىڭ ءبىر ساۋىنى بوساتپايدى...
قارا بۋرىلدىڭ وسىنداي ءجۇرىسىن شىڭعىسقا جولشىباي ارا-تۇرا عانا، جاقىن جەردە عانا كورسەتىپ كەلە جاتقان مالتابار، ومبىعا جاقىن تۇستا ايداپ كەتتى. شىڭعىسقا ارناپ جەككەن پار دا ءجۇرىستى جىلقىلار ەدى، ورتاداعىسى — قىزىلجارداعى اتاقتىلارى، ءبىرى شەتكىسى — قارۋلى جۇيرىك، باسقا جىلقىلارمەن جەلىس سالىستىرعاندا، ايداۋشى كۇشتى شەتكى اتقا ءتۇسىرىپ، پارمەنىمەن شاپتىرادى دا، قامىتى القىمىنا تىرەلگەن ىرساك ات ەركىن جەلەدى. ونىڭ قىزىلجاردا الا المايتىن جەلگىشى — جالعىز قارا بۋىرىل عانا!
ومبىعا جاقىنداي قارا بۋرىلىنىڭ بار جەلىسىنە سالىپ، تاڭىن جازدىرىپ العىسى كەلگەن مالتابار ءبىرازدان كەيىن، جەلىسپەن جەتە الماعان پار اتتىڭ شوقاعىنا دا شالدىرماي قاراسىن ءۇزىپ كەتتى. بۇنىسىنا، «قاپ، مىنا ساۋدەگەر ءيتتىڭ قورلىعىن-اي!» دەپ شىڭعىس ىزا بولدى. شوقان ءتىپتى ىزالانىپ اتشىعا:
— ايدا!.. ۇر.. سابا!.. بار شابىسىنا سال! — دەپ بۇيىردى.
اتشى ويتەيىن دەسە، كەدىر-بۇدىرى كوپ داڭعىلدان اربا ەكەن دەپ، كەيدە اۋدارىلىپ قالا جازدايدى. شوقاننىڭ وعان دا قاراعىسى كەلمەي، دەلبەنى ءوزى ۇستاپ، پار اتتى بارىنشا شاپقىزايىن دەپ ەدى، جازىم بولۋدان قورىققان شىڭعىس، شوقاننىڭ قولىنان دەلبەنى تارتىپ الدى.
مالتابار سول كەتكەنىمەن كەتە بارمادى. ول ومبىنىڭ توبەسى كورىنگەن تۇستا، اتىنىڭ جەلىسىن باسەڭدەتە ءتۇستى. شىڭعىستار ءبىرازدان كەيىن قۋىپ جەتتى. ىشتەي ىزالانا تۇرا، توقتاپ توسقان مالتابارعا شىڭعىس ءسوز قاتپادى، ال، ىزاسىن اسىرا الماعان شوقان، اتتارى توقتاي، جەرگە قارعىپ ءتۇسىپ، تارانتاسىنىڭ قاسىندا تۇرعان مالتابارعا:
— ءجاي ساۋدەگەر مە دەسەم، ءوزىن، بوس ەكەنسىڭ عوي؟!.. مەن جەتكىزبەگەن قالپىمەن كەتە بارار دەسەم، توستىڭ عوي! — دەپ، تۇيگەن جۇدىرىعىمەن قارنىنىڭ تومپاعىنا ءتۇرتىپ-تۇرتىپ قويدى. بالانىڭ ىزاسىن كەسكىنىنەن اڭعارعان مالتابار كۇلىمسىرەي قاراپ:
— كەيدە وسىندايىم دا بولادى، — دەدى دە قويدى. سودان كەيىن. — ال، تاقسىر، — دەدى ول شىڭعىسقا، — «ومبى» دەگەنىمىز اناۋ كورىنىپ تۇرعان عوي، تۇسۋگە مەڭزەپ كەلە جاتقان ءۇيىڭىز بار ما؟
— بولادى عوي، — دەدى شىڭعىس جوق دەۋدى لايىقسىز كورىپ. — ءوزىڭ شە؟
— سىزدەرگە اۋناپ-قۋنارلىق جايلى ورىندى ويلاستىرىپ كەلە جاتىر ەدىم دە مەن.
— قانداي ورىن ەدى ول؟
— كوروبەينيكوۆا دەيتىن باي قاتىننىڭ «پوستويالىي دۆور» اتالاتىن ءۇيى بار. اتتارعا قوراسى دا جايلى. ءۇيى جاتىپ-تۇرۋعا لايىقتى. مۇسىلماندى — مۇسىلمانشا، ورىستى — ورىسشا كۇتەدى. داستارقانى كەڭ، تاعامى مول. مەن ومبىعا كەلگەن سايىن سوندا تۇسەم. بىزدەن پاتەر اقى المايدى. اس-سۋى دا تەگىن.
— ەندەشە، سوندا بارايىق، — دەدى شىڭعىس.
ولار كوروبەينيكوۆانىڭ ۇيىنە تارتا بەرسىن، ءبىز وقىرمان كوپشىلىككە، بۇل ەسىمدى ايەلدىڭ ءمان-جايىن قىسقاشا بايانداپ بەرەيىك.
ءسىبىردى روسسيانىڭ وتارلانۋى 16-عاسىردىن، ورتا تۇسىنان باستالۋىن، سوندا اسكەرمەن قاتار ساۋدەگەرلەر دە ءجۇرىپ، اسكەر بارعان ورىندارعا بازارلار اشقانىن، ساۋداگەرلەردى ستروگونوۆتار باسقارعانىن بىلەمىز. سوندا، ستروگونوۆتاردىڭ ەڭ ءىرىسى — سامسوننىڭ، «ءبىر» دەگەن پىركانشىگى — ياكوۆ كوروبەينيكوۆ دەگەن بولعان ەكەن. 1718 جىلى ومبى قالاسى ىرگە تەپكەندە، كوروبەينيكوۆتەردىڭ بايىعان بىرەۋى وسى اراعا تۇراقتاپ، ومبى وزەنىنىڭ ەرتىسكە قۇياتىن تۇسىندا، جار قاباقتىڭ استىنداعى ءبىر كەڭ الاڭعا ءۇي سالعان ەكەن، اۋلاسىن كەڭ شارباقپەن قورشاتقان ەكەن، ونىڭ ىشىنەن جۇرگىنشىلەر، اسىرەسە ساۋداگەرلەر كۇنى-تۇنى، جازى-قىسى ارىلماي، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قۇجىناپ جاتادى ەكەن.
پايداسى كوپ بۇل قورانىڭ ءتۇسىمى مولايا بەرۋ ءۇشىن، كوروبەينيكوۆتەر شارباق ىشىنە جولاۋشىلار تاماقتانىپ تۇراتىن، حارچيەۆنيا اتتى اسحانا دا سالدىرعان، كەرەك-جاراعىن قولما-قول تابۋ ءۇشىن ۋاق-تۇيەكتىڭ دۇكەنىن دە اشقان، قوناقتار كىر-قوڭىنان ارىلۋ ءۇشىن مونشا دا ورناتقان. ول قانداي مونشا؟
«مونشا اتالاتىن تازالىق ورنى ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ كونە، ەڭ كومەسكى تۇرمىسىنان بەرى جاساپ كەلە جاتقانىن بىلەمىز. ورىس ەلىنىڭ، ى-پەترعا دەيىنگى تاريحىندا، مونشانىڭ ءبىز بىلەتىن ءتۇرى بولماعان، وعان دەيىن، اركىم بىلگەنىنشە قۇيىنعان. ىشىنە وت جاعىپ تاستى يا كۇيگەن كىرپىشتى قىزدىرىپ، سولارعا سۋ سەبۋ ارقىلى بۋساندىرىپ، ىستىق جەردە تەرلەپ-تەپشىپ جۋىناتىن مونشا تەك، ى-پەتردىڭ نەمىستەردەن العان ۇلگىسى ارقىلى جاسالعان. پەتر جاساتقان مونشانىڭ «ورىستىكى» اتالاتىن سەبەبى: تاس قىزدىراتىن پەشىندە مۇرجا جوق، ۇيگە قامالعان ءتۇتىن دالاعا اشىق تۇرعان ەسىك ارقىلى عانا شىعادى، تاس قىزىپ بولعان شاقتا، وت جاعۋ توقتالادى دا، قويۋ ءتۇتىن سۇيىلعان كەزدە، ەسىك جابىلىپ، قىزعان تاسقا سۋ سەبىلەدى، ودان بۇرقىراعان ىستىق بۋ كوتەرىلەدى. مونشاعا ءتۇسۋشى سونداي ىستىقتا جۋىنادى دا، شابىنادى دا. ودان ادامنىڭ دەنەسى بالقىپ، كىر-قوڭىنان مۇلدەم تازارادى. حالىق بۇنى «قارا مونشا» دەپ اتاعان. ى-پەتردىڭ ءوزى ەۆروپالىق تۇردەگى سالتاناتتى مونشاعا ەمەس، تەك «قارا مونشادا» عانا جۋىنادى ەكەن.
سىبىردە 18-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن مونشانىڭ ەشبىر ءتۇرى بولماعان. 1708 جىلى، سىبىردە «ۆويەۆودتار» اتالعان اسكەرلىك كورپۋستىڭ، حال-جايىن تەكسەرىپ قايتۋعا، پەتردىڭ جۇمساۋىمەن، ونىڭ وڭ قولى — كنياز مەنشيكوۆ كەلگەن. سول ساپاردان قايتقان كنياز، پەترعا بەرگەن راپورتىندا، «سىبىرلىك ۆويەۆودتاردىڭ تۇرمىسىنداعى ەن، ۇلكەن كەمشىلىكتىڭ ءبىرى — ناستىعى، ونىڭ باس سەبەبى — مونشا جوقتىعى» دەگەن ءسوزدى ايتقان. پەتر سودان كەيىن سىبىرلىك وكىمەتكە «بارلىق شاھاردا مونشا سالىنسىن» دەگەن بۇيرىق بەرگەن. كوروبەينيكوۆتىڭ مونشاسى سول بۇيرىق بويىنشا سالىنعان.
مونشادان سابىنسىز تازارىپ بولمايدى. سابىن ول كەزدەگى روسسيادا ەڭ قات نارسەنىڭ ءبىرى ەكەن. جاقسى سابىنعا ول كەزدە كوكوس نەمەسە پالما اتالاتىن وسىمدىكتەردىڭ مايى جۇمسالاتىن بولعان. ولار الىستاعى ينديا نەمەسە جۇڭگو سياقتى جەرلەردەن شاعىن عانا كەلەدى دە، جول شىعىنىن قوسقاندا، حوش يىستەندىرۋ ماتەريالدارىن قوسقاندا سابىننىڭ باعاسى اۋىرلاپ كەتەدى. ونداي سابىندى سالتانات رەتىندە اقسۇيەكتەر عانا الادى دا، قارا سۇيەكتەر المايدى. كەدەي كوپشىلىك تۇگىل، سابىندى ساۋداگەرلەردىڭ دە ءبىرتالايى الماۋىن ەستىپ، پەتر ساۋداگەر اتاۋلى سابىنمەن جۋىنۋ تۋرالى ارناۋلى بۇيرىق شىعارعان. سودان كەيىن سابىنعا: شەكىلدەۋىك، كەندىر، كەنەپ، ماقتا... سياقتى وسىمدىكتەردىڭ مايى قولدانىلىپ، سابىننىڭ سانى كوبەيگەن. ىى-ەكاتەرينا تۇسىنان باستاپ، سابىنعا: قوي، سيىر، شوشقا... سياقتى جانۋارلاردىڭ توڭ مايى قوسىلعان.
ال، ول كەزدەگى سىبىردە زىعىرىن الاتىن وسىمدىك جوق، جانۋاردان مولى — قوي عانا. 18-عاسىردا قاداعى شيرەك تيىن عانا بولعان قويدىڭ توڭ مايىنىڭ باعاسى، 19-عاسىرعا كىرە كوتەرىلە باستاپ، ورتا تۇسىندا ەكى تيىنعا جەتكەن. ول دا قىمبات قۇن. ءبىراق، مونشا ونىمەن قىزمەتىن دوعارمايدى.
بايۋ ورىنەن تومەندەمەگەن كوروبەينيكوۆتەردىڭ ومبىداعى توقىراۋ قوراسى، بىردەن-بىرگە مۇرا بوپ كەلىپ، مالتاباردىڭ تۇسىندا ۆارۆارا ۆيكتوروۆنا كوروبەينيكوۆانىڭ مەنشىگى بولىپ قالادى. ول قورا يەسى بايدىڭ جالعىز پەرزەنتى ەكەن. ەگدە تارتقان شاعىندا سىرقاتقا اينالعان اكەسىنىڭ شارۋاسىن، بوي جەتە وسى — ۆارۆارا باسقارادى. ول قوراسىنا ۇناتقاندارىن عانا ءتۇسىرىپ، ۇناتپاعاندارىنا، اسىرەسە اۋىل قازاقتارىنا «بار، بار!» دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەيدى ەكەن. سوندىقتان «ۆارۆاراعا» ءتىلى كەلمەيتىن قازاقتار «باربار» قويىپ العان. ول ماڭايدىڭ قازاعىندا «بارباردى» بىلمەيتىنى بولماعان. ۆيكتور كوروبەينيكوۆقا ءتىلى كەلمەيتىن قازاقتار، نە «بەكتۇر» دەپ، نە ءىرى دەنەسى مەن قارا وڭىنە قاراپ «قارا بۇقا» دەپ اتاعان، كەيبىر قازاقتار ۆارۆارانى بەكتۇردىڭ نەمەسە قارا بۇقانىڭ باربارى دەپ، سەكپىلدى جيرەن اجارىنا قاراپ، «شۇبار بايتال» دەپ، ءارتۇرلى ەسىم تاققان.
اۋىر شارۋاسىن جاقسى باسقارعان جانە جالعىز عانا پەرزەنتى بولعان ۆارۆارانى اكەسى ۇيىنەن شىعارىپ كۇيەۋگە بەرمەيدى. لايىقتى جىگىت تابىلسا، كۇشىك-كۇيەۋ عىپ العىسى كەلەدى، ونداي جىگىت تابىلا قويمايدى. ءسويتىپ كوك ەتىكتى كەزدەسپەي، كون ەتىكتىگە بارا قويماي جۇرگەندە ۆارۆارا كارتامىش بولىپ قالادى. سول كەزدە اكەسى ولەدى. ودان كەيىن ۆارۆارا تۋعان ۇيىنەن ءتىپتى كەتپەي، «كارى قىز» بولىپ وتىرىپ قالادى. ەرجەتكەن باسى بوس ايەلدە وسەككە تاڭىلمايتىنى جوعىن بىلەمىز. ۆارۆارا دا تالايعا تاڭىلادى، قاناعاتىنىڭ قانشا ەكەنىن ءوزى ءبىلسىن، وسەكشىلەر وعان «كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىنى قۇتقارمايتىن قاقپان» دەگەن اتاق جامايدى.
وسى وسەك مالتابارعا دا تاڭىلادى. ول ومبىعا قاشان كەلسە دە ۆارۆارانىڭ توقىراۋ قوراسىنان ءتۇسىپ، نەشە كۇن جاتسا دا سوندا بولادى. وزگەلەردىڭ كوبىنەن سىقاپ پاتەر اقى، قورا اقى الاتىن، مونشاسىنا دا اقى الىپ تۇسىرەتىن ۆارۆارا، قىزمەتكەرلەرىنىڭ بايقاۋىنشا مالتاباردان كوك تيىن كوپەيكە المايدى. بىرەۋلەر «مالتاباردان تۇسىرەرى كوپ» دەسەدى. بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، ونىسى راس تا. مالتابار ۆارۆاراعا سابىن بۇلعايتىن ارزان ماي تابادى، ءار جىلدىڭ كۇزى مەن قىسىندا سەمىز قويلاردى مىڭداپ قىراتىن مالتابار، ولاردىڭ سۇيەكتەرىن دە قايناتىپ، مايىن سىعىپ الادى ەكەن، بۇل دا پايدا بولعانىمەن، بەينەتى كوپ، سوندىقتان ۆارۆارامەن تانىسقاننان كەيىن، «ءوزىڭ قايناتىپ ال» دەپ ىلاۋ-ىلاۋ شيكى سۇيەكتى جىبەرەدى ەكەن دە، بۇتىن ءبىر تيىننان وتكىزەدى ەكەن. ءبىر بۇت سۇيەكتەن كەمىنە تورت-بەس قاداق ماي اعادى. بۇل دا ۆارۆاراعا ۇلكەن پايدا.
سۇيەكتىڭ مايىن ارزان باعاعا بەرەتىن مالتابار، ۆارۆاراعا سابىن بىلعاۋدىڭ قازاقى ءادىسىن ۇيرەتتى. سابىنعا قوساتىن ساقاردى (ششەلوچ) قازاق قايناتقان كۇلدەن سارقيدى جانە وزگە كۇلدەن ەمەس، «اشۋى كۇشتى» دەپ الابوتانىڭ كۇلىنەن سارقيدى. سول كۇلدى قازانعا ۇزاق ۋاقىت قايناتادى دا، سۋى سارقىلىپ قويمالجىڭ بولا باستاعان شاقتا ۇستىنە قالىڭ عىپ ءشوپ توسەگەن سورەگە توگەدى. دىمقوس كۇلدىڭ سۇزىلگەن (فيلتراسيا) تامشىلارى اعۋ ءۇشىن سورەنىڭ استىنا قازان قويادى. قازانعا سارقىعان سارى سۋدى تارى دا قايناتىپ، دىمى قۇرعاعان شاقتا، سارعىلت ءتۇستى ۇنتاق (پوروشوك) بولادى. قازاقتىڭ «ساقارى» وسى. سابىندى ساقارعا ماي قوسىپ بىلعايدى. بىلعانعان سابىن تەز بايلانۋ ءۇشىن، ىشىنە تۇتەلەپ ءجۇن-جۇرقا تاستايدى. بىلعانا كەلە بۇنداي سابىننىڭ ءتۇسى قارايادى، سوندىقتان قازاقتار «قارا سابىن» دەيدى. بىلەتىندەردىڭ، ايتۋىنشا، كىر-قوڭدى كەتىرۋگە، جاندىكتەردى ولتىرۋگە قارا سابىننان وتەر سابىن جوق. ال، قۇنى، روسسيادان كەلەتىن كىر سابىندارىنان الدەقايدا ارزان.
ۆارۆاراعا قامقورسىعان مالتابار، وعان سابىندىق مايدى عانا ەمەس، قاجەتتى مولشەردە ساقاردى دا جىل سايىن جەتكىزىپ تۇردى، سابىننىڭ بۇلاي بۇلعاۋ ادىسىنە مامان ادامدار تاۋىپ بەردى. سودان كەيىن ۆارۆارانىڭ كۇن تاۋلىگىنە دامىلسىز قىزمەت اتقاراتىن مونشاسى قۇنى ارزان سابىننان تارىقپادى.
سونشاما پايدا كەلتىرەتىن مالتاباردى ۆارۆارا «جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بوپ» دەگەندەي مەيلىنشە كۇتەدى، اۋەلى مونشاسىنداعى وزىنە ارناعان نومەرىنە كىرگىزىپ، جاقسىلاپ تۇرىپ جۋىندىرادى، سودان كەيىن تازا كويلەك-دامبال كيگىزەدى، قالاعان تاعامداردى مەيلىنشە ءدامدى عىپ پىسىرەدى، تازا بولمەدەگى جۇمساق توسەككە جاتقىزادى...
ومبىدا وسىنداي ايەل بارىن شىڭعىس قىزىلجاردا ەستىگەن. ونىڭ ءمان-جايىن بايانداعان ادام:
— مالتاباردىڭ كوڭىلدەسى، ومبىداعى ءبىر ءۇيى، — دەگەن. سوندىقتان، شىڭعىس ونى كەرۋگە قۇمارتىپ كەلە جاتقان.
ەندى كورسە ورتادان بيىگىرەك بويلى، بىلقىلداعان سەمىز دەنەلى، بەت بەينەسى اشاڭ، جيرەن -شابدار ەندى، اق شابدار شاشتى، ۇلكەن توتىيايىن كوزدى، پۇشتيتاڭداۋ ادەمى مۇرىندى، كوركەمشە ايەل ەكەن. جوباسى، جاس كەزىندە سىمباتتى دا، سۇلۋ دا بولعان كىسى. دەنەسى ەتەيە جاسى ەگدەلەنە، سىمباتىنىڭ سۇلۋلىعى ىدىراعان، بەت اجارىنىڭ كوركى — كۇلىمدەي، ويناقشي قارايتىن كوزدەرىندە قالعان.
تەگى، وڭاشا ءتىل قاتقاندا، شىڭعىستىڭ كىم ەكەنىن مالتابار ۆارۆاراعا ەسكەرتىپ قويعان بولۋ كەرەك، كورگەن ساتتەن الدىندا قۇرداي جورعالاپ، «توبەسىنەن تىك تۇرىپ» قۇرمەت كورسەتتى. شوقاندى دا ول، «قاراعىم، شىراعىم دەپ» كوڭىلىن تابۋعا تىرىستى.
جولاۋشىلار ومبى قالاسىنا كىرىپ، «كادەت كورپۋسى وسى» دەگەن، اۋماعى ەكى-ۇش ورامدى تۇتاس قامتىعان، سىرتىن اقپەن سىلاعان، جىپىرلاعان تەرەزەلەرىندە سان جوق، كوشە جاق ىرگەلەرىنە تەرەگى، تالى، قايىڭى ارالاس اعاشتار ەسكەن ءۇيدى جانات وتە بەرگەندە، «مەن وسىندا قالام» دەپ گريگوريي ءتۇسىپ قالعان. اربادان ول تۇسكەندە، شوقان دا قارعىپ ءتۇسىپ، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ ءۇن-تۇنسىز قوشتاسقان. گريگورييدى قيماعان شوقاندى شىڭعىس ارباعا ارەڭ مىنگىزگەن.
گريگوريي كادەت كورپۋسىنىڭ كومەندانتىنا بارىپ كانيكۋلدان كەلۋىن مالىمدەگەن شاقتا، جاز ايلارىندا بىتىراعان كادەتتەر جينالىپ جاتىر ەدى. كورپۋستىڭ ىشكى ءتارتىبىن باسقاراتىن اتامان ستاركوۆ ەۆگەنيي ۆاسيليەۆيچ قىزمەتىندە ەكەن.
تۇراتىن بولمەسىنە ورنىققان گريگوريي، ستاركوۆتى ىزدەدى دە كابينەتىندە تاپتى. ول گريگورييدىڭ اكەسى نيكولاي يليچ پوتانينمەن ومبىداعى وفيسەرلىك ۋچيليششەدە بىرگە وقىعان، بىرگە بىتىرگەن، نيكولاي اسكەرلىك قىزمەتكە شىققاندا، فينليانديالىق كادەت كورپۋسىنا وقۋعا كەتىپ، ونى اياقتاي، ومبىداعى ۋچيليششەگە قايتىپ ەسكادروندىق ءبولىمنىڭ، وقۋىن باسقارعان. ۋچيليششە كادەت كورپۋسىنا اينالعاننان كەيىن بۇكىل كورپۋستىڭ ىشكى ءتارتىبىن رەتتەيتىن ناچالنيگى بولعان ادام ەدى. اكەسىن جاقسى كورەتىن گريگورييدى ول جان تارتىپ، ەسىگىندە كۇزەت تۇراتىن پاتەرىنە دە، كابينەتىنە دە ەمىن-ەركىن كىرگىزە بەرەتىن.
بۇل جولى دا سولاي قابىلداعان ستاركوۆقا، گريگوريي پوتانين شوقان جايىن ايتتى. ودان بۇرىن بۇل جايدى دراگوميروۆ تا بايانداعان ەدى. ءبىراق، قىزمەت ادامدارىمەن سالقىن سويلەسەتىن ستاركوۆ، دراگوميروۆقا «كورەرمىز» دەگەن دە قويعان. اسكەري ءبولىمنىڭ سوعىستىق كەڭەسىنە مۇشە ەمەس، ستاركوۆ مۇشە، سوندىقتان دا ول دراگوميروۆتىڭ ىرقىنا كونە بەرمەيدى. قىزمەت بابىندا ءوزىن سىرعاق ۇستايتىن ستاركوۆ، دراگوميروۆتىڭ شوقان جايلى ايتقان سوزدەرىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن «كورەرمىز، وقۋ كەڭەسىندە اقىلداسارمىز» دەدى.
ستاركوۆقا گريگوريي شوقان جايىن دراگوميروۆتان باسقاشاراق باياندادى. دراگوميروۆ سالقىن تۇردە سويلەسكەن ەدى. گريگورييدىڭ سوزدەرىنەن شوقاندى ەرەكشە سۇيەتىندىگى بايقالادى. سوندىقتان:
— كورەرمىز، بايقارمىز، — دەپ باسىندا سىرعاقسىعان دەپ ايتقان ستاركوۆتى، قويانعا ەركىن جەتەتىن تازىداي تاقىمداپ، ءوزى عانا ەمەس، اكەسىنىڭ دە اتىنان ءوتىنىپ، اۋزىنان:
— جاقسى، قابىلدايىق، — دەگەن ءسوزدى سۋىرىپ العانداي بولدى.
— ءبىراق، — دەدى ستاركوۆ. — ءبىرىنشى دايارلىق كلاسىنا الىپ كورەمىز دە، وقۋ جىلىنىڭ اياعىنا دەيىن ساباقتى ۇلگەرە الماسا شىعارىپ جىبەرەمىز. وندا وكپەلەمەيسىڭ.
— بولسىن، تۋىسى قۇرمەتتى اتامان، — دەدى قۋانعان گريگوريي، — جىلدىڭ اياعىنا دەيىن، دايارلىق كلاسستارىنىڭ ءبىرىنشىسى تۇگىل، ەكىنشىسىنە ەكزامەن ۇستاۋىنا ءباس تىگەم.
ستاركوۆتىڭ ۋادەسىن العاننان كەيىن گريگوريي تۇرا جۇگىرگەن قالپىمەن كوروبەينيكوۆانىڭ توقىراۋ قوراسىنا بارسا، شوقان جوق!..
كوروبەينيكوۆانىڭ توقىراۋ قوراسى ساپىرىلىسقان جۇرگىنشىلەردەن، قوبىراپ ءار جەرگە ۇيىلگەن جۇكتەردەن ارىلمايتىنىن جوعارىدا ەسكەرتكەنبىز. شىڭعىستار كەلىپ تۇسكەندە، قورا ءىشى ءتىپتى بىلىعىپ، ادام جول تاۋىپ جۇرەر تۇسى ازعانتاي دا. ءارى، ءار جەردە توبە-توبە بولىپ ۇيىلگەن شيكى تەرىلەردىڭ، كىرلى ءجۇن-جۇرقالاردىڭ، قايناتىلماعان سۇيەكتەردىڭ، اتتاردىڭ جاس قۇمالاقتارىنىڭ، اربالاردى مايلاعان مازۋتتاردىڭ، قىزمەتىن اتقارىپ جاتقان قارا مونشانىڭ ەسىگىنەن بۇرقىراعان قوشقىل ءتۇتىن مەن جۋىندىدان شىققان كۇلىمسى ءيىستىڭ سالدارىنان، قورا ءىشى جۇرەكتى اينىتارلىق ساسىق تا. سول يىسكە شىداي الماعان، ءارى دارەت سىندىرعىسى كەلگەن شوقان گريگوريي كەلەردىڭ الدىندا، قورانى قورشاعان تاقتاي شارباقتىڭ دالاعا قاراعان قابىرعاسىنان قارعىپ ءتۇسىپ، ار جاعىنداعى توعايلى كوگالعا ءسىڭىپ كەتكەن.
گريگوريي كەلگەندە، ۆارۆارا بەرگەن ءتاتتى تاماقتاردىڭ دامىنە بوگىپ وتىرعان شىڭعىس، الگىندە تىسقا شىعىپ كەتكەن شوقاندى ەسكەرمەگەن ەدى. ەندى عانا ەسىنە الىپ ىزدەتسە، ەشقايدا جوق! ءبىر بارسا بارارى-گريگوريي. ول مۇندا. بۇل قالادا ودان باسقا بارارى جوق. ەندەشە، قايدا ول؟!
وسى ەرەۋىلدى سۇراۋدان باسى قاتقان شىڭعىس، نە ىستەرگە بىلمەي ساندالدى دا، ىشكەن -جەگەنى كەرەسى بوپ، قورا ىشىنە ءتىنتۋ جۇرگىزدى. جوق!.. قايدا؟
ۆارۆارا مەيمانحاناسىنان شوقان مەن شىڭعىسقا جاساۋلى كەڭىرەك ءبىر بولمەنى جەكە بەرگەن ەدى. مالتابار ول بولمەگە باسقا ادام كىرگىزبەۋىن وتىنگەن ەدى. شوقاندى تابا الماعان شىڭعىس سوعان كىردى دە، بۇرىشتاعى ءبىر جاستىققا قيسايدى. شوقاندى بىرگە ىزدەسكەن گريگوريي، «ماعان كەتكەن بولار ما؟» دەپ، كادەت كورپۋسىنىڭ ۇيىنە جۇگىردى.
ءوز بولمەسىنە كىرىپ شوكەسىنەن جاتقان شىڭعىس، جاستىعىن جۇمارلاي قۇشاقتاپ، ۇزاق ۋفلەدى. سوندا تۇڭىلە كۇبىرلەپ ايتقانى: «قۇداي-اۋ، بالا بەرمەي، پالە بەرگەندەي نە جازدىم مەن ساعان؟.. ەلدە دە بۇلىك بولدى، بۇل بالا جولشىباي دا بۇلىك بولدى!.. ومبىعا كەلە تيشىعار دەپ دامەلەنسەم، مۇندا ىستەپ وتىرعانى مىناۋ!»
ءسويتىپ جاتىپ، كۇنا-سۇمدىقتارىن ەسكە تۇسىرسە، شەتى مەن شەگى جوق ەكەن. تالاي مازلۇمدى جىلاتقان، تالاي مومىندى قان قاقساتقان ول، ەسەسىنەن «دۇنيە ءىسى احيرەتكە كەتپەيدى» دەگەن ماتەلدى ءتۇسىرىپ، جىلاۋىن باسەڭدەتتى دە، ويىن-«ءتاڭىرى ۋاتاباراكا ءعاليانىڭ، سولاردىڭ ءبىرىن الدىما كەلتىرۋى شىعار» دەپ جىلاۋىن دوعاردى.
بۇل جولى عانا ەمەس، بۇدان بۇرىن دا قىلمىستى ىستەرىن ەسكە تۇسىرسە، تاڭىرىدەن كەشىرىم سۇراپ جالبارىنۋ رەتىندە، ەل ناماز وقۋمەن شۇعىلدانا قالاتىن ەدى. سول داعدىسىنا باقپاق بولىپ، شوككەن ورنىنان تۇرەگەلدى دە، كىلەم ۇستىنە قازاقى تۇيە ءجۇن شەكپەنىن ءجايىپ قۇلشىلىققا كىرىستى.
نامازعا كەيدە سالاقسىپ جۇرەتىن ول جاينامازعا ءبىر وتىرسا ۇزاق وتىرىپ، بىرەۋلەرىن «قازا نامازىم» دەپ، ەندى بىرەۋلەرىن «ءنافىلىم» دەپ، كوپكە دەيىن تۇسپەيتىن ەدى. بۇل جولى دا ءسويتتى ول. نامازدىڭ ءاربىر راكاعاتى سايىن تۇرەگەلە بەرۋگە جالىققان كەزدە، ءساجداعا جۇرەسىنەن وتىرعان قالپىندا بارىپ، ءبىرتالاي ۋاقىت توڭقاڭدادى. وعان دا جالىققان شاقتا، مەكەگە بارىپ كەلگەن حاجىنىڭ بىرەۋى سىيلاعان توپاز ءتاسپيعىنىڭ تاستارىن تىرسىلداتا ساناپ، ءبىرىنشى وتىز ءۇش تاستا «سۇبحان-اللاسىن»، ەكىنشى وتىز ءۇش تاستا «ءالحامدۇ-ليللياسىن»، ءۇشىنشى وتىز ءۇش تاستا «اللاھۇ-اكبارىن» ءجۇزدىڭ شوقىسىندا — «سالاۋاتىن» ايتىپ تالاي ۋاقىت وتىردى. سونداعى دامەسى — «قاناشجان كەلىپ قالار ما؟!»
قاناشى كەلە قويمادى. ونى ويلاعان سايىن، مانا قاتايىپ العان جۇرەگى ءجىبي بەردى. ەندى ونىڭ كوڭىلىنە، الگى ءبىر قارعاۋ سياقتى ايتقان سوزدەرى «قۇدايدىڭ، قۇلاعىنا شالىنىپ قالدى ما؟» دەگەن ءقاۋىپ كىرىپ، «ءا، قۇداي، جانىنا جاماندىق بەرە كورمە، قۇلىنشاعىمنىڭ!» دەپ تىلەدى. سول ساتتە كوز جاستارى تاعى دا سورعالاپ كەتتى...
شىركىن، بالا، نە دەگەن ءتاتتى ەدىڭ!..
قازاقتىڭ ۇعىمىندا جاقىن جەردەن اڭديتىن جاۋدىڭ بىرەۋى — ۇيقى. سول جاۋ جايناماز ۇستىندە مۇلگىگەن شىڭعىستى دا قۇشاعىنا الىپ، ءتاسبيعىن تىرسىلداتا تارتىپ وتىرعان ول، قالاي قالعىعانىن بىلمەي دە قالدى. ويدان يا جولدان جالىققان شاقتارىندا، ونىڭ ۇيقىسى تاستان قاتتى بولۋشى ەدى. سوندا ول، جاتقان ءۇيىن باسىنا كوتەرە قورىلداپ، ۇيقىداعىلاردىڭ كوبىن وياتىپ جىبەرەتىن. ۇيدە باتىلى جەتەتىن بىرەۋلەر بولسا، شىڭعىستى وياتاتىن. وندايلار بولماسا، قاسىنداعىلاردىڭ ۇيىقتاي الماي مازاسى كەتەتىن. تەز ۇيىقتاعىشتىعىنىڭ ۇستىنە، ول وتە سەرگەك تە دىبىس ەستىلسە ويانا قالاتىن جانە نە دىبىس ەكەنىن اڭعارعانشا قالعىمايتىن...
شوقان بارعان ومبى توعايىنىن، اراسىندا دا جيدەك پەن بۇلدىرگەن كوپ ەكەن. سولاردى تەرۋدىڭ قىزىعىنا تۇسكەن ول، قوراعا ىڭىردە ورالىپ، ۇيگە كىرۋگە باتىلى جەتپەي، تەرەزە سىرتىنان قاراسا، كولەمى تيتىمدەي عانا، بىلتەسىندە تۇتانعان قىزىل كۇرەڭ وتىنىڭ ۇلكەندىگى تىشقان ءتىلىنىن، جىلتىڭداعان ۇشىڭدەي عانا «ۇشتىك» اتالاتىن كاراسىن شامنىڭ كومەسكى جارىعىنان، توردە باسىن تەمەن سالبىراتا شوكە ءتۇسىپ قيمىلسىز وتىرعان اكەسىنىڭ ەلەسى كورىنەدى. ونىڭ جايناماز ۇستىندە سولايشا قالعيتىنىن شوقان بىلەتىن، كەيبىر قالعىعان شاقتارىندا، اناۋ-مىناۋ دىبىسقا ويانا دا قويمايتىن. اكەسىن «سونداي جاعدايدا بولار» دەپ ويلاعان شوقان ءۇيدى اينالىپ كەپ، سىرتقى ەسىكتى سىقىرلاتپاي اشىپ كىردى دە، كوريدوردا اياقتارىن ۇشىمەن باسىپ، بولمەسىنە جاقىندادى. ونىڭ جۇقالاۋ ەسىگى قاجارلى ەدى، اشىلۋ-جابىلۋى دىبىسسىز. سوعان تايالىپ بولمە ىشىنە قۇلاق تىكسە، شىڭعىستىڭ قورىلداعان دىبىسى ەستىلەدى.
«قاتتى ۇيقىدا ەكەن» دەپ جورىعان شوقان اكەسىن وياتىپ الماۋ ماقساتىمەن ساكىسىنە كىلەم توسەلگەن بولمەگە ەپپەن كىردى دە، جاتاتىن ورنىنا بەتتەدى.
ساق قۇلاق شىڭعىس، شوقاننىڭ توسەككە قيسايعان سىبدىرىن ەستىدى. ايتسە دە سىر بەرمەي قورىلداعان بولىپ جايناماز ۇستىندە ءسال وتىردى دا، شوقاننىڭ مۇرنى پىسىلداعان دىبىسىنان «ۇيىقتادى» دەپ ويلاپ، ەپپەن باسىپ قاسىنا كەلدى. شوقان وتىرىك ۇيىقتاپ جاتىر ەدى، ويى — اكەسىنىڭ نە ىستەۋىن باقىلاۋ. بالاسىنىڭ قاسىنا كەلگەن شىڭعىس، بەتىن قابىرعاعا بەرە بۇك ءتۇسىپ جاتقان شوقاندى ارقاسىنان قۇشادى دا، سولقىلداي جىلاپ جاتا كەتەدى. اكەسىن اياپ كەتكەن بالا، مەيىرىمدىك كورسەتكىسى كەلگەندەي، بەتىن بۇرا اۋناپ ءتۇستى. ءبىراق، بۇنىسىن ۇيقىسىراۋ سياقتاندىرىپ، دىبىس بەرمەدى. «وياتىپ المايىن» دەگەن ويمەن، وكسىگىن ارەڭ تىيعان اكە، جانىنىڭ بولشەگىندەي بالاسىن، باۋىرىنا قىسا ءتۇستى. ولار تەرەڭ ۇيقىعا كەتتى...
شىركىن، وسىنداي ءبىر ءتاتتى ۇيقى-اي!..
شىڭعىس ادەتتە ەرتە وياناتىن ەدى دە، دارەتىن الىپ، نامازىن وتەپ، سودان كەيىن تاعى دا جاتىپ، بيەنىڭ باس ساۋىنىنا دەيىن تۇرمايتىن ەدى. ۇيىنەن مىنا ساپارعا شىققاننان كەيىن دە سول داعدىسىن تاستاماعان شىڭعىس، شوقاندى باۋىرىنا باسا ۇيىقتاۋدان تاڭ بىلىنە وياندى. قۇشاعىنداعى شوقانعا قاراسا، ۇيقىعا ماس بولىپ تۇك سەزەر ەمەس. «قيمىلداسام وياتىپ الارمىن» دەگەن ويمەن، ول از ۋاقىت تىم-تىرىس جاتتى دا، ازدان كەيىن شوقاننىڭ باسىنداعى قولىن شىمشىمداپ سۋىردى. شوقان ويانبادى. باسىن كوتەرگەن شىڭعىس، شوقاننىڭ ۇستىنە ءتورت تاعانداي ءتونىپ، جوعارعى جاق شەكەسىنەن قۇشىرلانا يىسكەدى. ويانىپ كەتكەن سياقتانعان شوقان، ەكىنشى جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى دە، پىسىلىنا كىرىستى.
ۇيدەن ەپپەن شىعىپ دارەتىن الىپ كەلگەن شىڭعىس ەپپەن كىرىپ، نامازىن دا ەپپەن وقىپ، ەپپەن كيىنىپ، مالتاباردىڭ بولمەسىنە كىردى. بۋىنىپ-تۇيىنگەن ول، ەسەپ-شوتتارىن قاعىپ وتىر ەكەن. قاسىندا ءبىر جامباستاپ قيسايعان ۆارۆارا. ەكەۋى ازىلدەسىپ وتىرعان سياقتى، ەزۋلەرىندە كۇلكى.
ايەلدەرىن قازاق عۇرپىنا باعىندىراتىن مالتابار كەشە ۆارۆاراعا دا: «حاننىڭ كوزىنشە ىرجاقتاسپا، ول كەلگەندە تۇرىپ كەت، الدىندا ادەپ ساقتا» دەپ تاپسىرعان. سودان كەيىن، وزگە قوناقتارىنا ەركىنسىپ جۇرەتىن ۆارۆارا، يمەنىپ، الدىندا قازاق ايەلى سياقتى يبا تۇتقان. ءقازىر دە شىڭعىسقا كەزدەسكەن شاقتارىندا، اۋىلدىڭ جەڭگەسىندەي ءسويتىپ، شىڭعىس ەسىكتەن كورىنە، كۇلىمسىرەگەن ەزۋىن جيدى دا، ءۇستىن سىلكىنە تۇرەگەپ، شىعىپ كەتتى. شىڭعىستىڭ جەڭگە كورەتىن كەيبىر ايەلدەرمەن قالجىڭداساتىنى دا بولۋشى ەدى. سەمىز دەنەلى ۆارۆارا، تۋ قويداي جايقاڭداپ جونەلە بەرگەندە، كوزىن تىگە قالعان شىڭعىس، ول ەسىكتەن شىعا:
— «سەمىز قاتىن — قۇس توسەك، ارىق قاتىن — جوققا ەسەپ» دەگەن ەدى، مالتەكە، الگى ءبىر جەڭگەيدىڭ نايقالۋى-اي! — دەپ جىميدى.
ۆارۆارامەن اراسىنداعى ەسەكتى شىڭعىس ەستىمەگەن بولار دەپ ويلايتىن مالتابار، ونىڭ مىنا ازىلىنەن قىسىلىپ قاپ، «جەڭگەي» دەگەن سەزدى ماڭىنا جولاتقىسى كەلمەگەندەي:
— ءيا، كۇيلى قاتىن، — دەي سالدى.
— اجارلى دا ۇرعاشى ەكەن، — دەدى شىڭعىس. — دەنەسى ەتەيگەنمەن، كەسكىن-كەيپى كەلىنشەك قالپىندا ەكەن.
«وسى سول قاتىنعا قىزىعىپ وتىرماسا نە قىلسىن؟» دەگەن وي كەپ قالعان مالتابار، سىرىن تارتىپ كورگىسى كەلگەندەي:
— راس، تاقسىر، قۇنىنا تۇراتىن كىسىگە «كەت، ءارى» ەمەس مىنەزى دە بار، — دەدى كۇلىپ.
بۇل قالجىڭدى ءارى سوزۋعا دراگوميروۆ بوگەت بولدى. ومبىعا شىڭعىستان ءبىراز كۇن بۇرىن جەتكەن ول، شوقان جايىن دا، شىڭعىس جايىن دا ءتيىستى ورىندارمەن كەڭەسىپ، تياناقتاپ قويعان ەدى. شوقان تۋرالى تياناعى — ستاركوۆتان ءجونى ءتۇزۋ جاۋاپ الا الماعاننان كەيىن، بۇكىل كورپۋستىڭ ناچالنيگى، گەنەرال-مايور فەدور اندرەيەۆيچ شرامعا جولىعىپ، ودان كەيىن، باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى — نيكولاي سەمەنوۆيچ سۋليماعا جولىعىپ، ەكەۋىنەن دە كادەت كورپۋسىنىڭ وقۋ ىستەرىن باسقاراتىن جدان — پۋشكيننىڭ اتىنا، — «قابىلدانسىن» دەگەن زاپيسكا العان. ەندى ستاركوۆ تىرپ ەتە المايدى.
بۇل جاعىنان كوڭىلى ورنىققان دراگوميروۆ، شىڭعىستىڭ ءوز جايىن دا سۋليماعا تولىق باياندادى. ونىڭ كەڭسەسىندە شىڭعىستى جامانداعان ماتەريالدار ۇيمە-جۇيمە ەدى. سولاردىڭ كوبىن تەكسەرىپ كەلگەن دراگوميروۆ، شىڭعىسقا بولىسۋ نيەتىمەن:
— كوبى جالا ەكەن، شىنى — كوڭىل بولۋگە تۇرمايتىن ۇساق-تۇيەكتەر حاندىق زامانى وتكەنىن كورىپ وتىرعان اتالىقتى قازاقتار، شىڭعىستى «حان-تۇقىمى» دەپ ۇناتپايدى ەكەن، ايتپەسە، سىبىرلىك قازاقتار ءۇشىن اشىلعان وكرۋگتەردىڭ سۇلتاندارىنىڭ ىشىندە، ورىس زاڭىنان حابارى بار وسى شىڭعىس قانا قازاقتاردىڭ بۇعان وشىگەتىن ءبىر سەبەبى: شىڭعىس ورىس زاڭىن ىسكە اسىرماق بولادى، قازاقتار اتا-باباسىنان قالعان ادەت زاڭىن قولدانعىسى كەلەدى، ەكى زاڭ بىر-بىرىنە قايشى قازاقتاردىڭ، «روسسيا پاتشاسىنا باعىندىق» دەۋى، كوپ جەردە «ات» ءتىلى عانا، كوبى ىشىنەن قارسى سۇلتانداردىڭ اراسىندا رومانوۆتاردىڭ تاج-تاحىتىن ادال جۇرەكتەن قۇرمەتتەيتىن ازشىلىعىنىڭ بىرەۋى وسى — شىڭعىس دەگەن.
ءوزى دۆورياندار تۇقىمىنان شىققان سۋليما، قازاق حاندارىنىڭ دا تۇقىمىن «اقسۇيەككە» جورىپ، ولارعا ەرەكشە ءىلتيپات جاسايتىن.
دراگوميروۆتىڭ سوزدەرىنە قۇلاق اسقان سۋليما، وعان: — سىزشە نە ىستەۋ كەرەك، سوندا؟ ءۋاليحانوۆتىڭ قيسايعان ابىرويىن قالاي تۇزەۋ كەرەك؟ — دەگەن سۇراۋ قويدى.
ول سۇراۋعا دراگوميروۆتىڭ جاۋابى ءازىر ەدى. كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ اعا سۇلتاندىعىن ابىلاي تۇقىمىنان تارتىپ العان، «قارادان حان بولدى» دەگەن اتاققا ىلىنگەن -قاراتوقانىڭ ءزىلعاراسى قياناتشىل بولىپ، پاتشانىڭ اتىنا ۇستىنەن ارىزدار جاۋعان وكىمەت تاراپىنان تەكسەرىس بولعاندا، ارىزداعى وقيعالاردىڭ كوبى راسقا شىققان. ءزىلعارانىڭ ءۇش ايەلىنەن ون ءتورت ۇلى بولعان ەكەن، سولاردان الىبەك دەگەنى ەرەكشە قياناتشىل بولىپ، ءزىلعارا سونىڭ قىلىعىنا كۇيگەن سونان، «انە ۇستالادى، مىنە ۇستالادى» دەپ جۇرگەندە ءزىلعارا ولگەن، الىبەكتى وكىمەت «يتجەككەنگە» جەر اۋدارىپ جىبەرگەن، ەندىگى اعا سۇلتان كىم بولارى ءمالىمسىز شاقتا، ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، جۇرتتىڭ «جۋاس ادام» دەپ سۇراۋىمەن، ۋاقىتشا ءزىلعارانىڭ ۇلكەن ۇلى — مۇسانى تاعايىنداعان، (قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ لەنين اۋدانىندا ياۆلەننو اتالاتىن سەلو بار، قازاقتار ونى «ءمۇسىن» دەيدى، ول — «مۇسانىڭ قالاسى» دەگەنى، سەبەبى، سول سەلو كەلىپ تۇسكەن جەردە، بۇرىن مۇسانىڭ قىستاۋى بولعان)، جۋاس مۇسانىڭ قىزمەتى دە سىلبىر بولىپ، شىڭعىس پەن شوقان ومبىعا بارعان كەزدە، سۋليما كوكشەتاۋ دۋانىنا اعا سۇلتان بولارلىق كانديدات ىزدەپ وتىر ەكەن، بۇل ءسوزدى ەستىگەن دراگوميروۆ سۋليماعا شىڭعىستى ۇسىنعاندا، ءسوز قاتپاي كونە كەتتى.
— ءبىراق، — دەدى سۋليما، — بۇل ۇسىنىستى ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزام بەكىتپەي جاريالاي المايمىز. ءقازىر ۆاليحانوۆ قالاعان جەرىنە قايتا بەرسىن، ارتىنان حابارلايمىز.
دراگوميروۆ سۋليماعا تاعى ءبىر ۇسىنىسىن ايتتى:
— «قۇسمۇرىن» اتالاتىن دۋاننىڭ ءقازىر قاجەتى جوق، ونى جويۋ كەرەك تە، باعىنىشتى ەلىن كوكشەتاۋ دۋانىنا قوسۋ كەرەك.
— بۇل قيىنداۋ ماسەلە، — دەدى سۋليما، — اعا سۇلتاندى تاعايىنداۋ مەنىڭ قاراماعىمداعى ءىس، ەگەر ىقلاسى تۇسسە ۇلى دارەجەلى پاتشامىز، بۇل جايدا مەن جاساعان ۇسىنىستى بەكىتە سالادى، ال، وكرۋگتى جويۋ ءۇشىن، اۋەلى پاتشا سارايىنىڭ قاسىنداعى سىبىرلىك كوميتەتكە دالەلدى ۇسىنىس بەرۋىم كەرەك، ول ىشكى، سىرتقى، جانە سوعىستىق مينيسترلىكتەردىڭ پىكىرىن سۇرايدى، ولار ماقۇلداسا، ماسەلە سەناتتا تەكسەرىلەدى دە، سول ماقۇلداسا عانا، پاتشانىڭ بەكىتۋىنە بەرەدى.
بۇل جايلاردىڭ، ءبارىن جاقسى بىلەتىن دراگوميروۆ، ۇسىنىسىن ادەيى، ماسەلە كوتەرۋ ءۇشىن ايتقان ەدى. سۋليما ول تىلەگىن قابىلداپ، كەشىكپەي پەتەربۋرگكە حات جولداۋعا ۋادە ەتتى.
قۇسمۇرىن دۋانىنداعى حالىقتىڭ شىڭعىستى اعا سۇلتاندىقتان ءتۇسىرۋ، ورنىنا ەسەنەيدى قويۋ تۋرالى قاۋلىسىن دراگوميروۆ ومبىعا الا كەلگەن ەدى. بۇل جايدا سۋليمانىڭ ايتقانى:
— ەگەر ۆاليحانوۆ قالاسا، پاتشانىڭ ءامىرى كەلگەنشە، بۇرىنعى قىزمەتىنە قويا تۇرۋعا بولادى.
— ول مۇمكىن ەمەس، — دەدى دراگوميروۆ، — ەگەر قۇسمۇرىنعا قايتىپ بارسا، كۇزەتى قانشا قاتتى بولعانمەن، قازاقتار ونى ءولتىرىپ تاستايدى.
قۇسمۇرىندى ۇكىمەتسىز قويۋ مۇمكىن ەمەستىكتەن، سۋليما وزىنە بەرىلگەن پراۆوعا سۇيەندى دە، ەسەنەي ەستەمەستى ۋاقىتشا اعا سۇلتان عىپ بەكىتتى. بۇل بۇيرىقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قۇسمۇرىنعا باراتىن ۆاسيليي يۆانوۆيچ دوبشينسكييدە دراگوميروۆ ىستاپتىڭ جاتاعى -تىلەمىس ساپاقوۆتى ءتىلماش قىپ بەرۋدى تاپسىردى.
كوروبەينيكوۆانىڭ توقىراۋ قوراسىنا تۇسكەن شىڭعىسقا، دراگوميروۆ وسىنداي دايارلىقپەن بارعان ەدى.
شوقاننىڭ ۇيىقتاپ جاتقانىن ەستىگەن دراگوميروۆ، بىرەر اياق قىمىز جۇتتى دا، ءمان-جايلاردى تۇگەل باياندادى. بۇل سوزدەرگە قاتتى ريزا بولعان شىڭعىس — «دوستىق دەگەن وسىنداي بولادى دا!» دەپ دراگوميروۆتى قۇشاقتاپ ءسۇيدى دراگوميروۆ ەرتەڭ قاتىناسپاق بولىپ كەتىپ قالدى.
ەندىگى ماسەلە شوقاندا. ونىڭ ومبىدا وقۋعا قالار-قالماسى شىڭعىسقا ءمالىمسىز. ەگەر قالعىسى كەلمەسە قايتپەك؟ ەرىكسىز قالدىرعاندا نە بولماق؟ وعان قالا قويسا جاقسى. ەگەر قالماسا شە؟ زورلاپ قالدىرعانمەن قاشسا شە؟ (شوقان ونى ىستەيتىن بالا)، سوندا، قاشا قالسا قايدا بارادى؟ تۋعان ۇيىنە، ارينە بارمايدى، مۇمكىن، بايان اۋلاداعى ناعاشىسى -شورماننىڭ مۇساسىنا بارار، ويتكەنى ول، شوقاننىڭ ەسى كىرگەن كەزدە قۇسمۇرىنعا كەلىپ، ناعاشىسى مەن جيەنىنىڭ قاتتى ۇيلەسكەنى بار، مۇسا اتتاناردا «سىزگە بارام» دەپ شوقاننىڭ جىلاعانى بار، مۇسانىڭ «كەيىن اكەپ تاستارمىن» دەپ الىپ كەتپەك بولعانى بار، وعان زەينەپ پەن شىڭعىس كونگەندە شەپە كونبەي، جانجالمەن الىپ قالعانى بار. سودان ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن اشۋلانعان شاقتارىندا، شوقاننىڭ «ناعاشىما كەتەمىن» دەيتىنى بار، سوندىقتان ومبىدان قاشسا بايانعا كەتۋى مۇمكىن، ءبىراق، كىممەن؟ ءوز بەتىمەن كەتەم دەپ قاڭعىرىپ ولسە قايتپەك؟..
وسى ويلاردان باسى دال بولعان شىڭعىس، مەيمانحانانىڭ وزدەرى جاتقان بولمەسىنە كەلسە، شوقان توسەكتە ءالى جاتىر ەكەن. اكەسى بولمەگە كىرگەنگە دەيىن ويانىپ، تۇرار-تۇرماسىن بىلمەي جاتقان ول، ەندى، اكەسى كىرە كوزىن جۇمىپ، مۇرنىن پىسىلداتىپ، ۇيىقتاعان بولا قويدى. مەزگىل بۇل شاقتا — شالشىق ءتۇس. اۋىلداعى كۇندەرىندە شوقاننىڭ بۇدان دا كەش تۇراتىن كەزدەرى بولا بەرەتىن. سوندا، «ۇيقىسى قانىپ تۇرسىن» دەگەن ويداعى زەينەپ، وردانىڭ جابۋلى تۇندىگىن اشپاي، «سامال سويسىن» دەپ، تۋىرلىقتاردىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ قوياتىن، ونداي شاقتا «شىبىن دا ىزىڭداماسىن» دەگەن نيەتتەگى زەينەپ، نامازىن وقىپ العان شىڭعىستىڭ تاماعىن قوناق ۇيگە اپارىپ بەرەتىن. مال وردانىڭ ماڭىندا بولسا — بولماسا دا جوق. جات-جارانىڭ كىسىلەرى بۇل ۇيگە اتتارىن الىستاعى باعانعا بايلاپ جىمىندا شۇبىرعان قوياندارداي بىرىنە ءبىرى ىلەسە كەلەدى دە، قوناق ۇيگە كىرەدى. ادەتتە داڭعازالانا كەڭەسەتىن ولاردى، ەگەر شوقان ۇيقتاپ جاتسا، ابا كەلىپ «اقىرىن» دەپ ساقتاندىرادى، سودان كەيىن، «شوقان تۇردى» دەگەنشە، ولار سىبىرلاسىپ سويلەسەدى، ونداي شاقتا اس ۇيدە ۇيىقتايتىن وزگە بالالارىن تاماقتاندىرعاننان كەيىن، زەينەپ «الىسقا ويناڭدار» دەپ، نە دالاعا، نە قاراشا اۋىلعا قۋادى، بوگەلەكتەگەن جىلقى، شانىشقاقتاعان سيىر شاۋىپ كەلمەسىن دەپ، سالت ءبىر جىگىتىن كۇزەتكە تۇرعىزادى...
اۋىلداعى كۇندەرىندە، ۇيقىسى قانىپ تۇراتىن شوقاننىڭ ويانۋى دا ەرەكشە ەدى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ول ويانا سالا باقىرىپ جىلايدى، سوندا ايتار جالعىز ءسوزى «اپا!»، ونىسى -زەينەپ. ۇزاق جەرگە بارمايتىن، ۋاقىتىن وردانىڭ توڭىرەگىندە وتكىزەتىن زەينەپ، شوقاننىڭ داۋسى شىعا جەتىپ كەلەدى. ونىڭ، «نەمەنە، قاناشجان؟» دەيتىن داعدىلى سوزىنە شوقان جاۋاپ بەرمەي، داۋسىن ۇدەتە ەڭىرەي بەرەدى. ونىڭ جاقسى كورەر تاماقتارى: پىسكەن قايماق، كۇيىكسىز قاسپاق، جاڭا عانا ىرىتكەن اق ىرىمشىك، قايناتقان قايماقتىڭ ءتۇبى، تۇششىلاۋ تورتا، شالالاۋ اشىعان ساۋمال، ەتتەن جاقسى كورەرى بۇيرەك پەن جۇرەك، اشقىلتىمدى جالاعان كەزدە سۇيسىنەرى اشىماعان ءسۇر مەن قىشقىلتىمداۋ اششى قۇرت، كەيدە كەشە عانا ەزىلگەن قۇرتتىڭ مالتاسى...
باقىرۋىن دوعارۋ ورنىنا ۇدەتە تۇسەتىن شوقاننىڭ الدىنا، كۇنتاي مەن زەينەپ جاڭاعى تاماقتاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توسادى، شوقان جەمەيدى ولاردى، ەگەر زەينەپ قىستايىن دەسە، تاماعى مەن ىدىسىن بەت العان جاعىنا لاقتىرىپ، تيگەن جەرلەرىن بۇلدىرەدى... ويانا سالا وسىنداي بۇلىك جاسايتىن شوقاننىڭ جالعىز عانا الدانارى — جايناق. ول كەلسە، ۇيقىسى دا اشىلادى، تاماقتى دا جەيدى، سودان كەيىن ويىنعا كەتەدى...
شىڭعىس جولعا شىعا، شوقاندى «ۇيدەگى داعدىسىنا باعار ما» دەپ قورىققان ەدى، ويتپەدى شوقان. اۋىلىنان مەزگىلىمەن ۇيقتاپ، مەزگىلىمەن تۇرادى، جانجال شىعارمايدى، تاماق تاڭدامايدى، بەرگەندى ىشەدى جانە تويىپ ىشەدى...
ۇيىنەن شىققالى، شوقاننىڭ ءبىرىنشى رەت كەپ ۇيىقتاۋى — كوروبەينيكوۆانىڭ ۇيىندە. ۇيقىسى مەيلىنشە قانعان ول تۇرىپ كەتۋگە ەرىنىپ جاتىر. وسى ءقازىر ونىڭ كەز الدىنان كەيىندە قالعان تۋعان اۋلى، اپاسى، كۇنتاي، جايناق، بالالار — ءبارى-بارى تىزبەكتەلە ءوتتى. ساعىنىش وزەگىن ورتەپ، شوقان ال، جىلا كەپ، ال، جىلا!.. سول وكسىگىن باسا السىنشى، كورەيىن!..
شوقان سول قالپىمەن ۇزاق جىلار ما ەدى قايتەر ەدى ەگەر ەسىك جاقتان تىقىر ەستىلمەسە. «كىم؟» دەپ كوز قيىعىن تۇسىرسە — اكەسى!
ول تاعى دا ۇيىقتاعان بولىپ سۇلىق جاتا قويدى. ءبىراق، ونىڭ وياۋ ەكەنىن، ادەيى ۇيىقتاعان بولا قويۋىن شىڭعىستىڭ قىراعى كوزى ەسىكتى اشا بەرە شالىپ قالدى. سوندا دا بىلمەگەن بولىپ، بالاسىنان الشاعىراق وتىردى دا، وعان ايتقىسى كەلگەن سوزدەرىن، ءوز بەتىمەن سويلەنگەن بوپ، اراسىنا ۋھلەۋىن ارالاستىرا، ىڭىرانعان ۇنمەن سوعا بەردى، سونداعى ويى -سوزدەرىنىڭ ءبارىن شوقاننىڭ كوڭىلىن وقۋدا قالۋعا اۋدارۋ.
نەشە ءتۇرلى جىلى لەپتەردەن قۇرالعان بۇل سەزدەردى «اياقتادىم-اۋ» دەگەن شاقتا، تىڭداي بەرۋگە جالىققان شوقان ويانىپ كەتكەن بوپ ىڭىرسيىن دەپ ەدى، شىڭعىس ەڭبەكتەي ۇمتىلىپ:
— نەمەنە، قاناشجان، — دەپ قۇشاقتاي الدى.
— اپ-پا! — دەدى شوقان، قايدا جاتقانىن بىلە تۇرا، شىڭعىستى ۇرەيلەندىرگىسى كەلگەن قۋلىقپەن.
— قاناشجان، ءبىز ۇيدە ەمەسپىز عوي، — دەدى شىڭعىس، ساسقالاقتاپ.
— قايماق!
«ويانعان شاقتا وسى ءسوزدى ايتىپ قالا ما» دەگەن قاۋىپپەن شىڭعىس مانا مالتابارعا قايماقتى دا، قاسپاقتى دا دايارلاتىپ قويعان ەدى.
— ءقازىر اكەلەم، — دەپ ورنىنان تۇرا جۇگىرگەن شىڭعىس، شىنى كەسەگە سالعان قايماقتى الىپ كەپ:
— مىنە، قاناشجان! — دەپ ۇسىنىپ ەدى، باسىن كوتەرىپ كەسەگە ۇڭىلگەن شوقاننىڭ قيقارلىعى ۇستاي قاپ:
— «قاسپاق» دەدىم عوي، — دەپ كەسەنى لاقتىرىپ جىبەرە جازدادى، شىڭعىس ارەڭ ۇستاپ قالدى. ول:
— قاسپاق تا بار، ءقازىر اكەلەم، — دەپ قايتا جۇگىردى.
شوقان اكەسىن اياپ كەتتى، ول ومىرىندە بىرەۋگە ىدىس اپەرگەن كىسى مە؟ ءمىناسى-بىرىنشى اپەرۋى بولۋ كەرەك. «نەلىكتەن؟» دەگەن سۇراۋدىڭ جاۋابىن شوقان كىدىرمەي تاپتى، ءبىرىنشى جاقتان — جاپان-تۇزدە جالعىز عانا جاقىنى بولعاندىقتان، ءارى اكەلىك ىقىلاسى ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن، ەكىنشى جاقتان — «وقۋدا قالار ما ەكەن» دەگەن ۇمىتپەن، كوڭىلىن تاپقىسى كەلۋدەن.
سوندىقتان، اكەسى الىپ كەلگەن قاسپاقتى، شوقان جىلى، قىشقىلتىم قالاشتى باتىرا جەپ، قۇپ-سوعىپ الدى. «تاعى دا شاتاق شىعارماسا نە قىلسىن!» دەگەن قورقىنىش ويداعى شىڭعىس، «مىناسى ءبىر يگىسىن بولدى-اۋ» دەگەندەي، بالاسىنىڭ قاسپاقتى تۇگەل جەۋىنە ىشتەي قۋانىپ وتىردى. شوقان تاماققا شەپىك بالا ەدى. كەيىن تاماق تۇرلەرىنىڭ كوپتىگىنەن بە، ولاردىڭ دامدىلىگىنەن بە، — الدىنا كەلگەن تاعامدارىنىڭ ءارقايسىسىنان قۇستاي شوقىپ، ءار ىشىمدىكتەن بىرەر عانا جەڭىل ۇرتتاپ، «بولدىم» دەپ شەگىنە قوياتىن، سونىسىنا قاراپ استىڭ، ءتۇرىن دە، مولشەرىن دە ازايتايىن دەسە، «اناۋ قايدا؟ مىناۋ قايدا؟» دەپ الەك سالادى، كەيدە تاتپاي قويادى، سونىسىنا قاراپ، «سۇرايدى-اۋ» دەگەن اسىن شەشەسى شوقاننىڭ الدىنداعى داستارقانعا تۇگەل ۇيەدى. سونى بىلەتىن شىڭعىس، شوقاننىڭ نەداۋىر قاسپاقتى تۇگەل جەپ الۋىنا قايران قالدى.
استان كەيىن شوقان تىسقا شىعىپ كەتتى. «تاعى ءبىر جاققا جىتا ما؟» دەپ قاۋىپتەنگەن شىڭعىس، ونى كورىنبەي سىرتتان باقىلادى. قوراداعى جۇكتەردىڭ اراسىنان جىلىسىپ وتكەن شوقان شارباقتىڭ ۇستىنەن سىرتقا قاراي قارعىعاندا، شىڭعىس جۇگىرىپ بارىپ تاقتايلاردىڭ جىگىنەن سىعالادى.
— قاناش!! — دەگەن بالا داۋسى ەستىلدى قاقپا جاقتان. شوقان دا، شىڭعىس تا قاراي قالسا، — گريگوريي!
كەشەدەن بەرى جالعىزسىراپ قالۋىنان با، ساپارلاس دوسىن ساعىنىپ قالۋدان با، شوقان:
— كەرەي!.. كۇرگەرەي!.. — دەپ تۇرا جۇگىردى دە، باسسالدى. ەكەۋى ءبىر-بىرىن ارقاعا قاعا، قۇشاقتاسا كەتتى. شىڭعىستىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى.
گريگوريي بۇل ۇيگە كەشە ءتۇن ورتاسى جاقىنداعان شاقتا ءبىر كەلىپ، مالتاباردان شوقاننىڭ ورالعانىن، اكەسى مەن ەكەۋى جاتىپ قالدى دەگەن حابارىن ەستىگەننەن كەيىن، «مازالامايىن» دەپ قايتىپ كەتكەن.
شوقانمەن قۇشاقتاسىپ ماۋقىن باسقاننان كەيىن، گريگوريي كەشە ستاركوۆقا جولىققانىن، ونىڭ شوقاندى وقۋعا الۋعا ريزالاسقانىن سىپىلداعان سوزدەرمەن بايانداپ بەردى.
— جاقسى بولعان ەكەن، — دەدى شىڭعىس، دراگوميروۆپەن بۇل جايدا سويلەسكەنىن بۇگە تۇرعىسى كەپ.
شوقان ۇندەمەدى.
— قاناش، شوقان! — دەدى گريگوريي كازاك-ورىس اكسەنتىندەگى قازاق تىلىمەن، جىپىلداتا سويلەپ، — كورەيىك، كادەت كورپۋسى ءۇيىن!.. تاماشا ءۇي!.. قايدا!.. ءبىزدىڭ كاپيتان، كۋكالا، بولاتناي، تۇگەل سىيادى وعان!.. ارتىق قالادى!.. ءجۇر، كورەيىك!
ول شوقاندى جەتەكتەگىسى كەلگەندەي، قولىنان ۇستاپ، قاقپاعا قاراي تارتتى. ىشىنەن ءالى تۇگەل كەنە قويماعانمەن، اكەسىنىڭ، باسقالاردىڭ ايتۋىنان جانە بولاشاعىن ويلاعاندىقتان، شوقاننىڭ وقۋعا تۇسۋگە كوڭىلى ازداپ اۋىتقي باستاعان ەدى. سوندىقتان، كەشە سىرتىنان عانا كورگەن كادەت كورپۋسىنىڭ ءۇيىن، ەندى ءىشى-سىرتىن ارالاپ كورگىسى كەپ، گريگوريي جەتەكتەگەندە جەتەكشىل تايداي سوڭىنا ەرە جونەلدى.
ولار سولاي بارا تۇرسىن. ءبىز وقىرمان كەپكە، كادەت كورپۋسىن تانىستىرايىق. ونىڭ الدىندا، ايتىلا كەتۋى قاجەت تومەندەگىدەي سوزدەر بار.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 1904 جىلى ورىس تىلىندە باسىلعان شىعارمالار جيناعىن، سول جيناقتاعى پورترەتتەرىن، مەنىڭ العاش 1913 جىلى، شوقاننىڭ اتا-باباسىنىڭ مەكەنى -سىرىمبەت تاۋىنىڭ ەتەگىندە، تۋعان ىنىسى-نۇرمۇحاممەدتىڭ (قوقىش) ۇيىندە كورۋىم، «ءومىر مەكتەبىنىڭ،» ءبىرىنشى كىتابىندا، ودان كەيىن، 1921 جىلى سول قوقىشتىڭ ۇيىندە شوقاننىڭ سۇگىرەت سالعان البومىن كورۋىم «ءومىر مەكتەبىنىڭ» ەكىنشى كىتابىندا باياندالۋى، وقىرماندارعا ءمالىم. سول كەزدەن باستاپ شوقاننىڭ ومىرىنە، قىزمەتىنە كوڭىل اۋدارۋىم دا، 1928 جىلى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ لەنينگرادتاعى قولجازبالار ارحيۆىنەن شوقاننىڭ «23 فوندا» اتالاتىن تولىپ جاتقان ماتەريالدارىن، شوقاندى زەرتتەۋشىلەردەن ءبىرىنشى بولىپ كەزدەستىرۋىم دە بەلگىلى.
وسىلاردى جانە باسقا ماتەريالداردى زەرتتەۋ نەگىزىندە، مەن اۋەلى قىرقىنشى جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىندا «اريادنانىڭ ارقاۋى» دەگەن پەسا، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «شوقان ءۋاليحانوۆ» دەگەن پەسا جازدىم. ەكى پەسا دا باسپاسوزدە جاريالاندى.
بۇل پەسالارمەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ باي ءومىرى جانە اسا زور قوعامدىق قىزمەتى تۇگەل قامتىلمايتىن بولعان سوڭ، ۇلى ادام تۋرالى رومان جازۋ ويىنا كەلدىم. سول ماقساتپەن، تاعى دا ماتەريالدار ىزدەپ، 1952 جىلدىڭ كۇزىندە ومبى قالاسىنا باردىم. سوندا، بۇرىنعى كادەت كورپۋسىنىڭ ۇيىندە، ومبىنىڭ ميحايل ۆاسيليەۆيچ فرۋنزە اتىنداعى قىزىل تۋلى جاياۋ اسكەرلەر ۋچيليششەسى مەكەندەيدى ەكەن، ناچالنيگى گەنەرال-مايور لەلەنكوۆ (وكىنىشتىسى سول اتى ەسىمدە قالماپتى) جولداس ەكەن. وسى جولداس ومبىداعى كادەت كورپۋسىنىڭ تاريحىن تۇسىنۋگە، ماعان ولشەۋسىز زور جاردەم كورسەتتى.
كادەت كورپۋسىنىڭ ءارحيۆىن، جاسى سول كەزدە سەكسەننەن اسقان شيتورليا ەسىمدى اريحۆاريۋس باسقارادى ەكەن. اتاسى نەمىس دەمەسە، ەزى ورىس اراسىندا تۋىپ، ورىس اراسىندا ءوسىپ، كادەت كورپۋسى «سوعىستىق گيمنازيا» اتالعان كەزدە، (1863—74-جىلدارى) سونى بىتىرگەن شيتورليا، اياعىنىڭ اقاۋى بارلىقتان، قۇرىلىستىق قىزمەتكە شىقپاي، ارحيۆتە وتىرىپ قالعان. سوندا 50 جىلداي قىزمەت اتقارعان ول، قاي قاعازدىڭ قايدا تۇرعانىن كوزىن جۇمعان قالپىندا تاۋىپ بەرە الادى. ءوزى بارىپ تۇرعان مونارحيست. سوندىقتان پاتشالارعا نەمەسە كورپۋستى باسقارعان گەنەرالدارعا بايلانىستى ماتەريالداردى پولكادان سۋىرعاندا، اۋەلى ولارعا ىزەت كورسەتكەن بەينەدە شوقىنىپ الادى دا، شاڭىن ءسۇرتىپ، قولىنا «ەشبىر قاعازىنا قالام، قارىنداش تيگىزبەيسىز، بۇكتەمەيسىز، تۇرعان قالپىندا عانا قارايسىز، جىرتۋ دەگەن ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. قايتىپ العاندا تۇگەل اقتارىپ كورەم، ايتقان شارتتار ساقتالماسا، وتە رەنىش بولادى، ودان كەيىن كىم ايتسا دا ەشبىر ماتەريالدى الا المايسىڭ»،-دەپ بەرەدى.
ونىڭ ارحيۆ تارتىبىنە قاتتى ادام ەكەنىن لەلەنكوۆ تا ەسكەرتىپ «رەنجىتە كورمەڭىز، ەگەر رەنجىسە ايتقانىنان قايتارۋ قيىن» دەگەن.
مەن، ارينە، شيتورليانىڭ سوزىنەن قيا باسقان جوقپىن. سودان كەيىن سەنىپ العان ول، «بوگدە كىسىلەرگە كورسەتپەيتىن قور»، «مەيلىنشە قۇپيا قور» دەگەن ماتەريالداردى دا ەركىن قاراتتى. كەي قاعازداردى،-«بۇلار وسى ارحيۆتەن باسقا جەردە جوق ماتەريالدار» دەپ بەرەدى.
ماعان كورپۋس ءۇيىنىن، ءىشى-سىرتىن لەلەنكوۆتىڭ ءوزى ارالاتتى. يكونا سياقتى، پاتشالاردىڭ پورترەتتەرى سياقتى، دۇعالىقتار سياقتى نارسەلەر بولماسا، اۋماعى اسا زور بۇل ءۇيدىڭ ىشىنەن بۇرىنعى مۇلىكتەر الىنعانى از ەكەن. كورپۋستىڭ تاريحىن ەلەستەتەتىن زالدا، وسى كورپۋسقا قىزمەت اتقارعان گەنەرالداردىڭ، وفيسەرلەردىڭ پورترەت-گاللەرەياسى دا تۇر.
كورپۋستىڭ قالا ىشىندەگى ەستەلىكتى ورىندارىن تۇگەل كورسەتكەن لەلەنكوۆ، مەنى قالا سىرتىنداعى جازعى لاگەرعa دا اپاردى. ول-سۋى ومبى وزەنىنە قۇياتىن، ارناسى كەڭ، جاعاسى قالىڭ ورمانعا بولىنگەن «پەرىنىڭ جىراسى» اتالاتىن ساي ەكەن. سايدىڭ بويىندا كادەت كورپۋسى داۋىرىنەن دە ءبىرتالاي كاپيتالدىق ۇيلەر، كادەتتەر قولدارىنان ەككەن نەشە الۋان اعاشتار ساقتالعان. سوۆەت زامانىندا لاگەر مەيلىنشە كەڭىگەن، ادەمىلەنگەن.
مەن ومبىدا ايعا جاقىن ۋاقىت بولدىم دا اتتانار الدىندا لەلەنكوۆقا قوشتاسۋعا باردىم. ول ماعان «سوڭعى سىيلىعىم» دەپ، «كراتكيي يستوريچەسكيي وچەرك، پەرۆوگو سيبيرسكوگو يمەني يمپەراتورا الەكساندرا 1-كادەتسكوگو كورپۋسا» دەيتىن كىتاپ بەردى. قالىڭدىعى 448 بەتتىك بۇل كىتاپ، 1913 جىلى كادەت كورپۋسىنىڭ ءجۇز جاسقا تولۋىنا ارنالعان يۋبيلەي تۇسىندا باسىلعان. بۇل كىتاپ، مەنىڭ كادەت كورپۋسى تۋرالى ارحيۆتەن العان ماتەريالدارىمدى تولىقتىرا، جيناقتاي ءتۇستى.
وسىنشا كوپ جاردەم كورسەتكەندىگى ءۇشىن، مەن وقىرمان كوپشىلىكتىڭ الدىندا، گەنەرال-مايور جولداس لەلەنكوۆقا سانسىز كوپ العىس ايتام.
ەندى، كادەت كورپۋسىنىڭ تاريحىن وقىرماندارعا قىسقاشا بايانداپ بەرەيىك.
«كادەت» فرانسۋزدىڭ «كەنجە» دەگەن ءسوزى ەكەن. شاماسى 16-عاسىردىڭ ورتاسىندا، اقسۇيەكتەردىڭ ازاماتتىق وقۋعا قىرى جوق ۇلدارىنا سوعىستىق ءبىلىم بەرۋ ماقساتىمەن، ۇكىمەت «كادەت كورپۋسى» اتالاتىن شكولا اشقان. سودان كەيىن، وسىنداي شكولا ەۆروپا مەملەكەتتەرىنىڭ كوبىنە تاراعان.
روسسيادا كادەت كورپۋسى 1743 جىلى، پاجسكيي جانە فينلياندسكيي دەگەن اتپەن ەكى جەردە اشىلادى. ماقساتى — وتانعا ەڭبەگى سىڭگەن وتستاۆكاداعى وفيسەرلەردىڭ كەنجە ۇلدارىنا سوعىستىق ءبىلىم بەرىپ، ولاردان وفيسەرلەر دايارلاۋ».
شوقان ومبىعا وقۋعا بارعان جىلى، روسسياداعى كادەت كورپۋسىنىڭ سانى جيىرماعا جەتكەن. «سىبىرلىك كادەت كورپۋسى» — وسىلاردىڭ ءبىرى.
ءسىبىردى 17-عاسىردىڭ اياق شەنىندە وتارلاي باستاعان روسسيا، 19-عاسىردىڭ اياق تۇسىندا، تۇگەلىمەن مەنشىكتەپ، شىعىس جاق شەتى ساحالين جارتى ارالىمەن، ياپون تەڭىزىمەن كومكەرىلگەن وڭتۇستىك جاعى قازاق دالاسىنىڭ «ارقا» اتالاتىن جوتاسىمەن شەكتەسكەن. بۇل ولكە، كولەم جاعىنان بۇكىل ەۆروپانىڭ جەرىنەن ءۇش ەسەدەن ارتىق.
ءسىبىردى وتارلاۋ، روسسياعا قيىنعا تۇسپەگەن. بۇل ولكەدەگى ۋگرو-فين، تۇرىك جانە مونعول تۇقىمداس حالىقتاردان، روسسيانىڭ ەرماك تيموفەيەۆيچ باسقارعان العاشقى قوسىنىنا ون بەس جىلداي قارسىلىق كورسەتكەن، — تاتار حانى — كوشىم عانا. ول حاندىق جويىلعاننان كەيىن، ءسىبىردىڭ بىلايعى حالىقتارى، روسسياعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاتۋلىقپەن باعىنا بەرگەن.
سوندا دا، «شەكارا» اتالاتىن جيەكتەردى قارسىلاردان قورعاۋ ءۇشىن، پاتشا وكىمەتى سىبىردە «ەرەكشە كورپۋس» دەگەن اتپەن، قاراماعىندا ون پولكى بار اسكەري قوسىنىن ۇستاعان، شتابىنىڭ تۇراعى-توبىل قالاسى.
بۇل قوسىن رەگۋليارنىي جانە يررەگۋليارنىي دەپ ەكى جۇيەگە بولىنگەن، باستاپقىسى — سوعىستىق تارتىپتەگى اسكەر، ەكىنشىسى — كازاك-ورىس لينياسىنداعى ستانيسالار. رەگۋليارلىق ءبولىمى، — رەكرۋت اتالاتىن اسكەردىڭ مىندەتتى قىزمەتىنە شاقىرىلعان جاستاردان قۇرالادى؛ يررەگۋليارلىق ءبولىم، — رەدۋت اتالاتىن، كازاك-ورىس لينياسىنداعى ستانيسالاردان قۇرالادى، قازاقپەن شەكارانى، بۇكىل ستانيسا حالقى بولىپ قورعاپ، توڭىرەكتەرىندە قازىلعان ورلاردى كۇنى-تۇنى كۇزەتەدى، «ۆويەۆود» اتالاتىن، رەگۋليارلىق ءبولىمدى، روسسيادان جىبەرىلەتىن وفيسەرلەر مەن گەنەرالدار، يررەگۋليارنىيدى — ستانيسانىڭ اتاماندارى باسقارادى.
ۆويەۆودتاردىڭ تۇرعىن حالىقتارعا تيىشسىز بولۋى، وسى جايدا جازىلعان ارىزداردى تەكسەرۋگە ى-پەتر كنياز مەنشيكوۆتى جىبەرۋى جوعارىدا ايتىلعان.
تەكسەرىس جاساعان مەنشيكوۆتىڭ سىبىردەگى ەرەكشە كورپۋس ومىرىنەن تاپقان زور كەمشىلىگىنىڭ ءبىرى، — سولداتتار تۇگىل، كوۆالەريادا قىزمەت اتقاراتىن كازاك-ورىس وفيسەرلەرىنىڭ دە كوبىنىڭ ساۋاتسىزدىعى. سەبەبىن تەكسەرسە، بۇكىل سىبىردە ءبىر دە ءبىر ورتا دارەجەلى وقۋ ورنى جوق ەكەن، «باستاۋىش» دەيتىن شكولالاردا دا وتە از ەكەن، ولاردىڭ دا كوبىندەگى ۋچيتەلدەر-وزدەرىنىڭ ساۋاتى شاعىن — پوليسيا، ۋريادنيكتەر.
بۇلاي بولۋى مەنشيكوۆقا زاڭدى دا سياقتاندى. سىبىردەن جەر كولەمى ءۇش ەسە تار ەۆروپادا سول كەزدە ءجۇز ميلليوننان استام حالىق تۇرادى ەكەن، ال، بۇكىل سىبىردە جارتى ميلليونداي عانا حالىق تۇرادى، ولاردىڭ قالا، سەلولارىنىڭ ارالارى وتە الشاق، ەندەشە، وقۋشىلاردى قالاي جينايدى؟..
مەنشيكوۆتىڭ راپورتىمەن، ى-پەتر ءسىبىردىڭ باتىسىنداعى قالا — توبىلمەن، شىعىسىنداعى حاباروۆسكىدەن ەر بالالار ءۇشىن ەكى گيمنازيا اشۋعا بۇيرىق بەرگەن. بۇيرىقتا سىبىردەگى وزگە قالالاردان جانە كازاك-ورىس ستانيسالارىنىڭ ۇلكەندەرىنەن باستاۋىش مەكتەپتەر اشىلۋى ايتىلعان. ءىس جۇزىندە مەملەكەت قاراماعىنداعى گيمنازيالار اشىلادى دا، باستاۋىش شكولالار بۇرىنعى كۇيىندە قالىپ قويادى، ولاردى اشۋعا قاراجات تابىلعانمەن، وقىتۋشى تابىلمايدى.
1765 جىلى سىبىردەگى اسكەري كورپۋستىڭ حال-جايىن تەكسەرۋگە سوعىس مينيسترلىگىنىڭ ينسپەكتورى گەنەرال-پورۋچيك شپرينگەر كەلەدى دە، ساۋاتتى كومانديرلەردىڭ ازدىعىن كورىپ، بولاشاققا وفيسەرلەر دايارلاۋ ماقساتىمەن باتىس ءسىبىردىڭ ومبى، قىزىلجار، يامىشيەۆا، بييسك اتالاتىن ءتورت قالاسىندا وقۋى التى جىلدىق شكولا اشادى. توبىلداعى شتابتىڭ قاسىنان اسكەردە ءجۇرىپ ولگەن وفيسەرلەردىڭ جەتىم بالالارىنا ارنالعان تاعى شكولا اشادى. بۇلاردىڭ ءبارى ۇكىمەتتىڭ ەمەس، جەرگىلىكتى اسكەري حالىقتىڭ (كازاك-ورىس) قاراجاتىمەن تىرشىلىك جاساۋعا ءتيىستى بولعاندىقتان، تاعى دا كوپ جىلداردىڭ بويىنا اتى بار، زاتى جوق شكولا بولادى.
19-عاسىردىڭ باسىندا، سىبىرلىك كورپۋستىڭ قولباسشىسى بولىپ، 12 جىلعى وتاندىق سوعىستىڭ ەرلەرىنىڭ ءبىرى، گەنەرال-لەيتەنانت گريگوريي يۆانوۆيچ گلازەناپ كەلەدى. ول اتى بار، زاتى جوق سوعىستىڭ ءتورت شكولانى بىرىكتىرىپ، 1813 جىلى ومبى قالاسىندا «كازاك-ورىستاردىڭ سوعىستىق ۋچيليششەسى» دەگەن اتپەن ءبىر عانا شكولا ۇيىمداستىرادى، ناچالنيك قىپ ءوزىنىڭ اديۋتانتى، شتابس-كاپيتان بورونيەۆسكييدى تاعايىندايدى.
كەيىن، 1845 جىلى سىبىرلىك كادەت كورپۋسىنا اينالعان بۇل ۋچيليششەنىڭ وتىز ەكى جىلدىق ءومىرى ەكى جۇيەگە بولىنەدى: ءبىرى — 1813-1825 جىلداردىڭ اراسى، ەكىنشىسى — 1826-1845 جىلدار اراسى.
ۋچيليششە العاشقى جىلداردا «ازيالىق ساۋداگەرلەردىڭ توقىراۋ قوراسى» اتالاتىن، قاراعايدان قيىلعان ۇيلەرگە ورنالاسادى. ول كازىرگى ومبىنىڭ «ويقالا» اتالاتىن سايداعى ورنىندا ەكەن، بۇل ماڭايدا ول كەزدە قالىڭ ورمان ەكەن.
ۋچيليششەگە العاشقى جىلى وتىز-اق بالا تۇسەدى، وقۋ جىلىنىڭ نە بار ءقاراجاتى-بىر مىڭ ءۇش ءجۇز-اق سوم، ونىڭ 748 سومىن اسكەرلىك كورپۋستىڭ كەڭسەسى بەرەدى، 552 سومى جىلۋدان جينالادى. شتاتى ءبىر باقىلاۋشى، ءۇش ۋچيتەل؛ ولار اسكەرلىك قىزمەتتەن بوسانعان، بىلىمدەرى تومەن، كەمتار وفيسەرلەر.
ساباعىن وسىلاي باستاعان ۋچيليششە، جىلدان جىل قاراجاتىن دا مولايتا، وقۋشىلارىن دا كوبەيتە كەپ، 1825 جىلى كادەتتەردىڭ سانى ءتورت ءجۇز ەلۋگە، بيۋدجەتى جيىرما مىڭ سومعا كوتەرىلەدى. 12 جىلدا ۋچيليششەدە وقىعانداردان 58 ادام وفيسەرلىك اتاققا يە بولادى.
1819-23 جىلداردىڭ اراسىندا، سىبىرگە روسسيانىڭ سول كەزدەگى مەملەكەت قايراتكەرى ميحايل ميحايلوۆيچ سپەرانسكيي كەلىپ، شارۋاشىلىعىنا دا، اكىمشىلىگىنە دە، مادەنيەتىنە دە تولىپ جاتقان وزگەرىستەر كىرگىزۋى، بىزگە وتكەن تاراۋلاردان ءمالىم. سول سپەرانسكيي پاتشاعا بەرگەن ۇسىنىستارىندا:
— سىبىرلىك كادەت كورپۋسى اتالاتىن وقۋ ورنى، تەك اسكەر قىزمەتكەرلەرىن عانا دايارلاماۋ كەرەك، ودان شارۋاعا، مادەنيەتكە، اسىرەسە، وقۋ ورىندارىنا پايدا تيگىزەتىن بىلىمدىلەر شىعۋ كەرەك، — دەگەن.
وسى ۇسىنىس قابىلدانىپ، 1826 جىلى، «كازاك-ورىستاردان وفيسەرلەر دايارلاۋ ۋچيليششەسى»، «سىبىرلىك لينياداعى كازاك-ورىستاردىڭ سوعىستىق ۋچيليششەسى» دەگەن اتقا اۋىسقان. ونىڭ وقۋ مەرزىمى جەتى جىل، وقۋ پروگرامماسىنا اسكەري ساباقتاردان باسقا اۋىل شارۋاشىلىعى، مال شارۋاشىلىعى، باقشاشىلىق سياقتى ساباقتار قوسىلعان. سوعان سايكەس قاراجاتى دا مولايادى. 1825 جىلى گلازەناپ باسقا قىزمەتكە اۋىسىپ، ورنىنا كەلگەن ينفانتەريا گەنەرالى كاپسيەۆيچ ۋچيليششەنىڭ بيۋدجەتىن 50 912 سوم 27 جارىم تيىنعا كوتەرەدى. بۇعان دەيىن وقۋشىلار كيىمدەرىن ءوز ەسەبىنە ساتىپ الادى ەكەن، وعان ءالى كەلمەيتىندەر، قۇرىلىستاعى اسكەرلەردىڭ توزعان يا مودىدان شىققان ەسكى-قۇسقىسىن پايدالانادى ەكەن. كاپسيەۆيچ ولارعا شكولدىق فورما كيگىزەدى، جاز ايلارىندا لاگەرعا شىعارىپ، كادەتتەردى باۋ-باقشا ءوسىرۋ جۇمىسىمەن شۇعىلداندىرادى، تاماقتارىن تارتىپكە كەلتىرەدى، وقۋ جانە جاتاق ۇيلەرىن كۇن تاۋلىگىندە ۇنەمى تۇراتىن كۇزەتتەر قويادى، ساباق پروگرامماسىنا نەمىس، فرانسۋز جانە اعىلشىن تىلدەرىن كىرگىزەدى، وقۋ ۇيىندە قولونەرشىلەر، سۋرەتشىلەر بولمەلەرىن ۇيىمداستىرادى، كىتاپحانانىڭ نەگىزىن قالايدى. وسى تاربيەنىڭ نەگىزىندە، كورپۋستان ورتا ءبىلىمدى وفيسەرلەر، ستانيسالىق ۋچيتەلدەر، اگرونومدار، زووتەحنيكتەر، باقتاشىلدار، ورمانشىلار شىعا باستايدى.
1836 جىلى كاپسيەۆيچ باسقا قىزمەتكە اۋىسىپ، ورنىنا پاتشا سارايىنىڭ ەڭ سۇيىكتى ادامدارىنىڭ ءبىرى، — كنياز گورچاكوۆ كەلەدى. ونىڭ باعىنا قاراي، سول جىلدىڭ كۇزىندە ومبىعا تاق مۇراگەرى ىى-الەكساندر كەلە قالادى. گورچاكوۆ ونىڭ الدىنا ءسىبىردى وركەندەتۋ تۋرالى ءبىرتالاي ماسەلە قويادى. سولاردىڭ ءبىرى — سىبىرلىك ەرەكشە كورپۋسى اتالاتىن اسكەري قوسىندى، باتىس سىبىردەن شىعىس سىبىرگە اۋىستىرۋ. وعان دالەلى — روسسياعا ءقازىر التاي تاۋىنان كاسپيي تەڭىزىنە دەيىن تارتىلاتىن قازاق دالاسىنان تونەر ءقاۋىپ جوق، بۇل شەكارانى سوعىستىق حالىق تا كۇزەتىپ تۇرا الادى، ءقاۋىپ كۇتىلەتىن جاقتار: ينديا (سول بەتتەن انگليا ورتا ازياعا قاراي بەتتەپ كەلەدى)، جۇڭگو جانە كاپيتاليستىك جولعا تۇسە باستاعان، كۇشەيىپ كەلە جاتقان مەملەكەت — ياپونيا.
الەكساندر بۇل ۇسىنىستى ماقۇلدايدى دا، سىبىرلىك ەرەكشە كورپۋستىڭ شتابى ومبىدان حاباروۆسكييگە، ون پولكتان قۇرالعان قوسىن روسسيانىڭ كۇنگەي-شىعىسىن جيەكتەپ بىتىرايدى.
اسكەرلىك قوسىن كوشكەندە، ونىڭ ومبىداعى مەكەن-جايلارى تۇگەلىمەن «كادەت كورپۋسى» اتالاتىن وقۋ ورنىنا بەرىلەدى. بۇل وتە كەڭ مەكەن. وعان ۋچيليششەنىڭ كونتينگەنتى جوق تا بولمايدى. سوعان بايلانىستى، كنياز گورچاكوۆ پاتشا سارايىنىڭ الدىنا ومبىدا «سىبىرلىك كادەت كورپۋسى» اتالاتىن وقۋ ورنى اشىلۋدى تىلەيدى. بۇل ۇسىنىسىن روسسيانىڭ كۇنگەي بولاشاعىمەن دالەلدەيدى. ساراي بۇل ۇسىنىستى قابىلدايدى.
وسى ماسەلە كوتەرىلگەن شاقتا، پاتشا سارايى يمپەراتور دارەجەلى ۇلى كنياز-كونستانتين كونستانتينوۆيچتىڭ ون سەگىز جاسقا تولىپ، كامەلەتكە جەتۋىن تويلاعالى جاتادى. اقىلدى گورچاكوۆ وسىنى پايدالانادى دا، روسسيانىڭ سول كەزدەگى پاتشاسى — ى-نيكولايدان كورپۋستى ى-الەكساندردىڭ ەسىمىمەن اتاۋدى، «قۇرمەتتى ديرەكتورى» دەپ كونستانتين كونستانتينوۆيچتى اتاۋدى وتىنەدى. بۇل ۇسىنىس تا قابىلدانادى.
كامەلەتكە كەلگەن كونستانتين يۋبيلەي كۇندەرى روسسياداعى سوعىستىق وقۋ ورىندارىنىڭ «قاسيەتتى گەنەرال-ينسپەكتورى» بولىپ تاعايىندالادى. گورچاكوۆ بۇنى دا پايدالانىپ اسكەري قوسىن شتابىنىڭ ومبىداعى مەكەن-جايلارىن تۇگەلىمەن سىبىرلىك كادەت كورپۋسىنىڭ قاراماعىنا بەرگىزەدى.
1845 جىلدىڭ اياعىندا اشىلۋىنا ۇلىقسات بەرىلگەن كادەت كورپۋسى، كەلەر جىلدىڭ، باسىنان وقۋ ىستەرىنە كىرىسەدى. وقۋ مەرزىمى توعىز جىلدىق، ونىڭ العاشقى ەكى كلاسى -دايارلىق، كەيىنگى جەتى كلاسى-نەگىزگىلەر. جالپى كورپۋس روتا جانە ەسكادرون دەپ ەكىگە بولىنەدى. العاشقى وقۋ جىلىنداعى كادەتتەردىڭ سانى بەس جۇزدەي، ولار روتا مەن ەسكادرونعا بىردەي بولىنەدى.
گريگوريي نيكولايەۆيچ پوتانين 1846 جىلدىڭ باسىندا ەسكادروننىڭ نەگىزگى ءبىرىنشى كلاسىنا ءتۇسىپ، 1847 جىلدىڭ باسىندا جاقسى باعامەن بىتىرەدى دە، سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ەكىنشى كلاستىڭ جارتىسىن تاۋىسىپ، جاز شىعا كاپيتانداعى ۇيىنە كانيكۋلعا كەتەدى. شوقانمەن جولىعىسۋى سوندا.
كوروبەينيكوۆانىڭ ۇيىنەن ەرتىپ اكەتكەن شوقانعا گريگوريي كادەت كورپۋسىنىڭ ءبىز جوعارىدا بايانداعان ءمان-جايىن بىلگەنىنشە بايانداپ بەردى. شوقان ول سوزدەردى ىقىلاس سالىپ تىڭداعان جوق، سوندىقتان ۇققان جوق. ونىڭ قازىرگى بار ىنتاسى — كادەت كورپۋسىنىڭ ءۇيىن تەزىرەك ارالاۋ.
ەسكىلىكتى ادامداردىڭ ەستەلىگىندە، ومبى قالاسى قالىڭ جىنىستى ورماننىڭ ىشىنە ورناعان. «وي» جانە «ءدوڭ» اتالىپ ەكىگە بولىنەتىن قالانىڭ كوپشىلىك ۇيلەرى دوڭدە، ازشىلىعى عانا ويدا. ءدوڭنىڭ ورمانىن تۇرعىندار جىل سايىن كەسىپ، قۇرىلىسقا جانە وتىنعا پايدالانعاندىقتان، اعاشتارى سيرەپ، شوقان بارعان كەزدە تاۋسىلۋعا اينالعان. ال ويداعى ورمان ءالى قالىڭ. ونىڭ ىشىنە سالىنعان ازىن-اۋلاق الاسا ۇيلەر قويۋ جىنىستان كورىنبەي ىشىنە ءسىڭىپ كەتكەن. ەرتىستىڭ جاعاسىنا تونە وسكەن بۇل جىنىس، شەتىنەن وتالىپ كەپ، وزەن جاعى كەڭىرەك الاڭعا اينالعان. سول الاڭعا اۋەلى اسكەرلىك كازارمالار، ودان كەيىن اكىمشىلىك ۇيلەر قاتار تۇزەپ، اسكەري قالاشىققا اينالعان. 19-عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە سولاردىڭ ەرتىس جاق شەتىنە كۇيدىرگەن كىرپىشتەن سالىنعان باس كورپۋستىڭ ۇزىن تۇرقى ءجۇز سارجاندىق، وعان قاناتتاسا جاسالعان قوسالقى ەكى كورپۋستىڭ تۇرقى ەلۋ سارجاننان، بيىكتىگى ءتورت ەتاجدى، كەيبىر تۇسىنداعى سوكول مەن جارتى پودۆالىن قوسقاندا التى ەتاجدى ءۇي سالىنعان. بۇل ۇيلەردىڭ وزەن جاعى قىزىل كىرپىشتى كەڭ اۋلامەن قورشالعان. كادەت كورپۋسىنىڭ وقۋ كلاستارى دا، جاتاقحاناسى دا وسى ۇيلەردىڭ ىشىندە. كەڭ قورانىڭ الاڭىندا فيزكۋلتۋرالىق بىرنەشە القاپتار بار. اۋلانىن، ەرتىس جاق ىشكى بەتىنە شارۋاشىلىق سارايلار، ات قورالار، مەرگەندىككە باۋليتىن اتىس زالدارى (تير) ورناعان.
بۇل مەكەندەردىڭ ءبارىن دە كوروبەينيكوۆانىڭ توقىراۋ قوراسى مەن ارالىقتاعى ورمان كورسەتپەيتىن ەدى. كادەت كورپۋسىنىڭ تۇرقى ۇزىن ءزاۋلىم ۇيلەرىن كەشە سىرتىنان كورىپ، «ىشىنە كىرەر مە ەدى؟» دەپ قيالدانعان شوقان، ول ويىنا جەتۋگە اسىققان ەدى، سوندىقتان، گريگوريي جەتەكتەگەندە، ول بۇيدالى تايلاقتاي ەلپىلدەپ ۇشتى دا وتىردى.
ولار تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن كورپۋسقا تاۋەلدى مەكەندەردىڭ نەگىزگىلەرىن تۇگەل ارالاپ شىقتى. شوقان ەڭ الدىمەن كورپۋس ۇيلەرىنىڭ زورلىعىنا قايران قالدى. شىڭعىستىڭ «كۇن تيمەس» اتالاتىن ورمان ىشىندە قىس مەكەندەيتىن ءتورت بولمەلى قاراعاي ءۇيى بار. ونىمەن سالىستىرعاندا ماڭايىنداعى قوڭسى-قولاڭنىڭ ۇيلەرى ءۇي ەمەس، ۇيشىك. شوقان ەسىن بىلە باستاعان شاقتا، قىستاۋدان كەشكەن اۋلى قۇسمۇرىنداعى اسكەرلىك بەكىنىستىڭ قاسىنا قونعان ەدى. سوندا، اسكەردىڭ باستىقتارى تۇراتىن، جەرگىلىكتى تاستان قالاعان تولىپ جاتقان بولمەلەرى بار ءبىر ەتاجدى ءۇيدى كورگەندە، بۇنىڭ قاسىندا، ءوزىنىڭ كۇن تيمەستەگى «ۇلكەن» دەيتىن ءۇيى كىپ-كىشكەنە سياقتانعان. وسى ساپارىندا قابان ستانيساسىندا كورگەن ساتىبالدى-شوقىندىنىڭ استى كىرپىش، ءۇستى بورەنە ۇيىمەن سالىستىرعاندا، بەكىنىستەگى «ۇلكەن» دەگەن ءۇيى كىشى بوپ قالعان. قىزىلجاردىڭ ەڭ ۇلكەن ءۇيىنىڭ بىرەۋى-مالتاباردىڭ، «اقتاس» اتالاتىن ۇيىمەن سالىستىرعاندا، ساتىبالدىنىڭ ءۇيى دە قوراش سياقتانعان. ال، كادەت كورپۋسىنىڭ ۇيىمەن سالىستىرعاندا، مالتاباردىڭ ءۇيى دە، تۇيەنىڭ قاسىنداعى لاقتاي!.. نە دەگەن ۇلكەن، نە دەگەن بيىك ۇيلەر!.. بۇنداي ءۇيدى ول ءوڭى تۇگىل تۇسىندە دە كورمەگەن...
ءۇيدىڭ ءىشىن ارالاعاندا شوقاننىڭ ەسى ءتىپتى شىقتى. ءسىبىردىڭ كادەتتىك كورپۋسىنا ناچالنيك بولىپ تاعايىندالعان شاقتا گەنەرال-مايورلىق دارەجەگە جەتكەن فەدور اندرەيەۆيچ شرام، باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى-كنياز گورچاكوۆتىڭ بۇل وقۋ ورنىنا جاقسى كوزبەن قاراۋىن پايدالانىپ، ونىڭ ءۇي-جايلارىن پەتەربۋرگتاعى كىلەڭ اقسۇيەكتەردىڭ بالالارى وقيتىن پاجدىق كادەت كورپۋسىنىڭ سالتىنا ۇقساتقىسى كەلگەن. ءوزى پەتەربۋرگتا ميحايل اتىنداعى ارتيللەريا ۋچيليششەسىندە وقىپ جۇرگەندە پاجدىڭ سان-سالتاناتىمەن تۇگەل تانىسقان. شراممنىڭ، بۇل پىكىرىن گورچاكوۆ قولداپ، جولى ءتۇسىپ پەتەربۋرگكە بارادى دا، سول كەزدە بۇكىل روسسياداعى سوعىستىق وقۋ ورىندارىنىڭ باس ناچالنيگى، يمپەراتور دارەجەلى ۇلى كنياز — ميحايل پاۆلوۆيچ رومانوۆقا ءسىبىردىڭ كادەت كورپۋسىنىڭ ءمان-جايلارىن باياندايدى، رومانوۆ سوعىس ءمينيسترى، ينفانتەريا گەنەرالى، كنياز زابەلينگە «تىلەگىن ورىندا» دەپ بۇيرىق بەرەدى. سىبىرلىك كادەت كورپۋسىنىڭ ىشكى ءسان-سالتاناتى وسى بۇيرىققا سايكەس جاساۋلانادى.
شوقان كىرگەن شاقتا ءۇيدىڭ بيىلعى رەمونتى ءبىتىپ، كادەتتەر جينالار قارساڭىندا ءىشى جاساۋلانىپ بولعان ەدى: سانى بەس جۇزدەن استام كادەتتەر جاتاتىن بولمە اتاۋلىلاردىڭ بارىنە اق سىرمەن بويالعان تەمىر كروۆاتتار قاز-قاتار قويىلىپ، ۇستىنە ماتراستارى توسەلگەن، سۇرعىلت ءتۇستى ودەيالدار جابىلعان، ولاردى استارلايتىن پروستىنيالاردىڭ جيەكتەرى قايىرىلعان، جاستىقتار اقپەن تىستالعان، ءار كروۆاتتىڭ باس جاق قاتارىنداعى بۇتاقتى ادال-باقاندارعا اق ورامالدار ىلىنگەن، ءبىر بۇتاعىندا كىشىرەكتەۋ دوڭگەلەك اينا سالبىراپ تۇر، ونىڭ استىنداعى تاپالتاق تۋمبوچكانىڭ ۇستىنە ءبىرىنىڭ قىلى قارا، ەكىنشىسىنىكى اق ششەتكالار قويىلعان. گريگورييدىڭ ايتۋىنشا اعىمەن كيىمدى، قاراسىمەن ەتىكتى تازالادى، دارەتحانا مەن جۋىناتىن بولمەلەردىڭ ءۇي ىشىندە بولۋىن شوقاننىڭ ەستىگەنى دە وسى، كورگەنى دە وسى، سونداي بولمەلەر ءسانى مەن تازالىعى اكەسىنىڭ «حان ورداسى» اتالاتىن ۇيىنەن الدەقايدا ارتىق، بۇنداي بولمەدە دارەت سىندىرۋدىڭ، ءوزى دە ۇيات سياقتى!..
وقۋ، سپورت، دەمالىس بولمەلەرى قاجەتتى جانە ادەمى قۇرالدارمەن مەيلىنشە جاقسى جابدىقتالعان. كادەتتەردىڭ وزگەلەردەن وڭاشا شوقىناتىن اعاشتان ادەمى عىپ قيعان شىركەۋى، نەگىزگى كورپۋستاردان بولەك ەكەن. سونىمەن قاتار، باس كورپۋستىڭ، تەرەزەسىز تىمىق قاراڭعى ءبىر بولمەسىنە «عايىپتى بولجاعىش نيكولاي» اتالاتىن «اۋليەنىڭ» تاقتا وتىرعان سۇگىرەتى، وڭ جاعىنا-«اۋليە» كۋزمانىڭ سول جاعىنا — «ءدىن جولىندا ازاپ شەككەن اۋليە -ەكاتەرينانىڭ» تۇرەگەپ تۇرعان سۇگىرەتتەرى قويىلعان سۇگىرەتتەردىڭ جاقتاۋلارى التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلىپ، جالتىراق اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنگەن، توڭىرەگى جىبەك، بارقىت سياقتى اسىل ماتالارمەن كومكەرىلگەن ەكەن.
ءار ەتاجدىڭ اسحاناسى بولەك ەكەن. ولار-ۇزىنشا كەڭ زالدار. كۋحنيالارى قاسىندا. ولاردا جايىلعان نەلەر ادەمى ىدىستاردان كوز سۇرىنەدى...
كادەتتەردىڭ سىرتقى كيىمدەرىن شەشەتىن كەڭ، زال، كورپۋس اتاۋلىنىڭ، استىڭعى جارتى ەتاجىندا ەكەن. ونىڭ كەڭدىگى، قۇسمۇرىنداعى اسكەري بەكىنىستىڭ ات قوراسىنا جۋىق. ازىرگە كادەتتەر تۇگەل جينالماعاندىقتان ءىشى قاڭىراپ بوس تۇر.
بۇل كۇنى شوقاننىڭ شاماسى «باس كورپۋس» اتالاتىن ءۇيدىڭ، ءىشىن ارالاۋعا عانا جەتتى. بۇل ءۇيدىڭ ۇستىڭگى ەتاجدارىنا كوتەرىلەتىن باسقىش تا ءار تۇسىندا ەكەن. سوندىقتان ءۇيدى تۇگەل ارالاي ءتۇسۋ ءۇشىن كىسى تومەنگە الدەنەشە ءتۇسىپ، جوعارىعا الدەنەشە كوتەرىلەدى ەكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە شوقاننىڭ بۇرىن بۇنداي ءجۇرىستى كورمەگەن اياقتارى ءبىرازدان كەيىن ساندارىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى باستىرماي قالدى. سول كەزدە كۇن دە كەشكىردى. سودان كەيىن وزگە كورپۋستاردى ارالاۋدان باس تارتقان شوقاندى گريگوريي ات قورانى كورۋگە قىزىقتىردى.
— ءجاي جىلقىلار ەمەس ولار، — دەدى گريگوريي، — ىلعي سۇلۋ، ءىرى ارعىماقتار. ونداي جىلقىلاردى كورمەگەن بولۋىڭ كەرەك. مەن ءوزىم قالادا دا، دالادا دا كورگەن جوقپىن. كورۋىم مۇمكىن دە ەمەس. بۇنداي ارعىماقتار ءبىزدىڭ سىبىردە وسپەيدى. بۇلار ىشكى روسسياداعى ارعىماق وسىرەتىن زاۆودتاردان كەلگەندەر. ارعى تەگى — انگليادان شىققاندار. بىرەۋىنىڭ قۇنىنا ءبىر ايعىر ءۇيىردىڭ باعاسى جەتپەيدى. ءبارى دە الا اياق جيرەن قاسقالار.
شوقان قىزىعىپ كەتتى دە، اياعى اۋىرعانمەن گريگورييگە اقساڭداي ەرىپ شارباقتىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى ات قوراعا باردى. جالپى جىلقى مالىن جاقسى كورەتىن ونىڭ كوزىنەن مىنا ارعىماقتاردى كورگەندە جاپىرلاي ۇشقان قۇمارلىق «قۇرتتارى» اتتاردىڭ ءۇستىن بوراعان قارداي جاۋىپ كەتكەن سياقتانىپ، جانارىنىڭ ساۋلەسى بۇلدىراپ كەتكەندەي بولدى. ءار اتقا قاراشىعىن قاداي تىگىپ، كوز قۇمارى قاندى-اۋ دەگەن شاقتا، كىشى ءجۇز — ماراباي اقىننىڭ اتتى سيپاتتايتىن، ءوزى جاتتاپ العان ءبىر جىرى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. ول دىبىسىن شىعارىپ ايتا جونەلدى.
قۇلاعىن بىزدەي قاداعان،
كەكىلىن قىزداي تاراعان،
جۇرگەندە ءىزىن ساناعان،
ساپتىاياقتاي ەرىندى؛
سارىمساقتاي ازۋلى،
قولتىراۋداي تاناۋلى،
قىسىر جىلان وزەكتى،
وت ورنىنداي تۇياقتى،
اش جولبارىس سياقتى...
جىرلاي جونەلگەن شوقاننىڭ نە ايتىپ تۇرعانىنا، قازاق ءتىلىن ەركىن بىلمەيتىن گريگوريي تۇسىنبەدى. ءبىراق، جىرىندا قۇلاق، تۇياق، جىلان، جولبارىس دەگەن سوزدەر كەزدەسۋىنە قاراپ، ات تۋرالى جىر ەكەنىن جوبالادى. بۇل جىردىڭ قانشاعا سوزىلۋىن بىلمەگەن، ءوزى دە شارشاپ تۇرعان گريگوريي، «قىسقارتسىن» دەگەن ويمەن:
— نە جىر ايتىپ تۇرعانىڭ؟ — دەدى شوقانعا. — ات تۋرالى ما؟
— سول تۋرالى.
— وسى اتتار تۋرالى ما؟
— قازاقتىڭ ەرتەگىدەگى اتتارى تۋرالى. مىنا اتتار، سول اتتارعا قاتتى ۇقسايدى.
— ءوزىڭ شىعارىپ تۇرسىڭ با، جىردى؟
— اقىندار شىعارعان.
— ولار كىمدەر؟
شوقان بىلگەنىنشە ءتۇسىندىردى. ءبىراق جىردىڭ ءمانىن ايتىپ بەرە المادى.
— ءبىزدىڭ بۇكىركەك سياقتى جىلقىلار ەكەن عوي، جىرلايتىندارى — دەدى، جىردىڭ مازمۇنىن وزىنشە جورامالداعان گريگوريي. — ولار — ەرتەدەگى جىلقىلار. كورىپ تۇرسىڭ، بۇلار -شىندىقتاعىلار. وسىنداي اتتاردى مىنگەن كىسىدە نە ارمان بار؟
— راس! — دەدى شوقان. وسى اتتاردى مىنۋگە، ول ىشتەي قاتتى قۇمارتتى.
شوقان كادەت كورپۋسىنىڭ اتتارىنا عانا ەمەس، ءۇي-جايلارى مەن قورا-قوپسىلارىنا تۇگەلىمەن قىزىعىپ قايتتى. بۇنداي كوڭىل كۇيىن سوزدەرىنەن، بەت بەينەسىنەن جاقسى اڭعارعان گريگوريي، شوقاندى كوروبەينيكوۆانىڭ ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالدى دا، ءبىر قاعا بەرىستە شىڭعىسقا:
— «قاناش كادەت كورپۋسىندا قالادىدان» باستاپ، كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ بەردى. بۇل حابارعا شىڭعىس قاتتى قۋاندى. ومبىدا ءالى دە بىرنەشە كۇن جاتا تۇرعىسى كەلەتىن ول، «كەزىنە كورىنىپ جۇرسەم اينىتىپ الام با» دەگەن قاۋىپپەن ەرتەڭىنە اتتانىپ كەتۋگە ازىرلەندى. مالتاباردىڭ ءوزى، بۇگىن مەزگىل تۇسكە تارتا قارا-بۋرىلمەن قىزىلجارعا قايتىپ كەتكەن دە، «قانشا ۇستاساڭىز دا ەركىڭىزدە، مۇمكىن قۇسمۇرىنعا دا وسى اتتارمەن قايتارسىز، كەرەك دەسەڭىز، باسىبايلى يەمدەنۋىڭىزگە دە بولادى» دەپ، جىگىتىمەن پار اتىن قالدىرىپ كەتكەن.
شوقان ول كۇنى سىر بەرمەدى. ول جايراڭدامادى دا، قاباعىن دا شىتپادى، الدەنە ويعا كەتكەن كەسكىنمەن، توماعا تۇيىق ءجۇردى دە قويدى. تۇندە دە سىر بەرمەدى ول. توسەككە جاتا، اكەسىنىڭ قۇشاقتاپ ۇيقتاۋ ماقساتىمەن جاستىققا باستارى تيە وزىنە قاراي يكەمدەۋىنە قارسىلىق كورسەتكەن جوق. سول قالپىندا كوزى ىلىنگەن ول، تاڭ اتىپ، كۇن كوتەرىلگەنشە تۇياق سەرىپپەدى، اكەسىنىڭ، تۇرىپ كەتكەنىن دە بىلمەدى.
تىسقا شىعىپ كەپ نامازىن وقىپ العان شىڭعىستىڭ ءىشى شوقاندى ويلاعاندا قاتتى ۋىلجۋدا. «ەندى وقۋدا قالادى» دەپ سەنگەن ول، «قالعاندا قايتەر ەكەن؟» دەگەن ويمەن اۋرە -سارساڭ بولىپ، ءارى تەنتەگىن تاستاپ كەتۋگە قيماي، وڭاشالاسا-اق جىلاپ شارشايتىن بولدى. تۇندە دە سول سەزىم بويىن بيلەپ، جىلاسا «شوقاندى وياتىپ الارمىن» دەگەن قاۋىپپەن، ءوزىن ءوزى ارەڭ، ۇستادى. تىسقا شىعا، دارەتىن وڭاشالاۋ ءبىر تۇستا سىندىرعان ول، كوز جاسىنا نە بولا الماي اعىل-تەگىل بولىپ كەتتى. نامازدى دا ول وسىنداي حالدە وقىدى. سوندا، ىشتەي دە، سىرتتاي دا تىلەرى، — «و، جاساعان جاپپار يە، وسىلاي، جاقسىلىققا جىلاتا گور!»
تاڭەرتەڭگى تاعامدى ىشەردە ىزدەتسە — شوقان جوق! ول قايدا؟!
شىڭعىستىڭ ۇرەيى تاعى دا ۇشۋعا اينالعان شاقتا، بالانىڭ قايدا ەكەنىن، قىزىلجاردان ەرىپ كەلگەن اتشى ايتتى.
— كۇيمەنىڭ ىشىندە جاتىر، — دەدى ول. — ۇيىقتاعان بولىپ جاتىر. «بولىپ» دەيتىنىم: قالاي وياتسام دا ويانبايدى. «ءولى» دەيىن دەسەم، — ءتىرى!
اتشىعا ويانباعان شوقان باسقالارعا دا، شىڭعىستىڭ وزىنە دە ويانبادى. ەندىگى «ۇيقىسى» تۇسىنىكتى. قايتسە دە وقۋعا قالدىرعىسى كەلگەن شىڭعىس اشۋدان جۇرەگى لوبلىپ تاماق ىشپەدى دە، اتتارىن جەكتىردى، ءبۋىنىپ-تۇيىندى، سودان كەيىن كۇيمەگە كەپ، قاتال داۋىسپەن «قاناش!.. تۇر!» دەپ ەدى، بالا بىلق ەتپەدى. زىعىردانى قايناپ كەتكەن شىڭعىس شوقاندى كۇيمەدەن تىماقتاي جۇلىپ الدى دا، دىبىس بەرمەي، قانىن ىشىنە تارتىپ سازارا قالعان بالاسىن، ەكى جاعىنان شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ، يتەرىپ كەپ قالدى. قارۋلى قولدىڭ كۇشىنەن شوقان شالقالاقتاپ بارىپ ۇشىپ ءتۇستى. دەنەسى دىرىلدەگەن شىڭعىس كۇيمەگە تالتىرەكتەپ ارەڭ ءمىندى دە:
— ايدا، اتتاردى! — دەدى ىلاۋشىعا قۇمىققان داۋىسپەن.
بابىنا كەلگەن اتتار، اشىق قاقپادان شىعىپ جورتا جونەلدى...
بۇل ارادا بۇل كورىنىسكە كۋا بوپ ءبىرتالاي جۇرگىنشىلەر جانە ۆارۆارا تۇر ەدى.
— «حان تۇقىمى تاس جۇرەك» دەيتىن ەدى، — دەستى جولاۋشىلاردىڭ ءبىرتالايى ءۇن قوسا، — راس ەكەن-اۋ!..
ودان ءارى ءبىرىن-بىرى تىڭداماي دابىرلاسىپ كەتتى. ءبىراق ءسوز الپەتتەرى بىرەۋ عانا. بالاسىنا شىڭعىستىڭ مەيىرىمسىزدىگى.
قاتتى قۇلاعاندا تالىپ قالدى ما، الدە ىزا بۋىپ تاستادى ما؟ شالقاسىنان قيمىلسىز سۇلىق جاتقان شوقان، سول قالپىندا ۇزاق جاتار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر ونى كوپشىلىكپەن بىردەي اياپ تۇرعان ۆارۆارا قوزعاماسا. تۇرعىسى كەلمەگەن شوقاندى تىرمىسۋىنا قاراماي كۇشى كەپ، قولدارى قارۋلى ۆارۆارا ەرىكسىز كوتەرىپ الدى دا، اي-تۇيىنە قاراماي جاتاتىن بولمەسىنە كوتەرىپ الىپ كەلدى. شوقاننىڭ ۇيىقتاعان توسەگى جينالعان جوق ەدى، ۆارۆارا ونى سول توسەككە اكەلىپ قيسايتتى. شوقان ءۇن-تۇنسىز بولا قالدى. ەندى نە بولارىن سىرتتان باقىلاعىسى كەلگەن ۆارۆارا شىعىپ كەتتى.
شوقان سول جاتقاننان ۇزاق جاتتى. ۆارۆارانىڭ تاماقتاندىرۋ نيەتىمەن بىرەر رەت بارۋى بوسقا كەتتى. بەتىن ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا قاراتىپ ۇيىقتاعان بوپ بۇكتەتىلە جاتقان شوقان ۆارۆارا قالاي قوزعاسا دا ويانبادى. بۇل قالپىندا ولىك سياقتى. ءبىراق، تامىرىن باسىپ، قۇلاعىن ارقاسىنا تاقاپ تىڭداسا، جانى بار، تامىرى دا، جۇرەگى دە دۇرىس سوعادى. سودان كەيىن ۆارۆاراعا كەلگەن وي، — «جاتا بەرسىن، قارنى اشقاندا تۇرار».
شوقان وسىلاي ءۇن-تۇنسىز، قيمىلسىز كۇن تۇسكە تارماسقانعا دەيىن جاتتى. ول ودان دا ۇزاق جاتار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر گريگوريي كەلە قالماسا. ونىڭ تاڭەرتەڭ كەلمەۋى، ىشكى ءتارتىپتى ساقتاۋدىڭ كۇزەتىنە تۇرىپ قالعاندىعى ەدى، كادەت كورپۋسىنىڭ ءۇي-جايلارىن كەشە كورىپ، قىزىعۋىنا قاراعاندا شوقاندى بۇنداي حالعا كەلەدى دەۋ، ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا جوق ەدى، ەندى ۆارۆارادان بىلسە، مەيلىنشە بۇلىنگەن.
شوقاننىڭ تىكشىل مىنەزىن اڭعارىپ ۇلگەرگەن گريگوريي بولمەسىنە بىردەن كىرىپ بارۋعا باتا الماي، قورا ىشىندە الدەنەلەردى ەرمەك قىپ ءبىراز ءجۇردى دە، ودان جالىققان شاقتا شوقاننىڭ بولمەسىنە كىردى. شوقان ماناعى قالپىندا ەدى. گريگورييدىڭ دىبىسى مەن قيمىلىنا دا ول قوزعالا قويمادى. بۇنىسىن وتىرىك ۇيىقتاۋعا جورىعان گريگوريي، بىلەتىن جۇباتپاق بولىپ نەداۋىر سويلەندى. شوقاندا دىبىس تا جوق، قيمىل دا جوق. بۇل تاسىلىنەن ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ، گريگوريي شوقاننىڭ باسىن كۇشپەن كوتەرۋ قيمىلىنا كىرىستى. ول بويى شارعا، تالدىرماش بولسا دا ءوزى جىعىلمايتىن دا، جەڭىلمەيتىن دە، تارامىس مىقتى بالا ەدى. ويناپ ءجۇرىپ كۇرەسكەندە شوقاندى ءبىر رەت جىعىپ تا كەتكەن، ءبىر رەتتە يت-جىعىس تا تۇسكەن. سوندا بايقاعانى شىنتۋايتقا كەلسە، ونى دەندەرلىك تە ءتۇرى بار.
سول كۇشىنە سالعان گريگوريي، شوقاننىڭ بىلقىلداعان دەنەسىن، توسەكتەن ەرىكسىز كوتەردى. سوندا عانا ويانعان بولعان شوقان، كوزىن كەڭ اشىپ قارادى دا، ىزبارلانعان كەسكىنمەن.
— جىبەر، كەرەي! — دەدى.
— جىبەرمەيمىن، — دەدى گريگوريي قۇشاعىن قىسىڭقىراي ءتۇسىپ.
— جىبەر، ۇيىقتايمىن.
— جىبەرمەيمىن، قاناش. ءبارىن دە ەستىدىم. اكەڭ كەتكەن. سەنىڭ ەندىگى ءۇيىن، — كەشە ءوزىڭ ىشىنە كىرىپ، قىزىعىپ شىققان كادەت كورپۋسى. كەتەمىز سوندا.
شوقان زىلدەنە قارادى دا، ۇندەمەدى.
— الدە، وسى ۇيدە تۇرىپ وقيسىڭ با؟
تاعى دا ۇندەمەدى شوقان. ونىڭ ەسىنە گريگورييدىڭ كەشەگى ءبىر ايتقان قىلجاعى تۇسە قالدى. بىلايشا مومىن مىنەزدى بالا بولعانمەن، شوقاننىڭ بايقاۋىنشا گريگوريي كوپ نارسەنى اڭعاراتىن سۇڭعىلا، جانە قارشاداي قالپىندا بوعاۋىزدى دا كوپ ايتاتىن ءزارشوپ ەكەن. سونداي ءبىر قىلجاق سوزدەرىنىڭ اراسىندا، ۆارۆارانى سىقاقتاعان بىردەمەلەردى ايتا كەپ:
— جاس جىگىتتەرگە قۇمار دەسەدى. اسىرەسە، اسكەردەگى جاستارعا. ولاردىڭ كەيبىرىن قولىنان ءوسىرىپ الادى دەيدى، — دەگەن.
— قالاي؟! — دەگەن شوقان.
— باي ايەل. ءۇيى دە كەڭ. اسى دا مول. وفيسەرلەر ۋچيليششەسىندە وقيتىن بالالاردان تۇبىندە ءىرى دەنەلى جىگىت بولار دەپ دامەلەنگەنىن ۇيىنە پاتەرگە قويىپ، تاماعىن تەگىن بەرىپ، ەسىرەتىن كورىنەدى دە، سودان كەيىن...
— كەت! — دەگەن بۇل سوزدەرگە سەنبەگەن شوقان، ار جاعىن ايتقىزباي، — ءسويتۋشى ما ەدى؟..
— نانباساڭ ۇيىندە تۇرىپ كور!
بۇل ءسوز سونىمەن بىتكەن. ەندى، مىنە، قۇشاعىندا وتىرعان گريگوريي «الدە وسى ۇيدە تۇرىپ وقيسىڭ با؟» دەگەننەن كەيىن، بۇنىسىن مازاقتاۋعا جورىپ، ىشىنەن جيىرىلا قالدى.
— بۇندا تۇرىپ وقيمىن دەسەڭ داۋىم جوق،-دەدى گريگوريي.
— بوسات! — دەدى اشۋى كەرنەي تۇسكەن شوقان جۇلقىنىپ. زورلاپ ۇستاۋدى ىڭعايسىز كور گريگوريي قۇشاعىن جازا بەرگەندە — جونىڭە تايىپ وتىر! — دەدى شوقان جەكىپ.
— سەنى تاستاپ كەتپەيمىن، — دەدى شوقانعا ىلەسە تۇرە كەلگەن گريگوريي.
— مەندە نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟
— ءبىر ءجايلى بولارىڭدى بىلمەي كەتپەيمىن.
— جوق، كەتەسىڭ!
— كەتپەگەندە نە قىلاسىڭ؟ — دەدى گريگوريي. بۇل ءسوزدى ول نازدى قالجىڭ ەسەبىندە ايتقان ەدى، داۋسى ۇرسىسقىسى كەلگەندەي بولىپ ەستىلدى.
— كەتپەسەڭ، كورسەتەم مەن ساعان، نە قىلعاندى. جانىڭ، باردا كەت! — دەدى شوقان، كوزدەرىن دە، جۇدىرىقتارىن دا ءتۇيىپ، — كەتەسىڭ بە، جوق پا؟
اشۋلانعان شاقتا، شوقاننىڭ كوزدەرىنىڭ قانتالاي قاۋىن گريگوريي بايقاعان ەدى. ءقازىر دە ءسويتىپ، كوزدەرىنىڭ اعى جەل ۇرلەگەن شوقتاي قان-قىزىل بوپ جايناي قاپتى، قاداي تونگەن قارا شىبىقتارى وتكىر نايزانىڭ ۇشىندەي سۇيىرلەنىپ كەتكەن.
دالاعا شىققانسىن گريگوريي ۆارۆارامەن اقىلداسىپ، كەتىپ قالا ما دەپ ءقاۋىپ ەتەتىنىن ءبىلدىرىپ ەدى:
— مازاسىزدانبا، — دەدى ول. — جونىڭە بارا بەر. ءوزىم باقىلايمىن. ەشقايدا جىبەرمەيمىن. ەرتەڭ كەلەرسىڭ.
شوقاندى كۇندىز سىرتتان باقىلاعان ۆارۆارا، ىمىرت جابىلا ول جاتقان بولمەنىڭ ەسىگىنە قۇلاعىن تىكتى. ول «تىشقاننىڭ جورعالاعانىن سەزەدى» دەگەندەي، اسا ساق قۇلاق ادام ەدى. سونداي سەزىمتالدىعىمەن تىڭداسا، شوقاننىڭ پىسىلداعان دىبىسى ەستىلەدى. «بۇنىسى قالعۋى بولار» دەگەن ويعا كەلگەن ۆارۆارا «ۇيقى تەڭىزىنە باتا ءتۇسسىن» دەگەن ويمەن كەتىپ قالدى دا، ءۇيىنىن، ورىندالۋعا ءتيىستى جابدىقتارىن تۇگەندەي باستادى. سول كەزدە جالشى جىگىتتەرىنىڭ بىرەۋى:
— تاڭەرتەڭ كەتىپ قالعان پودپولكوۆنيك قازاق كەلىپ تۇر، — دەگەن حابار ايتتى.
— قويشى! — دەپ شوشىپ كەتتى ۆارۆارا.
— راس.
— قايدا؟
— قاقپا سىرتىندا.
— اتتارىمەن بە؟
— جاياۋ. سىزگە جولىعامىز دەيدى.
نەگە كەلۋىنە قايران قالعان ۆارۆارا بارار-بارماسىن بىلمەي كىدىرگەن:
— راس ايتام، — دەدى جالشى، — تەز كەلسىن دەيدى.
ۆارۆارا قاقپا سىرتىنا شىقسا، پودپولكوۆنيك ەمەس، باسىندا جالباعاي، ۇستىندە تۇيە ءجۇن شەكپەن، اياعىندا قازاقى ەتىگى بار بىرەۋ تۇر!.. «مىناسى كىم؟!» دەگەندەي ۆارۆارا شەگىنە بەرىپ ەدى:
— مەن، ۆارۆارا ۆيكتوروۆنا، — دەدى شىڭعىس اقىرىن عانا دىبىستاپ. — مەنىڭ ۇلىم نە حالدە؟
— ۇيقىدا، — دەدى ۆارۆارا شىڭعىستى داۋسىنان تانىپ.
— قايدا؟
— ءوز ورنىندا.
— قايدان كەلىپ قالدىڭىز؟
— ونى كەيىن ايتارمىن. اۋەلى بالامدى كورىپ شىعايىن.
— وياتىپ الماساڭىز، — دەدى ۆارۆارا.
— ەپپەن باسىپ بارام دا تەك بەتىنەن عانا يىسكەپ شىعامىن.
— ويانىپ كەتىپ ايىرىلماي جۇرمەسە؟
— تاۋەكەل.
قاقپاعا بىرگە كىرگەن، ۇيگە بىرگە جاقىنداعان ۆارۆاراعا:
— مۇمكىن بولسا ءوزىم عانا كىرىپ شىعايىن، ءسىز قالىڭىز! — دەدى شىڭعىس.
— ماقۇل، — دەدى ۆارۆارا، — جارىق كەرەك بولار سىزگە. بولمە قاراڭعى.
— قاراڭعى بولسا دا تابارمىن، جارىقتىڭ كەرەگى جوق، — دەدى شىڭعىس.
بولمەگە جاقىنداي بەرە جاسقا بۋلىققان شىڭعىس، «بالا سەزىپ قالار» دەگەن ويدان اۋزىن ارەڭ، ۇستاپ بولمەگە كىردى دە، بوساڭسىعان بۋىندارىنا يە بولا الماسىن كورىپ، ەسىكتەن اتتاي وتىرا قالدى دا، ار جاعىندا ەڭبەكتەۋگە عانا شاماسى كەلدى.
شوقاننىڭ ۇيقىسى اسا قاتتى ەكەن. ساقالىنان جاسى شۇبىرعان اكەسى، جوعارعى جاق قۇلاق -شەكەسىنە مۇرنىن اقىرىن عانا تيگىزىپ، شوقاندى ەمەس، ھاۋانى قۇشىرلانا يىسكەۋىن سەزگەن جوق. قادالىپ يىسكەگىسى كەلگەنمەن، «وياتىپ الارمىن» دەپ، «ويانسا قالماي قويار» دەپ ويلاعان شىڭعىس الگى يىسكەۋدەن قۇمارى قانباعان سوڭ، نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن قاتتى قۇشىرلانا ءوزىنىن، جۇمعان جۇدىرىعىن يىسكەدى. سول كەزدە كوزىنەن سورعالاعان جاسىنىڭ بىرەر بەيساۋات تامشىسى شوقاننىڭ بەتىنە دومالاي قالدى. سالقىن تامشى شىبىن قونعانداي اسەر بەرگەن شوقان ۇيقىلى قالپىندا — «اپپا!» دەپ قالدى دا، بەرى اۋناپ ءتۇستى. شىڭعىس ەپپەن ارتىنا قاراي شەگىندى دە، شوقاننىڭ تاعى دا ۇيقىعا كەتۋىن مۇرنىنىڭ، پىسىلىنان اڭعارىپ، «ەندى سوقتىقسام وياتىپ الارمىن» دەگەن قاۋىپپەن، ارىنداۋىق اتتاي ءتورت تاعانداپ كوتكەنشەكتەگەن قالپىمەن ەسىككە جەتتى. سول ارادا ەسىكتىڭ جاقتاۋىنان ۇستاپ، ارەڭ تۇرەگەلدى دە، ەندى وزىنە يە بولا الماسىن اڭعارعانداي ەسىك سىرتىنا جىلدام سىپ بەرىپ جونەلدى...
ۆارۆارا ونى سىرتقى ەسىكتىڭ الدىندا كۇتىپ تۇر ەكەن. شىڭعىستىڭ كوزىنە جاس العانىن اڭداعان ول شوشىپ كەتتى.
— نە بولدى، چينگيز ۆاليحانوۆيچ؟! — دەگەن ۇرەيلى سۇراۋىنا جاۋاپ بەرمەگەن شىڭعىس ءۇنسىز ورمانعا بەت تۇزەدى.
ۆارۆارا اڭ-تاڭ.
وقىرماندارعا ەسكەرتە كەتەتىن نارسە،-تاڭەرتەڭ اتتانىپ كەتكەن شىڭعىس، سول قالپىمەن كەتە بارماي، كەدەيلەۋ تاتاردىڭ ەلەۋسىزدەۋ، قالادان شەتىرەك جوبالعى ۇيىنە پاتەرگە ءتۇسىپ، بالاسىنىن، اۋ-جايىن ءبىلىپ بولعانشا كەتپەۋگە، استىرتىن حابار الىپ تۇرۋعا بەكىنگەن ەدى. شوقاننىڭ وقۋدا قالماۋىنا كوزى جەتسە، الىپ قايتۋعا زاۋقى سوعىپ كەتەدى. ول شوقاننىڭ حال-جايىن بىلۋگە جىراق جەردەن جىنىس ورماننىڭ ىشىمەن جاياۋ كەلدى، قايدا بارارىن ەشكىمگە سەزدىرمەدى. ۇيقىداعى شوقاندى يىسكەپ قايتقاندا «قالعىسى كەلمەسە الىپ كەتەم» دەگەن ويىنا بەكىنە ءتۇستى.
شىڭعىستى ورمان ىشىنە كوزىنەن جونەلتىپ سالعان ۆارۆارا، قاراڭعى بولمەدە جالعىز جاتقان شوقاندى «تۇندە ويانسا شوشىر» دەدى مە، الدە اكەسىنىڭ جىلاپ كەتۋىنەن ايادى ما، شىڭعىستىڭ قاراسى ۇزىلگەننەن كەيىن ەپپەن باسىپ شوقاننىڭ بولمەسىنە كىردى دە، توسەكتىك بەلدەن باسقا كيىمدەرىن شەشىپ، ۇستەرىنە جۇقالاۋ جامىلتقىشتى ايقارا جاۋىپ، بەرى قاراپ جاتقان شوقاندى قۇشاعىنا الا قيسايدى. الدەكىمنىڭ قۇشاقتاۋىن دەنەسى سەزگەندەي، «اكەم بە؟» دەپ ويلاعانداي، ىڭىرانا بەرىپ قايتا قالعىعان شوقان، ۆارۆارانىڭ باۋىرىنا جابىسا ءتۇستى.
ۆارۆارا دا تەز قالعىدى. ولار سول قۇشاقتاسقان قالپىندا كۇن كوزى كوكجيەكتەن كورىنگەنگە دەيىن جاتتى. سول كەزدە ۇيقىسى مەيلىنشە قانعان شوقان ويانا كەلسە، الدەكىمنىڭ قۇشاعىندا جاتىر! «اكەم كەلگەن بە؟!» دەگەندەي قاراسا، راحات ۇيقىداعى ۆارۆارا. «بۇ نەسى؟!» دەپ شوشي قالعان شوقان تۇرايىن دەسە، ۆارۆارانىڭ «جۋاندىعى سەمىز قۇلىننىڭ سانىنداي» دەرلىك اۋىر قولى ايقارا قۇشاقتاپ جاتىر!..
شوقان سىتىلۋعا جانتالاسقاندا ۆارۆارا ويانىپ كەتتى.
— جاتا تۇر، قاناش! — دەدى ول قۇشاعىن قىسا ءتۇسىپ.
قانشا تىرمىسقانىمەن، بۇل قاتتى جانە اۋىر قۇشاقتان شىعا الماسىن كورگەن شوقان:
— بوسات! — دەپ شىڭعىرىپ جىلاپ جىبەردى دە، وندا دا بوساعا قويماعان سوڭ، ۆارۆارانىڭ قارنىنان بار پارمەنىمەن قىرشىپ الدى. تۇلكىنىڭ وتكىر ءتىسى تيگەندە قىڭسىلاي قاپ قاشا جونەلەتىن قانشىقتاي باقىرىپ قالعان ۆارۆارا، قۇشاعىن جازىپ جىبەردى.
تۇرا قاشقىسى كەلگەن شوقان جەتكەنشە، ۆارۆارا ەسىكتى باسىپ قالدى. ەسى سوندا عانا كىرگەن شوقاننىڭ كوزى ۆارۆارانىڭ دەنەسىنە تۇسسە، تۇلا بويىن تۋىرىلعان قاتپار-قاتپار ماي ەكەن. تۇرپاتىنان ادام شوشىرلىق. كۇنى كەشە، وسى ۇيدەگى حارچيەۆنياعا ارنالىپ، شوقاننىڭ كوزى بۇرىن كەزدەستىرمەگەن، اسا سەمىز تۋ سيىر سويىلعان ەدى. مىنانىڭ، دەنەسى اۋماعان سول!
شوقان تۇسىنداعى كوشپەلى اۋىلدا سيىر مالى وتە از بولاتىن. كەدەيلەر بولماسا، اۋقاتتىلار سيىر ەتىن جەمەيتىن. تەك شىڭعىس قانا «سيىردىڭ سورپاسى ىشۋگە جاقسى بولادى» دەپ ءبىر سەمىز سيىردى قىس باسىندا سويعىزىپ، ارا-تۇرا تۋرامشىلاعان كەسپە ىشەتىن. سيىر مالىي «ساسىق» دەپ ۇعاتىن اۋىل ادەتىمەن، شوقان دا سيىر ەتىنەن جەرىپ اۋزىنا سالمايتىن، سورپاسىن دا تاتپايتىن. ۆارۆارانىڭ حارچيەۆنياسىنان كەشە سورپا ىشەم دەپ قۇسىپ تاستاعان. سويىپ جاتقان سەمىز سيىردىڭ قاسىنا بارعاندا كۇلىمسى سياقتى يىسىنەن جۇرەگى اينىپ كەتىپ قالعان.
شوقانعا ۆارۆارانىڭ كۇلىمسى ءيىسى سيىردان دا جامان سياقتاندى. شوقان لوقسي باستادى.
— ەح، تى اكاياننىي!.. چەرتوۆ سىن!.. ديكار ستەپنوي!.. يا تەبە پوكاجۋ-دەپ، ۆارۆارا، مايلى جۋان جۇدىرىقتارىن بىر-بىرىنە قاتتى سوققاندا، سيىردىڭ يلەگەن جاپاسىنداي شىلپ-شىلپ ەتتى. ونىمەن دە قويماي،-زادۋشۋ تەبيا-دەپ ۇمتىلعاندا، شوقان ساسقانىنان بۇرىشقا تىعىلدى.
بۇل جاعدايدىڭ نەمەن تىنارى ءمالىمسىز ەدى، ەگەر گريگوريي كىرىپ كەلمەسە. «قاننەن قاپەرسىز» دەگەندەي، ويىندا شوقاننىڭ حالىن بىلۋدەن باسقا ەش نارسە جوق گريگوريي، بولمەدەگى كورىنىستەن شوشىپ كەتتى. ونىڭ كەلگەنىن اڭعارمادى ما، الدە اشۋى ەسىنەن تاندىردى ما،-ۆارۆارا تۇيەنىڭ تابانىنداي جۇدىرىقتارىنىڭ، ەكەۋىن دە ءتۇيىپ، بىلەكتەرىنىڭ سالبىراعان مايلارى تولقىندانىپ، بەتىن باسقان مايلارى قايناتقان قۇرتتىڭ بەتىندەي بۇلكىلدەپ شوقانعا مىنە تۇسۋگە تايانىپ قالعاندا:
— نە بولعان سىزگە؟! — دەپ، گريگوريي شوقان مەن ۆارۆارانىڭ اراسىنا تۇسە كەتتى. شوقانعا كوزى تۇسسە، ايداھار ارباعان قوياننىڭ، كەجەگى سياقتى قالش-قالش، ءدىر-دىر ەتەدى. كوزدەرى شاراسىنان سىرتىنا تەپكەن ۆارۆارانىڭ توقتالار ءتۇرى جوق...
كادەتتەر ءبىرىنشى كلاستان باستاپ، بەلبەۋىنە «كورتيك» اتالاتىن قانجار اسىپ ءجۇرۋشى ەدى. ول گريگورييدە دە بار بولاتىن. نە ەكەنىن بىلمەگەنمەن، شوقان مەن ۆارۆارانىڭ اراسىندا جامان ءبىر وقيعا بولعانىن جورامالداعان گريگوريي، قانجارىن قىنابىنان سۋىرىپ الدى دا، ۆارۆاراعا وتكىر ۇشىن وقتانا بەرىپ:
— قويماساڭىز، جارامىن! — دەدى، قانجاردى كورگەندە عانا ادامدىق ەسىنە كىرگەندەي ۆارۆارا شەگىنە باستادى.
— جارام!.. قۇداي بىلەدى، جارام!.. شىق ۇيدەن، تەز!.. ايتپەسە شالعان شوشقاداي شىڭعىرتام! — دەپ، شەگىنگەن ۆارۆاراعا گريگوريي تونە ءتۇستى... ەسىكتىڭ تابالدىرىعىنا سۇرىنگەن ۆارۆارا، ارعى كوريدورعا بىلش ەتىپ شالقاسىنان ءتۇستى. گريگوريي ەسىكتى جابا قويىپ شوقانعا قارادى. ەسى جاڭا عانا كىرگەندەي بولعان شوقان، گريگورييگە قارسى ءجۇرىپ، قۇشاقتاي الدى دا:
— كەرەي!.. كۇرگەرەي!.. باۋىرىم! — دەپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
وعان جىلاۋدان تىيىلۋ قيىن بولدى... تىيىلعان شاقتا ايتقانى:
— بۇل ۇيدەن كەتەم، كەرەي!..
نە بولعانىن شوقان گريگورييگە ايتقان دا جوق، ول سۇراعان دا جوق. ونىڭ بىلگىسى كەلىپ تۇرعانى، — «كەتەيىك» دەگەن شوقاننىڭ قايدا كەتۋدى ايتۋى. سوندىقتان شوقاننىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ:
— كەتەمىز.. ءوزىڭ كورگەن كادەت كورپۋسىنىڭ ۇيىنە! — دەدى. شوقان ۇندەمەدى.
گريگورييدىڭ ەستۋىنشە، شىڭعىسپەن كەلىسىمى بويىنشا، وقۋىن بىتىرگەنشە، ۆارۆارا شوقاننان پاتەر اقى دا، تاماق اقى دا سۇراماي، كەرەك دەگەن اقشاسىن دا بەرىپ كۇتەتىن بولعان. شوقان كادەت كورپۋسىندا سىرتتاي وقيتىن بولعان. (وندايلار بۇرىنعى ۋچيليششەلەردە بولعان، كادەت كورپۋسىنا دا قولدانىلعان.) كورپۋستىڭ ناچالنيگى — شرامم، جولىققان شىڭعىسقا:
— ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. كورپۋستىق قاراجاتىنا الۋعا دا بولادى، باسقا مۇمكىنشىلىگىڭىز بولسا ىقتيار، — دەگەن. «اسكەرلىك وقۋدىڭ قاراجاتىنا وقىسا، توق-جاراۋ بولار» دەپ ويلاعان شىڭعىس، ۆارۆارانىڭ «مىرزالىعىمەن» پايدالانباق بولىپ، تامىرىن باسىپ كورگەندە:
— تۇرسىن. ەش نارسەدەن تارىقتىرمايمىن، — دەگەن ۆارۆارا. شىڭعىس بۇنى شوقانعا ايتقان. «كادەت كورپۋسىنىڭ تۇرمىسى تازا بولعانمەن، مۇندا مولشىلىق» دەپ تۇسىنگەن شوقان كونگەندەي كەسكىن بىلدىرگەن.
ەندى، مىنا قىلىعىن كورگەن سوڭ، شوقان ولسە قالار ما، بۇل ۇيدە؟.. سوندىقتان گريگورييدىڭ «كەتتىك!» دەگەن سوزىنە ول دا «كەتتىك» دەدى. شوقان ەلدەن ءبىرتالاي كيىم-كەشەك الىپ، ءبارى ۇلكەندەۋ ءبىر ساكۆوياجعا سالىنعان ەدى. شوقاندى «كادەت كورپۋسىنا الىندى» دەپ ەسەپتەگەن شىڭعىس، كورپۋستان شوقانعا تولىق وبمۋنديروۆانيا بەرىلەتىن بولعان سوڭ، پايداكۇنەمدىك سالتىنا باعىپ جۇقالاۋ ءبىرسىدىرعىلارىنان باسقالارىن ساكۆوياجعا سالعان قالپىمەن الىپ كەتكەن، وعان «كويلەك-كونشەگىڭدى سالارسىڭ» دەپ كىشىرەك ءبىر دوربا عانا قالدىرعان. «كەتەيىك» دەگەن گريگوريي وعان:
— جۇگىڭ قايدا؟ — دەگەندە، شوقان:
— مىنە! — دەپ اۋزىن بۋعان دوربانى ۇسىندى.
— كەتتىك! — دەدى دوربانى سول قولىنا العان گريگوريي، شوقاندى وڭ قولىنان جەتەكتەي ۇستاپ.
— كەتتىك!
قولداسقان ەكى بالا كادەت كورپۋسىنىڭ ۇيىنە ءجون تارتتى.
شوقاندى كوروبەينيكوۆانىڭ ۇيىندە قالدىرام دەپ بەكىنگەن شىڭعىس، شراممەن سويلەسكەندە، وقۋ جاعىنان ەسكادروننىي، دايارلىق كلاسىنا تۇسىرۋگە كەلىسكەن ەدى دە، جاتاق جايى كەڭەس بولعاندا «پاتەرى بار» دەپ، ستيپەنديا كەڭەس بولعاندا، «قاراجاتى جەتەدى» دەپ قانا قويعان ەدى، قايداعى پاتەر ەكەنىن ايتپاعان. سونى بىلەتىن گريگوريي، قولتىقتاپ العان شوقانعا، جاتاقحاناعا كىرۋدى ايتتى. ءبارىبىر قورانىڭ ىشىنەن تابىلاتىن جاتاقحانا ءۇش ۇيدە ەدى، روتا ءۇشىن، ەسكادرون ءۇشىن جانە «دۆوريان كلاسى» اتالاتىن، ارداقتى كادەتتەر ءۇشىن. سوڭعى كلاسس كاپسيەۆيچ تۇسىندا كىلەڭ دۆوريان بالالارى ءۇشىن اشىلعان. ولاردا وقۋ جانە اسكەرلىك ويىن جاعىنان ادەتتەگى روتا مەن ەسكادرونعا ارالاس جۇرەدى، ال، تۇرمىس سالتىندا دۆوريان ەمەستەردەن الدەقايدا ارتىق. گريگورييدىڭ ويىنشا ناسىلدىك جاعىنان حان تۇقىمدارى دۆوريان تۇقىمىمەن تەڭدەس، سوندىقتان ول، كەشە دە دۆوريان كلاسىن شوقانعا ماقتاپ سويلەگەن، بۇگىن دە ماقتاپ كەلەدى. بۇل ءسوزىنىڭ اياعىن:
— سەن دۆوريان بالالارىنىڭ جاتاقحاناسىندا بولاتىن شىعارسىڭ، ناچالنيكتەرگە سولاي سويلەسەتىن شىعارمىز، — دەپ ءبىتىردى. شوقان ۇندەمەدى. ونىڭ سەبەبى، — كەشە ۆارۆارانىڭ ۇيىندە قۇلاعىنا ونەگە سوزدەر قۇيعان اكەسىنىڭ ەكى جايدى ايتقانىن شوقان ۇستاپ قالعان ەدى، ءبىرى — «سەن قارا قازاق ەمەسسىڭ، حان تۇقىمىسىڭ، بالام. سەنىڭ ارعى تەگىڭ-حان شىڭعىس ادامنان ەمەس، كۇنشۋاقتان، ياعني كۇننىڭ نۇرىنان جارالعان، سوندىقتان، سەن قاراپايىم ادامداردان جارالعان قۇربىلارىڭنان كەۋدەڭدى جوعارى ۇستاپ، ولاردان وقۋدى دا ارتىق ۇلگەرۋىڭ كەرەك» ەكىنشىسى — «مىنا — مەن، بىرگە وقيتىن ورىس بالالارىنان بويىمدى اۋلاق سالام دەپ، ورىس ءتىلىن ناشار ءبىلدىم. سەن ويتپە. ەرتەڭ وقۋعا تۇسكەندە كىلەڭ ورىس بالالارىنىڭ اراسىندا بول، سوندا ورىس ءتىلىن جاقسى ۇيرەنەسىڭ». شوقان ىشىنەن وسى اقىلداردى الۋعا بەكىنگەن. تۇپتەگەندە، گريگورييگە ايتارى دا سول.
كۇزەتشىدەن سۇراسا، كورپۋس كەڭسەسىندە ستاركوۆ قانا بار ەكەن دە، شرامم جوق ەكەن. ستاركوۆتىڭ كابينەتىنە كىرەر الدىندا:
— قاي جاتاقحانانى قالايمىز؟ — دەدى گريگوريي.
شوقان ۇندەمەدى.
— الدە، مەنىمەن بىرگە بولعىڭ كەلە مە؟
شوقان باسىن شايقادى.
— دۆورياندارمەن شە؟
باسىن شايقادى.
— ەندى قايسىسىمەن؟ — دەدى گريگوريي.
— تەك ورىستىڭ قاراپايىم بالالارىنىڭ اراسىندا.
— ورىس ءتىلىن شالاعاي بىلەسىڭ عوي.
— ۇيرەنەم.
تىك مىنەزدى شوقاندى اشۋلاندىرىپ المايىن دەپ ويلاعان گريگوريي:
— وندا ناچالنيككە كىرەيىك. فاميلياسى ستاركوۆ، — دەدى.
بالالار كابينەتىنە كىرگەندە، شوقاندى بۇعان دەيىن كورمەگەن ستاركوۆ، ءتۇر-تۇلعاسىنا ءبىر قاراعاننان قىزىعا قالدى، اسىرەسە قالىڭ قاباعىمەن، قۇيرىق جاعى شىقشىتىنا قاراي كوتەرىلە بىتكەن ۇلكەندەۋ قارا كەزىنىڭ قيىعىنا، قاباقتان شەكەسىنە قاراي قيسايا بىتكەن قويۋ قاسىنا، كوز قاراسى پانتەرانىڭ قاماۋدا تۇرعان بالاسىنداي، وڭمەننەن ءوتىپ بارادى. اجارى قوڭىرقاي. ەگەر قارا ءوڭدى بولسا ى-پەتردىڭ، سۇيىكتى ارابىنا ۇقساتۋعا بولاتىن.
ناچالنيكتەرىمەن قالاي سويلەسۋگە كانىگى بولعان گريگوريي، شوقاننىڭ تىلەگىن سىپايى تىلدە قىسقاشا عانا ايتىپ بەردى. ونىڭ ورىس بالالارىنىڭ اراسىندا بولعىسى كەلگەن تىلەگى ستاركوۆقا ۇنادى.
— ورىس ءتىلىن تەز ۇيرەنەيىن دەگەنى ەكەن بۇل. جىگىت! — دەدى ستاركوۆ.
گريگوريي «ورىس وقۋىن تەز مەڭگەرىپ كەتەدى» دەپ جەلپىلدەتكەنمەن، ستاركوۆ،-«باسىنان باستاعانى جاقسى، ۇلگەرىپ بارا جاتسا كورەرمىز» دەپ، شوقاندى دايارلىق كلاستىڭ بىرىنشىسىنە بەلگىلەدى. ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن شوقان قارسىلاسقان جوق. سودان كەيىن گريگورييگە ەرىپ، جاتاقحانانىڭ تاعايىندالعان بولمەسىنە بارسا، جاساۋ، جيھاز كەشەگىدەي بولعانمەن، جينالا باستاعان بالالار تىم ۇساق. كادەت كورپۋسىنا وقۋشى الۋ ەرەجەسىندە دايارلىق كلاستىڭ بىرىنشىسىنە سەگىز جاسار، ەكىنشىسىنە توعىز جاسار بالا الىنادى. بۇل بولمەگە سەگىز جاسارلار جينالىپ جاتىر ەكەن. شوقان ولاردىڭ اراسىندا، كوپ بوتانىڭ اراسىنداعى تايلاقتاي.
— بۇندا مەن تۇرمايمىن، — دەدى شوقان ۇساق بالالاردى كورگەن سوڭ.
— ەندەشە، مەنىڭ بولمەمە بارايىق. وندا ازىرگە بالا از. ار جاعىن كورەرمىز.
شوقان ول بولمەگە بارسا، كوبى تەڭدەستەرى.
«شەشۋى قيىن بولار» دەگەن بۇل ماسەلە وڭاي شەشىلدى. شوقاننىڭ حال-جايىن بىلگىسى كەلگەن شىڭعىس كوروبەينيكوۆانىڭ ۇيىنە تۇندە تاعى باردى دا، ورنىن سيپادى. قالاي، قايدا كەتكەنىن ۆارۆارا ايتپايدى. قاداعالاپ سۇرايىن دەسە:
— «بالاڭىزعا كۇزەتشى بولام» دەپ راسپيسكا بەرگەن جوقپىن. قاڭعىباس بالاڭىزدىڭ قايدا كەتكەنىن قايدان بىلەيىن، بىلەتىنىم ەرتەمەن شىعىپ كەتكەننەن بەرى جوق، — دەيدى. قايتالاپ سۇراسا، — مازالاماڭىز! — دەپ اشۋلانادى.
تاعى دا قورقىنىشقا شىرمالعان شىڭعىس، كادەت كورپۋسىنا بارىپ، گريگورييگە استىرتىن جولىقتى دا، سونىڭ جاتاقحاناسىنا ورنالاسقانىن ەستىدى. ۆارۆارا مەن شوقاننىڭ اراسىندا بولعان شاتاقتى گريگوريي شىڭعىسقا ايتپادى. ايتقانى،-«بىرگە وقيتىن بالالاردىڭ اراسىندا بولعىسى كەلەدى». شىڭعىسقا بۇل قۋانىشتى حابار. گريگوريي شوقاننىڭ قاي كلاستا وقىعىسى كەلەتىنىن ايتىپ، ستاركوۆتىڭ بۇيرىعىن بايانداپ ەدى.
— وندا قايتتىك، — دەدى شىڭعىس ابىرجىپ.
— ەستۋىمشە، «سول كىسى پارا الادى» دەيدى. «پارا بەرسە، ساۋاتسىز بالانى دا قابىلداي بەرەدى» دەيدى، — دەدى گريگوريي.
استىرتىن كىسى سالىپ كورسە، ستاركوۆتىڭ سۇرارى كوپ ەمەس ەكەن، ءجۇز سومنىڭ ماڭايى عانا ەكەن. شىڭعىس وعان ەكى ءجۇز سوم وتكىزدى. شوقان ءبىرىنشى نەگىزگى كلاسقا «جىلدىڭ اياعىندا ەكزامەن ۇستاي الماسا شىعارىلادى» دەگەن شارتپەن الىنباق بولدى. بۇل ساۋدادان جانە اكەسىنىڭ ءالى دە ومبىدا ەكەنىنەن شوقاننىڭ حابارى جوق.
ستاركوۆقا بەرەر پاراسىن وتكىزىپ، بالاسىن ورنىقتىرعان بۇيرىعىن ەستىگەننەن كەيىن شىڭعىس تاۋەكەلگە بەل بايلادى دا، «قىزىلجار قايداسىڭ» دەپ تارتىپ وتىردى.
وقۋ باستالا كەلە، سىبىرلىك كادەت كورپۋسىنىڭ ومىرىندە ەرەكشە ءبىر كورىنىس بولىپ قالدى. قىسقى قانيكۋلعا دەيىن شوقان ورىس ءتىلىن، الدىڭعى قاتاردا وقيتىن ورىس بالالارىمەن بىردەي ءبىلدى. وزگە ساباققا دا ول ورىس بالالارىنان كەم تۇسكەن جوق. وقۋ جىلىنىڭ اياعىندا ءبىر كلاستا وقيتىن قىرىق بالانىڭ ىشىندەگى ەرەكشە ۇلگەرەتىن ۇشەۋىنىڭ ءبىرى بولدى.
تاعى ءبىر عاجابى-وقۋعا كىرىسە ۇيقىشىلدىعى قالدى. ەرتەمەن ەرتە جۇرتپەن بىرگە ويانادى، قاتار جۋىنىپ، تاماقتى قاتار ءىشىپ ۇلگەرەدى. تۇندە جۇرتتان كەش جاتادى. جاتاقحانا تارتىبىنشە، شام تۇنگى ساعات 11-دە سونۋگە ءتيىستى. ول ءتارتىپتى كوريدورداعى كۇزەتشى قاتتى ساقتايدى. سونداي كۇزەتشىلەردىڭ قاسىنداعى وزگە كادەتتەر ۇيىقتاپ جاتقاندا تۋمبوچكاسىنداعى سىعىرايما كىشكەنە لامپىسىن جاعىپ كىتاپ وقىپ جاتقان شوقاندى سان رەت ۇستاپ العانى بار. بۇل قىلىعى ءۇشىن باسقالاردى جازالايتىن ءتارتىپشىل ۋريادنيك شوقانعا تيمەدى.
ءبىرىنشى كلاستىڭ پروگرامماسىندا ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، ەسەپتىڭ تەورياسى، جەر شارىنىڭ ەۆروپادان باسقا بولشەكتەرىنىڭ فيزيكالىق جالپى گەوگرافياسى، ازيا مەن افريكانىڭ كونە مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحى، حريستيان ءدىنىنىڭ «جاڭا وسيەت» اتالاتىن كىتابىنىڭ شىعۋ تاريحى، نەمىس جانە تاتار تىلدەرىنىڭ تاجريبەدە قولدانىلاتىن گرامماتيكاسى، ادەمى جازۋ جانە سۇگىرەت سالۋ ساباقتارى بولاتىن. بۇلاردان «تاتار ءتىلىن» جاقسى بىلەم دەپ ول ساباققا قاتىناسقان جوق. حريستيان ءدىنىنىڭ ساباعى مۇسىلماندار ءۇشىن مىندەتتى ەمەس ەدى، شوقان «بىلگىم كەلەدى» دەپ ول ساباققا دا قاتىناستى، تەك شوقىناتىن ورىندارعا قۇلشىلىق ءۇشىن ەمەس، تاڭسىق ءۇشىن قاتىناسىپ ءجۇردى، ەكزامەن ۇستاعاندا بۇل ساباقتان دا «5» الدى. وزگە ساباقتاردان تەك، ەسەپكە عانا شورقاقتاۋ، باسقالارىنان الداعى قاتاردا. سولاردىڭ ىشىندە نەمىس تىلىنەن دە، سۇگىرەت سالۋدا دا ءبىرىنشى ورىندا. ادەمى جازۋدان اقسادى، ارىپتەردىڭ سىزىقتارىن قاعازعا دا، تاقتاعا دا ناشار تۇسىرەتىن بولدى، ءبىراق گرامماتيكا شارتتارىن جاقسى بىلگەندىكتەن بۇل ساباقتىڭ دا بالى بەسكە قويىلىپ ءجۇردى. فيزكۋلتۋراعا شورقاق. وعان باس سەبەپ — ەرىنشەكتىگى...
قۇسمۇرىنعا قايتقان شىڭعىس، وندا توقىراماي، ۇلى وتانىمەن سىرىمبەتتەگى تۋىستارىنا كوشتى. سول جىلعى قىستىڭ اياعىندا ومبىداعى قازاق وبلىستارىنىڭ باسقارما پرەدسەداتەلى پولكوۆنيك — كارل كازيميروۆيچ گۋتكوۆسكيي قۇسمۇرىن دۋانى تاراتىلىپ، ەلى كوكشەتاۋ دۋانىنا قوسىلۋىن، بىرىككەن دۋاننىڭ سۇلتان پراۆيتەلى بولىپ شىڭعىستىڭ بەلگىلەنۋىڭ ءبىلدىرىپ رەسمي تۇردە ومبىعا كەلۋىن حابارلاعان.
قۋانىشتان جۇرەگى الىپ ۇشقان شىڭعىس، ومبىعا تابان اۋزىندا ءجۇرىپ كەتپەك ەدى، كوكتەم ەرتە باستالىپ، سول قىستا قالىڭ تۇسكەن قار ەري جونەلدى. ونداي كەزدە لايلانعان جەر اربالى تۇگىل سالتتىنى دا جۇرگىزبەيدى. شىڭعىس جەر اياعى بوساپ، سازدىڭ كەبۋىن امالسىز كۇتتى.
جەر كەۋىپ ومبىعا اتتانعالى جاتقان شاعىندا ونىڭ قۇلاعى تاعى جاقسىلىقتى شالدى. ومبىدان كەلە جاتقان الدەكىم شوقاننىڭ بيىلعى وقۋىن ەرەكشە باعامەن بىتىرگەن حابارىن ايتىپ شىڭعىستان ءسۇيىنشى سۇرادى. سودان كەيىن، قاسىنا نوكەرلەرىن ەرتكەن ول، سالت اتپەن ومبىعا تىكە تارتتى.
شىڭعىس ومبىعا جەتكەن شاقتا كادەت كورپۋسىنىڭ وقۋشىلارى جازعى لاگەرگە كەتۋگە جينالىپ جاتقان ەدى. اكەسىنىڭ كەلگەن حابارىن، پاتەرگە قايدا تۇسكەنىن ەستىگەن شوقان امانداسۋعا بارعان جوق. ونى «ەستىمەگەن بولار» دەپ، ءوزى ىزدەپ بارۋعا ۇلكەنسىپ، شىڭعىس «شاقىرىپ كەل» دەپ ابانى جىبەردى. ول بارعان كەزدە كادەتتەر قورا ىشىندەگى الاڭدا دوپ ويناپ جاتىر ەكەن. كيىمدەرى بىردەي، بويلارى شامالاس كوپ بالانىڭ ىشىنەن ابا شوقاندى ارەڭ تاۋىپ الدى. اياعىندا — باشماعى، بۇتىندا — ترۋسيى عانا بار، وزگە كيىمى جوق. شوقان جۇگىرىپ ەنتىگۋدەن تاناۋلارى دەلديىپ، تەرلەپ-تەپشىگەن دەنەسى كۇپ-كۇرەڭ بولىپ جۇرگەن. ساعىنعان بەينەمەن امانداسقان اباعا ول بىرگە جاتىپ-تۇرعان ادامداي بىرەر اۋىز ءتىل قاتتى دا دوپ قۋىپ ساپىرىلىسا جۇگىرگەن سەرىكتەرىنە كەتەر قالپىن بايقاتتى. بىردەمەلەردى ايتا باستاعان اباعا:
— كەيىن! — دەدى ول جۇگىرە جونەلىپ.
— كەيىنىڭ نە، قاناش-اۋ! — دەدى ابا ارتىنان ايقايلاپ. — حان-يەم كەلدى! سول شاقىرادى!..
— كەيىن!-دەپ ارتىنا قولىن ءبىر-اق سىلتەگەن شوقان قىزۋ ويىنعا ارالاسىپ تا كەتتى.
ودان كەيىن قالاي توسقانىمەن، شوقان ابانىڭ قولىڭا تۇسكەن جوق. شاپقىلاپ جۇرگەن شوقان، دەڭگەيلەس كەلىپ قالعاندا، ابا بىردەمە دەپ قالسا، ەستىمەي مە، الدە ويىندى قيماي ما، الدە جولاعىسى كەلمەي مە، — ەشبىر ءتىل قاتپاستان، قاراماستان كەتە بارادى.
ءبىراز وتىرىپ توقتاتا الماعان، ءتىل قاتىسا الماعان ابا قاجىعانداي بولدى دا، «اكەسىن كورسە بۇيتپەس» دەگەن ويمەن پاتەرىنە قايتتى. جولشىبايعى ويى: «بۇ نەسى جانىم-اۋ؟!.. وقۋعا زورلاپ اكەتۋىن ءالى ۇمىتپاي جۇرگەنى مە؟.. مەنىڭ جازىعىم نە سوندا، سويلەسپەيتىن؟! بۇل حان تۇقىمىنىڭ وسىنداي قاتالدىعى قالمايدى ەكەن-اۋ! سۇيەگىنە بىتەدى ەكەن عوي، بۇنداي قاتالدىق؟!»
«اكە مەن بالانى ارازداستىرىپ المايىن» دەگەن ويمەن، ابا شوقاننىڭ ءتۇس بەرمەۋىن شىڭعىسقا جۇقالاپ قانا ايتىپ، «ويىن قىزىعىندا ءجۇر ەكەن، ءجوندى سويلەسپەدى» دەپ قانا كەلدى. ەرتەڭىنە ابانىڭ:
— ءوزىڭىز بارىپ قايتاتىن بولارسىز، حان-يەم؟ — دەگەن سوزىنە:
— «اكە» دەسە ىزدەپ كەلەر ءوزى. بالاما باس ءيىپ قالاي بارام؟ — دەپ جاۋاپ بەردى شىڭعىس.
حابارىن بىلمەۋگە شىداماعان ابا، سول كۇنى كادەت كورپۋسىنا تاعى بارسا، بالالار لاگەرگە كەتىپ قاپتى. شوقان دا بىرگە كەتىپتى. بۇل حاباردى ەستىگەندە:
— بەتىنەن جارىلعاسىن، — دەدى شىڭعىس قاتال داۋسىن جىبىتپەي. — قايدا بولسا دا امان بولسىن. ءتىرى بولسا ءبىر كورەرمىز.
ومبىداعى جۇمىستارىن ءبىتىرىپ، اعا سۇلتاندىق ديپلومىن العان شىڭعىس شوقاندى ىزدەمەستەن كوكشەتاۋعا قايتىپ كەتتى.
شوقان ەكىنشى كلاستىڭ وقۋىن ساباقتاس بالالارمەن ءبىر، ياعني ورىس ءتىلىن ولارمەن بىردەي. بىلۋمەن باستادى. «ولار» دەگەنىمىز، كىلەڭ ورىس بالالارى. كادەت كورپۋسى تۇگىل، ونىڭ باستاماسى — سوعىستىق ۋچيليششەنىڭ وتىز ءۇش جىلدىق ومىرىندە بۇل وقۋ ورنىندا شوقانعا دەيىن ءبىر دە قازاق بالاسى وقىپ كورگەن ەمەس-تى. 1826-32 جىلدارى وقىعان دميتريي، الەكسەي، ماتۆەي ءالعازيندار، يۆان، اندرەي بايعۇلوۆتار جانە نيكولاي اسانوۆ-تەك قازاقشا فاميليالارى عانا ساقتالعان، اتا-بابالارى شوقىنىپ، كازاك-ورىس بولىپ كەتكەندەر ەدى. ۋچيليششەنىڭ ازيالىق بولىمىندە دە شىڭعىستان باسقا قازاق بالاسى وقىماعان.
كادەتتەردىڭ دە، وقىتۋشىلاردىڭ دا، اكىمشىلىكتىڭ دە كوڭىلدەرىن ءبىرىنشى كلاستا-اق بولگەن شوقان، ەكىنشى كلاستا كوزگە ەرەكشە ءتۇستى. بۇل كلاستا ءبىرىنشى كلاستار جالعانۋمەن قاتار، الگەبرا، گەومەتريا، گرەكتىڭ، ماكەدونيانىڭ، ءريمنىڭ تاريحتارى دۇنيە ءجۇزىنىڭ فيزيكالىق، ازيانىڭ ساياسي گەوگرافياسى جانە فرانسۋز ءتىلى قوسىلدى. بۇل ساباقتاردىڭ ءبارىن وزىق بالالاردىڭ قاتارىندا الىپ جۇرگەن شوقان وتكەن جىلدىڭ ساباعىندا ورىس ءتىلىن مۇلتىكسىز، نەمىس ءتىلىن جازباشا دا، اۋىزشا دا ۇعىنىسارلىق دارەجەدە يگەرگەن ول، ەكىنشى كلاستا فرانسۋز ءتىلىن سوزدىكسىز وقي الاتىن حالگە جەتتى.
وزگە ساباقتاردى دا جاقسى ۇلگەرەتىن شوقان، وتكەن جىلى دا، بيىل دا تاريحتىق ساباقتارعا ەرەكشە زيرەكتىگىن اڭعارتتى. ول كلاستاس جانە جاتاقحانالاس بالالاردىڭ ىشىندە بەدەلدى بولىپ الدى دا، ءبىرازدان كەيىن بيلەپ-توستەپ كەتتى.
كادەت كورپۋسىنىڭ وقۋ جۇمىسىن يۆان نيكولايەۆيچ جدان-پۋشكين اتقاراتىنىن جوعارىدا اڭعارتقانبىز. اسكەرلىك تە، جالپىلىق تا ءبىلىمى جوعارعى دارەجەلى بۇل ادام كورپۋستىڭ وقۋ تارتىبىنە اسا قاتال ەدى. ول كادەتتەردەن وقۋ كەزىندە دە، بوس كەزدە دە ۋستاۆتىق ءتارتىپتى بۇلجىتپاي ورىنداۋىن تالاپ ەتەتىن. ساباق ۋاقىتىندا تارتىپكە جاتپايتىن قىلىق كورسەتكەن كادەتتى، ول بۇرىشقا تۇرعىزىپ قويۋدان، جۇمالىق دەمالىسقا شىعارماۋدان، اسقىنىپ بارا جاتسا، كانيكۋلعا بوساتپاۋدان باستاپ، وقۋدان ماقرۇم ەتۋگە دەيىن باراتىن. سوندىقتان وزگە وقىتۋشىلاردىڭ، الدىندا كەيدە ازداپ ەركىنسيتىن كادەتتەر جدان-پۋشكيننىڭ الدىندا وزدەرىن قاپىدا قاسقىرعا قارسى كەلىپ قالعان قويانداي ۇستاپ، سەلتيە قالاتىن.
بالالارعا باسشىلىق ەتەتىن شوقان، جاڭاعىداي قاتال مىنەزدەرى ءۇشىن جدان-پۋشكيننىڭ اتىن — «نەمۆرۋد» قويىپ الدى. ونىسى — ەسكى ۆاۆيلونيا يمپەرياسىنىڭ تۇسىندا پاتشالىق قۇرعان، ەتە قاتال بولعان، مۇسىلمان ەلدەرى «نامرۋد» دەپ اتاپ، (قۇراندا سولاي) قاتالدىعى ءۇشىن «شيددات (قاھارلى، قاتال دەگەن ءسوز) لاقابىن قوسقان، ءسويتىپ، يسلام تاريحىندا «نامرۋد شيددات» اتى قالعان ادام. ءبىر كۇنى «نەمۆرۋد» لاقابىن ەستي قالعان جدان-پۋشكين، «ول كىم؟» دەپ سۇراستىرعاندا، ەشكىم دە بىلمەي، اقىرى، تاريح وقىتۋشىسى — گونسيەۆسكيي عانا ايىرعان. ول لاقاپتى تاراتۋشى كىم ەكەنىن تابا الماعان.
جدان-پۋشكين كورپۋستا ماتەماتيكا ساباعىن دا بەرەدى ەكەن. بۇل ساباققا شورقاق شوقانعا، ونىڭ ءبىر مەزەتتە قاتتى ۇرىسقانى بار. شوقان وعان سودان وشىككەن. تاعى ءبىر ساتتە شوقان وقيتىن كلاسقا ءبىر توپ بالا جينالىپ، الدەنەنى ەرمەك قىپ وتىرسا، جدان-پۋشكين كىرەدى. ول «مەزگىلسىز نەگە جينالدىڭدار» دەگەندەي، كادەتتەردى قورقىتا قاراپ از تۇرادى دا، ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتەدى. سوندا شوقان ەسىككە جۇگىرىپ بارىپ، ىشكى جاقتان تىرەي قويادى دا، قاتتى ىسقىرىپ قالادى. بۇل دىبىستى ەستىگەن جدان-پۋشكين كىم ەكەنىن بىلگەلى كلاسقا قايتا كىرەيىن دەسە، ىشتەن اشپاي تۇر!..
ىزا بولعان جدان-پۋشكين ەسىكتى تومپەشتەي ۇرىپ، ارەڭ دەگەندە ەرىكسىز اشتىرادى. سوندا «كىم» دەگەن سۇراۋعا ەشكىم جاۋاپ بەرمەي وتىرىپ الادى.
«ءبارىبىر ايتقىزام» دەگەن اشۋمەن شىعىپ كەتكەن جدان-پۋشكين قانشا تەكسەرگەنمەن ارتىنان دا انىقتاي المايدى. «سونىڭ جازاسى» دەپ جدان-پۋشكين الگى بالالارعا ءبىر اي دەمالىس بەرمەيدى. سوندا دا بىلە المايدى. اقىرىندا امالسىزدان «كەشىرەدى».
ىشكى ءتارتىپتىڭ ناچالنيگى ستاركوۆ ەكەنىن، ونىڭ پاراقور ەكەنىن بىلەمىز. كادەتتەر ءبىر كەزدە سونىڭ اتىن تالەيران قويىپ الدى. بۇنى دا شوقان شىعارعان ەدى. ونىڭ دا كىم ەكەنىن ستاركوۆ گونسيەۆسكييدەن ءبىلدى، ءبىراق كىمنەن شىققانىن ول دا تابا المادى.
گريگوريي پوتانينمەن دوستىق قارىم-قاتىناستارىن ۇزارتا جانە نىعايتا تۇسكەن، ءبىراق، قاشان جولىقسا دا، تەك ورىس تىلىندە عانا سويلەسەتىن شوقان جاتاقحانادا وزىمەن قاتار توسەكتە جاتاتىن، وقۋ كەزىندە ءبىر پارتادا وتىراتىن فەدور نيكولايەۆيچ ۋسوۆ دەگەن بالامەن دوس بولىپ الدى. بۇدان ەكى جاس كىشى ۋسوۆتىڭ بويى نەداۋىر بيىك. سول سورايعان بويىنا، دەنەسىنىڭ سيدامدىعىنا، قىلقيعان موينىنا، قوڭقايعان مۇرنىنا قاراپ اجۋالاعان كادەتتەر وعان «پاۆلين» دەگەن لاقاپ تاعاتىن، ونىسى — روسسيادا سيرەك كەزدەسەتىن، كۇنگەي امەريكادا بولاتىن، بويى تىرنا ءتارىزدى سيدام قۇس. قازاقتار ونى «قوقي قاز» دەيدى. ەرتىستىڭ كەرەكۋ مەن سەمەي اراسىنداعى جاعاسىندا وتىراتىن كاپيتان ستانيساسىنان كەلگەن ول، قازاقتىڭ تىلىنە گريگورييدەن الدەقايدا جەتىك جانە ىشىنە «ق»، «گ»، «ن،» ارىپتەرىن قوسا، قازاق سوزدەرىن ەشبىر اكسەنتسىز ايتادى. وعان دا شوقاننىڭ قويعان شارتى. «مەنىمەن ءبىر اۋىز دا قازاقشا سويلەسپەيسىڭ».
وقۋعا زيرەكتىك جاعىنان شوقان مەن ۋسوۆ قاتار وقيتىنداردىڭ ىشىندە ەڭ وزىعى. باقاستاسىپ وقيتىن ولاردان ۋسوۆتىڭ، وزىق جەرى — اعىلشىن ءتىلى عانا. بۇل ءتىل كادەت كورپۋسىنىڭ ءتورتىنشى كلاسىنا عانا كىرۋگە ءتيىستى. وعان دەيىن ۋسوۆتىڭ ءبىلىپ الۋى اكەسى نيكولاي گوردەيەۆيچ روسسيانىڭ لوندونداعى سوعىستىق كوپ جىل قىزمەت اتقارعان ەكەن دە، بىرگە جۇرگەن شەشەسى اعىلشىن ءتىلىن جاقسى ۇيرەنىپ قايتقان ەكەن. فەدور اكە-شەشەسى روسسياعا ورالعاننان كەيىن تۋعان. شەشەسى وعان اعىلشىن ءتىلىن ەسى كىرە ۇيرەتە باستاپ، كادەت كورپۋسىنا باستاۋىش بىلىممەن ون جاسىندا تۇسكەن شاعىندا، اعىلشىنشا تازا سويلەيتىن بولدى. كادەت كورپۋسىندا ول اعىلشىن ءتىلىنىڭ ساباعىن جوعارعى كلاستاردا وتە باستادى. شوقان فرانسۋز تىلىنەن ۋسوۆتان وزىق بولدى، ال، نەمىس تىلىنەن ەكەۋى «يت-جىعىس» تۇسەدى.
زيرەك ۋسوۆ ەسكى ءريمنىڭ، تاريحىنان حاباردار بولا باستاعان شاقتا، قالجىڭدى تۇردە شوقاندى — (اق سۇيەك) پاتريسەي، ءوزىن — پلەبەي (قارا سۇيەك) دەپ اتادى. شوقان وعان ماساتتانباسا، رەنجىگەن جوق.
ۋسوۆتىڭ ءبىر قىلىعى ومبىداعى چينوۆنيكتەر مەن اسكەري باستىقتاردىڭ كوبىمەن ءۇيىر، ولاردىڭ قىزمەت ورىندارى بىلاي تۇرسىن، ۇيلەرىنە دە بارىپ جۇرەدى. كورپۋستا وزىمەن قاتار شوقان ءۋاليحانوۆ ەسىمدى زيرەك بالا وقيتىنىن، تانىستارىنا ءبىرىنشى بولىپ مالىمدەگەن سول.
ۋسوۆ 1849 جىلدىڭ كوكتەمى كەزىندە، ءبىر بولمەدە جاتاتىن بالالارعا جاڭالىق حابار اكەلدى.
— قىزىق بولىپ جاتقان كورىنەدى، ەۆروپادا، — دەدى ول.
— نە قىزىق؟
— ەۆروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتى پاتشالارىن قۇلاتىپ جاتقان كورىنەدى.
— قويشى-اۋ؟!
— راس.
— قانداي مەملەكەتتەر؟
— فرانسيا، اۆستريا، گەرمانيا، يتاليا.
بۇنداي مەملەكەتتەر بارىن كادەتتەر گەوگرافيادان بىلەدى.
— «پاتشالاردىڭ ورنىنا كىم تۇرادى» دەيدى؟
— مىنا، مەن سياقتى پلەبەيلەر! — دەپ ۋسوۆ كەۋدەسىن قاقتى. قالجىڭداعىش بالالار:
— ال، مىنا چوكان چينگيسوۆيچ سياقتى پاتريسەيلەر شە؟ — دەگەن سۇراققا:
— ءبىزدىڭ روسسيادان باسقا ەۆروپادا وندايلار كارتالارىن ۇتقىزىپ بولدى، — دەدى ۋسوۆ.
ءوزىن «پاتريسەيمىن» (اق سۇيەكپىن) دەپ تۇسىنەتىن شوقان بۇل سوزگە نامىستانعانداي بولىپ:
— روسسيا پاتشالارى امان بولسا جەتەدى، باسقالارى ك چەرتۋ! — دەدى شوقان.
شوقان مەن ۋسوۆتىڭ اراسىندا تۇتانعان وسى ءبىر ەگەس، سودان كەيىن جالعاسا، ءورشي بەردى. بۇلايشا ۇدەي بەرۋىنە، كورپۋس وقۋىنىڭ ءۇشىنشى كلاسىنان باستالعان — ورتا تاريح ساباعى سەبەپ بولدى. وقىتۋشى — ۆيلنا ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەن جاس جانە جىگەرلى گانسيەۆسكيي.
ول كەزدەگى ورتا تاريح وركەندەۋ (ۆوزروجدەنيە) كەزەڭىنەن، ياعني ون ءتورتىنشى عاسىردان باستالاتىن ەدى دە، فرانسۋزدىڭ ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ۇلى ريەۆوليۋسياسىمەن اياقتالاتىن ەدى. ىشتەي ءوزىن ياكوبينستەر قاتارىنا قوساتىن گانسيەۆسكيي، بەس عاسىرعا سوزىلعان وركەندەۋ داۋىرىنەن، دەموكراتتىق جاقتارىن ماداقتاي، رەاكسيالىق جاعىن جامانداي باياندايتىن. وسى باعىتىن تەرەڭدەتە تۇسكىسى كەلگەن ول، ەۆروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتىندە ەتكەن جىلى عانا جاسالعان 48-جىلدىڭ، ريەۆوليۋسياسىن دا، وقۋ پروگرامماسىندا جوقتىعىنا قاراماي بىلگەنىنشە بايانداپ، ۆەنگەر ريەۆوليۋسياسىنىڭ حالىق وكىلى-پەتەفيدى، يتاليا ريەۆوليۋسياسىنىڭ حالىق وكىلى — گارريبالديدى كوتەرمەلەي سويلەيتىن. وركەندەۋ داۋىرىنەن شوقانعا ەرەكشە ۇنايتىن ادام-لەوناردو دا ۆينچي. شوقاننىڭ سول سياقتى ءارى جان-جاقتى عالىم، ءارى ادەبيەتشى، ءارى سۋرەتشى بولعىسى كەلەدى. جانە ول «بولام» دەپ سەنەدى دە.
اكىمدەردەن جانە قولباسشىلاردان شوقاندى ەرەكشە قىزىقتىراتىن ادام، — ءبىرىنشى ناپولەون. فرانسياداعى از عانا حالىق — كورسيكادان شىققان ونىڭ ومىرىنە، ىسىنە بايلانىستى ادەبيەتتى قادالا وقىعان شوقان: «شىركىن، باعىم سونداي جانا قالسا!» دەپ قيال ەتەدى.
ەۆروپانىڭ ورتا تاريحىنداعى ماسەلەلەر جايىندا سويلەسكەن شوقان مەن ۋسوۆ ۇنەمى ەكى جاقتى پىكىر ۇستايدى. شوقان — مونارحيانى، ۋسوۆ — دەموكراتيانى جاقتاپ، بىرىمەن ءبىرى كەلىسە المايدى.
بۇل تارتىس بارا-بارا تەرەڭدەپ كەتتى. وعان سەبەپ، ءتورتىنشى كلاستا روسسيا تاريحىنىڭ وقىلۋى ەدى. ول ساباقتى جدان-پۋشكين جۇرگىزدى مونارحيالىق ۇعىمداعى ول، ارعى تەگى كييەۆتىڭ كنيازى — ريۋريكتەن باستالاتىن ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ شەجىرەسىن بايانداي كەلىپ، بەر جاعىندا رومانوۆتاردان پاتشا بولعانداردى ماقتايدى دا وتىرادى.
وڭاشالانعان شاقتا، وسى جايدا شوقاڭ مەن ۋسوۆ تاعى دا كەركىلدەسىپ قالادى. اسىرەسە رومانوۆتار جايىندا، ۋسوۆ بۇل فاميليانى سىقاقتاي سويلەپ:
— سەن ولاردىڭ ارعى اتاسى-اندرەي يۆانوۆيچ كوبىلا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟-دەيدى.
كارامزين تاريحىنان بۇنداي فاميليانى كور، قازاقتىڭ «بيە» اتايتىن جىلقىسىن، «كوبىلا» دەۋىن بىلەتىن شوقان:
ونداي فاميليا نەدەن شىققان؟ — دەپ سۇرايدى.
— يۆان ليتۆادان ون ءۇشىنشى عاسىردا كەلگەن پرۋسساك، ول كەزدەگى فاميلياسى گلانكا-كومبيلا ەكەن، روسسياعا كەلە پراۆوسلاۆياعا كوشەدى دە، مازاقتاعان ورىستار «كومبيلانى» — «كوبىلا» دەپ كەتەدى. يۆاننان تۋعان بەس بالانىڭ بىرەۋىنىڭ اتى — جەرەبەس، تاعى بىرەۋىنىڭ اتى — كوشكا.
رومانوۆتاردى سولايشا قورلاپ سويلەگەن ۋسوۆ:
— جاقسى رومانوۆتار، بۇل تۇقىمنان ءبىرىنشى پاتشا — ميحايل فەدوروۆيچتىڭ اتاسى-رومان يۋريەۆيچتەن باستالدى، — دەيدى دە، ى-ەكاتەرينادان تاۋسىلىپ، بەر جاعى نەمىستەر بولىپ كەتتى، — دەيدى.
ول رومانوۆتاردىڭ تىرەگى تەك كازاك-ورىستار عانا دەپ ويلايدى.
— تيەۆتون وردەنىنەن روسسيانىڭ باتىس شەگىن كىم قورعادى؟ كازاك-ورىستار! كاۆكازدى روسسياعا كىم باعىندىردى؟ — كازاك-ورىستار! قىرىمدى شە — كازاك-ورىستار!.. استراحان، قازان حاندىقتارىن شە؟ — كازاك-ورىستار! ءسىبىردى شە؟ — كازاك-ورىستار! قازاق دالاسىنىڭ تەرىسكەي جاعىن شە؟ — كازاك-ورىستار!.. قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگى مەن ورتا ازيانى روسسياعا باعىندىرۋدا، كازاك-ورىستار ءبىرىنشى سكريپكانى وينايدى.
— راس، — دەيدى، بۇل تاريحتاردىڭ بارىنەن حابارى بار شوقان.
— تىرەگى بولعانىمەن، ق ۇلى بولعان جوق، — دەپ ماقتانادى ۋسوۆ، — وكپەلەگەن شاعىندا كازاك-ورىستار رومانوۆتاردىڭ اكەسىن تانىتقان.
ۋسوۆ ون التىنشى عاسىردا كازاك-ورىستاردىڭ «گولىتبا» اتالعان جانجالقوي توبىنان باستاپ، «پۋگاچيەۆشىلدىق» اتالعان كوتەرىلىسكە دەيىن كازاك-ورىستاردىڭ رومانوۆتارعا قارسى كوتەرىلىستەرىن ساناپ بەرەدى. بۇلار دا شوقانعا ءمالىم ماتەريالدار. اسىرەسە — پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسى. وعان كازاكتار قاقجارلى بولىپ، ءابىلحايىر حاننىڭ تۇقىمى پاتشاشىلدىقتى، قاراپايىم حالىقتىڭ ءبىرازى پۋگاچيەۆتى جاقتاعانىن، شوقان ەل ىشىنەن اۋىزشا دا ەستىگەن، قالاعا كەلگەن سوڭ كەيبىر تاريحي مالىمەتتەردەن دە كورگەن.
ورىستىڭ ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن كوستىلەسكيي كادەتتەرگە زاگوسكين، لاجەچنيكوۆ، كۋكولكين، برامبەۋس سياقتى سول كەزدەگى ورىس ادەبيەتىنىڭ «كەيىنگى پلانىندا» دەپ سانالاتىنداردى كوتەرە تانىستىرىپ، پۋشكيننىڭ، گوگولدىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، اسىرەسە بەلينسكييدىڭ «كۇناسىز» شىعارمالارىن عانا اتايتىن، اكىمدەردىڭ يا زاماننىڭ كەمشىلىكتەرىن سىنايتىن شىعارمالارى تۋرالى ۇندەمەيتىن.
ءبىراق، كادەتتەر سول تۇستا «قۇپيا» سانالاتىن شىعارمالاردىڭ كوبىن نە كىتاپ، نە جۋرنال، نەمەسە قولجازبا تۇرىندە تاۋىپ اپ، جاتاقحانالاردا، وڭاشا ورىنداردا، كەيدە جەكە، كەيدە توپتالعان تۇردە وقيتىن. مىسالى: راديششيەۆتىڭ «پەتەربۋرگتان موسكۆاعا ساياحاتىن»، پۋشكيننىڭ، ايداۋداعى چادايەۆقا جازعان ولەڭ حاتىن، «دەريەۆنياسىن»، لەرمونتوۆتىڭ، پۋشكيننىڭ، ءولىمى تۋرالى ولەڭىن، بەلينسكييدىڭ گوگولگە جازعان حاتىن، «ريەۆيزورىن»، نەكراسوۆتىڭ زاماندى سىنايتىن ولەڭدەرىمەن، «جەلبازدىڭ جۇرىستەرى» اتالاتىن رومانىن، تاعى تاعىلاردى... كەيدە كادەتتەر «ادەبيەت كەشى» سياقتى جينالىستار جاساپ، «قۇپيا» شىعارمالاردى وقيتىن. كەيبىر تىڭشى كادەتتەر، بۇنداي جينالىستاردا نە بولعانىن كورپۋستىڭ باسقارۋشىلارىنا حابارلايتىن، ولار تىيماق بولعانمەن، ايلاسىن تاپقان كادەتتەر، جينالىستارىن جالعاستىرا بەرەتىن. شوقان بۇنداي جينالىستاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا. ول ءبىر ساتتە لەرمونتوۆتىق پۋشكيننىڭ ولىمىنە ارناعان ولەڭىن وقيمىن دەپ، جدان-پۋشكيننەن ەستىگەن.
ورىس ادەبيەتىمەن سونداي تانىستىعى بار شوقان، 1850 جىلدىڭ الاساپىران بولىپ جاتقان كوكتەمىندە، ىشتەي ۇلكەن ءبىر كۇيزەلۋشىلىككە ۇشىراپ قالدى. 1849 جىلدىڭ باسىندا پەتەربۋرگتا «پەتراشيەۆشىلدەر ۇيىرمەسى» دەگەن توپ قۇرالىپ، روسسيانىڭ مونارحيالىق قۇرىلىسىنا دەموكراتيالىق تۇزەۋلەر كىرگىزبەك بولعانىن، جاندارم باسقارماسى ۇيىرمەنى باقىلاپ ءجۇرىپ، سول جىلدىڭ اپرەلىندە، باسقارۋشىلارىن تۇتقىنعا الۋىن، ولاردىڭ ىشىندە كوپكە جازۋىمەن تانىلا باستاعان جاس پروزايك فەدور ميحايلوۆيچ دوستويەۆسكييمەن، اقىنداردان — الەكساندر پلەششەيەۆ جانە سەرگەي دۋروۆ بارىن، ۇستالعان وتىز ءۇش كىسىدەن ون التىسى دارعا اسىلۋعا بۇيىرىلۋىن، ولاردىڭ تىزىمىندە دوستويەۆسكييدىڭ بولۋىن، اقىرىندا، اسىلۋ جازاسى كاتورگىگە جىبەرۋمەن اۋىسقانىن، كادەتتەر دە، شوقان دا كەزىندە ەستىگەن. سودان كەيىنگى تاعدىرلارى نەمەن تىنارىن كادەتتەر بىلمەي جۇرگەن شاقتا، 1850 جىلدىڭ كوكتەمى باستالىپ، قار ەري باستاعان كەزدە، كورپۋستىڭ مىڭعا جاقىن كىسى سياتىن زالىندا جينالىس بولدى. ونى اشقان — گەنەرال-مايور پاۆلوۆسكيي، ايدالىپ كەلە جاتقان پەتراشيەۆشىلدەردىڭ بۇگىن ومبى كوشەسىنە كىرۋىن، وسى قالاداعى وستروچكە قامالۋىن قىسقاشا ايتتى دا:
— كورپۋس ءۇيىنىڭ الدىنان وتەردە، — دەدى ءسوزىنىڭ اياعىندا، — كادەتتەر قاقجارلى بولىپ تۇرادى، قولدارىنا جاس شىبىقتار بەرىلەدى، سونىمەن الدىنان ەتە بەرگەن قىلمىستىلاردى باستان تارتىپ قالىپ تۇرادى.
قاقجارلىلاردىڭ قاتارىندا شوقان دا تۇردى. قاسىندا — ۋسوۆ. ول شوقانعا:
— سەن ۇراسىڭ با، جوق پا؟ — دەدى سىبىرلاپ.
— ءوزىڭ شە؟
— مەن ەشقايسىسىن دا ۇرمايمىن.
— ەندەشە، مەن دە.
الدارىنان وتە باستاعان ايدالۋشىلاردىڭ ۇرارلىق تا جەرى جوق ەكەن، ءبارى دە جۇدەۋ، ءبارى دە شارشاعان، اياقتارىن سۇيرەتىپ ارەڭ باسادى، كيىمدەرى دالبا-دۇلبا، اسىرەسە اياق كيىمدەرى، كوبىندە توزعان پيما، سونىمەن شىلقىلداعان قارلى سۋدى باسىپ كەلەدى، شاشتارى جالبىراپ وسكەن، اۋزىندا ساقال-مۇرتى بارلاردىڭ دا تۇگى ۇيپالانىپ بەتىمەن كەتكەن!...
قىسقاسى وتە ايانىشتى حالدە. سوندا دا بۇيرىققا باعىنعىش كادەتتەر باستارىنا شىبىقپەن شىقپىرتىپ قالادى... نە دەگەن مەيىرىمسىزدىك!..
ەشكىمدى دە ساباماي قاتار تۇرعان شوقان مەن ۋسوۆتى باقىلاۋشى پوليسيا ۋريادنيگى كورىپ قالدى دا:
— نەگە تەك تۇرسىڭدار؟ الدە ايايسىڭدار ما؟ بۇل قىلىقتارىڭ دارەجەسى زور گەنەرال-مايورعا جەتەدى! — دەپ اقىرىپ قالدى. مانا پاۆلوۆسكيي:
— بۇيرىقتى ورىنداماعان كادەت جازاعا تارتىلادى. مۇمكىن كورپۋستان شىعارىلۋى، — دەپ ساقتاندىرعان. «سويتەر» دەپ قاۋىپتەنگەن شوقان ۋسوۆقا:
— ءبىز دە شىبىقتى سىلتەگەن بولايىق، ءبىراق باتىرمايىق، ايتپەسە جازاعا ىلىگەرمىز، — دەدى.
— ماقۇل،-دەدى ۋسوۆ.
ولار سولايشا سيپاي سوعىپ تۇرعاندا، جاقىنداي بەرگەن قىربىق مۇرت بىرەۋىن:
— دوستويەۆسكيي! — دەپ قالدى ۋسوۆ.
— قاي؟
— فەدور ميحايلوۆيچ!
— كادىمگى «كەدەي ادامداردىڭ» اۆتورى ما؟
— سول!
جاس جىگىت بولعانىمەن، ول دا قاتتى قالجىراپ كەلەدى ەكەن، زورعا سۇيرەتكەن اياعى، ارا-تۇرا بۇگىلىپ قالا جازدايدى.
الدارىنان ەتۋگە اينالعان ونى، شوقان مەن ۋسوۆ سيپاي دا سوقپاي، تايانىپ كەلگەندە:
— دوستويەۆسكيي! — دەپ قالدى، اقىرىن داۋىسپەن.
دارمەنسىز كەزىن الايتا قاراپ باسىن بۇرعان دوستويەۆسكييگە:
— فەدور ميحايلوۆيچ! — دەپ قالدى شوقان.
كىشى وفيسەر فورماسىنداعى ازيالىق بۇل جەتكىنشەكتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەگەن دوستويەۆسكيي جىلى قاباقپەن قاراۋىنا ريزا بولعانداي، باسىن اقىرىن عانا يزەپ ءوتتى. ونىڭ كوكىرەگىنە شوقان جايلى جىلىلىقتىڭ ءبىرىنشى ۇشقىنى ءتۇستى...
شوقان دوستويەۆسكييدىڭ «كەدەي ادامدار» اتالاتىن رومانىڭ پەتەربۋرگتا شىعاتىن وتەچەستۆەننىە زاپيسكي»
جۋرنالىنان وقىپ، كوركەمدىگىنە قاتتى سۇيسىنگەن ەدى. ودان كەيىن سول جۋرنالدا، وسى رومان تۋرالى بەلينسكيي جازعان ماقالانى دا وقىعان. ماقالا شوقاننىڭ دوستويەۆسكييگە دەگەن جىلى سەزىمىن كۇشەيتە تۇسكەن.
مىنە، ەندى، سول دوستويەۆسكييدىڭ مىناداي سورلى حالدە جۇرگەنىن كورىپ قالدى! نە دەگەن ايانىشتى حال! بۇل حالدەن قاشان قۇتىلادى، بەيشارا!.. ءوزىنىڭ نە كومەگى تيە الادى وعان ؟!
سودان كەيىن باسىنان كەتپەگەن وسى وي، شوقاننىڭ جۇرەگىن شىمشىدى دا ءجۇردى...
ساباقتى جاقسى الىپ كەتكەن، وي-ساناسى جىلدام وسكەن شوقان، ءتورتىنشى كلاسقا تۇسە ۇلكەن ءبىر قورشىلىققا ۇشىرادى. سوعىس مينيسترلىگىنىڭ بەكىتىپ بەرگەن پروگرامماسى بويىنشا، ورىسشا «ينورودەس»، قازاقشا «بۇراتانا» اتالاتىن ەلدەردەن وقيتىن كادەتتەردىڭ ەشبىرىنە، سوعىسقا قاتىناسى بار ساباقتار مەن ويىندارعا قاتىناسۋعا ۇلىقسات جوق.
«بۇراتانا» دەگەندە، شوقان وقىعان كەزدەگى كادەت كورپۋسىندا روسسياداعى وتار ەلدەردەن باسقا ءبىر دە كادەت جوق. سونىسىنا جانە اقسۇيەك تۇقىمىنان شىققانىنا قاراماي، سوعىستىق ساباق پەن ويىنىنىڭ ءبىر دە بىرىنە شوقان قاتىناسا المادى.
ءۇشىنشى كلاستا «فەحتوۆانيە» اتالاتىن ويىندا قانجار، قىلىش، وقسىز مىلتىق سياقتى «سۋىق قۇرالدارمەن» سايىسىپ، سوعىستىڭ قولما-قول تاسىلدەرىنە جاتتىعادى، گەوگرافيالىق ساباقتىڭ تاراۋى سياقتى بولىپ توپوگرافيا، ياعني سوعىستا جەردىڭ وي-قىرىن قالاي پايدالانۋ ساباعى ەتەدى. شوقان بۇلاردان ماقرۇم بولدى. نامىستانعان شوقان، ساباقتى تاستاپ كەتۋگە ءبىر ىڭعايلانىپ، سىرلاس دوستارىنىڭ اقىلىمەن ارەڭ توقتادى.
نامىستانۋدىڭ اكەسى ءتورتىنشى كلاستان باستالدى. وندا سوعىستىڭ ءايلا-ادىسىنىڭ، ارتيللەريانىڭ، ەسكادرونداعىلار ءۇشىن كوۆالەريانىڭ ساباقتارى جۇرەتىن. بۇل ساباقتاردى، سىبىرلىك قازاق وبلىستارىنىڭ باسقارما پرەدسەداتەل باتىس ءسىبىردىڭ سوعىس گۋبەرناتورى، پولكوۆنيك كارل كازيميروۆيچ گۋتكوۆسكيي وقىتاتىن. شوقانعا ەكىنشى كلاستان باستاپ كوڭىل اۋدارعان ول، جولىققان جەردە سويلەسىپ، ۇيىنە شاقىرىپ... دەگەندەي، قادىر-قۇرمەت كورسەتە باستاعان. گۋتكوۆسكييدىڭ ايەلى ەكاتەرينا ياكوۆليەۆنا شوقاندى تۋعان بالاسىنداي كۇتەتىن. شوقان گۋتكوۆسكييدىڭ، ومبى گيمنازياسىندا وقيتىن قىزى-كاتەرينامەن دوستاسىپ، جاستارىنىڭ، اراسىندا ءۇش-تورت جىلدىق ايىرما بولعانمەن، ءوزارا ولار تۋعان اعا مەن تۋعان قارىنداستاي بولعان. نەمىس پەن فرانسۋز تىلدەرىن كاتەرينا دا وقيتىن. بۇل ساباقتاردى ولار بىرگە دايارلاساتىن. ەكاتەرينا ياكوۆليەۆنا مەن كارل كازيميروۆيچتىڭ تۇپكى نيەتتەرى-دوستاسقان ەكى جاستى ماڭگىلىك جۇباي ەتۋدە دە.
جاقىندىعى وسىنداي گۋتكوۆسكييگە شوقان سوعىستىق ساباقتارعا كىرە الماۋىنا قاتتى نارازىلىعىن ايتىپ، كورپۋستان كەتەرلىك كوڭىلىن ءبىلدىرىپ ەدى:
— ول پىكىردەن قايت، — دەدى كارل كازيميروۆيچ، ساعان كلاسس قاجەت ەمەس، وقۋ قاجەت. بۇراتانالارعا كلاستا سوعىستىق ساباقتار تۋرالى بەلگىلەنگەن ەرەجەلەردى مەن بۇزا المايمىن، ونى پاتشادان باسقا ەشكىم دە بۇزا المايدى. ونى بۇزدىرۋ ءۇشىن كوگى دالەل، كوپ ۋاقىت كەرەك. مەنىڭ ساعان ايتار اقىلىم-وقۋ پروگرامماسىنا كىرەتىن سوعىستىق ساباقتارعا بايلانىستى كىتاپ اتاۋلىنى قولىڭا بەرەيىن، ءوز بەتىڭمەن وقى، تۇسىنىكسىز جەرلەرىن مەنەن سۇراپ وتىر.
گۋتكوۆسكيي شوقاندى وسى اقىلعا كوندىردى. ول ايتقانىنان شىعىپ، سول كەزدە: — ارتيللەريا ساباعىنا قولداناتىن ماركيەۆيچ پەن ۆەسسەلدىڭ، فورتيفيكاسياعا قولداناتىن تەلياكوۆ پەن گوسماردىڭ، تاكتيكا تۋرالى گەنەرال شيتوۆتىڭ، كوۆالەريا تۋرالى گراببەنىڭ وقۋلىق كۋرستارىن جانە سوعىس ونەرى تۋرالى جازىلعان باسقاشا كىتاپتاردى شوقانعا تۇگەل تاۋىپ بەردى.
شوققاننىڭ ەرەكشە قىزىعىپ وقىعانى نەمىستىڭ سوعىس عىلىمىندا اتاعى شىققان تەورەتيگى-كارل كلاۋزيەۆيچتىڭ ەڭبەكتەرى، اسىرەسە ناپولەون بونوپارتتىڭ اۋەلى يتالياعا، ودان كەيىن شىعىستىق ەۆروپاعا جاساعان جورىقتارى تۋرالى جازعان كىتاپتارى. بۇلاردى شوقان نەمىس تىلىندە وقىدى. ومبىنىڭ كادەت كورپۋسى ءۇشىن بۇل ەڭبەكتەر جابىق ەدى، وعان ءبىرىنشى سەبەپ-گۋتكوۆسكييدىڭ وزىندىك جالعىز عانا داناسى بولماسا، وزگە ومبىدا بۇل كىتاپ جوق، ەكىنشىدەن، ورىستىڭ سوعىستىق باسقارۋشى ورىندارى، كلاۋەزۆيچتىڭ، 1812 جىلعى وتاندىق سوعىسقا، اسىرەسە سول سوعىستا ورىس اسكەرىنە باس قولباسشى بولعان كۋتۋزوۆقا بەرگەن باعاسىنا قارسى، سوندىقتان ورىستىڭ اسكەرلىك ويىنىنا، اسىرەسە وقۋ ورىندارىنا تانىستىرۋدان قاتتى تىيادى. سونى بىلە تۇرا، شوقان كلاۋزيەۆيچتى قۇنىعا وقىپ، سوعىس جايىنان كوپ مالىمەتتەر ءبىلدى، قاجەتتى دەگەن تۇستارىن جازىپ الدى.
بۇل كىتاپتاردى تۇسىنۋدە شوقانعا اسا زور جاردەم كورسەتكەن گۋتكوۆسكيي، يلليۋمينالىق ءبىلىمنىڭ فوتوفيكاسياسىن ياعني ءتۇرلى-تۇستى بوياۋلىق كارتاسىن جاساۋدى دا ۇعىندىردى. قولجازباسى ناشار شوقان، گەومەتريالىق جانە بوياۋلىق ساباقتارعا جۇيرىك ەدى، سوندىقتان يلليۋمينالاردى ۇعىپ العاننان كەيىن، ءوزى دە قاتىرىپ قاعازعا تۇسىرەتىن بولدى.
شوقاننىڭ كادەت كورپۋسىنداعى وقۋى ءتورت جىل وتە، ياعني 1852 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءبىتتى.
شوقان كادەت كورپۋسىن تامامداعان شاقتا، ومبىنىڭ «جارقىن قوعام» اتالاتىن توبىنا تۇگەل تانىلىپ بولعان ەدى، اسىرەسە ءۇش ۇيگە، ءبىرى-جاڭاعى ايتقان پولكوۆنيك گۋتكوۆسكييدىڭ ءۇيى، ەكىنشىسى-ارى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىندە ازيالىق ىستەرگە كونسۋلتانت بولىپ قىزمەت اتقاراتىن، ءارى كورپۋستا ورىستىڭ كونە تاريحىنان ساباق بەرەتىن-سەرگەي ياكوۆليەۆيچ كاپۋستيننىڭ ءۇيى. اسىرەسە كاپۋستيندىكى، ءۇشىنشى-باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، سىبىرلىك قازاق وكرۋگتەرىنىڭ قۇرمەتتى پرەدسەداتەلى گۋستاۆ حريستيانوۆيچ گاسفورتتىڭ ءۇيى.
كاپۋستيننىڭ ءۇيى «ومبى قالاسىنىڭ سالونى» سانالادى. وندا، ەڭ الدىمەن كىتاپحانا بار، ونداعى كىتاپتاردىڭ ىشىندە سيرەك ۇشىراساتىن، كەيى ەشقايدان تابىلمايتىن كىتاپتار دا از ەمەس. جۇرت ونى «قازاننان ومبىعا كوشكەندە كىتاپتارىن بەس ىلاۋعا ارەڭ تيەپ اكەلدى» دەسەدى. يدەيالىق جاعىنان، ءوزىن ۋتوپيالىق سوسياليزم يدەياسىنىڭ ادامى كورەتىن كاپۋستين، وزگەلەرمەن وسى جايدا كوپ كەڭەسەدى. ارالارىندا ون بەس جاستاي الشاقتىعى بار ايەلى -ەفروسيا فەليمونوۆنا قىزدار گيمنازياسىندا فرانسۋز ءتىلىنىڭ جانە ادەبيەتىنىڭ ساباقتارىن بەرەدى. ول ايەل كوزقاراسىندا-رومانتيك. كىتاپتى، ادەبيەتتى سۇيەتىندەر وسى ۇيگە ءار كەزدە جينالىپ، پىكىر الىسىپ جۇرەدى.
شوقان وسى ءۇيدىڭ ءوز بالاسى سياقتى بولىپ كەتتى. سوندا ۇنەمى باس الماي وقيتىنى كىتاپ. ول ەفروسيانى «فروسيا اپاي» دەيدى. سول اپايدىڭ دوس-جار ادامدارىنا ايتۋىنشا «ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە شوقان بۇل ۇيدەگى كىتاپ اتاۋلىنى تۇگەل جۇتىپ بولدى». ول ورىس تىلىندەگى كىتاپتاردى عانا ەمەس، نەمىس، فرانسۋز تىلىندەگى كىتاپتاردى دا وقيدى، اسىرەسە ساياحات كىتاپتارىن جانە ولاردى سىدىرتىپ قانا وقىپ شىقپايدى، جۇرگەن جەرلەرىنىڭ گەوگرافيالىق كارتالارىن الدىنا جايىپ قويىپ، قاداعالاپ وقيدى، سونى كورگەندەر-«وسى دا تۇبىندە اتاقتى ساياحاتشىلاردىڭ ءبىرى بولماعان!» دەسەدى.
شوقاننىڭ گۋستاۆ گاسفورت ۇيىمەن ۇيىرلىگىن ايتپاستان بۇرىن، وقىرمانداردى گاسفورتتىڭ وزىمەن قىسقاشا تانىستىرىپ الايىق، ول ورىس باروندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ىرىلەرىنىڭ بىرىنە جاتادى. ونىڭ اكەسى-حريستيان فەرديناندوۆيچ، رومانوۆتارمەن قات-قابات قۇدا بولىپ كەتكەن نەمەڭ گەرسوگى-گولىنتەيندەرمەن قانداس، سوندىقتان روسسيا پاتشاسى ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى گاسفورتتاردى قادىر تۇتىپ، حريستيان گاسفورتقا قىرىمداعى اسكەري كورپۋستى باسقارتقان. ول ءبىر جاعىنان سيەۆاستوپول قالاسىنىڭ شىعىپ جاق جازىعىنا اسكەرلىك جىلقىلاردى وسىرەتىن زاۆود اشىپ، مىڭداعان ارعىماق وسىرگەن. زاۆود ورناعان سونداعى توبە، ءالى كۇنگە دەيىن «گاسفورت شوقىسى» اتالادى.
گۋستاۆ سول شوقىدا تۋىپ، سوندا ەسكەن. اكەسى سياقتى، ول دا ساۋاتىن سوعىستىق مەكتەپتە اشىپ، جوعارعى ءبىلىمدى بەرليننىڭ سوعىستىق اكادەمياسىمەن اياقتاعان. ءبىرىنشى الەكساندر گۋستاۆتى اكەسىنىڭ، قاراماعىنداعى ارمياعا جىبەرىپ، پورۋچيك چينىنەن جوعارىلاعان ول، كەيىن گەنەرالدىق چينگە جەتكەن. 1812 جىلدىڭ كومپانياسىنا قاتىناسىپ، پاريجعا دەيىن بارعاندىقتان، الەكساندر ونى گەنەرال-انشەف دارەجەسىنە دەيىن كوتەرگەن. اكەسى ولەردە جىلقى زاۆودىن سوعان تاپسىرعان. قىرىمدا قىزمەتتە جۇرگەن ول، پۋشكيندى جەكپە-جەكتە (دۋەل) اتىپ ولتىرەتىن دانتەسپەن تانىسىپ دوس بوپ كەتكەن. سوندىقتان ماقتانعان شاقتارىندا:
— پۋشكينعا «ونىمەن اتىسپا، ول وتە مەرگەن كىسى» دەپ ەم، نامىسى قوزعان ادام تىڭدامادى، اۋىر جارامەن ءال ۇستىندە جاتقاندا، كوڭىلىن سۇراي بارىپ ەم، «بىلمەيدى ەكەم عوي ءسىزدى، دانتەسكە دوس پا دەسەم، ماعان دا جانىڭىز اشيدى ەكەن عوي. ەندى ءبىلدىم. ءبىراق، كەشىكتىم» دەپ قولىمدى قىسىپ جىلادى، — دەيدى ەكەن.
گۋستاۆ گاسفورت داڭقتى، اتاقتى جاقسى كەرەتىن ادام. چين جاعىنان كوتەرىلۋ جولىندا كەلە جاتقان ول، تۇرمىس-سالت جاعىنان دا كوزگە ءتۇسۋدى ارمان ەتەتىن. سول ارماندارىنىڭ ءبىرى — اتاقتى كنيازدار: يۋسۋپوۆتىڭ — موسكۆا ماڭىنداعى، ۆورونسوۆتىڭ — ودەسساداعى، شەرەمەتيەۆتىڭ — كاۆكازداعى اتاقتى سارايلارى سياقتى گاسفورت سارايىن سالدىرۋ ەدى. سويتۋگە جاعدايى تولىقپاي جۇرگەن، 1850 جىلى باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالدى. سول قىزمەتىن اتقارۋ ءۇشىن ومبىعا كەلسە، گۋبەرناتورلىق كەڭسە، ءارى بورەنەدەن قيىلعان، ءارى سيىقسىزداۋ ەكەن. ونىڭ وسى قالاعا، وزگە گۋبەرناتورلاردىڭ ءبارىنىن، كەڭسەسىنەن دە ارتىق ءۇي سالدىرعىسى كەلدى. وعان لايىقتاعان ورنى،-كادەت كورپۋسىنىڭ الدىنداعى جازىق، كەڭ الاڭ. ول بولاشاق وردانىڭ (دۆورەس) جوسپارىن جاساتتى. سوندا ارحيتەكتورعا بەرگەن تاپسىرماسى، وسى الاڭنىڭ جالپى نۇسقاسىن، پەتەربۋرگتاعى وردالىق الاڭعا ۇقساتۋ، سالىناتىن ءۇيدىڭ سيقى، قىسقى ورداعا ۇقساۋ، سوندا كادەت كورپۋسىنىڭ ءۇيى پەتەربۋرگتاعى گەنەرالدىق شتاب سياقتانادى، ەرتىسكە قۇياتىن ومبى وزەنىنىڭ ۇستىندە تۇرعان اعاش كوپىردى الىپ، ورنىنا تەمىردەن كوپىر سالسا، ول نيەۆا وزەنىنىڭ قىسقى ورداعا تاقالعان كوپىرىنە ۇقسايدى، سوندا، ومبىنىڭ بۇل الاڭىنىڭ پەتەربۋرگتاعى وردالىق الاڭعا ۇقساماعان نەسى قالدى؟!
پاتشا سارايىنىڭ، ول كەزدەگى ءمينيسترى گراف — بلۋدوۆ ەدى، ءوزى گاسفورتپەن وتان سوعىسى كەزىنەن وتە دوس ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىرىنشى نيكولايدىڭ وڭ كوزى. گاسفورتتىڭ ومبىعا جاڭادان كەڭسە سالۋىن، ول پاتشاعا بەكىتتىرىپ بەردى. وسى پلان، شوقان كادەت كورپۋسىن اياقتار جىلى ءبىتىپ، گەنەرال-گۋبەرناتورلىق كەڭسەسى قىزمەتىن سوندا كوشكەن.
بۇل جاقتان كوڭىلى ورنىققان گاسفورت، ەندى اديۋتانتتارىن دۇرىستاپ الۋدى ويلادى. ءۇش اديۋتانتى بولۋعا ءتيىستى، ءبىرى — جالپى اكىمشىلىك ىسىندە، ەكىنشىسى — جەرگىلىكتى قىزمەتتەردى باسقارۋ ىسىندە، ءۇشىنشىسى — قازاق ەلدەرىن باسقارۋ ىسىندە.
سوڭعى قىزمەتتە، ونىڭ كوزى-كادەت كورپۋسىن بىتىرگەلى جۇرگەن شوقانعا ءتۇستى. ومبىنىڭ «جارقىن قوعامىنا» كوپ ارالاساتىن شوقان، گاسفورتپەن باسقا ۇيلەردە، اسىرەسە گاسفورتتىڭ اعاسىنىڭ قىزىن العان، ءارى جاقىن دوسى بولىپ كەتكەن گۋتكوۆسكييدىڭ، ۇيىندە تانىستى دا، وعان، اسىرەسە — ايەلىنە بىلىمىمەن، قىلىعىمەن، مىنەزىمەن ۇناعاننان كەيىن ءوز ۇيىمەن دە ارالاسىپ الدى. گاسفورت پەن ايەلىنىڭ دە ويى — جيەندەرى — كاتەرينا كازميروۆنا گۋتكوۆسكايانى تۇبىندە وسىعان تەلۋ.
گاسفورتتىڭ شوقانعا قىزىعاتىن جانە ءبىر سەبەبى — حان تۇقىمىنان شىققان بۇل ادەمى جىگىت، ءبىرىنشى پەتردىڭ اديۋتانتى بولعان اراب يبراھيم گاننيبالعا ۇقساپ، كەڭسەسىن كورىكتەندىرىپ جىبەرۋى، شىعىستىق، قازاقتىق ماسەلەلەردە وڭ كوزى بولۋى مۇمكىن.
شوقان كادەت كورپۋسىن 1853 جىلدىڭ كوكتەمىندە بىتىرەتىن ءبىرىنشى توپتىڭ ىشىندە. گاسفورتتىڭ ويىنشا، ءبىتىرۋ ءماجىلىسىن اسا سالتاناتتى تۇردە وتكىزۋ، ول ءۇشىن وردالىق الاڭعا، ومبى بۇرىن كورمەگەن پاراد جاساتۋ.
وسى يدەيا باسىنا كىرگەن گاسفورت، پارادتى قالاي وتكىزۋ تۋرالى ءتيىستى ادامدارمەن كەڭەسىپ كورسە، قالانىن، تۇرعىندارىن بىلاي قويعاندا، پەتەربۋرگ پەن موسكۆا سياقتى اسكەر ورتالىقتارىمەن بايلانىسى بار ازداعان چين بولماسا، بىلايعى اسكەري چيندەردىڭ، اسىرەسە وسى ماڭايداعى كازاك-ورىس ستانيسالارىندا تۋىپ-وسكەن، ومبىدان جوعارعى قالالارعا بارىپ كورمەگەن، سانى ءبىرتالاي ۋريادنيكتەردىڭ، ياساۋىلداردىڭ، سوتنيكتەردىڭ، ءتىپتى كاپيتان، مايور چينىندەگىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اسكەري پاراد دەگەندى كورمەك تۇگىل ەستىگەن دە جوق ەكەن. سوندىقتان گاسفورت باعىنىشتى چيندەردىڭ بارىنە، ەڭ الدىمەن سوعىستىق پارادتى كۇن بۇرىن ازىرلەۋدى بۇيىرىپ، ونىڭ قانداي تارتىپتە ءوتۋىنىڭ پروگرامماسىن جاساتتى دا، الدەنەشە رەت تۇزەتتىرۋ ارقىلى بەكىتتى. بەكىگەن پروگرامما بويىنشا سوعىستىق پارادقا قالانىن، مىڭ شاقتى نايزاسى بار گارنيزونى، كادەت كورپۋسىنىڭ جوعارعى كلاستارى جانە شىعىسى نوۆونيكولايەۆكا مەن باتىسى ىستاپ اراسىنداعى كازاك-ورىس ستانيسالارىندا كۇزەتتىك قىزمەت اتقاراتىن جاساقتار قاتىناسادى. پارادتى گۋتكوۆسكيي باسقارىپ، گاسفورتتىڭ ءوزى قابىلدايدى. پاراد كۇنى ومبىداعى اسكەرلىك چيندەر دە، ستانيسالاردان شاقىرىلاتىندار دا ەڭ جاقسى تۇردە كيىنىپ، بار ناگرادالارىن، مەدالدارىن كەۋدەلەرىنە تاعادى.
وسى ماقساتپەن ومبىدا،ى جانە ستانيسالارداعى اسكەرلىك قوسىنداردىڭ كيىم-كەشەگىن تەكسەرتىپ قاراسا، ءچينى جوعارعى گەنەرالدارمەن، ءوز قاراجاتىنا ساندەنەتىن ازداعان اۋقاتتى وفيسەرلەر بولماسا، بىلايعى سوعىستىق ادامدار كيىم جاعىنان وتە جۇدەۋ ەكەن. گارنيزون سولداتتارىنىڭ جانە كىشى وفيسەرلەرىنىڭ كوبىنىڭ كيىمى ەسكى-قۇسقى ءبىرازى جاماۋ كوردەر، فورمالارى ءارقيلى، تالاي وزگەرگەن فورمالاردىڭ بارىنەن دە نۇسقالار بار. ال، ستانيسالاردا تۇراتىنداردىڭ بىرەن-ساراڭىندا عانا بولماسا، اسكەري فورما جوق، باسىم كوپشىلىگى دەريەۆنياشا، كەيبىرەۋلەرى قازاقشا كيىنەدى.
«قۇرال» دەگەندەردىڭ، «جۇزدەن توقسانى» دەگەندەي — قىلىش قانا، قالالىق قۇرال سارايلارىندا قيمىلسىز ۇزاق تۇرعان وتتى مىلتىقتارى، اسىرەسە، ازىن-اۋلاق، زەڭبىرەكتەردى توت باسىپ قالعان. باتىس سىبىردەگى اسكەري حالىقتىڭ ىشىندە، ءسان-سالتانات جاعىنان كورۋگە تۇرارى، تەك كادەت كورپۋسى عانا ەكەن. ول دا ومبىعا گاسفورت كەلگەلى تۇزەلگەن. سول جىلى ونىڭ بارلىق كلاسستارىن تۇگەل ارالاپ، كيىم-كەشەكتەرىنىڭ جۇدەۋلىگىن، فورمالارىنىڭ الا-قۇلالىعىن كور گاسفورت، سوعىس مينيسترلىگىنە حات جازىپ، جاڭا جانە كورىكتى فورمالار الدىرعان، سول فورمامەن بارلىق كادەت جۇنتتاي كيىنگەن.
قىزمەتتەگى اسكەردى سونداي تارتىپكە كەلتىرۋ ءۇشىن كەپ ۋاقىت كەرەك، گاسفورتتا ونداي ۋاقىت جوق. سوندىقتان گاسفورت جاقىنداپ قالعان پارادقا قىزمەت اسكەرىن بارىمەن اجارلاپ كورسەتۋگە بۇيىردى.
اسكەري ورىنداردىڭ، پارادقا بۇلايشا دايارلانۋى، حالىق اراسىندا تولىپ جاتقان تۇردەگى قاڭقۋعا اينالىپ كەتتى:
— پاتشا كەلمەك دەيدى، سوعان جاساپ جاتقان ازىرلىك، — دەستى بىرەۋلەر.
— ءبىر پاتشالىقپەن سوعىس بولايىن دەپ جاتقان كورىنەدى، سوعان ازىرلىك، — دەستى ەكىنشىلەر. قاي پاتشالىق ەكەندىگى تۋرالى تولىپ جاتقان جورامالدار ءجۇرىپ جاتتى.
— قوقان، حيۋا حاندىقتارىمەن بىرىگىپ، قالىڭ قولمەن كەنەسارى كەلە جاتىر دەيدى، بۇل سوعان دايارلىق، — دەستى ۇشىنشىلەر.
— جۇڭگو سوعىسقالى جاتىر دەيدى، — دەستى تورتىنشىلەر.
— «كوشىم حان ءولدى» دەگەن وتىرىك ەكەن، ول ويداعى، قىرداعى تاتارلاردى جيىپ، سىبىردەگى حاندىعىن قايتادان قۇرۋعا كەلە جاتىر دەيدى، — دەستى بەسىنشىلەر.
قالماق حاندىقتارىن اتادى التىنشىلار.
وسىنداي جورامالدار قاۋلاپ كەتىپ، تۇرعىن ەلدەردىڭ زارەسى ۇشا باستادى. اسكەرلىك ۇيىمدار دۇرلىككەن جۇرتقا ارناۋلى كىسى جىبەرىپ، ەشبىر سوعىستىڭ بولمايتىنىن بۇل تەك، كادەت كورپۋسىن ءبىرىنشى بولىپ بىتىرەتىندەردىڭ تويىنا ارنالعان پارادقا ازىرلىك عانا ەكەنىن تۇسىندىرمەك ەدى، پارادتىڭ نە ەكەنىن كورمەك تۇگىل ەستىمەگەن جۇرت الداۋعا جورىپ، جەلىگۋىن ۇدەتە ءتۇستى، سونىڭ كەسىرىنەن «سوعىس بولسا تاپتاپ كەتەدى» دەپ كرەستياندار ەگىندى بۇرىنعىدان بيىلعى كوكتەمدە از سالدى. مال وسىرەتىن كازاك-ورىستار تابىندارىن قازاقتىڭ الىستاعى جايلاۋلارىنا ايداتتى. وسى دۇمپۋگە قازاق بايلارى دا شىداماي، جايلاۋعا جىلداعىدان الىس كەشتى.
پاراد جاقىنداپ قالعان شاقتا، گاسفورت گەنەراليتەتىن قايتا جيناپ، دايارلىق تۋرالى ەسەبىن تىڭدادى. پالەندەي سالتاناتتى بولا قويماعانىمەن، ءتارتىپ ءتاپ-تاۋىر بولعالى تۇر ەكەن.
گاسفورتتىڭ بۇل پارادتى جاساتۋداعى باس ماقساتى-الاڭعا جينالاتىن توپقا، ءوزىن جارقىراتا كورسەتۋ ەدى. باياعىدا، وتان سوعىسىنىڭ جەڭىسىنە ارنالىپ پەتەربۋرگتا جاسالعان پارادتا، ءبىرىنشى الەكساندر، جەڭىستە ۇلەسى بار گەنەراليتەت اتاۋلىنىڭ ءبارىن جاڭا، ادەمى فورمادا كيىندىرىپ، وردەن، مەدال اتاۋلىلارىن توستەرىنە قاداتىپ شىعارعان.
— سوندا، — دەيتىن ماقتانشاق گاسفورت ناگرادتارى كوشتىك جاعىنان، مەنىڭ الدىمدا باركلاي-دە-توللي عانا بولدى.
ونىسى وتىرىك، راسىن كىم ءبىلسىن. ال، كوپتىك جاعىنان وردەندەرى مەن مەدالدارى توسىنە سيماي، ءبىراز مەدالىن «بوتو-فورت» اتالاتىن بيىگى. ارىقتاۋ كەزىندە دەنەسىنە شاق ءمۋنديرى، سەمىرگەن كەزدە ارەڭ، سىيىپ، تۇيمەلەرى ءۇزىلىپ كەتەرلىكتەي تىرسىلداعانمەن، جوعارعى چيندەرمەن باس قوسقاندا، نە پاتشاعا اۋديەنسيا جاساعاندا كيىپ الاتىن، مىنەزى سايقى -مازاقتاۋ ءبىرىنشى نيكولاي پاتشا بولعان شاعىندا گاسفورتتى وسى فورماسىندا كورىپ، «و، سەمىز شوشقا» دەپ قارنىنا تۇيگىشتەپتى، گاسفورت «قاسيەتتى ءمۋنديرىن سوندا دا تاستاماي، ەرەكشە كۇتىپ ۇستايتىن. كەيىن وڭىرلەرىن، جەڭ ۇشتارىن، ارقاسىن قاراكۇيە (مول) جالاپ داق تۇسىرگەنمەن، ىشىنەن تۇستەس جىپپەن بىلدىرتپەي شاڭداتىپ قويعان.
ومبىداعى پارادتا ول وسى فورماسىندا كورىنبەك. ال، گەنەرالدارى مەن وفيسەرلەرىنە بەرگەن بۇيرىعى — «ەڭ جاقسى فورمالارىڭدى كيىپ، ناگرادتارىڭدى توستەرىڭە تۇگەل تاعىپ شىعاسىڭدار!»
تاعى ءبىر بەرگەن بۇيرىعى — پارادتى قالانىڭ حالقى دا تۇگەل كورەتىن بولسىن.
بۇيرىق سولاي بولعانمەن، پاراد باستالۋعا ءتيىستى ساعات توعىزدا، اسكەري قوسىڭدار بەلگىلەنگەن ورىندارىندا بولدى دا، بىلايعى تۇرعىنداردان بىرەن-ساران ادام عانا كەلدى. گاسفورتتىڭ ويى-الاڭدى لىق تولتىرۋ ەدى، اسكەرلىك ادامدار جۇق تا بولعان جوق. گاسفورت بۇعان اشۋلانىپ، ءتيىستى ادامداردى قاتتى سوگىپ، كەيبىرىن ساباپ الدى دا، الاڭعا ادام تولماي، پاراد باستالمايتىنىن ايتتى. باعىنىشتىلار حالىقتى قانشا قىسقانمەن، مەزگىل تۇسكە تارماسا، جارتى الاڭدىق قانا ادامنىڭ باسى قۇرالدى. پارادتى ودان كەشىكتىرۋگە بولمايدى.
پروگرامما بويىنشا، الان، ادامعا تولعان شاقتا، (وعان العاش گاسفورتتىڭ كۇدىگى بولماعان) ءساندى ەرتتەلگەن ارعىماق اقبوز اتقا مىنگەن گاسفورت، ءبارى دە ارعىماقتارعا سالت مىنگەن نوكەرلەرىمەن، كادەت كورپۋسىنىڭ قاقپاسىنان شىعا كەلۋ كەرەك. سول كەزدە، ومبىداعى ءۇش دەم — وركەسترى قوسىلا «پاتشانى ساقتاي گور، ءتاڭىرى!» كۇيىن ويناپ جىبەرۋ كەرەك. مۋزىكا داۋسىنىڭ قاڭعىر-كۇڭگىرىمەن داڭعازا بولىپ جاتقان شاعىندا مىنبەگە جەتكەن گەنەرالدار اتتارىنان ءتۇسىپ ەتەكتە قالىپ، گاسفورت پەن پاۆلوۆسكيي عانا جوعارى كوتەرىلۋ كەرەك تە، گۋتكوۆسكيي مەن پوليسيا ناچالنيگى — گەنەرال-اديۋتانت-فرەدەريكە ءتىزىلىپ تۇرعان اسكەري قوسىندارمەن جانە كادەتتەرمەن سالەمدەسۋ كەرەك، سودان كەيىن گۋتكوۆسكيي گاسفورتقا راپورت بەرۋ كەرەك.
ءتارتىپ وسىلاي بولعانمەن، توعىزدا باستالۋعا ءتيىستى پاراد ىسىنە ون ەكىدە ارەڭ كىرىستى.
گاسفورت پارادتى قابىلداعاننان كەيىن، ءبىرىنشى ءسوزدى ءوزى الىپ، روسسيا تۋرالى، سيبير تۋرالى، ونداعى بۇراتانالار تۋرالى، كادەت كورپۋسىنىڭ ءمان-ماڭىزى تۋرالى ايتقان بولدى. جيىن ونىڭ ءسوزىن تىڭداعان جوق، سەبەبى اكىمشىلىك ىستەرىندە ءوزىنىڭ ايتقانىن ورىنداتاتىن گاسفورت، سوزگە شورقاق ەدى، ونىڭ ۇستىنەن تۇتتىقپا دا، ونىڭ ۇستىنە تالاي پارادقا قاتىناسقانمەن، بۇدان بۇرىن ءوزى قالىڭ توپ الدىندا سويلەپ كورگەن جوق-تى. وسى كەمشىلىكتەرى ساباقتاسا قالعان گاسفورت، بىردەن ساسقالاقتاپ، دوڭگەلەك سەمىز بەتى تومپايىپ، كۇرە تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، كەسكىنى كۇرەڭدەنە قالدى، وندايدا، يەك تۇسىن عانا قىرىپ، جاق ءۇستىن دۋدارلاندىرا ءوسىرىپ جىبەرەتىن قالىڭ قابا ساقالىمەن، وعان تۇتاسىن كەتكەن جۇقالاۋ مۇرتىن ەكى قولىمەن كەزەك-مەزەك شيراتا سيپاي بەرەتىن. سونداي حالعا تۇسكەن ول، ازدان كەيىن ءتىپتى كەكەشتەنىپ، كەزدەرى بادىرايا قاراعان جيىن الدىندا نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلمەي دە قالدى. سول جايىن كورگەن كوپشىلىك، ونىڭ بىتىسقان سوزدەرىن مازاقتى كۇلكىمەن عانا تىڭدادى.
تاعى بىرەۋلەر سويلەدى. ولار دا قىرا قويعان جوق. ولاردىڭ دا سوزىنە جيىن ىقلاس قويعان جوق.
كورپۋستا تاربيەلەنۋشىلەردىڭ جانە ونى بيىل ءبىرىنشى بىتىرۋشىلەردىڭ اتىنان شوقان سويلەۋگە ۇيعارىلعان. ونىڭ شەشەن جاس ەكەنىن، ومبىنىڭ جارقىن قوعامى اڭداپ تا ۇلگەرگەن. گۋتكوۆسكييدىڭ، كاپۋستيننىڭ، گانسيەۆسكييدىڭ، كەيدە گاسفورتتىڭ ۇيلەرىندە وتكىزىلەتىن كەشتەردە، شوقاننىڭ قاتىناسپايتىنى سيرەك بولاتىن. سوندا جۇرتتى قىزىقتىراتىنى، ءبىلىمىنىڭ كوپتىگى، تاريحتى، ادەبيەتتى، كوركەم ونەردى جاقسى كورەتىندىگى، ءازىل-وسپاققا جۇيرىكتىگى، سوزگە العىرلىعى، ريەۆەرانستارعا جەتىكتىگى، اجۋا-قالجىڭعا ۇستالىعى، ايەلدەردىڭ ءتىلىن تابا ءبىلۋى، اڭگىمەلەرىنىڭ قىزىقتىعى، تاعى تاعىلار.
— بۇل جاعىنان، — دەسەدى، شوقاندى ماقتامايتىن دامالار، — ۆاليحانوۆ، ومبى بىلاي تۇرسىن، روسسيانىڭ مادەني ورتالىعى — پەتەربۋرگتان اسىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ بيىك تاربيەسىن بەرەتىن — پاريجدا وقىعان سياقتى.
كادەت كورپۋسىن بىتىرگەندەر پارادقا جاڭا فورمادا شىققان. قىلقان-كەسكەندەي جاس وسپىرىمدەرگە جاراسا كەتكەن بۇل فورما شوقاندى دا سۇلۋلاندىرىپ جىبەرگەن. ونىڭ بالا شاعىنداعى شارعالاۋ بويى كەيىنگى جىلداردا سۇڭعاقتانىپ، قۋشىقتاۋ يىقتارى كەڭەيىپ سىمباتتانعان. سول دەنەگە كورنەتتىڭ قىزىل شالبارى، كوگىلدىر كيتەلدى، ماڭدايىندا التىن ءتۇستى كوكارداسى بار جاسىل فۋراجكەلى، جىلتىراعان شەگىرەن ەتىكتى، فورماسىن كيىپ، بەلىن كۇمىس ءتۇستى جالپاق بەلبەۋمەن قىناي بۋىنعاندا ءتىپتى سىمباتتانعان. ونىڭ قارا سۇر كەلبەتى دە كوز تارتارلىق بولاتىن، وڭ جاق شەكەسىنەن سولىنا قاراي قايىرعان كومىردەي قاپ-قارا شاشى كەڭ ماڭدايىنان كوزىنە تونگەن قالىڭ قاباعى، مۇرىن جاعى كەڭ، قيىق جاعى تار، قيعاشتانا كەتكەن وتكىر قارا كوزدەرى، ورتاسى دوڭەستەۋ، تاناۋ جاعى دەلديگەندەۋ، قىرلى كەلگەن مۇرىنى جوعارعى ەرنىنىڭ ۇستىنە قىربىقتانا باستاعان قارا مۇرتى، شەشەندىككە بىتكەن سۇيىرلەۋ يەگى قانداي كوزدى بولسا دا ءبىر اۋداراتىن.
ومبى دامالارىنىڭ باعاسىندا بۇل قالادا نەلەر سىمباتتى سۇلۋ جىگىتتەر بولعانمەن، شوقان «ارپا ىشىندە ءبىر بيداي»، «قارشىعالار ىشىندەگى لاشىن». قىزىققىش دامالاردىڭ، ءارقايسىسى شوقاندى وزىنە بەيىمدەگىسى كەلەدى، كەكسەلەرى قىزدارىنا جاناستىرعىسى كەلەدى. وسەكشى ومبىنىڭ اراسىنا: «بۇل گاسفورتتىڭ جيەنى، گۋتكوۆسكييدىڭ قىزى-كاتەرينامەن ءسوز بايلاسىپ قويعان»، دەگەن ءسوز تاراپ بولعان.
سونداي شوقان، سويلەۋ كەزەگى كەلىپ مىنبەگە كوتەرىلگەندە، تانيتىندار:
— چوكان!.. شوقان! — دەپ ءوزارا كۇبىرلەسىپ قالدى دا، تانىمايتىندار، قاسىنداعىلارىنان:
— كىم بۇل؟! قالماق پا، ەسكيموس پا، كيرگيز با؟! — دەپ سۇراستى. تانيتىن بىرەۋدىڭ:
— كيرگيز! — دەگەن ءسوزى، توڭىرەككە ەلەكتردىڭ توگىندەي تاراي جونەلدى.
— كيرگيز!.. وفيسەر، قانداي بيىككە كوتەرىلگەن!.. عاجاپ!.. — دەگەن كۇڭكىلدەر دابىرلاسىپ جاتقاندا، پارادتى ءسوزدى باسقارعان جدان-پۋشكين شوقاننىڭ ءاتى-جونىن ايتىپ، ءسوز بەردى. ونى ەستىگەندەر:
— ا-ا، چوكان ۆاليحانوۆ! — دەستى. ەستىمەگەندەر:
— كىم ول؟ — دەپ سۇراعاندا:
— حان تۇقىمى، اقسۇيەك! — دەپ جاۋاپ بەردى بىلەتىندەر. ودان ءارى كەۋ-كەۋلەسۋگە، سويلەپ كەتكەن شوقان مۇرشا بەرمەدى.
شوقان وزگە ءبىلىم جۇيەلەرىمەن قاتار، شەشەندىك تاريحىن دا ءبىراز قاراستىرعان ەدى. سوندا «پالەن-تۇگەن» دەيتىن شەشەندەردىڭ ىشىنەن وعان ەرەكشە ۇنايتىنى — كونە ءريمنىڭ اتاقتى شەشەنى — سيسەرون دا. شوقان ونىڭ ءوز سوزدەرىن دە، ول تۋرالى جازىلعان ادەبيەتتى دە كوپ قاراستىرعان. ءوزى كورگەندەردەن ونىڭ شەشەن سانايتىنى — كادەت كورپۋسىنداعى وقىتۋشىلاردىڭ ءبىرى — گانسيەۆسكيي دە. فرانسۋز تاريحىنا جۇيرىك ول، «فرانسۋزدىڭ ۇلى ريەۆوليۋسياسى» دەگەن تاقىرىپتا سويلەگەندە، ونىڭ شەشەنى جان پول ماراتقا ۇقساعىسى كەپ، دەنە قيمىلىن دا، بەت بەينەسىن دە قۇلپىرتىپ جىبەرەتىن. شوقان سوعان ەلىكتەپ، ەگەر ءبىر جەردە سويلەۋگە ءتيىستى بولسا وڭاشا بولمەدە، اينا الدىندا تۇرىپ، دەنەسىن، بەت بەينەسىن قۇبىلتىپ رەپەتيسيا جاسايتىن.
بۇل جولى دا سويتكەن ول، مىنبەگە ارتيستەرشە ويناقى بەينەمەن شىعا كەلدى دە، از ۋاقىت كوزىمەن جيىندى شولىپ اپ، ءسوزىن باستاي جونەلدى.
— گوسپودا، گوسپوجا، قۇرمەتتى حالىق، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — ءبىر توپ كادەت، بيىل ۇلى يمپەراتور — ءبىرىنشى الەكساندردىڭ اتىنداعى ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىن تامامداپ وتىرمىز. سولاردىڭ ىشىندە، بۇراتانا ەلدەردەن مەن جالعىزبىن.
— وعاشتانۋىن! — دەپ قالدى، بۇل ءسوزىن ۇناتپاعاندار.
— مەن ورىس وقۋىنىڭ تاربيەسىندە ءوسىپ ءبىلىم الدىم.
— سودان باستاۋى كەرەك ەدى عوي، — دەستى اركىمدەر.
— مەنىڭ ۇلكەن وتانىم — روسسيا دا، كىشى وتانىم — قازاق دالاسى...
— تۋعان ەلىن ۇمىتپاۋىن!
— «قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاشادى» دەگەن وسى، — دەستى اركىمدەر.
سوندىقتان مەن بارلىق ءومىرىمدى، بارلىق اقىل-ويىمدى، ءبىلىمىمدى وسى وتاندارىما ادال قىزمەت اتقارۋعا ارنايمىن.
— كيرگيزدا «وتان» بولعان! — دەستى بىرەۋلەر كەكەتىپ. ءبىراز ادام قول شاپالاقتادى.
ەكپىندى سوزدەن ەنتىگىڭكىرەگەن شوقان، از تىنىس اپ، ءسوزىن جالعاستىرىپ كەتتى.
— وتكەنگە قاراپ وتىرساق، دۇنيە جۇزىندە، ءاربىر تاريحي كەزەڭدەردە، ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەر قۇرىلعان سولاردىڭ ىشىندە، مىسالى، شىعىستا اسسيريا مەن ۆاۆيلونيا، ەگيپەت پەن اراب، وتتا مەن تۇركى مەن ۇلى موعولدار سياقتى، كونە گرەك پەن كونە ريم، ۆيزانتيا سياقتى ءىرى يمپەريالار دا بولدى. كازىر دە بار، ونداي يمپەريالار، سولاردىڭ ءبىرى — روسسيا. (قول شاپالاقتاۋ.) مەنىمشە، ءبىزدىڭ زامانداعى يمپەريالاردىڭ ىشىندە بولاشاعى ەڭ كۇشتىسى وسى — روسسيا. ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن، روسسيانى انگليامەن سالىستىرىپ كورەيىن. كۇنى بۇگىن روسسيادان انگليانىڭ وتارلانعان ولكەلەرى دە الدەقايدا كوپ، بايلىعى دا، عىلىمى دا، تەحنيكاسى دا ارتىق. سوندادا مەن روسسيانىڭ بولاشاعى انگليادان دا ارتىق دەپ ويلايمىن. (دابىرلاسقان جۇرت تىنا قالدى) نەگە دەيسىزدەر عوي؟ جاۋابىم تومەندەگى. ورىستىڭ، كازىرگى اتاقتى پەداگوگى — كونستانتين دميترييەۆيچ ۋشينسكييدىڭ جۋرنالدا جاريالانعان ءبىر اڭگىمەسىندە، اكەسى بالالارىنا «بىرلىكشىل بولىڭدار» دەگەندى مىسالمەن كورسەتەدى. ول ءبىر شىبىقتى الىپ يگەندە سىنىپ قالادى. كوپ شىبىقتى قوسىپ يگەندە بىرەۋى دە سىنبايدى. «مىنە — دەيدى اكەسى، — بىرىكپەگەندەگى كۇشىن، جەكە شىبىق سياقتى، بىرىككەن كۇشىڭ — جۇپتالعان شىبىقتار».
— ەكىنشى مىسال، — دەدى شوقان، وڭ جاق قولىن، الاقانىن جازا كوتەرىپ — مىنا ساۋساقتاردىڭ جەكە كۇيىندەگى كۇشتەرى قانداي؟ ال، — دەدى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، — بىلاي بىرىككەندەگى كۇشى قانداي؟ الاقاننان جۇدىرىق الدەقايدا كۇشتى ەمەس پە؟
— راس! — دەپ قالدى بىرنەشە داۋىس.
— مۇنى ايتىپ تۇرعانىم، — دەدى شوقان، — ءبىزدىڭ روسسيانىڭ كۇشى — باعىنىشتى ەلدەرىنىڭ تەرريتوريالارى تۇتاستىعىندا. بۇل جاعىنان ءبىز، اتومنىڭ بولشەكتەنبەيتىن ۇرىعى (يادرو) سياقتىمىز. ءبىزدىڭ ىشكى كۇشىمىزدى سىرتتان كەلىپ جەڭەر قۋات جوق.
— ونىسى دۇرىسقا دا كەلەدى، — دەستى اركىمدەر.
— اعىلشىندا مۇنداي تۇتاسقان قۋات جوق، — دەدى شوقان ەكپىندەپ، — ونىڭ كولونيالارىن تەڭىزدەر، مۇحيتتار ءبولىپ جاتىر. بۇل شاشىراندى قۋات قانشا كۇشەيگەنمەن، ەش ۋاقىتتا تۇتاسا المايدى، سوندىقتان جاعدايى كەلگەن ءبىر زامانداردا، (ونداي جاعدايدىڭ تۋماۋى مۇمكىن ەمەس)، قازاقشا ايتقاندا انگليا «سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بىتىراپ كەتە بارادى، ال روسسيا، جىلقىنىڭ بۇيرەگىندەي تۇتاستىعىنان تانبايدى.
— قىزىق تەڭدەۋلەر! — دەستى اركىمدەر.
— وسى ەكى ۇلى يمپەريا ياعني روسسيا مەن انگليا، — دەدى شوقان، — بۇگىن ساياسي جارىستا: انگليا امەريكانىڭ، ازيانىڭ، افريكانىڭ، اۆستراليانىڭ كوپ جەرىنە وتارشىلدىق قاناتىن جايىپ، ءقازىر ينديا ارقىلى ورتا ازياعا كوز تىگىپ وتىر.
— قايداعى ساياساتقا كەتتى مىناۋ؟! — دەستى بىرنەشە ادام.
— ءبىزدىڭ ونى توقتاتۋىمىز كەرەك! — دەدى شوقان قىزىنا ءتۇسىپ. — ورتا ازيا حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە، مەنىڭ، تۋعان حالقىم — قازاق، زامانىمىزدىڭ مادەنيەت بيىگىنە كوتەرىلۋ ءۇشىن، وعان مادەنيەتتى مەملەكەتتىڭ سۇيەمەلدەۋى كەرەك. مەنىمشە، ونداي مەملەكەت ورتا ازيانىڭ كورشىسى — روسسيا بولۋ كەرەك. ازىرگە روسسياعا قازاق دالاسىنىڭ ۇشتەن ەكىسى عانا باعىندى. تەز ارادا قالعانىن دا باعىندىرىپ، ودان كەيىن ورتا ازيانىڭ كەن، ولكەسىنە قانات جايۋىمىز كەرەك.
— پروگراممالىق ءسوز!.. — دەسىپ قالدى اركىمدەر.
— وسى باعىتتا! — دەدى شوقان، بار داۋسىمەن، — روسسياعا دا، قازاق دالاسىنا دا، ورتا ازياعا دا ادال جۇرەكتەن قىزمەت اتقارۋعا ءازىرمىن!..
شاپالاق دۋ ەتە قالدى. شوقان جالت بۇرىلدى دا، مىنبەدەن تۇسە جونەلدى. سوزگە قىزىنىپ ەنتىككەن اققان تەرگە شومعان، اقىل ەمەس، ينستينكت عانا بيلەگەن ول باسقىشتارمەن جۇگىرە جونەلگەن شاعىندا، جەرگە قۇلاپ تۇسەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر ەتەكتە توسىپ تۇرعان ناعاشىسى — شورماننىڭ مۇساسى قۇشاعىن جايا قاعىپ الماسا. شوقاندى باۋىرىنا قاتتى قىسقان ول، قىلىعىنا، سوزىنە وتە ريزا بولعاندىقتان قۋانىشتى سەزىمنىڭ ەركىنە باعىنىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى.
شوقاننىڭ ءسوزى تىڭداۋشىلارعا، ويدا جوق سەنساسيا بولدى. وزگەلەردى بىلاي قويعاندا، بۇنداي ساياسي باعىتتاعى پروگراممالىق ءسوزدى، «شوقاندى بىلەمىز» دەيتىندەر دە كۇتپەگەن ەدى. شوقان سوزدەرىنىڭ قازاق دالاسىنا، ورتا ازياعا بايلانىستى تۇستارىن اكىم اتاۋلى ۇناتقان جوق، سەبەبى قازاقتاردى، ازيالىقتاردى ەۆروپامەن تەڭدەستىرۋ، — بۇعان دەيىن ولاردىڭ باسىنا كىرمەگەن وي. سوندىقتان، قازاق وكرۋگتەرىنىڭ باسقارما پرەدسەداتەلى ديۋگامەل، قاتار تۇرعان گاسفورتقا:
— اديۋتانت قىپ العالى جۇرگەن كيرگيزىڭىز قالاي-قالاي سويلەپ كەتتى، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ؟ — دەدى گاسفورتقا.
بۇل ءسوزدىڭ استارىنا تۇسىنە قالعان گاسفورت:
— بيلەۋشى ول ەمەس، مەنمىن عوي، السەنەر دجوزەپپوۆيچ، — دەدى ديۋگامەلدىڭ ورىسشا ينسيالى-الەكساندر يوسيپوۆيچ ەكەنىن بىلە تۇرا، ادەيى فرانسۋزشا ينسيالىن قولدانىپ، — مەنى ول جۇمسامايدى، ونى مەن جۇمسايمىن. قالاي ءجۇرۋىن ول بىلمەيدى، مەن بىلەم.
ولار سولاي سويلەسىپ تۇرعاندا، بىلايعى جۇرت جۇپتاسا دا، توپتاسا دا ءوزارا كەۋ-كەۋلەسىپ كەتتى. سوندا ايتقان سوزدەرىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى تالانت!.. گەني دەۋگە دە تۇرارلىق!.. جاس تا بولسا باستاي!.. ءبىلىمى ۇشان-تەڭىز!.. قانداي شەشەن سويلەيدى!.. وتكىرلىگىن ايتساڭىزشى!.. اقىلى قالاي تولىققان!.. ساياسي ماسەلەلەرگە دە جەتىك!.. بولاشاعى زور جىگىت!.. اسىرەسە جارايدى عوي بۇنى!.. وتار حالىقتان شىقتى دەپ اۋزىن اشتىرماي، اياعىن باستىرماي قويماسا!..
ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.
You Might Also Like
-
ەرتە ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە، ءمولدىر كولشىك بويىندا ءبىر ەرلىزايىپتى ءومىر سۇرگەن ەكەن. ەرىنىڭ ەسىمى — داجيەنگى، ال ايەلىنىڭ ەسىمى — شۋەيشىجيە بولىپتى. ەكەۋى دە ەڭبەكقور بولىپ، ءار ...
