شوقان ءۋاليحانوۆ. پەسا
ءتورت اكتىلى، توعىز كارتينالى تاريحي تراگەديا
قاتىناسۋشىلار
ش و ق ا ن (قاناش) ءۋاليحانوۆ — وفيسەر، 23—27 جاستا.
ش ى ڭ ع ى س — شوقاننىڭ اكەسى، پولكوۆنيك، كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ سۇلتان-پراۆيتەلى، 55 جاستا.
3 ە ي ن ە پ — شوقاننىڭ شەشەسى، 50 جاستا.
ج ا ق ى پ — ءىنىسى، 20 — 24 جاستا.
ر ا ق ي يا — شوقاننىڭ قارىنداسى، 20 جاستا.
ا ي ج ا ن •— زەينەپتىڭ كۇتۋشىسى، 20 — 25 جاستا.
ج ا ي ن ا ق — شوقاننىڭ قىزمەتكەرى، اۋىل جىگىتى، 30 جاستا.
سۇلتانعازى ابلايحانوۆ — شوقاننىڭ نەمەرە اعاسى، وبلىستىق باسقارمانىڭ ءتىلماشى، 30 جاستا.
مۇسا شورمانوۆ-—- شوقاننىڭ ناعاشىسى، پودپولكوۆنيك، باياناۋىل دۋانىنىڭ سۇلتان-پراۆيتەلى، 45 جاستا.
مالتابار — ساۋداگەر، 60 جاستا.
ەردەن ساندىبايەۆ — شوقاننىڭ قارسى ادامى، دالالىق فەودال، 55 جاستا.
دۋروۆ سەرگەي فەدوروۆيچ — ايداۋدا جۇرگەن پەتراششيەۆەس، 35 جاستا.
پوتانين گريگوريي نيكولايەۆيچ — شوقاننىڭ دوسى، مەكتەپتەسى، قۇرداسى، ەساۋل.
گاسفورت گۋستاۆ حريستيانوۆيچ — گەنەرال-لەيتەنانت. ءباتىس-سىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، 60 جاستا.
ەليزاۆەتا نيكولايەۆنا (ليزا) — ونىڭ ايەلى،. 50 جاستا.
كاتەرينا (ەكاتەرينا) — گاسفورتتىڭ جيەنى، پەتەربۋرگتە ينستيتۋت بىتىرگەن قىز، 20 — 25 جاستا.
المازوۆ اندەرەي لەنونتيەۆيچ — گاسفورتتىڭ اديۋتانتى، كاپيتان، 30 جاستا.
فريدەريكس پاۋل ادولفوۆيچ — گەنەرال-مايور، ءباتىس-سىبىردىڭ سوعىس گۋبەرناتورى سىبىرلىك قازاق وبلىستارىنىڭ باسقارما پرەدسەداتەلى، 55 جاستا.
چەرنىشيەۆ يۆان الەكساندروۆيچ — كنياز، پاتشا سارايىنىڭ قاسىنداعى سىبىرلىك كوميتەتتىڭ پرەدسەداتەلى، 65 .جاستا.
II الەكساندر (پاتشا) ب ل ۋ د و ۆ — گراف، فليگەل اديۋتانت.
سەمەنوۆ (تيان-شانسكيي) پەتر پەتروۆيچ — ساياحاتشى، گەوگرافيا قوعامىنىڭ' وقىمىستى سەكرەتارى، 40 جاستا.
چەرنىشيەۆسكيي نيكولاي گاۆريلوۆيچ
پانايەۆا اۆدوتيا ياكوۆليەۆنا — 40 جاستا.
سۇلتاندار، بيلەر. قاراپايىم قازاقتار، پريستاۆ، گور-فۋرەر، ۋريادنيكتەر. ۋاقيعا XIX عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ اياعى مەن 60-جىلدارىنىڭ باسىندا بولادى.
ءبىرىنشى اكت
ءبىرىنشى كارتينا
جاز، گاسفورت ءۇيىنىڭ كەڭ، سالتاناتتى قوناق بولمەسى، تەرەزەدەن ەرتىس، ونىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ توعاي كورىنەدى. شىمىلدىق اشىلعاندا، ءۇي كيىمىندە كوفە ءىشىپ وتىرعان، گاسفورت تۇرەگەلەدى دە، تەرەزەگە بارىپ، جازعى دالانىڭ كوركەمدىگىنە اسەرلەنگەن قالپىن كورسەتەدى. سودان كەيىن قوڭىراۋ قاعادى. المازوۆ كىرەدى.
گاسفورت. كاتيۋشانىڭ داۋسى نەگە ەستىلمەيدى؟ ۇيىقتاپ جاتقان جوق پا؟
المازوۆ. جوق، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو. ءۋاليحانوۆ ەكەۋى سالت اتپەن توعاي جاققا سەرۋەنگە كەتتى...
گاسفورت. وسىنداي ەرتە ۋاقىتتا ما؟
المازوۆ (ساعاتىنا قاراپ). ون ءبىرىنشى ساعات، ۆاشەپريەۆوسحوديتەلستۆو. ولار توعىزدا اتتاندى.
گاسفورت (ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ). ءاي، جاستار، جاستار!.. تان، اتپاي سەرۋەنگە كەتەدى. كەتپەگەندە شە؟ جايناعان جاز... شەشەك اتقان دالا... جاسىل توعاي... سىلدىراپ اققان كەن، ەرتىس!.. (المازوۆقا). قاراشى، اندرەي لەونتيەۆيچ، دالادا نە دەگەن كوركەمدىك!..
المازوۆ (كۇلىمسىرەپ). ءيا، وتە كوركەم، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گاسفورت. ەليزاۆەتا نيكولايەۆنا تۇردى ما؟
المازوۆ. تۇرىپ جۇرگەن، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو. تۋالەتتەرىن جاساپ جاتقان بولۋ كەرەك.
گاسفورت. مۇندا كەلىپ كەتسىن دەڭىز وعان. (المازوۆ كەتەدى.) ءۋاليحانوۆتىڭ كاتيۋشاعا دامەسى كۇشەيگەن سياقتى. ءبىراق مۇسىلمان عوي ول، رەتى كەلەر مە ەكەن... (جابىرقاڭقى كەسكىنمەن ەليزاۆەتا نيكولايەۆنا كىرەدى. گاسفورت ونى قارسى الىپ قولىن ءسۇيىپ.) بونجۋر، م-مامي1! ءوڭىن، نەگە سىنىق؟! كەشەگى وتكەن بالدان باسىن، اۋىرعان جوق پا؟
ەليزاۆەتا (كەيىپ). بالدان ەمەس، وسەكتەن.
گ ا س ف و ر ت. قانداي وسەك؟
ەليزاۆەتا. دوستىم-اۋ، گۋتكوۆسكييلەر وسكەمەنگە كەتەردە، مەن ساعان ايتپادىم با، «بىرەۋدىڭ بويجەتكەن قىزىن الىپ قالمايىق، ومبىنىڭ ەسەگىنە ىلىگەمىز» دەپ؟ ول سەزدى تىڭدامادىڭ. ەندى ەستىپ كەر، وسەكشى ومبىنىڭ نە دەپ جۇرگەنىن!..
گاسفورت (ءمان بەرمەگەندەي). نە دەيدى ومبى؟ ازار بولسا ءۋاليحانوۆقا تاڭاتىن شىعار. وندا نە ورەسكەلدىك بار؟.. حاننىڭ تۇقىمى... ورىس ارمياسىنىڭ وفيسەرى... اتاقتى ساياحاتشى!..
ەليزاۆەتا. ماسەلە وندا ەمەس.
گاسفورت. ەندى نەدە؟
ەليزاۆەتا. كەشەگى بالدا مەن، الدەقالاي مادام شتيل مەن بارونەسسا بلاۋدىڭ اراسىنا تۇسە قالدىم. سوندا، مادام شتيل سايقالسىعان كەسكىنمەن «ءۋاليحانوۆ ءسىزدىڭ كاتيانىڭ باسىن اينالدىرعاننان كەيىن ءوز كۇڭىنە ۇيلەنەتىنى راس پا؟» دەگەنى!..
گاسفورت. ەرتەگى عوي، ول!.. (المازوۆ كىرەدى.)
المازوۆ. ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو، كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ سۇلتان-پراۆيتەلى، پولكوۆنيك شىڭعىس ۋالييەۆيچ ءۋاليحانوۆ كىرۋگە ۇلىقسات سۇرايدى.
گاسفورت. مەن ونى وسى ساعاتقا شاقىرعان ەدىم (ايەلىنە). ليزوچكا، تىنىس بولمەسىنە بارا تۇر، سەن. مەن دە كەشىكپەي بارام. ول جايدا سويلەسەمىز. (ەليزاۆەتا سالبىراڭقى بەينەمەن ىشكى بولمەگە كەتەدى.) كىرىسىن، سۇلتان-پراۆيتەل!.. (المازوۆ كەتەدى.) ءۋاليحانوۆ پاتشا قىزمەتىنە ادال ادام. ال، ونىڭ بالاسى مەنمەنسىگەن مىنەزدەر شىعارا باستاپ ءجۇر. ونىسى ماعان ۇنامايدى. (زىلدەنىپ.) ول تۋرالى ەستىگەن وسەكتەرىم راسقا شىقپاس، ەگەر شىعا قالعان كۇندە، ماكاردىڭ مالىن باعۋعا جىبەرەمىن، مەن ونى!
پولكوۆنيك كيىمىندەگى شىڭعىس كىرەدى.
ش ى ن، ع ى س (قۇلدىق ۇرعان بەينەمەن). سالەم، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ!..
گاسفورت (قارسى الىپ قولىن ۇسىنىپ). سالەم، شىڭعىس، ۋالييەۆيچ! (ورىن نۇسقاپ.) وتىرۋىڭىزدى وتىنەم. (ەكەۋى وتىرادى.) ءسىزدىڭ سەميانىڭ ءىسى ورگە باسۋىنا، مەن ەتە قۋانام، شىڭعىس ۋالييەۆيچ. باتىس ءسىبىردى كنياز گارچاكوۆ بيلەپ تۇرعان كەزدە، ءسىز حورۋنجيي چينىندە عانا ەدىڭىز. مەن كەلە سوتنيك دارەجەسىنە كوتەرىلدىڭىز. ودان پودپولكوۆنيك:.. ەندى پولكوۆنيك!..
ش ى ڭ ع ى س. ءبارى ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ!..
گاسفورت (ماقتانعان بەينەمەن). سوڭعى بەس جىلدا پەتەربۋرگكە ەكى رەت باردىڭىز: بىرىندە، جانى جانناتتاعى ۇلى يمپەراتورىمىز نيكولاي ءپاۆلوۆيچتىڭ ارۋاعىنا قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن، ەكىنشىدە، قازىرگى پاتشامىز الەكساندر نيكولايەۆيچتىڭ تاققا وتىرعان تويىن قۇتتىقتاۋ ءۇشىن. ەكى جولدا دا وتە جوعارى قوعاممەن ارالاسىپ، روسسيانىڭ ەن، بيىك دارەجەلى ادامدارىمەن تانىستىڭىز. راس پا، وسى؟
ش ى ڭ ع ى س (قۇلدىق ۇرا تۇرەگەپ). ەشبىر حاتاسى جوق، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ!.. مەن عانا ما ءسىزدىڭ ونداي دارەجەگە كوتەرگەن ادامدارىڭىز؟ ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا، بارلىق دۋاننىڭ سۇلتان-پراۆيتەلدەرى دە شەكپەن كيىپ چين تاقتى. ولار سىزگە جانە پاتشا-اعزامعا بارلىق ىقلاسىمەن ادال قىزمەت اتقارادى!..
گاسفورت (جىميىپ). ءسىز شە؟
ش ى ڭ ع ى س (ىڭعايسىزدانىپ). و نە دەگەنىڭىز، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ؟ مەن ەمەس پە سول قازاقتاردىڭ ءبارىن باستاپ ءاردايىم اق پاتشاعا ادال قىزمەت اتقارۋعا ۇلگى بوپ جۇرگەن؟
گاسفورت. قالجىڭدايمىن، شىڭعىس ۋالييەۆيچ. ءسىزدىڭ قارا باسىڭىزدى مەن ءار ۋاقىت جوعارى باعالايمىن. ءالى دە جاقسىلىق جاساي بەرگىم كەلەدى. ءبىراق، كوڭىلىڭىزگە الماڭىز، ءسىز گەنەرالدىق دارەجەگە كوتەرىلە المايسىز، وعان اقىلىڭىز جەتكەنمەن، ءبىلىمىڭىز جەتپەيدى. ال، ءسىزدىڭ بالاڭىز، ەڭ جوعارعى چيندەرگە كوتەرىلە الادى.
ش ى ڭ ع ى س. ءوزىمنىڭ دە ءۇمىتىم سوندا عانا بوپ ءجۇر عوي، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ.
گاسفورت. بىلەسىز بە، ءسىز، مەنىڭ ونى قانداي دارەجەگە كوتەرگەلى جۇرگەنىمدى؟
ش ى ڭ ع ى س (سابىرسىزدانىپ). ەستۋگە قۇمارمىن، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ.
گاسفورت. ەگەر شوقان پەتەربۋرگكە بارىپ، پاتشا قابىلداسا، ول ءسوز جوق ۇنايدى. ودان كەيىن گەنەرالدىق چينگe كوتەرىلۋى وپ-وڭاي. ال، ودان كەيىن، مەن شوقاندى پاتشادان سىبىرلىك قازاقتاردىڭ باسقارما پرەدسەداتەلى عىپ سۇراپ الام. (ماساتتانىپ.) وسىدان ارتىق نە تىلەيسىز، مەنەن؟
ش ى ڭ ع ى س. قۇداي وعان جەتكىزىپ، ەرتەڭىنە السا دا ريزامىن، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ!..
گاسفورت. ءبىراق وعان دا ساتى كەرەك، شىڭعىس ۋالييەۆيچ. پاتشانىڭ ەن، جاقىن ادامىنىڭ ءبىرى،— ومبىعا كەلىپ جاتقان كنياز چەرنىشيەۆ. سىزبەن، اسىرەسە شوقانمەن كنيازدى جاقىنىراق تانىستىرعىم كەلەدى. اۋىر شىعىنىنا ءتوزىپ بۇگىن ونى قوناققا ساردابالاپ شاقىرعان سەبەبىم دە سول، ماقساتىم،— شوقاننىڭ بولاشاعىنا جول اشۋ.
شىڭعىس (قۋانعان كەسكىنمەن). ءوزىم دە سونى ءبىلىپ، (قالتاسىنا قولىن سالىپ) قوناقتىڭ سالماعىن سىزگە تۇسىرمەيىن دەپ، (اق ورامالعا بۋعان اقشا شىعارىپ) مىنا ءبىر مىڭ سومدىق اسسيگناسيانى الا كەلىپ ەم... (ۇسىنادى.)
گاسفورت (اقشاعا قىزىعا قاراپ، ءبىراق، الا قويماي). قاجەتى بولار ما ەكەن ونىڭ؟
شىڭعىس (جالبارىنىپ). الماساڭىز جابىرلەنەم، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ. ول مەنىڭ بالاعا اكە بولماعانىمدى، ءسىزدى سىيلاماعانىمدى كورسەتەر ەدى، الۋىڭىزدى وتىنەم!..
گاسفورت. سىزگە اۋىرلىققا تۇسپەي مە بۇل؟
ش ى ڭ ع ى س. تۇك تە اۋىرلىعى جوق، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ. سىزدەن جاسىراتىن سىرىم جوق قوي مەنىڭ. اقشانىڭ سارقىلماس ءبىر بۇلاعىن تاپتىم. قانشا ىشسەم دە جەتەدى. (اقشانى بەرەدى.)
گاسفورت. ءسىز ءۇشىن عانا! (الىپ قوينىنا تىعادى.) تەك، ءبىر عانا نارسەدەن ساقتاندىرام، شىڭعىس ۋالييەۆيچ!
شىڭعىس (ەلەڭدەپ). نەدەن؟
گاسفورت. پاتشاعا قارسى بولعاندىقتان ومبىعا ايدالىپ كەلگەن ادامدار بار، شوقان سولاردىڭ كەيبىرەۋىمەن ارالاسادى دەپ ەستيمىن... (شىڭعىس ۇرەيلەنە باستايدى.) ەگەر ءسوز راس بولسا، ول ەزىن دە، ءسىزدى دە اپاتقا ۇشىراتادى... بايقاڭىز وسىنى!..
ش ى ڭ ع ى س. وندا مەن موينىن بۇرايمىن...
كوڭىلدى كەسكىنمەن جۇگىرە باسىپ كاتەرينا كىرەدى، ۇستىندە سالت اتقا
مىنەتىن كوستيۋم، قولىندا قامشى.
گاسفورت كاتيا، كاتيۋشەنكا! (قۇشاق جايا قارسى الادى، كاتەرينا، شىڭعىسقا قۇرمەت بەلگىسىن كورسەتەدى دە، گاسفورتتى قۇشاقتايدى. شوقان قايدا؟
كاتەرينا. وسىندا، قابىلداۋ بولمەسىندە قالدى...
گاسفورت. نەگە كىرمەدى مۇندا؟
كاتەرينا. (قالجىڭدى كەسكىنمەن). گەنەرال-گۋبەرناتور ەمەسسىز بە، ءسىز؟ كاپيتان چينىندەگى شوقان، ۇلىقساتسىز قالاي كىرە الادى؟
گاسفورت (كۇلىپ). قارتتى ءاجۋالايسىڭ-اۋ، تەنتەگىم! (شىڭعىسقا.) وسى كەزدە شاقىرعان ەدىم ونى. (كاتياعا.) بار، شاقىر!.. (كاتەرينا شىعىپ كەتەدى). جانىمداي جاقسى كورەم، شىڭعىس ۋالييەۆيچ، بۇل قىزدى! ءتاڭىرى ماعان بالا بەرمەدى. ءوز بالامنان ارتىق سۇيەم...
ش ى ڭ ع ى س. ەندى قالاي!.. جالعىز جيەنىڭىز كورىنەدى. سۇيكىمدى دە بالا ءوزى!.. (كەسكىنىن سالماقتاندىرىپ.) مەن كەتەيىن، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ.
گاسفورت. نەگە؟
ش ى ڭ ع ى س. بالاممەن ءسىز وڭاشا سويلەسىڭىز. ماعان ايتقان ءسوزىڭىزدى انىقتاڭىز. ەگەر راس بولسا، جەر-جەبىرىنە جەتىپ ۇرسىڭىز دا، رايىنان قايتارىڭىز! كەشىكپەي جولىعام سىزگە. قوش بولىڭىز... (كەتەدى.)
گاسفورت (جۇرە سويلەپ). بۇل ولكەنى مەنىڭ باسقارۋىما ون شاقتى جىل بولدى. سول جىلداردىڭ ىشىندە، دالانىڭ اكىمدەرى قۇلدىق ۇرىپ باعىنۋدان باسقانى بىلمەيتىن ەدى... ەندى نادان دالانىڭ جيەگىنەن شوقان ءۋاليحانوۆ اتتى گەروي كورىنە باستادى. ( كەكەسىندى كۇلكىمەن) ول ءوزىنىڭ قاراڭعى قازاقتارىن وقىتپاق!.. (سىزدانىپ.) بۇعان دەيىن ونىڭ بۇل ويى، كولدەنەن، كىسىلەردىڭ شاعىستىرۋى سياقتاناتىن ەدى، ەندى ونىڭ ىشىنە ءۇڭىلۋ قاجەت بوپ تۇر... ەگەر ەسەك راسقا اينالىپ، ءۋاليحانوۆتىڭ دەموكراتيزمگە بەت بۇرعانى انىقتالسا، وعان دەگەن قامقورلىعىم بىتەدى. سودان كەيىن سالماعىمدى سالىپ كورەيىن، قالاي كوتەرە الار ەكەن!.. (ىشكى بولمەگە كەتەدى. كاپيتاننىڭ جازعى كيىمىندەگى شوقاندى قولىنان جەتەكتەي كاتەرينا كىرەدى.)
كاتەرينا (كۇلىپ). ءجۇر، شوقان، ءجۇر!.. سەنى ەشكىم دە جەمەيدى...
ش و ق ا ن. جوق، قوي، ەگو ۆىسوكو پريەۆوسحوديتەلستۆو!..
كاتەرينا. ءسىزدىڭ اكەڭىزدى شىعارىپ سالۋعا كەتكەن بولار. (پىسىناعان بەينەمەن جەلپىنىپ.) تابيعاتى تاماشا ءسىبىردىڭ قالاسىنا كەلسەڭ-اق، تىنىسىن، تارىلىپ جۇرە بەرەدى، شوقان. ورمان اراسى قانداي راحات ەدى، مۇندا قانداي قاپىرىق!..
ش و ق ا ن. راس، كاتيا، ومبى پەتەربۋرگ ەمەس. مۇنىڭ كوشەلەرى دە شاڭ، ۇيلەرى دە دەريەۆنياعا ۇقسايدى، تەاترلارى جوق. ءبىراق، اركىمگە تۋعان-وسكەن جەرى قىمبات. مىسالى، ماعان ومبى — دۇنيە جۇزىندەگى ەن، ءساندى قالا سياقتانادى.
كاتەرينا. كوڭىلىڭىزگە اۋىر - الماڭىز، شوقان، بۇدان ءتاۋىر قالانى كورمەگەن سوڭ ايتاسىز ونى. ەگەر ءساتى ءتۇسىپ پەتەربۋرگكە بارا قالساڭىز، ءسىز مۇندا قايتىپ كەلمەس تە ەدىڭىز.
شوقان. كەلەر ەدىم، قىمباتتى كاتيا، توقتاۋسىز كەلەر ەدىم.
كاتەرينا. ەگەر پەتەربۋرگتە ۇيلەنسەڭىز شە؟
ش و ق ا ن. سوندا دا كەلەر ەدىم.
كاتەرينا. ەگەر قالىڭدىعىڭىز ۇلىقسات ەتپەسە شە؟
ش و ق ا ن. ۇلىقساتىنا قاراماعان بولار ەدىم...
كاتەرينا (تاڭدانىپ). قالاي؟!. ەگەر ءسىز قالىڭدىعىڭىزدى شىن سۇيەتىن بولساڭىز، ونىڭ پىكىرىمەن ەسەپتەسەرسىز!..
شوقان. ول مەنىڭ پىكىرىممەن دە ەسەپتەسۋى ءتيىستى عوي...
كاتەرينا. ماسەلەن، قانداي پىكىرىڭىزبەن؟
شوقان. اركىمگە تۋعان حالقى قىمبات. تۋعان حالقىمدى مەن دە سۇيەم. ول مادەنيەت ساتىسىندا تەمەن قالعان ەل. ءار حالىقتى جوعارعى ساتىعا كوتەرۋ،— كوزى اشىق ۇلدارى مەن قىزدارىنىڭ مىندەتى. مەنىڭ حالقىمدا ونداي ۇلدار مەن قىزدار جوقتىڭ قاسى. ەندەشە مەن، حالقىمنىڭ اراسىندا تۇرىپ، ونى ونەر-بىلىمگە باستاۋعا مىندەتتىمىن.
كاتەرينا. اۋىلدا تۇرىپ پا؟
شوقان. مۇمكىن، اۋىلدا!.. (كۇلىپ.) مىسالى مەن سىزگە ۇيلەنسەم، اۋىلدا تۇرۋعا ريزا بولار ما ەدىڭىز؟
كاتەرينا. ەشۋاقىتتا دا!
ش و ق ا ن. نەگە؟
كاتەرينا. ول ءۇشىن مادەنيەتتەن بەزىپ، تاعىلىق قالىپقا كوشۋ كەرەك بولار ەدى.
ش و ق ا ن (كۇلە ءتۇسىپ). كەردىڭىز بە، كاتيا؟ ال، مەن، بارلىق جاعدايدا وزىممەن بىرگە تۇراتىن ايەلگە عانا ۇيلەنەم...
كاتەرينا (كوڭىلسىزدەنە قاپ). اح، سولاي ما؟ (از كىدىرىپ). مەن ءۇشىن بۇل ەستىمەگەن جاڭالىق!.. (كەتۋگە ىڭعايلانىپ.) ءسىز مۇندا بولاسىز عوي؟
شوقان. گەنەرال-گۋبەرناتوردى كۇتۋگە مىندەتتىمىن.
كاتەرينا (ءتاجىم عىپ). وندا، كورىسكەنشە قوش بولىڭىز!
شوقان (ەسىككە دەيىن جونەلتىپ). كەشكە بايگەنى كورۋگە بارامىز با؟
كاتەرينا. ەگەر ۋاقىت بولسا... (كەتەدى.)
شوقان (ويلانعان كەسكىنمەن). «ەگەر ۋاقىت بولسا!..» بۇعان دەيىن ارتىعىمەن تابىلاتىن ۋاقىت، ەندى جەتپەيتىن بولعانى دا! (از كىدىرىپ). ومبىعا مەن العاش كەلگەندە، كاتيا بۇيرا شاشتى، بەتىنەن قانى تامعان، جەتى-سەگىز جاسار قىز ەدى، ەندى مىنە، پەتەربۋرگتەگى اق سۇيەكتەردىڭ قىزدارى وقيتىن ينستيتۋتتا كۋرسيستكا!.. ونىمەن ءبىز بالا جاستان بىرگە ەستىك جانە تاتۋ وستىك. سوڭعى كەزدە بىرنەشە جىل كورىسپەۋ، ءبىزدىڭ ىستىق دوستىعىمىزدى سۋىتقان جوق. مەن ونى سۇيەم. ءبىراق عاشىعىم كورىپ ەمەس، قارىنداسىم كورىپ. ال، ول مەنى عاشىعى كورەتىن سياقتى... سونداي كوڭىلىنە قاياۋ سالمايىن دەپ، مەن وعان كىمگە عاشىق ەكەنىمدى ايتپاي بۇگىپ كەلدىم. بۇل سىرىمنىڭ شەتىن بۇگىن كورسەتىپ الدىم. ەندى تۇگەل اشپايتىن نەسى قالدى؟ (فورما كيىنگەن گاسفورت شىعادى. شوقان چەست بەرىپ.) بۇيرىعىڭىزبەن كەلىپ تۇرعانىمدى مالىمدەۋگە ۇلىقسات ەتىڭىز، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گ ا س ف و ر ت (قول بەرىپ). كەسكىنىڭىزدە شارشاعاندىقتىڭ بەلگىسى بار عوي، شوقان؟
ش و ق ا ن. ۇزاق جۇردىك، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو. كۇن تيشۋلاۋ بولدى...
گاسفورت. دەنساۋلىقتى كۇتۋ كەرەك، ول سىزدە مىقتى ەمەس. (ورىن نۇسقاپ.) وتىرۋىڭىزدى وتىنەم. (ەكەۋى دە وتىرادى.) دالالىق سۇلتان-پراۆيتەلدەرمەن ءماسليحاتتارىڭىزدىڭ ءجايى قالاي بولىپ جاتىر؟
ش و ق ا ن. ءبىز ولارمەن بارلىق سوزدەرىمىزدى ايتىپ ءبىتىردىڭ گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ەندى ايتار ءسوزىمىز قالعان جوق.
گاسفورت (تاڭدانعانداي). قالايشا؟
ش و ق ا ن. ءسىز وقىعان ادامسىز، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ. پروگرەستىڭ جاۋى ناداندىق ەكەنىن جاقسى بىلەسىز. «سىبىرلىك قازاق» اتالاتىن التى وكرۋگتىڭ سۇلتاندارىندا مەنىڭ اكەم شىڭعىس پەن ناعاشىم مۇسا شورمانوۆتان باسقالارى ورىسشا حات بىلمەيتىنى وزىڭىزگە ءمالىم. كەيبىرەۋلەرى مۇسىلمانشا دا بىلمەيدى. (كەكەتكەن كەسكىنمەن.) قول قويۋدىڭ ورنىنا ولار بىلايشا بارماقتارىن باسادى...
گاسفورت. سوندا دا حالىقتى بيلەپ، پاتشاعا ادال قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جوق پا ولار؟
ش و ق ا ن. ءبىراق، قانداي قىزمەت؟ ماسەلە وسىندا. ولاردىڭ مۇرنىنا زاڭ-زاكوننىڭ ءيىسى دە بارمايدى.
گاسفورت. ورىس زاڭىن بىلمەۋى مۇمكىن. ونىڭ ورنىنا، ادەت-عۇرىپ زاڭدارى بار ەمەس پە قازاقتا؟
شوقان. دۇنيە جۇزىندە ەن، ارتتا قالعان زاڭ...
گاسفورت. مۇسىلمان زاڭى بار ەمەس پە وندا؟ شاريعات زاڭى؟
شوقان (دەمىن اۋىر الىپ). ءبىزدىڭ باقىتسىزىدىعىمىزعا قاراي، ول زاڭنىڭ دالاعا جايىلىپ كەلە جاتقانى راس.
گاسفورت. نەگە باقىتسىزدىق بولادى؟
ش و ق ا ن. بۇكىل يسلام دۇنيەسىن سانداعان عاسىر قاراڭعىلىقتا ۇستاپ كەلە جاتۋىن بىلاي قويعاندا، يسلام ەن، الدىمەن ورىس مەملەكەتىنە جاۋ.
گاسفورت. دالەلىڭىز؟
ش و ق ا ن. ءبىر كەزدە، قىرىم تاتارلارى، وزدەرى مۇسىلمان بولا تۇرا، حريستيان دىنىندەگى ورىسپەن تاتۋ تۋردى. ول پانيسلاميزم يدەياسىنىڭ بەلەڭ الماعان كەزى ەدى. سوڭعى كەزدە، تۇرىكتەردىڭ پانيسلامدىق يدەيانى كۇشتى تاراتۋ سالدارىنان، قىرىم تاتارلارى روسسياعا الدەنەشە رەت وپاسىزدىق كورسەتتى. بۇل ءبىر دالەل بولسا، ەكىنشى دالەل— كاۆكاز. شاميل باستاعان عاجاۋات2 نە؟ ۇلت بوستاندىعىنىڭ كۇرەسى مە؟.. جوق!.. ول — انگليا يمپەرياليزمنىڭ جاقىن شىعىس ارقىلى، وتارشىلدىق ساياساتىن كاۆكازعا جۇرگىزۋ ءۇشىن تۇتاتقان ءورتى. يسلام دا، شاميل دە انگليا ۇكىمەتىنىڭ قولىنداعى قۋىرشاق. سونداعى ماقساتى پەرسيانى، ورتا ازيا حاندىقتارىڭ مەنىڭ تۋىسىم—كەنەسارى قاسىموۆتى روسسياعا قارسى ۇيىتقىتۋ... قاتە دەي الاسىز با وسىنى؟
گاسفورت (كەكەسىندى داۋىسپەن). پروگرامدىق ءسوز!.. بۇل تاقىرىپتا، سىزبەن ءالى كەڭەسەمىز. ازىرگە ماقساتتى سوزىمىزگە ورالايىق. سونىمەن، سۇلتان-پراۆيتەلدەرمەن ءسوزىڭىز نەمەن تىندى؟
ش و ق ا ن. سىزگە مەن قازاق حالقىن ناداندىقتان قۇتقارۋدا، ەڭ باستى قۇرال — ورىس وقۋى ەكەنىن تالاي ايتپادىم با، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ. قازاقتىڭ ومبىعا جينالعان سۇلتاندارى مەن بيلەرىنە ايتقانىم دا وسى. ءبىراق، بۇل ءسوزدى ولار جۇرە تىڭدايدى...
گاسفورت. نەگە؟
ش و ق ا ن. مومىن ەڭبەكشى حالىقتى قاراڭعىلىقتا تالاپ جەۋ ولارعا وڭايىراق. بۇل قىلىقتارىنا ەزدەرى ۇيالماعانمەن، ولار ءۇشىن مەن ۇيالام.
گاسفورت. ءسىز نەگە ۇيالاسىز؟
ش و ق ا ن. مەنىڭ نادان حالقىم، سۇلتاندار مەن بيلەردى ورىس وكىمەتىنىڭ ەكىلى كورەدى دە، ولاردىڭ بارلىق قىلىعىن ورىستىڭ ءىسى دەپ ۇعادى. مەن ورىس تاربيەسىنىڭ جەمىسىمىن، سوندىقتان ورىس حالقى تۋرالى ايتىلعان جامان سوزدەرگە جانىم اۋىرادى. ورىستىڭ جامانى از، جاقسىسى كوپ ەكەنىن ايىرۋعا مەنىڭ حالقىمنىڭ سانا-سەزىمى ءالى جەتكەن جوق.
گاسفورت (قىتىمىرلانىپ). سىزشە، ورىستىڭ جاقسىسى كىم، جامانى كىم؟
ش و ق ا ن. مەنى مۇنشا نەگە سىناپ كەتتىڭىز، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ؟ لومونوسوۆ، دەرجاۆين، كۋليبين، سۋۆوروۆ، پۋشكين، گوگول، بەلينسكيي، گريبوەدوۆ سياقتى ورىستىڭ ۇلى ۇلدارىن قايسىمىز بىلمەيمىز؟.
گاسفورت (ءسوزىن ءبولىپ). مۇمكىن، بۇل تىزىمگە رازين مەن پۋگاچيەۆتى دا قوسارسىز؟..
ش و ق ا ن. حالىقتىڭ ۇلى ادامدارىنىڭ ءتىزىمىن جاساۋ، ءسىز بەن مەنىڭ قولىمداعى ءىس ەمەس، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ول حالىقتىڭ ءوزىنىڭ جانە تاريحتىڭ عانا ءىسى.
گ ا س ف و ر ت (ىزالى كەسكىنمەن تۇرەگەپ، ءجۇرىپ كەتىپ). يا، يا، تۇسىنىكتى، تۇسىنىكتى... (المازوۆ كىرەدى.)
المازوۆ. باتىس ءسىبىردىڭ سوعىس گۋبەرناتورى ەگو پريەۆوسحوديتەلستۆو گوسپودين فون-فريدەريكستىڭ كەلگەنىن مالىمدەۋگە ۇلىقسات ەتىڭىز، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گاسفورت. كنياز چەرنىشيەۆتان كەلە جاتقان بولۋ كەرەك. ( شوقانعا.) ءسىزدىڭ باسىڭىزعا قىزىق ويلار ورالىپ ءجۇر، جاس جىگىت. بۇل جايدا سويلەسەمىز ءالى. ازىرگە مەن گەنەرالدى قابىلدايمىن. (شوقان چەست بەرىپ شىعىپ كەتەدى.) جالعىز با، قاسىندا كىسى بار ما؟
المازوۆ. وبلىستىق باسقارمانىڭ ءتىلماشى، ون ەكىنشى كلاستىڭ چينوۆنيگى سۇلتانعازى ابلايحانوۆ بار...
گاسفورت. فريدەريكس كىرسىن. ابلايحانوۆ كۇتە تۇرسىن. (المازوۆ كەتەدى.) اي-اي، شوقان!.. سەنى دەموكراتيزمگە بەتىن بۇلاي بۇرار دەپ ويلاعان جوق ەدىم. اي-اي-اي! (فريدەريكس كىرەدى.)
فريدەريكس (راپورت بەرىپ). مەيىرلى زور ۇلى دارەجەلى يمپەراتورىمىزدىڭ ءوز قاراماعىنداعى كاۆالەريانىڭ گەنەرال-مايورى، باتىس—ءسىبىردىڭ سوعىس گۋبەرناتورى، سىبىرلىك قازاق وبلىستارى باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى، اۋليە دارەجەلى ءۆلاديميردىڭ ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى دارەجەلى وردەندارىنىڭ كاۆالەرى، يمپەراتور تاجىنىڭ بەينەلەرىمەن اشەكەيلەنگەن اۋليە اننانىڭ ءۇشىنشى دارەجەلى وردەنىن العان، شەت ەلدەردەن گروس گەرسوگستۆو گاسسەننىڭ ۇلى جاندى كاۆالەرىنىڭ دارەجەسىنە جەتكەن، شابۋىل جاساپ پاريجدى الۋعا قاتىناسقاندىعى ءۇشىن كۇمىس مەدال بەرىلگەن...
گاسفورت (كۇلىمسىرەپ). سونشالىق ساناماساڭىز دا بولادى، گەنەرال. مەن «رۋسسكيي ينۆاليدتى» ۇزدىكسىز وقىپ تۇرام، ءسىزدىڭ چيندەرىڭىزدەن حابارىم بار. (قولىن ۇسىنىپ.) ءوز ۇيىمدە ءسىزدى كورۋگە قۋانىشتىمىن. (قولداسىپ.) كنياز قالاي، پاۋل ادولفوۆيچ؟
فريدەريكس. وتە كوڭىلدى. قايىقپەن ەرتىستە ءبىراز سەرۋەندەپ قايتتىق.
گاسفورت. ومبىنىڭ قابىلداۋىنا ريزا ما؟
فريدەريكس. اسا ريزا. اسىرەسە، سىزگە. مەن سىزدەردىڭ مۇنشا دوس ەكەندىگىڭىزدى بىلمەيتىن ەم. ءسىزدى وتە جاقسى كورەدى، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گاسفورت (ماساتتانعانداي). باسقاشا بولۋعا ءتيىستى ەمەس. ول ەكەۋىمىز، پەتەربۋرگتەگى پاجسكيي كورپۋستا بىرگە وقىدىق. ودان كەيىن، ۇلى دارەجەلى يمپەراتوردىڭ نوكەرلىك قىزمەتىن بىرگە اتقاردىق. قىرىق سەگىزىنشى جىلى ۆەنگريا كومپانياسىنا بىرگە قاتىناستىق. ول كورپۋستى، مەن ديۆيزيانى باسقاردىم. روسسيا مەن اۆستريانىڭ بىرىككەن كۇشىنە شىداماي، ۆەنگريانىڭ باس قولباسشىسى كوشۋت تۇركياعا قاشىپ، ونىڭ مىندەتىن جۇكتەگەن سەرگەي كاپيتۋلياسيا جاساعاندا، پارلامەنتور بوپ بارۋدى كنياز ماعان تاپسىرعان ەدى. (ءتوس قالتاسىنان جۋان قارىنداشتىڭ تۇقىلىن سۋىرىپ.) سول شارتقا وسىمەن قول قويعان ەدىم، ەسكەرتكىش ەسەبىندە ءالى دە ساقتاپ ءجۇرمىن.
ف ر ي د ە ر ي ك س. يا، قىمبات مۇلىك ەكەن!
گاسفورت. سۇلتاندار مەن بيلەر ءماسليحاتتا وزدەرىن قالاي ۇستاپ ءجۇر، پاۋل ادولفوۆيچ؟
فريدەريكس. قازاق دەگەن سىزگە تانىس حالىق قوي، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ. ءوز باسىنا چين بەرسەڭ، قاجەتتى جەردە اكەسىن دە ساتادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءماسليحاتتا ەشبىر ماسەلە كوتەرەتىن ويلارى جوق. (از كىدىرىپ.) ءبىراق، ولاردى جەلىكتىرەتىندەر دە جوق ەمەس.
گاسفورت. كىم ول؟
فريدەريكس (جينالعان كەسكىنمەن). سىزگە بۇل ماسەلەنى ايتپاۋعا دا بولار ەدى، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، مەملەكەتتىك ءمانى بار ىسكە اينالىپ بارا جاتقاندىقتان، امالسىز ايتامىن.
گاسفورت (جوبالاعانداي). مەملەكەت ءىسى، ارينە، جەكە باسىمىزدىڭ ىسىنەن ءاردايىم جوعارى.
فريدەريكس. ءسىز گۋمانيست ادامسىز، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، سوندىقتان ءسىز، لاس قىرعىز-قايساقتارعا دا مەيرىمدىسىز. راسىمدى ايتايىڭ مەن ولاردى قىزمەت بابىم بايلانىستى بولعاندىقتان عانا جۋىتام، ايتپەسە، ماڭىما دا كەلتىرمەس ەم...
گاسفورت (جىميىپ). سۇلتان-پراۆيتەلدەردى دە مە؟
فريدەريكس. تۇرپايى ءسوز ايتقانعا كەشىرىم وتىنەم، ماعان ولاردىڭ ءبارى دە يت!
گاسفورت (كۇلىپ). و-ھو، پاۋل ادولفوۆيچ، ءسىزدىڭ نەمىستىك قانىڭىز قايناپ كەتتى عوي. ماقساتتى سوزگە كوشىڭىز... ءسىزدىڭ تيىشسىزدانۋىڭىزعا سەبەپكەر كىم؟
فريدەريكس. وكىنىشىن قوسا ايتقاندا، ءسىزدىڭ تاربيەڭىزدە وسكەن ءۋاليحانوۆ. ول قازاقتاردىڭ اراسىنا جەلىگەتىن ءسوز تاراتادى.
گاسفورت. ماسەلەن، قانداي؟
فريدەريكس. ماسەلەن، قازاقتار اراسىندا ورىس شكولاسىن اشام دەپ تالاپتانۋى. نەمەنەگە كەرەك ول شكولا؟ مال باققانى دا جەتپەي مە نادان قازاققا؟ وسى ءسوزدى ءوزى ايتۋىمەن قويماي، ومبىعا جينالعان سۇلتان-پراۆيتەلدەرگە ايتقىزۋ تالابىندا ءجۇر.
گ ا س ف و ر ت. سۇلتاندار نە دەگەن وعان؟
فريدەريكس. تۇگەلىمەن قارسى بولعان. ايتقانىمدى ىستەمەدىڭدەر دەپ، ءۋاليحانوۆتىڭ ولارعا ءتىلى تيگەن. ءقازىر ول، قارا قازاقتاردى جەلىكتىرىپ، سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ ۇستىنەن ارىز بەرگىزىپ ءجۇر.
گاسفورت. قويۋلاتىپ تۇرعان جوقسىز با؟
فريدەريكس. انىقتالعان ءسوز. تەكسەرتىڭىز!
گاسفورت ( سالماقتانىپ). يا، ءىس قيىنداڭقىراعان ەكەن!
فريدەريكس. ءۋاليحانوۆتىڭ ريەۆوليۋسيالىق يدەياعا بەرىلگەندىگى سونداي، قارا حالىققا جاقىنداسا ءتۇسۋ ءۇشىن، ول ءوزىنىڭ كۇڭىنە ۇيلەنبەك.
گاسفورت ( اشۋلانعانداي ). وسەك بولار...
فريدەريكس. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ نەمەرە اعاسى ايتتى. ءوزى ماعان ەرە كەپ، ءسىزدىڭ قابىلداۋ بولمەڭىزدىڭ الدىندا توسىپ وتىر، شاقىرۋعا ۇلىقسات ەتىڭىز.
گاسفورت. سەنىمدى ا دام با؟
فريدەريكس. كۇدىگىڭىز بولماسىن. سىننان وتكىزگەن ادامىم.
گاسفورت. وتە قىزىق سوزدەر ايتتىڭىز، پاۋل ادولفوۆيچ! (المازوۆ كىرەدى.)
المازوۆ. كەشىرىڭىز، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو. ەليزاۆەتا نيكولايەۆنا ءسىزدىڭ از ۋاقىتقا كىرىپ شىعۋىڭىزدى وتىنەدى.
گاسفورت. جاقسى. (المازوۆ كەتەدى.) كەشىرىڭىز، پاۋل ادولفوۆيچ، ءۇي ءىشىنىڭ جابدىعى. ەليزاۆەتا نيكولايەۆنا سىرقاتتاۋ ەدى...
فريدەريكس. بارىڭىز! (گاسفورت كەتەدى. فريدەريكس بولمەدە از ءجۇرىپ، كەكەسىندى داۋىسپەن) «ءۇي ءىشىنىڭ جابدىعى!..» ۇيىڭدە جاقىن ارادا قانداي جابدىقتار بولاتىنىن، سەن ءالى بولجاماي دا جۇرگەن بولارسىڭ، دوسىم!.. ۋاليحانوۆپەن اراڭا بۇلىنشىلىكتىڭ الماسىن تاستاسام، جەيمىن دەپ تىستەرىن، سىنار!.. سەن، ميسىز ليبەرال، مەنى الداماق بولاسىڭ... مەنىڭ ورنىما ءۋاليحانوۆتى قويماق بولاسىڭ!.. جوق. بولماس ونىڭ!.. ايلاڭدى مەنەن اسىرا الماسسىڭ سەن... ءۋاليحانوۆقا قوسا، مەن سەنىڭ دە موينىڭدى ۇزە قۇلاتارمىن! (از كىدىرىپ، كۇلىپ.) حا-حا-حا، قۇلاتارسىڭ مەنى.. قۇلاتارمىن مەن!.، حا-حا-حا... (گاسفورت كىرەدى.)
گاسفورت. مىنە مەن دە كەلدىم. جالعىز قاپ، ءىشىڭىز پىستى ما دەسەم كوڭىلدىسىز عوي ءوزىڭىز!..
فريدەريكس. ەندى قالاي. ءۋاليحانوۆتىڭ، قازاقتار ءۇشىن، كۇشىنەن كەلمەيتىن ءىستى ويلاۋىنا كۇلكىم كەلدى... ابلايحانوۆتى شاقىرتىڭىز. ول مەنىڭ سوزدەرىمدى تولىقتىرادى.
گاسفورت قوڭىراۋ قاعادى. المازوۆ كىرەدى.
گاسفورت. ابلايحانوۆتىڭ شاقىرىڭىز. (المازوۆ كەتەدى.) مەن مۇنى تەكسەرتەم، پاۋل ادولفوۆيچ، ەگەر راسقا شىقسا، ءۋاليحانوۆ وڭادى دەمەڭىز. (سۇلتانعازى كىرەدى.)
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. سالەم الەيكوم، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو. اللا جاسىڭىزدى مىڭعا جەتكىزسىن.
گاسفورت. سالەم، ابلايحانوۆ! ءسىز ءۋاليحانوۆقا تۋىس نا ەدىڭىز!..
سۇلتانعازى. ءبىر قاتەسى جوق، ۆاشە پرەسۆەتلوە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
فريدەريكس (سۇلتانعازىعا). نەمەرە ءىنىڭىزدىڭ كۇڭىنە ۇيلەنۋى جانە ريەۆوليۋسيونەرلەرمەن بايلانىستى ەكەندىگى تۋرالى گەنەرال-گۋبەرناتورعا ادال كوڭىلمەن تۇگەل جانە اشىق ايتىپ بەرىڭىز!..
سۇلتانعازى. مەن دايىنمىن، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو... (گاسفورتقا.) سىزگە ءار ۋاقىت ادالىمدى ايتىپ، تاپسىرمالارىڭىزدى بار ىنتاممەن ورىنداۋعا اللانىڭ اتىمەن انت ەتەم، ۆاشا ۆىسوكايا سۆەتلوست.
گاسفورت. قىسقاشا. ءۋاليحانوۆ تۋرالى نە بىلەسىز؟
سۇلتانعازى. مەن... (پاكەت ۇستاپ المازوۆ كىرەدى.)
المازوۆ (پاكەتتى ۇسىنىپ). ۇلى دارەجەلى گوسۋدار يمپەراتوردىڭ ءوز كەڭسەسىنەن، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
فريدەريكس (سابىرسىزدانىپ). وقىڭىز!..
گاسفورت. مازمۇنىن عانا ايتىڭىز!..
المازوۆ. قاشقاريا ساپارىندا وتانعا سىڭىرگەن ەن،- بەگى ءۇشىن ءۋاليحانوۆقا وردەن بەرىلگەن، ءچينى جوعارىلاعان، تولىق ەسەبىمەن پەتەربۋرگكە شاقىرىلعان!.. (سۇلتانعازى بۇل سوزدەردى ۇرەيلەنە تىڭدايدى.)
فريدەريكس (گاسفورتقا). بۇنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ قامقورلىعىڭىزدىڭ جەمىسى، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گاسفورت (كوپ ماعىنالى داۋىسپەن). ءي-ي-يا!.. مەزگىلسىز ۋاقىتتا!.. -
ش ى م ى ل د ى ق.
ەكىنشى كارتينا
گاسفورت ءۇيىنىڭ توعايلى ەرتىسكە قاراعان كەڭ ۆەرانداسى. شىمىلدىق اشىلاردان بۇرىن، بەرگى بەتتىڭ'وڭ جاعىنان قازاقشا ءساندى كيىنگەن جاقىپ، سول جاعىنان قالا
بايلارىنشا كيىنگەن مالتابار شىعادى. وعان ەرە
سۇلتانعازى كورىنەدى دە، جاسىرىنىپ تۇرىپ قالادى.
جاقىپ (ويناقى كەسكىنمەن). سالەم، جەزدەكە! (قول بەرەدى).
مالتابار (قولىن الىپ). سالامات بول، تورە بالدىزىم.
ج ا ق ى پ. قۇدايدان بۇدان ارتىق نە تىلەيىن دەپ ەن،، جەزدەكە!.. حان ۇيىنە كۇيەۋ بوپ، تايراڭداپ تورىنە شىقتىڭ. ەندى، بۇگىن، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ دا تورىنە شىعىپ، (قولىن الىسقا سىلتەپ.) ءتۇۋ-تۇۋ پەتەربوردان، : پاتشانىڭ ءوز قاسىنان كەلگەن كنيازبەن تاباقتاس بولعالى وتىرسىڭ. وسىعان شۇكىرشىلىك ەتپەيمىسىڭ؟
مالتابار. شۇكىرشىلىك ەتكەندە نە ىستەيىن؟ سۇراعان اقشاڭنان قولىڭدى قاعىپ كورگەن جوقپىن. رەتىن تاپ، تا، تاعى دا ال!..
جاقىپ (كەسكىنىن بايسالداڭدىرىپ). مىناۋ، پەتەربوردان كەلگەن كنياز — پاتشانىڭ وڭ كوزى كورىنەدى. ەندەشە، سونى ريزا عىپ جىبەرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن، ەرتىستىڭ جاعاسىنا قازاقشا ءۇي تىگىپ، بيە بايلاپ دەگەندەي، سان-سالتاناتپەن شاقىرعىمىز كەلەدى. ومبىدا جۇرگەن قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىن دا، ومبىنىڭ بارلىق تورەلەرىن دە شاقىرامىز. (سەرپە سويلەپ.) كورسىن بالەمدەر، ءۋاليحان تۇقىمىنىڭ باعى ورگە قالاي ورلەگەنىن... كەيبىرەۋلەرى ءبىزدى «بىتتىگە» ساناپ ءجۇر عوي، ولاردىڭ!.. كورسىن كىمنىڭ بىتكەنىن!.. (مالتابارعا جاعىمپازدانعان كەسكىنمەن). بۇل ابرويدىڭ سىرتى بىزدىكى بولعانمەن، ءىشى سەنىكى، مالتابارىم، ويتكەنى، اقشا سەنىكى عوي!..
مالتابار (كوڭىلسىزدەۋ كەسكىنمەن). كوڭىل تابىلسا بولعانى دا، تەرەم، اقشا دەگەن نە ول؟.. «اناۋ تويىم، مىناۋ تويىم» دەگەنىڭنىڭ ءبارىن قوسقاندا، مەنەن الاتىنىڭ،— ءبىر شىققان بازارىمنان تۇسەتىن پايدانىڭ بولماشى جارناسى عانا. وعان قىلىم دا قۇرىمايدى مەنىڭ...
ج ا ق ى پ (مالتاباردىڭ كوڭىلسىزدىگىنە ءمان بەرگەندەي). بۇدان ارتىق كوڭىلىڭدى قالاي تابايىن، جەزدە؟ تۋىسى ساۋىنشىنىڭ قىزى دەمەسەڭ تاربيەسى شەشەمنىڭ قولىندا بولعان، اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى جوق ءبىر سۇلۋدى سەن قالادىڭ، مەن بەردىم. شوقاندى پەتەربورعا اتتاندىرعان كۇنى ارباڭا سالىپ بەرەم دەگەن ۋادەم ۋادە. ەندى نە قىل دەيسىڭ، ماعان؟..
مالتابار (سىناي قاراعان كوزبەن). سول تويدىڭ ىشىندە شوقاننىڭ ءوزى دە بولسا قايتەتىن ەدى؟
جاقىپ. سونشا ابىگەرلەنەتىن نە كۇن تۋىپتى بىزگە؟ كنيازدى قوناققا شاقىرامىز دەپ، شوقاندى اتتاندىرامىز دەپ، ءىسىمىزدىڭ ءبارى قاربالاس بوپ جاتقان جوق پا؟.. سەن ءويتىپ اسىقپا، جەزدە! قۇدايدىڭ بەرىپ تۇرعان شاعىندا، قىزدى ۇرلاپ العانداي، ارباڭا باسا جونەلمە! شوقاندى اتتاندىرىپ، كول-كوسىر توي جاساپ، جەر كۇڭىرەنتىپ ال. دوس از، دۇشپان كوپ. ساعان دا، ماعان دا ابىروي بولسىن. ساعان بۇنداي توي جاساۋعا، ءقازىر قولىم تيەتىن ەمەس.
مالتابار (كوڭىلسىزدەۋ). شىدايمىز دا، وندا.
ج ا ق ى پ. شوقاننىڭ ءجۇرۋىن تەزدەتەيىن، جەزدە. ول ءۇشىن، كنيازدى تەزىرەك قوناققا شاقىرايىن، ۋادەلى اقشاڭدى اكەلدىڭ بە؟
مالتابار (سالماقتانىپ). ءبىر، ۆەكسەلدەرىمدى رەتكە كەلتىرە الماي جۇرگەنىم. كەشىكپەي بەرەرمىن...
جاقىپ (سابىرسىزدانىپ). ويباي-اۋ، اسىقسايشى، جەزدە-اۋ!.. كۇن ءوتىپ بارادى عوي. بابىمىزعا كەلۋدى كنياز توسا ما؟.. تەزدەت! (كەتەدى.)
مالتابار (جاقىپ شىعا). اقىماقتى تاپقان ول. (زىلدەنىپ.) سۇلتانعازىنىڭ ايتىپ جۇرگەندەرى راس بولماس. ەگەر راس بولسا، اقشانىڭ سالماعىمەن، ءۋالي تۇقىمى، ەن، الدىمەن سەنى تۇنشىقتىرارمىن!
سۇلتانعازى (ويناقى كەسكىنمەن شىعا كەپ). ۋاۋ، مالتابار، ءبارى ابىلاي تۇقىمى ەدى دەپ، مەنى دە قوسا تۇنشىقتىرىپ جۇرمە! (قولداسادى.)
مالتابار. تىلەكتەسىم بوپ جۇرگەن جوقپىسىڭ؟ سەندە نەم بار، تۇنشىقتىراتىن.
سۇلتانعازى. ءسوزدىڭ اشىعىن ۇناتام مەن. مەن شوقان سياقتى «ەل» دەپ، «جۇرت» دەپ پايعامبار بولعالى جۇرگەن كىسى ەمەسپىن. ماعان كۇن كورۋ كەرەك. ول ءۇشىن جولىما بوگەت بولاتىنداردان قۇتىلۋىم كەرەك. مەنىڭ بوگەتىم — شوقان. «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى» دەپتى. شوقان ەكەۋىمىزدىڭ باسىمىز ءبىر قازانعا سىيمايدى. اشىعىن ايتقاندا، ۇكىمەتتىڭ الدىندا، نە ول، نە مەن بەدەلدى بولۋىم كەرەك. ءقازىر ونىڭ بەدەلى مەنەن ارتىق. ول بۇدان دا بيىكتەيمىن دەگەن ۇمىتتە ءجۇر. جوق، بيىكتەي المايدى ول. شىعامىن دەگەن ساتىلارىن قۇلاتامىن ونىڭ.
مالتابار. حان تۇقىمى، ءوز اراڭدا نە ەسەبىن، بارى ماعان قاجەت ەمەس. وزىمە بايلانىستى ءسوزدىڭ اشىعىن ايت، قالاي، قىز تۋرالى وسەكتىڭ انىعىنا جەتتىڭ بە؟
سۇلتانعازى. جەتتىم. ول قىزدان كۇدەرىڭدى ۇزە بەر، شوقاننىڭ ونى الاتىنى راس.
مالتابار. ءبىراق، بۇل اقىلعا سىيمايتىن سەز عوي. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ جيەنىن الماي، كۇڭىن الادى دەگەنگە كىم يلانادى؟ اقىماق پا، شوقان ويتەتىن؟
سۇلتانعازى. بۇگىن كەشكە، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ۇيىندە، قالىڭدىعىڭمەن شوقاننىڭ قۇشاقتاسىپ تۇرعانىن كورسەتسەم يلانامىسىڭ؟
مالتابار. ارينە، يلانام...
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. اكەل وسىعان، قولىڭدى!.. (ەكەۋى قول الىسادى.) ەگەر، راسقا شىقسا، مەنىڭ ءسوزىمدى سويلەيسىڭ عوي؟
مالتابار. و نە دەگەنىڭ؟ نامىس جوق دەپ تۇرسىڭ با مەندە؟.. ەگەر، بۇل ءسوزىڭ راسقا شىقسا. ءۋالى تۇقىمىنىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ، ماعان ناسىباي يىسكەپ تۇشكىرگەننەن وڭاي.
سۇلتانعازى. ءسوزدى بايلادىق وسىعان!.. كەتتىك...
جونەلە بەرەدى، شام سونەدى. شىمىلدىق اشىلادى. گاسفورت ءۇيىنىڭ گۇلگە بولەنگەن، ءار ءتۇستى شامدار جانعان ۆەرانداسى، ونىڭ ار جاعىندا ايلى-جۇلدىزدى ءتۇن، اي ساۋلەسىنە جارقىراعان توعايلى ەرتىس. مۋزىكا. ازاماتشا، اسكەرشە كيىنگەن ءار جاستى ەركەكتەر، دامالار، پولونەز ءبيى، ءبىر بۇرىشتا بيلەگەندەرگە قاراپ حان ايەلىنشە ءساندى كيىنگەن زەينەپ، ونىڭ قاسىندا، اۋىل مەن قالا كيىمدەرىن ارالاستىرا كيىپ، بيلەۋشىلەرگە قۇمارتا، كۇلە قاراعان راقيا، ونىڭ قاسىندا اۋىلشا ءقارا-دۇرسىن كيىنگەن ايجان تۇرادى. بيلەۋشىلەردىڭ ىشىندە سۇلتانعازى ءجۇر. ءبىر كەزەڭدە جاقىپ پەن مالتابار كىرەدى دە، زەينەپكە بەتتەيدى.
راقيا (ايجاندى ءتۇرتىپ قاپ، مالتاباردى نۇسقاپ). كۇيەۋ كەلەدى، كۇيەۋ!.. (ايجان مالتابارعا قارايدى دا، راقيانىڭ سوزىنە تۇسىنبەگەن كەسكىن كورسەتەدى.) «كۇيەۋ» دەپ تۇرمىن عوي، ساعان!..
زەينەپ (راقياعا ۇناتپاعان كەسكىنمەن قاراپ). قويسايشى، بالانى ۇيالتپاي!..
ايجان تاعى دا، تۇسىنبەگەن كەسكىن كورسەتەدى دە، يىعىن كوتەرىپ، جاقىنداعان مالتابار مەن جاقىپقا قۇرمەت كورسەتكەندەي تەرىس اينالادى. جاقىپ .مالتابارعا ايجاندى نۇسقاپ، كوزىن قىسىپ قويادى. مالتابار ايجانعا قۇمارتا قاراپ قويىپ، زەينەپكە قول بەرەدى.
راقيا (ويناقى كەسكىنمەن مالتابارعا قولىن سوزىپ). مەنىمەن امانداسپايمىسىڭ، جەزدە؟
مالتابار (قولىن الىپ). سالەمدى جاسى كىشى بالدىزىمنان بۇرىنىراق كۇتىپ تۇرعانىم دا.
ر ا ق ي يا. سولاي-اق بولسىن. وندا، ەگەر تامىققا ايدالار كۇن تۋسا، الدىمەن جولىڭ ۇلكەن سەنى جىبەرەرمىن.
جاقىپ (كۇلىپ). ءاي، راقيا-اي، وسىلاي كەسىپ تۇسەتىنىڭ بار-اۋ!.. (ايتىسپاق بولعان مالتاباردى مۋزىكا ءبولىپ كەتەدى. المازوۆ كىرەدى).
المازوۆ. گوسپودا، كنياز كەلەدى!..
بي توقتاي قالادى. مۋزىكا مارش وينايدى. جۇرت جارىلىپ جول بەرەدى. ەليزاۆەتانى قولتىقتاپ كنياز، تاعى ءبىر دامانى قولتىقتاپ گاسفورت، ايەلىن قولتىقتاپ فريدەريكس، كاتەرينانى قولتىقتاپ شوقان كىرەدى. ايجان شوقاندى قىزعانعان بەينە كورسەتەدى.
ك ن يا ز (زەينەپكە جاقىنداي كوڭىل ءبولىپ، گاسفورتقا). بۇل بايبىشە كىم بولادى، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ؟
گاسفورت. شوقاننىڭ شەشەسى، مادام زەينەپ شورمانوۆنا ءۋاليحانوۆا، ۆاشە سياتەلستۆو.
كنياز. وتە سۇيكىمدى. (زەينەپكە قولىن ۇسىنىپ.) سالەم، بايبىشە! (زەينەپ باسىن ءيىپ، قولىن الادى. كنياز راقياعا قاراپ.) بۇل سۇلۋ كىم؟
ش و ق ا ن. مەنىڭ قارىنداسىم، ۆاشە سياتەلستۆو.
كنياز. سۇيكىمدى قىز ەكەن (قولىن ۇسىنىپ.) سالەم، بيكەش! (راسيا كۇلىپ جىبەرەدى دە، تەرىس اينالىپ كەتەدى. شوقان نامىستانعان كەسكىن كورسەتەدى. كنياز شوقانعا اي جاندى نۇسقاپ.) بۇل بيكەش شە؟
شوق ا ن. قارىنداسىمنىڭ كۇتۋشىسى، ۆاشە سياتەلستۆو. (ەليزاۆەتا دا، باسقالارى دا كوڭىل ءبولىپ قالادى.)
كنياز. (ايجاندى كوزىمەن شولىپ). كورىكتى قىز ەكەن!.. (گاسفورتقا.) پاتشانىڭ ۋكازىن وسىندا جاريالايمىز دا، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ؟
گاسفورت. ەرىك سىزدە، ۆاشە سياتەلستۆو. ەگەر ۋكاز وقىلسا، قازاقتىڭ سۇلتاندارى مەن بيلەرى ىشىندە بولعانى ءجون عوي دەيمىن.
ك ن يا ز . ارينە، قايدا ولار؟
گاسفورت. وسىندا. (سۇلتانعازىعا.) شاقىرىڭىز، سۇلتاندار مەن بيلەردى! (سۇلتانعازى كەتەدى. المازوۆقا.) ءسىز ۋكازدى اكەلىڭىز!.. (المازوۆ كەتەدى.)
كنياز (شوقانعا).— قارىنداسىڭىز ورىسشا بىلە مە؟
ش و ق ا ن. بىلمەيدى، ۆاشا سۆەتلوست. كۇتۋشى قىزى ازداپ بىلەدى. اراب پەن فارسى تىلدەرىن وتە جاقسى بىلەدى.
كنياز (تۇسىنبەي). قارىنداسىڭىز با، كۇتۋشىسى مە؟
ش و ق ا ن. كۇتۋشىسى، ۆاشە سياتەلستۆو.
كنياز (تاڭدانىپ). تۇسىنبەيمىن. قالاي ول؟
ش و ق ا ن. مولدا مەن ءتىلماشتان وقىعان. قارىنداسىمنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ۇيرەنگەن. (جاقىپ ۇناتپاعان بەينە كورسەتەدى.)
ك ن يا ز . قارىنداسىڭىز نەگە ۇيرەنبەگەن؟
ش و ق ا ن. كوشپەلى اۋىلدا تۇراتىن حان قىزىنا وقۋدىڭ كەرەگى جوق، ۆاشا سۆەتلوست.
زەينەپ. ءوز تۋىسىڭدى كەمىتپەي سويلە، بالام.
ىشكى جاقتان پاپكا ۇستاعان المازوۆ، وعان ەرە سۇلتانعازى باستاپ حان كيىمىندەگى شىڭعىس، پودپولكوۆنيك كيىمىندەگى مۇسا، شەكپەندەرىن كيىپ، شەندەرىن تاققان سۇلتاندار، بيلەر كىرەدى دە، وزگەلەرى بوساعادا قولدارىن كەۋدەسىنە باسىپ، باستارىن ءيىپ تۇرىپ قالادى، شىڭعىس پەن مۇسا كنيازگە جاقىندايدى.
ش ى ڭ ع ى س (قولىن ۇسىنىپ). بۇكىل قازاقتىڭ اتىنان سالەم، ۆاشە سياتەلستۆو!
كنياز (قولىن الىپ). راقمەت، گوسپودين ءۋاليحانوۆ! حاننىڭ كيىمى سىزگە وتە جاراسادى. مەن ءسىزدى ءاردايىم وسىنداي كيىمدە كورۋدى تىلەر ەدىم.
شوقان (كۇلىپ). ەگەر حاندىق ءداۋىرى باسىندا تۇرسا، ۆاشە سياتەلستۆو. ول، تەك، روسسيا ۇكىمەتىنىڭ اۋىلداعى چينوۆنيگى عانا.
ش ى ڭ ع ى س (شوقانعا ۇناتپاعان كەسكىنمەن. قاراپ قويىپ). ماسەلە سىرتتا ەمەس، ىشتە عوي، بالام. (كنيازگە جاعىنا قاراپ.) قانداي كيىمدە جۇرسەم دە، پاتشانىڭ ءتاجى مەن تاعىنا ادال قىزمەت اتقارام...
ك ن يا ز . كۇدىگىم جوق. (مۇساعا قولىن ۇسىنىپ.) سىزگە دە سالەم، پودپولكوۆنيك!
مۇسا (يىلە قولىن الىپ). تومەندىكپەن قۇرمەت ەتەم، كنياز!..
ك ن يا ز (بوساعادا يىلگەن قازاقتارعا كۇلىمسىرەي قاراپ). ناعىز شىعىستى كورىپ تۇرمىن. ولار وسىلاي يىلەدى. جانە ءبارى ءبىر قالىپتا يىلەدى.
شوقان. مۇندا مۇلايىمسىگەنگە، ءسىز ولاردى ءتىسسىز، تىرناقسىز ادامدار دەپ ويلاماڭىز، ۆاشە سياتەلستۆو. ءالى جەتكەندەرىن ولار بارىستاي بۇرەدى! (پاپكا كوتەرىپ المازوۆ كىرەدى دە گاسفورتسا ۇسىنادى.)
گاسفورت (پاپكانى الىپ، كنيازعا). ۋكازدى دالالىق وبلىستار باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى، گەنەرال-مايور فون فريدەريكس وقيدى عوي دەيمىن، ۆاشە سياتەلستۆو.
كنياز. ارينە.
فريدەريكس (گاسفورت ۇسىنعان پاپكانى الىپ). وقۋدى وزىمە مارتەبە سانايمىن، ۆاشە سياتەلستۆو. (وقيدى.) بۇكىل روسسيانىڭ يمپەراتورى جانە ءوزىن ەزى بيلەۋشى پاتشا، فينليانديانىڭ ۇلى كنيازى، ليتۆانىڭ كورولى، پولىنانىڭ پاتشاسى، تاعى تاعىلار... ءبىز II الەكساندر اتتى ارميادا قىزمەت اتقارۋشى وفيسەر — سۇلتان شوقان ءۋاليحانوۆقا، ورتا ازيا جاق شەكارانى بايقاپ كەلۋگە تاپسىرعان مەملەكەتتىك قىزمەتتى، اسا قاتەرلى قيىندىققا شىداپ ىنتالى جىگەر، ادال جۇرەكپەن ورىنداپ قايتقانى ءۇشىن، زور مارحاباتپەن ۇيعارامىز: 1) اۋليە قاتارلى كنياز ءۆلاديميردىڭ ءتورتىنشى دارەجەلى وردەنىمەن ناگرادتاۋعا، 2) شتابس-روتميستر اتاعىن بەرۋگە، 3) ساياحات ساپارى تۋرالى تولىق بايانداماسىمەن پەتەربۋرگكە شاقىرۋعا! (فريدەريكس پاپكانى كنيازعا ۇسىنادى. قول شاپالاقتاۋ، مۋزىكا.)
كنياز (شوقانعا قولىن ۇسىنىپ). كۇتتىقتايمىن، قازاق دالاسىنىڭ بولاشاق حانى!
ش و ق ا ن (قولىن الىپ). شىن جۇرەكتەن قابىلدايمىن، ۆاشە سياتەلستۆو، ءبىراق، قازاق دالاسىنىڭ حانى بولىپ ەمەس، جەڭىمپاز ورىس ارمياسىنىڭ وفيسەرى بوپ!.. (قول شاپالاقتاۋ. مۋزىكا.)
ەليزاۆەتا. زالعا شاقىرام، گوسپودا.
جۇرت ىشكە كەتكەندە فريدەريكس پەن سۇلتانعازى ىركىلىپ قالادى. مۋزىكا، ىشتە بيلەگەندەردىڭ كولەڭكەسى.
سۇلتانعازى (كەيىگەن كەسكىنمەن). بۇل قالاي، ۆاشە ۆىسوكوە پريەۆوسحوديتەلستۆو، مىنا شوقان دەگەن بالا قايداعى تاۋعا ورلەپ بارادى؟!
فريدەريكس. ەگەر ءسىز اشىق اۋىز بولساڭىز، ودان ءارى جوعارى ورلەيدى. (ىشكە كەتەدى. كەشىكپەي ۆەرانداعا جۇگىرە باسقان قيمىلمەن كۇلە سويلەپ راسيا شىعادى، سوڭىندا ايجان.)
راقيا (كۇلكىسىن كۇشەيتە ءتۇسىپ، ىشتە بيلەۋشىلەردىڭ ساپىرىلىسقان كولەڭكەسىن قولىمەن نۇسقاپ). قاراشى، ءاي، انالاردى! قىزىعى ەندى باستالدى عوي، ءوزىنىڭ!.. جاس دەمەي، كارى دەمەي، ەركەك دەمەي، ايەل دەمەي، دەنەلەرىن دەنەلەرىنە (ايجاندى قۇشاقتاپ كورسەتىپ) بىلاي جابىستىرىپ الادى دا، بىلاي دوڭگەلەتەدى كەپ!.. بىلاي ىرعالادى كەپ!.. بىلاي يزەڭدەسەدى كەپ!.. حا-حا-حا... الدا ۇيات-اي!..
ايجان. بوسقا كۇلىپ شەگىڭ قاتتى عوي، تورەشىم! (اسىعا باسىپ، جايراڭداعان جۇزبەن اۋىلشا كيىنگەن جايناق شىعادى ).
ر ا ق ي يا. ءيا، قايدان ءجۇرسىڭ، جايناق؟
ج ا ي ن ا ق. سەن قايدا ءجۇرسىڭ، راقيا-اۋ، ىزدەگەندە تاپتىرماي؟
ر ا ق ي يا. مەن نەگە كەرەك بوپ قالدىم؟
جايناق. الگى ءبىر، ساعان قۇدا تۇسەم دەپ جۇرگەن مىرزاڭ، جولىقتىر دەپ مازامدى الدى. سەن دەسە ولىپ-وشەدى!
ر ا ق ي يا (ەلەڭدەپ). قايدا ول؟
ج ا ي ن ا ق. مىنا جاقتاعى باقشاعا شىعا عوي، تەز!.. مىرزاڭدى مەن تاۋىپ اكەلەيىن. (قولىنان تارتادى.)
ر ا ق ي يا (باقشاعا بەتتەپ). كەتتىك، ايجان!..
ج ا ي ن ا ق. مىرزاڭنىڭ سەنىمەن وڭاشا جولىققىسى كەلەدى.
ر ا ق ي يا. وندا سەن، وسى ارادا تۇرا تۇر، ايجان. ەشقايدا كەتىپ قالما.
راقيا مەن جايناق كەتەدى. ايجان الدەكىمدى كۇتكەن كەسكىنمەن ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، سىرتقا قارايدى دا، «ەدىلباي» ءانىن اقىرىن داۋىسپەن ايتادى.
ارجاعىندا ەرتىستىڭ،
كوردىم سەنى، جەڭەشە-اي-اۋ،
قايىق قىلىپ سىرعاڭدى،
وتكىز مەنى، جەڭەشە-اي-اۋ،
وسىناۋ ءانىم وزگەشە-اي.
قايىق قىلىپ سىرعاڭدى،
وتكىزبەسەڭ، جەڭەشە-اي-اۋ،
حوردىڭ قىزى بولساڭ دا،
كورمەن سەنى، جەقەشە-اي-اۋ،
وسىناۋ ءانىم وزگەشە-اي.
(شوقان ەپپەن باسىپ جاقىندايدى.)
ال، قارا كوك جاز جايلاپ،
ءشايى ورامال ءبىر بايلاپ.
ساعىنىپ، ساۋلەم، كەلگەندە،
قايدا كەتتىڭ، ويپىرماي،
توي.... تويلاپ؟..
شوقان. ايجان! (ايجان سەلك ەتىپ جالت قارايدى. شوقان جاقىنداپ.) ەشقايدا دا كەتكەن جوقپىن، سۇيىكتى ايجان. مەن ءاردايىم سەن جۇرگەن جەردە عانامىن...
ا ي ج ا ن. كورمەگەن كىسىگە ايتاتىن ءسوزىڭىز عوي، اعا ول. كەردىك قوي قاي كەزدە كىمدەرمەن جۇرەتىنىڭىزدى.
شوقان (كۇلىپ). ءا-ا، ءتۇسىندىم ءسوزىڭدى! ماعان قىزعانعانىڭ كەرەك. ءبىراق، ول ويىڭ دۇرىس ەمەس. كاتيا مەنىڭ بالا كۇننەن بەرگى دوسىم عانا.
ا ي ج ا ن. جۇرت ءسىزدى ۇيلەندىرىپ قويسا قايتەسىز؟
ش و ق ا ن. ۇيلەنەتىن جۇرت ەمەس، مەن عوي، ايجان-اۋ! جۇرتقا سالساڭ، بۇگىنگى وسى ءۇيدىڭ قوناعىن دا، مەنىڭ تويىما جورىپ ءجۇر...
ا ي ج ا ن. ءوز ءۇي ءىشىڭىز دە.سولاي جورىپ جۇرسە نە دەمەكسىز؟
ش و ق ا ن. بوس جورامال. مەن جانىم جالعان ادام ەمەسپىن، ايجان. اۋزىمنان شىققان ءار ءسوزىم، جانىمنان شىققان ۇشقىنىم. (الدە نە قيالعا كەتكەن كەسكىنمەن.) ءالى ەسىمدە، سۇيىكتى ايجان: قاراعايلى ورمانعا بولەنگەن سىرىمبەت تاۋىنىڭ ەتەگى... شالقار كولدىڭ جاعاسى!.. ماۋجىراعان ماۋەلى جاز!.. ايلى ءتۇن!.. (ايجاندى وڭ قولتىعىنا الادى، ول قارسىلاسپايدى.) ەكەۋىمىز وسىلاي قۇشاقتاسىپ، قىلشاقتى وزەننىڭ كولگە قۇياتىن جاعاسىندا، قالىڭ توعايدىڭ ىشىندە جۇردىك!.. كەلدە شۋلاعان قۇستار مەن توعايدا سايراعان بۇلبۇلدان باسقا، ءبىزدىڭ ماحاببات تەڭىزىنە قارىق بولعان سەزىمىمىزدى ەشتەڭە بولگەن جوق. راس قوي وسى، سۇيىكتى ايجان؟
ا ي ج ا ن (كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ). راس، قۇرمەتتى اعا!..
ش و ق ا ن. «اعا دەۋىڭدى قوي» دەگەنىم قايدا، سۇيىكتى ايجان... «قاناش دە» دەگەنىم قايدا؟
ايجان. راس، ءبىراق، ماعان ولاي دەۋ ەرسى سياقتى. سىزدەن مەن كىشىمىن عوي.
ش و ق ا ن. «قاناش» دەگەن اتتى، بالا شاعىمدا ەركەلەتىپ اپام قويعان ەدى. ولشەۋسىز جىلىلىق سەزەم، ول سوزدەن. سولاي دەپ اتاشى، مەنى سۇيىكتى ايجان!..
ا ي ج ا ن (ىڭعايسىزدانىپ). قاناش...
شوقان. «جان» دەگەن ءسوزدى قوس وعان..
ا ي ج ا ن. قاناش-جان!..
شوقان (از كىدىرىپ). ول مەنىڭ قاشقاريا ساپارىنا شىعار كۇنىمنىڭ الدىنداعى ءتۇن ەدى. الىس جولعا اتتانۋىمدى ايتىپ، كوپ كۇنگە سوزىلعان ماحاببات ارقاۋىن ءتۇيۋدى وتىنگەندە، ماعان تەك، (وزىنە قاراتىپ.) مىناۋ مولدىرەگەن قارا كوزىڭنەن ءبىر عانا ءسۇيۋدى قيدىڭ. وزگەسىن ۇزاق ساپاردان ورالۋعا قالدىردىڭ... مەن ول ساپاردان امان-ساۋ ورالدىم. وعان دا تالاي كۇندەر ەتىپ بارادى. ءبىراق ءسوز ءالى تۇيىلگەن جوق. ەندى ەكىنشى ۇزاق ساپارعا جينالىپ جاتىرمىن،— پەتەربۋرگكە.
مالتابار مەن سۇلتانعازى كورىنەدى دە، سۇلتانعازى كەتىپ، مالتابار باقىلاپ تۇرىپ قالادى.
ا ي ج ا ن. ون، ساپارىڭىزدى تىلەيمىن، قاناش!
ش و ق ا ن. راقمەت، سۇيىكتى ايجان. ءسوزىمىز ەندى نەگە تۇيىلمەيدى؟ ەندىگى كۇتەتىنىمىز نە؟. ءبىز ءبىرى-بىرىمىزدى حان مەن ساۋىنشىنىڭ بالالارى بولىپ ەمەس، ادام بوپ، شىن جۇرەكتەن سۇيگەن جوقپىز با؟ وسەككە ەرەسىڭ بە، الدە؟ ول ءبىزدىڭ شىن سۇيىسكەن جۇرەگىمىزگە كىر جۇقتىرا الا ما؟..
ايجان. ونىڭ ءبارى راس قوي، قاناش، ءبىراق...
ش و ق ا ن. ايىم، جەتكىلىكتى بولدى وسى «ءبىراقتىڭ» ايتىلۋى. ەندى تىڭداعىم كەلمەيدى ونى. بۇل ساپارعا، ارتىما الاڭداعان كوڭىلمەن ەمەس، تىنعان كوڭىلمەن اتتانعىم كەلەدى. وتىنەم، ايىم، بەر اقتىق ۋادەڭدى!.. (قۇلاعىنا تارتادى.)
ايجان (جەڭىل قارسىلىقپەن). قاناش-جان...
شوقان. «ءسۇي» دەپ باسقا سوزگە قۇلاعىم جابىلدى. ايىم!.. (قۇشاعىنا تارتىپ سۇيەدى. ايجان قارسىلاسپايدى، شوقاننىڭ موينىنا قۇشاعىن ايقاستىرا تۇسەدى. مالتابار اشۋلانعان، ءبىراق، جاقىنداۋعا باتا الماعان قيمىل كورسەتەدى. سۇلتانعازى مەن كاتەرينا كورىنەدى دە، كاتەريناعا سۇيىسكەندەردى نۇسقاعاننان كەيىن، سۇلتانعازى كەتىپ قالادى.)
كاتەرينا (قىزعانىشتى كەسكىنمەن جاقىنداپ). مەن بيگە شاقىرۋعا تابا الماي جۇرسەم، مۇندا ەكەنسىز عوي، شوقان! (شوقان مەن ايجان شوشىنعانداي جالت قارايدى.) قۇتتىقتايمىن!..
شوقان (كەتۋگە ىڭعايلانعان ايجاندى سول قولىنان ۇستاي اپ، بوساتپاي تۇرىپ، كاتەريناعا). نەمەن قۇتتىقتايسىز، سۇيىكتى كاتيا؟
كاتەرينا. جۇرت اۋزىنداعى وسەكتىڭ راسقا اينالۋىمەن!.. سۇيىسكەن جارىڭىزبەن!..
ش و ق ا ن. دوستىق كوڭىلدەن قابىلدايمىن قۇرمەتتى كاتەرينا كارلوۆنا!..
ش ى م ى ل د ى ق.
ەكىنشى اكت
ءۇشىنشى كارتينا
شوقاننىڭ بولمەسى. كىتاپ شكافتارى. ستول ۇستىندە بۇرقىراعان كىتاپتار، قاعازدار. قابىرعالاردا گەوگرافيا كارتاسى، ماركو پولونىڭ، حريستوفور كولۋمبتىڭ. افاناسيي نيكيتيننىڭ پورترەتتەرى. تەرەزە شتورلارى جابىق. شىمىلدىق اشىلعاندا، شاشى دۋدارلانعان شوقان، حالات كيىپ، كورپەسىن شامنىڭ جارىعىمەن، الدە نە قاعازداردى شۇقشيا جازىپ وتىر.
ەسىك قاعىلادى. شوقان ەستىمەيدى. تاعى قاعىلادى.
شوقان (ەرىنگەن كەسكىنمەن باسىن كوتەرىپ). بۇ كىم؟ (ەسىك تاعى قاعىلادى. شوقان كەرىلە تۇرەگەپ.) كىرە بەر، كىم بولساڭ دا! (جايناق كىرەدى.) قايدان ءجۇرسىڭ، جەتى تۇندە؟
ج ا ي ن ا ق. قايداعى ءتۇن؟ (شتوردى اشادى. دالادا - جارىق، كۇندىز).
شوقان (تەرەزەدەن قاراپ). مەن ءالى تان، قاراڭعىسى دەپ وتىرسام، شالشى ءتۇس بوپ قالعان با، ءوزى؟
ج ا ي ن ا ق. بۇگىن ۇيىقتاماۋدان ساۋمىسىڭ؟
ش و ق ا ن. جازاتىن ءبىر قاعازدارىم بوپ، ءتۇننىڭ قالاي ەتكەنىن بىلمەي دە قاپپىن.
جايناق (كەيىگەن كەسكىنمەن). بۇل نە قاعاز ءوزى، ۇشى-قيىرى جوق تاۋسىلمايتىن؟ كۇن جازاسىڭ، ءتۇن جازاسىڭ، ءبارىبىر تاۋسىلمايدى!.. قاعاز كىسىنى سورىپ تاستايدى دەيتىن ەدى، راس ەكەن. وسى قاعازدىڭ سوڭىنا تۇسەم دەپ، جۇدەپ تە بولدىڭ ءوزىڭ. كەرەگى نە سونىڭ، جازا بەرىپ؟..
ش و ق ا ن (دەمىن سوزا الىپ). ونىڭ كەرەگى كوپ، دوستىم.
ج ا ي ن ا ق. بىلەم عوي مەن، شوقان، نە قاعاز جازىپ جۇرەتىنىڭدى.
شوقان (ءسوزىن ءبولىپ). ونى قويا تۇر دا، دوستىم، نەگە كەلگەنىڭدى ايت!
ج ا ي ن ا ق. ءايا-اپام جىبەرگەن ەدى، «ۇيىقتاپ جاتىر ما، وياۋ ما، ءبىلىپ كەل» دەپ.
ش و ق ا ن. كۇتكەن ەشكىم جوق پا؟
ج ا ي ن ا ق. ارىز ايتامىن دەۋشىلەر كەلگەن ەكەن، قۋىپ جىبەردىم.
ش وق ا ن (كەيىپ). نەگە؟
ج ا ي ن ا ق. «شوقان زورلىق-زومبىلىق كورگەندەردىڭ ارىزىن تىڭدايدى» دەگەنگە جەلىگىپ العان تۇگە!.. تان، اتپاي قىلقيىپ كەلەدى دە تۇرادى!.. سوندا، قۇداي جارىلقاماعان سولاردى شوقان جارىلقايدى دەي مە ەكەن؟.. بىلاي دا جىنىم كەلىپ ءجۇر ەدى، قۋدىم دا جىبەردىم ءبارىن. «ءايدا بارىڭدار!.. ادامعا ەمەس، قۇدايعا جىلاڭدار!» دەپ.
شوقان (كەيىپ). جاقسى ىستەگەن ەكەنسىڭ! تاعى دا كەلەدى عوي، قۋعانىڭمەن!..
ج ا ي ن ا ق. كەلتىرمەيمىن ەندى!.. كەلگەنىن قۋام دا وتىرام!
ش و ق ا ن. سەن ونى ىستەمەيسىڭ دە، مەن ىستەتپەيمىن دە.
ج ا ي ن ا ق. شوقان-اۋ، سوندا...
شوقان (بوگەپ). قويا تۇر، ونى كەيىن كەڭەسەمىز. ايجان قايدا؟
ج ا ي ن ا ق (ۇناتپاعان پىشىنمەن). جۇرگەن شىعار، ءايا-اپامنىڭ قىزمەتىندە. (كەتىپ.) سودان باسقا قىز جوق پا، شوقان، اۋرە عىپ قايتەسىڭ سونى؟
ش و ق ا ن. ەگەر مەن ونى سۇيسەم شە؟
ج ا ي ن ا ق. قىزدى كىم سۇيمەيدى. ءبىراق، ءسۇيۋدىڭ دە شەگى بار ەمەس پە؟
ش و ق ا ن. قايداعى شەگى؟
ج ا ي ن ا ق. بوس كەزىندە ءبىر ءسارى، بىرەۋدىڭ باسىبايلى قالىڭدىعى بولعان قىزدى، ەندى اۋرەلەپ قايتەسىڭ؟
شوقان (ەلەڭدەي قاپ). نە دەيسىڭ؟ كىم قۇدا ءتۇستى وعان؟
ج ا ي ن ا ق. تۋىستارىڭ ساعان اقىلداسقان جوق پا؟
ش و ق ا ن. ەشتەڭە دە ەستىگەن جوقپىن.
ج ا ي ن ا ق. مەن الگىندە عانا ەستىدىم، جاقىپ بىرەۋگە الدەقاشان قۇدا بوپ، قالىڭ مال الىپ قويىپتى...
ش و ق ا ن (ءتۇسى بۇزىلعان؛ جاعاسىنان ۇستاي اپ). كىمگە؟..
جايناق. سونى جاقىپتان سۇراساڭ قايتەدى، شوقان؟
شوقان (سىلكىلەپ). سەنەن سۇراپ تۇرمىن عوي، مەن!.. ايت، جانىڭ باردا!..
ج ا ي ن ا ق. بوسات شوقان، قىلعىندىم!..
شوقان (يتەرىپ جىبەرىپ). دوس بولساڭ ايت، قاس بولساڭ ايتپا!..
ج ا ي ن ا ق. نەگە قاس بولام ساعان، دوستىم-اۋ؟.. سەنىڭ تابانىڭا قادالعان شوگىر، مەنىڭ ماڭدايىما قادالسىن دەپ جۇرگەن كىسى ەمەسپىن بە، مەن؟
ش و ق ا ن. ەندەشە ايت، كىمگە قۇدا تۇسكەندەرىن!..
جايناق (مۇڭايعان داۋىسپەن). مالتابارعا...
ش و ق ا ن. قايداعى مالتابارعا؟ الگى، قىزىلجاردىڭ وسىندا كەلىپ جۇرگەن ساۋداگەرىنە مە؟
جايناق (اۋىر كۇرسىنىپ.) سوعان.
ش و ق ا ن. اكە-شەشەم' بىلە مە، مۇنى؟
جايناق. ولارعا اقىلداسپاي، جاقىپ قۇدا تۇسە مە؟
ش و ق ا ن. ايجان بىلە مە؟
ج ا ي ن اق. سۇراعان جوقپىن. تەگى، بىلەدى عوي دەيمىن، الگىندە كورسەم، كەسكىن-كەيپى كەتىپ، بوزارا قاپتى. جىلاعان عوي دەيمىن، ەكى كوزى قىزارىپ ءىسىپ كەتىپتى...
شوقان (ىزاعا بۋلىعا، بولمەدە ءجۇرىپ كەتىپ). و، زۇلىمدىق، و، جاۋىزدىق!..
ج ا ي ن ا ق (جالبارىنعان كەسكىنمەن سوڭىنان ەرىپ). وسىنداي حالگە كەلەرىڭدى ءبىلىپ ايتپاپ ەدىم عوي، مەن ساعان!..
شوقان (كىلت توقتاپ). داۋىل ءوتتى، جايناق... اشۋ باسىلدى!..
ج a ي ن ا ق (جالبارىنىپ). قۇلدىعىڭ كەتەيىن، شوقان، ءسويت» شوقان!..
ش و ق ا ن. ءبىراق، بۇل، ىزا مەن كەكتىڭ ءبىتۋى ەمەس، باستالۋى عانا. سەنەن ءوتىنىشىم؛ رەتىن تاپ تا، ايجاندى جەتكىز مۇندا!..
جايناق (جالبارىنعان كەسكىنمەن). شوقان-اۋ، قايتەسىڭ ەندى، ول بيشارانى ەمەكسىتىپ؟ ماڭدايىنا جازعانى سول شىعار، اۋرە قىلماي-اق قويسان، قايتەدى؟
ش و ق ا ن. ءسوزدى قوي، جايناق! رەتىن تاپ تا كەلتىر مۇندا. (يتەرمەلەپ.) بار.
جايناق (جونەلە بەرىپ تەرەزەدەن قاراپ). ويباي-اۋ، مىناۋ سۇمىرايلارىڭ تاعى قاپتاپ كەلەدى عوي!.. (شوقان دا قارايدى.) مەن ولاردى قۋىپ جىبەرەيىن!
ش و ق ا ن (سالماقتى داۋىسپەن). جوق، قۋمايسىڭ!
ج ا ي ن ا ق. ايجاننىڭ كەلۋىنە بوگەت بولماي ما ولار؟
ش و ق ا ن. كوپتىڭ ىسىنەن جەكە باستىڭ ءىسىن جوعارىعا قويۋعا بولمايدى. بار، كىرسىن دە، ولارعا!
ج ا ي ن اق (باسىن شايقاپ). ءاي، شوقان، شوقان!.. (شىعىپ كەتەدى... جوبالعى جانە جىرتىق كيىنگەن، ءار جاستى ايەل-ەركەكتەر كىرەدى.)
ش و ق ا ن. جوعارىلاڭىزدار!.. (جۇرت جاپىرلاپ بوساعا جاققا وتىرا باستايدى، كوزدەرى شوقاندا.)
ش ا ل. ءتۇسىڭ جىلى ەكەن، شىراعىم، شوقان دەگەن بالا سەن بولارمىسىڭ؟
ە ك ءى ن ش ءى ا د ا م. وسى جىگىت، اقساقال!..
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك (بىر-بىرىنە قاراسىپ). جولىمىز بولعان ەكەن عوي ون دا!
شال. سوزىمىزگە قۇلاعىڭدى سال، شوقان شىراعىم. زورلىق-زومبىلىق كوبەيدى ەلىڭدە. مۇڭ-زاردى تىڭدار ادام جوق. سەن تىڭدايدى دەگەنگە، قويداي ماڭىراپ، قوزىداي جامىراپ كەلىپ تۇر، مىنا جۇرتىڭ... زورلىقشىلدى جازاعا تارت، كوز جاسىمىزدى قۇرعات...
كوپشىلىك: — ءيا، شىراعىم، تارىقتىق، قىسىلدىق.
— تىنىس الار كۇش قالماي بارادى.
— ءوزىڭ تىڭداماساڭ ەلۋگە اينالدىق.
ش ا ل. جامىراسپاي، تىڭداسىپ سويلەسىڭدەر (جۇرت باسەڭدەيدى.)
ش و ق ا ن. ايتپاساڭىزدار دا ءبىلىپ تۇرمىن، حالايىق، اۋىزدارىڭىزدان نە لەپ شىققالى تۇرعانىڭ ويتكەنى، بالا جاستان ارالارىڭىزدا ءوسىپ، نە مۇڭ-زارلارىڭىزدىڭ بارىن كەرىپ كەلەمىن عوي. جاندارىڭنىڭ جاراسىن مەن جاقسى ۇعام، مۇڭ-زارلارىڭىزدى جاي عانا تىڭدامايمىن، جان جۇرەگىم اۋىرا تىڭدايمىن...
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك:— سونىڭدى ەستىپ كەلىپ وتىرمىز عوي.
— وسى جارانىڭ ەمىن تاپ.
— سەنەن باسقا سۇيەنەرىمىز جوق.— «سەنەرىمىز جالعىز سەنسىڭ...
ءا ي ە ل. ءبولىپ-جارىپ ايتايىقشى، مۇڭ زارىمىزدى، ءبارىن تۇتاستىرىپ جىبەرمەي!..
ە ر ك ە ك. باسە، سويتەيىك. ەستى، شوقان شىراعىم، قايسىمىزدىڭ باسىمىزدا نە مۇڭ بارىن!. (اسىعا باسىپ سۇلتانعازى كىرىپ كەلەدى.)
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى (ۇيدەگىلەرگە وسقىرىنا قاراپ). اللا-اۋ، شوقان-اۋ، ساران، بايدىڭ پەدياعا شىعارعان جامان-جاۋتىگى سياقتى، مىنالارىڭ كىم؟..
شوقان (ۇناتپاي). ادام!..
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. مال ەمەسىن ءوزىم دە كورىپ تۇرمىن دەموكرات بولعان سوڭ جولاتاسىڭ-اۋ مۇندايلاردى، ايتپەسە نەمەنەگە كەرەك؟..
كوپشىلىك: — بۇل كىم ءوزى؟
— ءسوزى قالاي جامان ەدى مىنانىڭ،
— كەۋدەم سوق بىرەۋ عوي.
ش و ق ا ن. جايشا كەلدىڭ بە، سۇلتانعازى؟
سۇلتانعازى. بىرگە وقىعان دوسىڭ پوتانين كەلدى!
ش و ق ا ن (ەلەڭدەپ). قاشان؟.. قايدا؟..
سۇلتانعازى. ومبىعا بۇگىن كەپتى. سەنى ىزدەپ وبلىستىق باسقارماعا كەلدى، قاسىندا سەمەنوۆ پەن دۋروۆ بار. (تەرەزەگە قاراپ.) انە، كەلە جاتىر!..
ش و ق ا ن (شاپشاڭ قيمىلمەن تەرەزەگە قاراپ اپ، كوپشىلىككە). كوپتەن كورىسپەگەن دوستارىم ەدى. جولىقپاي قايتارۋ ۇيات. ولار سىزدەرگە، سىزدەر ولارعا بوگەت بولاسىزدار، ەندى قايتتىك؟
شال. ءبىزدىڭ ءسوزىمىز كوپ، شىراعىم، جانە اسىقپاي تىڭدايتىن ءسوز. دوستارىڭمەن جولىق. ءبىز تاراي تۇرايىق. ءبىراق، بىزبەن دە كەشىكپەي سويلەس!
ش و ق ا ن. سويلەسەم، اقساقال، ەرتەڭ ەرتەمەن وسى ءۇيدىڭ قوراسىنا جينالىڭىزدار... سوزدەرىڭىزدى تۇگەل تىڭدايمىن، قولدان كەلگەن جاردەمىمدى كورسەتەم...
شال. جاقسى، شىراعىم. (كوپشىلىككە.) ال، بۇگىنشە تاران تۇرايىق وندا!.. (سوگىلە جونەلەدى.)
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى (كۇلىپ ءاي، شوقان-اي، وزگە ءچينىڭ جەتپەگەندەي، ەندى پلەبەيلەرگە3 پاتشا بولعىڭ كەپ ءجۇر-اۋ، ءا!
ش و ق ا ن (سالماقپەن). بولسا نەسى بار؟ ەسكى ريمدە قاناۋشىلاردى تىتىرەتىپ، قاندى كۇرەسپەن ازاتتىق پراۆو العان ولار، سول ءىسىن قايتالاي المايدى دەپ تۇرمىسىڭ؟ قايتالاي الادى، دوسىم! ءبىزدىڭ پلەبەيلەر دە كەزى كەلگەندە بوستاندىققا جەتە الادى.:. (اسىعىپ جايناق كىرەدى.) ءجاي كەلدىڭ بە، جايناق؟
جايناق (سۇلتانعازىنىڭ كوزىنشە ايتقىسى كەلمەگەن پىشىنمەن). اس دايار بولعان ەدى. (سۇلتانعازىدان ۇرلاپ، شوقانعا كوزىن قىسادى، «مىنانى تەز كەتىر» دەگەندەي ىمدايدى.)
سۇلتانعازى (شوقانعا). مىناۋىڭ نەگە ساسقالاقتاپ تۇر؟
ش و ق ا ن. ادەتى ەمەس پە، اسىعىپ جۇرەتىن.
سۇلتانعازى (شوقاننىڭ ءۇستىن كوزىمەن شولىپ.) نەمەنە، القام-سالقام بوپ تۇرعانىڭ؟ دوستارىڭنان ۇيات تا، كيىن تەز، مەن تىسقا شىعىپ ولاردى قارسى الايىن! (شىعىپ كەتەدى.)
ش و ق ا ن. ءمۋنديرىمدى اكەل، جايناق.
ج ا ي ن ا ق (كەيىپ). نە قىلعان دوستار ول؟
ش و ق ا ن. جولىقپاۋعا بولمايتىن دوستار!
جايناق، شوقان-اۋ، قالاي بولدى بۇل؟ جالىنىپ-جالپايىپ ارەڭ كوندىرىپ ەم عوي، ايجاندى...
شوقان (تەرەزەگە قاراپ). انە، قوراعا كىرىپ قالدى! اكەل تەز، ءمۋنديردى!..
ج ا ي ن ا ق (ساسقالاقتاعان قيمىلمەن گاردەروبتان ءمۋنديردى الىپ، شوقانعا بەرىپ جاتىپ). زورعا كونگەن ەدى، اينىپ قالسا قايتەم؟!
ش وقا ن (ءمۋنديردى كيىپ جاتىپ). شىن ۋادە بەرسە، نەگە اينىسىن... كەلەدى...
ج ا ي ن ا ق. كەدەرگىسى قۇرعىر كوبەيدى عوي، بۇل!.. «شوقان ۇيدە. جوق، كەشكە كەلىڭدەر» دەسەك بولمايتىن با ەدى؟..
شوقان. دوستى الداۋعا بولمايدى. از ۋاقىت سويلەسەدى دە كەتەدى. ال بارا بەر، سەن!
جايناق (وزىنە). مۇنداي قىزىق جىگىتتى كورسەم كوزىم شىقسىن!
كەتەدى. شوقان ايناعا قاراپ تۇزەلە باستايدى. ازدان كەيىن، ساقالى وسكەن، ەساۋلشا كيىنگەن پوتانين، سەمەنوۆ، ۇستىندە كىشى وفيسەردىڭ پوگونسىز توزعان كيىمى بار دۋروۆ، سۇلتانعازى كىرەدى.
پوتانين (شوقانعا قۇمارتا، قۇشاق جايا قاراپ). ول مىنە!.. سالەم، شوقان!.. كانە، كورسەت، ماعان قانداي بولعانىڭدى!..
شوقان. الدىڭدا تۇرعان جوقپىن با، دوستىم، قانداي بولسام دا! (قۇشاقتاپ سۇيەدى.) ءوزىڭ وزگەرگەنسىڭ، گريشا! ساقالىڭ بەلىڭە تۇسكەن. ءبىر سكامەيكادا قاتار وتىرىپ وقىعان كادەتتى ويدا جوقتا كەزدەستىرسەم تانىمايتىن بولعام!.. (سەمەنوۆ پەن دۋروۆقا قولداسىپ.) سالەم، دۋروۆ!.. ءسىزدى دە كورۋگە قۋانىشتىمىن، پەتر پەتروۆيچ. ال، وتىرىڭىزدار، گوسپودا!..
سەمەنوۆ. پەتەربۋرگكە جۇرەر الدىندا سىزبەن جولىققانىما مەن دە قۋانىشتىمىن، شوقان شىڭعىسوۆيچ. مەن تەك امانداسىپ شىعۋعا عانا كەلدىم، بۇدان كەيىن پەتەربۋرگتە جولىعامىز.
ش و ق ا ن. بىرگە جۇرگەنىمىز جاقسى ەدى، پەتر پەتروۆيچ. ويدا جوقتا اسىعىس ءجۇرىپ كەتكەنىڭىز مەن ءۇشىن وكىنىش.
سەمەنوۆ. وعان امال جوق. گەوگرافيا قوعامىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى ادميرال ليتكە، تيۋمەندە الدىمىزداعى جۇمادا بولاتىن جينالىسقا قاتىناس دەپ تەلەگرامما بەرىپتى. ونى ورىنداماۋعا بولمايدى. ال، قوش بولىڭىز، شوقان شىڭعىسوۆيچ. تەز ارادا سىزبەن دە، پوتانينمەن دە استانادا كەزدەسەمىز. پوتانين دە ءسىبىردىڭ جانە قيىر شىعىستىڭ تاريحى، ەتنوگرافياسى جايىندا باعالى ويلار كوپ ەكەن. بۇل باي ولكەنىڭ تۇرمىسىن، مادەنيەتىن كوتەرۋ تۋرالى پەتەربۋرگتە ۇشەۋىمىز تولىق كەڭەسەمىز. ال، گوسپودا، كورىسكەنشە قوش!.. (قولداسادى).
ش و ق ا ن. ءسىزدى اتتاندىرىپ سالايىن، پەتر پەتروۆيچ.
سەمەنوۆ. راقمەت، شوقان شىڭعىسوۆيچ، قوناقتارىڭىزدى الداندىرىڭىز!.. (كەتەدى.)
ش و ق ا ن. تاماشا ادام. مەنىڭ قاشقاريا ساپارىنا شىعۋىما باس سەبەپكەر وسى كىسى. روسسيانين، قاشقاريا جاق بەتىن زەرتتەۋدە بۇل كىسىنىڭ ەڭبەگى ريتتەردەن دە زور...
دۋروۆ. اسىرەسە، تيان-شان تاۋلارىن زەرتتەۋدە ەڭبەگى ەرەكشە...
پ و ت ا ن ي ن. ال، سويلە، شوقان! قالاي تۇرىپ جاتىرسىڭ؟ دالانىڭ اعا-سۇلتانى بولا الدىڭ با، جوق پا؟
ش و ق ا ن (كۇلىپ). سۇلتانىنان باسقانىڭ ءبارى بولۋعا دايىنمىن. مەنىڭ ارمانىم ودان باسقا. ال، وتىرىڭدار، دوستارىم. (وتىرادى.)
پوتانين. مۇرت شىققان مىنا ءتۇرىڭنىڭ كىمگە ۇقسايتىنىن بىلەمىسىڭ. شوقان — ميحايل يۋريەۆيچ لەرمونتوۆۋ!..
د ۋ ر و ۆ. مەن دە شوقانعا سونى ايتقان ەدىم. ول لەرمونتوۆقا كەلبەتىمەن عانا ەمەس، تاعدىرىمەن دە وتە ۇقسايدى...
شوقان (كۇلىپ). تەك ارامىزداعى ايىرما: لەرمونتوۆ ىزاسى مەن كەگىن جالىندى ولەڭدەرى ارقىلى توگىپ تاستايدى، مەندە ونداي اقىندىق جوق، سوندىقتان، ىزا-كەگىم ىشىمە ۋىن جيناي بەرەدى...
دۋروۆ. سىپايىسىپ وتىر. شوقاندا جازۋشىلىق قابىلەت جوق ەمەس. مەنىڭشە ول، تۇبىندە، قازاق تەماسىنداعى ورىس جازۋشىسى بولادى.
سۇلتانعازى. مىسالى، قانداي تەمادا، گوسپودين دۋروۆ؟
دۋروۆ. قازاق، حالقىنىڭ تەماسى بولادى دا، گوسپودين ابلايحانوۆ.
ش و ق ا ن. ەگەر مەن جازا السام، كىتابىمنىڭ اتىن «ومبىدان قاشقارياعا ساياحات» دەپ اتار ەدىم.
دۋروۆ. مازمۇن جاعىنان ول كىتاپ راديششيەۆتىڭ «پەتەربۋرگتەن موسكۆاعا ساياحات» اتتى كىتابىنا ۇقسار ەدى.
سۇلتانعازى (كوپ ماعىنالى داۋىسپەن). Aha...
پوتانين (وتىرىپ). ساياحاتقا ۋاقىت جەتەدى، دوستارىم. (شوقانعا.) سەن قاشقاريا جايىن ايتشى، ماعان!
ش و ق ا ن. ول ۇزاق اڭگىمە، گريشا. ازىرگە ەپيلوگىن عانا ايتۋعا بولادى.
پوتانين. تىڭدايىق، دوستار!
ش و ق ا ن. ەپيلوگى سول: قاشقاريانىڭ قازىرگى اكىمى ءۋاليحان تورە، ادامداردىڭ باس سۇيەگىنەن جاساتىپ جاتقان مۇناراسىنا مەنىڭ دە ب.اسىمدى ءىلىپ قويا جازدادى.
پوتانين (ەلەڭدەپ). قالاي؟
ش و ق ا ن. مەن قاشقارياعا، انگليانىڭ ول بەتتەگى ساياساتىن ءبىلىپ قايتۋ ماقساتىمەن، ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ جۇمساۋىمەن باردىم،- افريكانى، اۆستراليانى، ينديانى وتارلاعان انگليانىڭ ەندىگى كوز تىككەن جەرى جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەكەنى ءمالىم. ورتا ازيا ارقىلى، ول قولىن قازاق دالاسىنا دا سوزعىسى كەلەدى. وسى بەتىندە، قاشقاريا ونىڭ اشىپ كىرەتىن قاقپاسى سياقتى. ءبىزدىڭ ۇكىمەت ماعان انگليانىڭ وسى جايدا، قاشقاريادا نە امالدار جۇرگىزىپ جاتقانىن ءبىلۋدى تاپسىردى...
پوتانين. قالاي اتقارا الدىڭ ول مىندەتتى؟
ش و ق ا ن. كورول قوعامىنىڭ ياعني انگليا بارلاۋىنىڭ تۇمسىعى ءيىسشىل ەكەنى بىزگە بەلگىلى عوي، گريشا. سونىڭ ءبىر بولىمشەسى، وست-ينديا كومپانياسى، مەنىڭ ىزىمە، كاش" قاريانىڭ شەگىن اتتاعان كۇننەن باستاپ-اق ءتۇستى. مەن دە ولاردىڭ ارەكەتىن ءبىلىپ وتىردىم. سونىمەن، ءسوزدىڭ قىسقاسى، ءۋاليحان تورەگە باسىمدى كەستىرۋگە ىڭعايلانعان كەزدەرىندە، قاشىپ ۇلگەردىم...
پوتانين (قۋانا تۇرەگەپ). جىگىت ەكەنسىڭ!.. وسى ەرلىگىن، ءۇشىن، قۇشاقتاپ سۇيۋگە ۇلىقسات ەت، ءقادىرلى شوقان! (ەكەۋى سۇيىسەدى.) وتە قيىن ساپار ەكەن، جۇدەگەنىڭ دە سوندىقتان بولار؟..
شوقان (دەمىن سوزا الىپ). ودان عانا ەمەس، گريشا. مۇنداعى جان ازابى، جول ازابىنان جەڭىل بوپ تۇرعان جوق.
پوتانين. ول نە ازاپ؟
ش و ق ا ن. قازاقتىڭ سۇلتاندارى مەن بيلەرى ءقازىر ومبىدا جاتقانىن ەستىگەن بولارسىڭ. ومبىعا كەلگەن چەرنىشيەۆقا، يمپەراتور سولارمەن سويلەسىپ، قازاققا بايلانىستى ءبىراز ماسەلەلەردى شەشىپ كەلۋدى تاپسىرعان. سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ كنياز الدىندا ەشبىر ماسەلە قويار نيەتتەرى جوق، ولار ءوزارا اكىمدىككە تالاسۋدىڭ قامىندا ءجۇر. ومبىنىڭ اكىمدەرى، قولدارىن جىلى سۋعا مالۋ جابدىعىندا. ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتپەن مەن كۇنى كەشە عانا سويلەستىم. دالانىڭ قىلمىستى نادان اكىمدەرىنە تىيىم سالۋدىڭ ورنىنا، ول ماعان كەكەتىندى سۇراۋلار بەرىپ، مىسقىلداماق بولدى. ەندى عانا ۇقتىم، ول دا تالاۋشىلاردىڭ ىشىندە ەكەن.
دۋروۆ. جاڭا عانا ۇقتىڭ با، سونى؟
شوقان (ىزا كەرنەگەن ۇنمەن). ومبى اكىمدەرىنىڭ قىلىقتارى تۋرالى مەن كوپ اڭگىمەلەر ەستىگەن ەدىم. ولار سۇلتاندار مەن بيلەردەن پارانى قاپشىقتاپ الىپ، حالىقتى يتكە تالاتۋدان باسقا جابىرلىكتىڭ ءبارىن ىستەيدى دەسەتىن ەدى. كەشە عانا ءتۇسىندىم، گاسفورت تا سول تالاۋشىلارمەن جەمتىكتەس ەكەن.
دۋروۆ. «سۇلتاندار، بيلەر» دەگەن كىمدەر ول؟ ولار پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اۋىلداعى ۇساق چينوۆنيكتەرى عانا ەمەس پە؟ قياناتتىڭ ءتۇپ قازىعى بۇلاردا ەمەس، پاتشادا...
پ و ت ا ن ي ن. ءبىراق، سەرگەي فەدوروۆيچ، روسسيا ءقازىر زور وزگەرىستىڭ الدىندا تۇرعان جوق پا؟ بارلىق جۇرتتىڭ اۋزىنداعى ءسوز — رەفورما ەمەس پە؟ مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ باسىندا گوسۋدار يمپەراتوردىڭ ەزى وتىر. وسى جەمىستەن، روسسياعا باعىنۋىنا ءجۇز جىلدان اسقان قازاق، تاتۋعا ءتيىستى عوي؟
د ۋ ر و ۆ. بوسقا قيالدانۋ، گريگوريي نيكولايەۆيچ.
پ و ت ا ن ي ن. سىزشە نە ىستەۋ كەرەك؟
دۋروۆ. بۇل ءقازىر بۇكىل روسسيانىڭ باسىندا تۇرعان سۇراۋ.
پ و ت ا ن ي ن. شەشىمىن كىم ايتپاقشى ونىڭ؟
د ۋ ر و ۆ. سوڭعى ەكى ءجۇز جىلدا روسسيانىڭ اقىل ۇياسى پەتەربۋرگ بوپ كەلە جاتقان جوق پا، گريگوريي نيكولايەۆيچ؟ سودان تابامىز دا ونىڭ شەشىمىن!..
ش و ق ا ن (دەمىن اۋىر اپ). ءيا، دوستارىم، پەتەربۋرگتەن باسقا اقىلداسار ورىن قالعان جوق. (جايناق كىرەدى.) جايشا ما، جايناق؟
ج ا ي ن ا ق. ناعاشىڭ مۇسا مىرزا كەلدى. ۇيدە بار-جوعىڭدى ءبىلىپ كەل دەپ حان-يەم جىبەرىپ ەدى. ولار وسىندا كەلەدى عوي دەيمىن، تەگى.
پوتانين (دۋروۆقا). وندا ءبىز قوزعالامىز دا، سەرگەي فەدوروۆيچ؟
ش و ق ا ن. وتىرا بەرىڭىزدەر.
پوتانين (دۋروۆقا). قازاق عۇرپىندا، جاسى ۇلكەن كىسىگە جول بەرىلۋگە ءتيىستى.
دۋروۆ (كوتەرىلىپ). وندا، كەتەيىك.
سۇلتانعازى. كەڭەس اياقتالمادى عوي.
پوتانين. كەيىن سويلەسەرمىز. (شوقانعا قولىن سوزىپ.) كەشكە ۇيدە بولاسىڭ با؟
ش و ق ا ن. ەگەر سەن كەلسەڭ.
پوتانين. مىندەتتى تۇردە كەلەم، كەشكى ساعات سەگىزدە.
ش و ق ا ن. مەن كۇتەم. (قوناقتارىن ەسىكتەن جونەلتىپ كەپ.) يە، جايناق؟
ج ا ي ن ا ق. الگى كىسىلەردى كۇنى بويى ۇستاپ وتىرىپ العانىڭ نە؟!
شوق ا ن. «دوسىڭا كەزدەسسەڭ جولىڭنان قالاسىڭ» دەمەي مە قازاق؟ (جايناقتى سويلەتپەي.) كولدەنەن، ءسوزدى قويا تۇر، ايجاننىڭ جايىن ايت!
جايناق (وزىنە). اسىعۋىن! (شوقانعا.) ءقازىر ەرتىپ اكەلەم. قىمسىنباي ەركىن كىرسىن. (ەسىكتى نۇسقاپ.) سەن مىناۋ ىشكە بارا تۇر!..
ش و ق ا ن. جاقسى. ءبىراق تەز!
ەكەۋى كەتەدى. ازدان كەيىن. ايجاندى ەرتىپ جايناق كىرەدى.
ج ا ي ن ا ق. وسىندا كۇتە.، تۇر. ول دوستارىن اتتاندىرۋعا كەتتى، تەز كەلەدى.
كەتەدى. ايجان از تۇرىپ، شوقاننىڭ جازۋ ستولىنا كەلەدى دە، ۇستىندە تۇرعان فوتوكارتوچكاسىن الادى. ىشكى ەسىكتەن شوقان كورىنەدى دە، ايجاننان تاسالانىپ قاراپ تۇرادى.
ايجان (سۋرەتكە قاراپ) . ءدال ءوزى!.. (كەۋدەسىنە باسىپ.) قىمباتتى قاناش!.. سۇيىكتى قاناش!.. ادام قاناش!.. (جىلاپ.) ءبىراق، ءبارى دە، ءبارى دە ءبىتتى ەندى.. (ورامالىمەن بەتىن باسادى.)
شوقان (جاقىنداپ). ايجان! (ايجان شوشىنىپ جالت قارايدى.) نەگە شوشىندىڭ، سۇيىكتى ايجان؟ كەشە عانا ايتقان جوق پا ەم مەن ساعان ءبىزدى ايىرا الاتىن ەشبىر كۇش جوق دەپ؟ (قۇشاق جايىپ.) مىنە، سول ىستىق قۇشاعىم ءالى دە سول ىستىق كۇيىندە... (قۇشاقتاماق بولادى.)
ايجان (قۇشاقتاتپاي، شەگىنىپ). اياڭىز، اعا!.. جاقىنداماڭىز!..
ش و ق ا ن. اياعانىم قۇشاعىما الۋىم ەمەس پە، سۇيىكتى ايجان؟
ا ي ج ا ن. وتىنەم اعا، ءوزىم ءۇشىن ەمەس، ءسىز ءۇشىن، «ماعان ۇيلەنەم» دەگەن ويدان قايتىڭىز!
ش و ق ا ن. بۇل نە، ايجان؟..
ايجان. اعا، ءسىزدىڭ ءومىر تاجريبەڭىز دە، ءبىلىمىڭىز دە مەنەن ولشەۋسىز ارتىق. مەن جاس بالاپانداي كوزىمدى دۇنيەگە جاڭا اشا باستاعان اداممىن. تۋىسىم جالشى بولعانمەن، تۇرمىستا مەن ەركىن ءوستىم. مەنىڭ تاربيەم — بەيشارا اكە-شەشەلەرىمنىڭ قولىندا ەمەس، ءسىزدىڭ حانشا اناڭىزدىڭ قولىندا بولدى. وبالى نە كەرەك، مەنى ول ەشۋاقىتتا نە كەمسىنىپ، نە ىقتىرىپ كەرگەن ەمەس. سونداي ەركىن جاعدايدا ەسكەن شاعىمدا، ءومىردىڭ گ ۇلى مەن جەمىسىن قىزىعا تەرۋگە ويلانا باستاعان كەزدە، ءتاڭىرىم سىزگە كەزىكتىردى مەنى. ءسىزدىڭ جالىندى ماحابباتتىق سوزدەرىڭىز مەنى لاپىلداتا جاندىرىپ جۇرە بەردى... سول لاۋلاعان قالپىممەن، مەن كۇنى كەشەگە شەيىن لاۋلادىم...
ش و ق ا ن. كەشەدەن بەرى نە بوپ قالدى؟
ايجان. ەندى بايقاسام، بوسقا لاپىلداۋ ەكەن ول. تەز ءسونىپ كومىرگە اينالاتىن قىزۋ ەكەن ول.
ش و ق ا ن. نەگە؟
ا ي ج ا ن. ادامنىڭ ەركى وزىندە ەمەس، تاعدىردا ەكەن...
ش و ق ا ن. قانداي تاعدىر؟
ا ي ج ا ن. ءسىز قازاق ءومىرىن مەنەن الدەقايدا ارتىق بىلەسىز، اعا. ويلاڭىزشى، ءوزىڭىز؛ تەمەن ەتەكتى ايەلدە، دارەجەسى ەڭ جوعارى دەگەن ءوز شەشەڭىزدەن باستاپ، قالىڭ مالعا اتىلمايتىن قاي قازاقتىڭ قىزى بار؟
ش و ق ا ن. ول راس، ايجان. ءبىراق تاعدىردا ەمەس قوي، ول تىزگىن. ادامنىڭ وزىندە عوي. مىسالعا ورىستى الايىق، ورىستىڭ ەشبىر قىزى قالىڭ مالعا ساتىلمايدى، قىز بەن جىگىت ەرجەتكەن سوڭ، ءبىرىن-بىرى تاڭداپ قوسىلادى.
ا ي ج ا ن. ول ورىس ءومىرى عوي، اعا. بۇرىن كورمەگەنمەن، ومبىعا كەلگەلى كورىپ ءجۇرمىن، ورىستىڭ ەركەگى جۇرگەن جەرگە ايەلى دە جۇرەدى. بارلىق جاعدايدا ەكەۋى تەڭ. ءبىزدىڭ قازاقتا ءبىرى بار ما سونىڭ؟ مەن سياقتى بەيشارا ايەل تۇگىل، حاننىڭ، بايدىڭ، ءبيدىڭ ايەلى دەگەندەردىڭ ءوزى ەركەكتىڭ قول-جاۋلىعى ەمەس پە؟
ش و ق ا ن. راس. وسى حالدەن قۇتقارۋ كەرەك ەمەس پە، ولاردى؟
ايجان. كەرەك، اعا! ءبىراق، قاشان؟
ش و ق ا ن. ونىڭ ۇزاققا سوزىلاتىن دانەڭەسى جوق. ءقازىر باستاۋ كەرەك. مىسالى، مەن ساعان ۇيلەنەم. ءبىزدى كورىپ تاعى بىرەۋلەر وسىلاي ۇيلەنە باستايدى. قازاق قىزدارىن بىرتىندەپ وقۋعا تارتا باستايمىز. كەزى اشىلا باستايدى ولاردىڭ. ءسويتىپ، ءارى قاراي ءوربىپ كەتە بارماي ما بۇل ءىس؟
ا ي ج ا ن. ونىڭ ءبارى ايتۋعا عانا وڭاي، اعا. ورىنداۋعا كىرىسىڭىزشى، قانداي قيىندىققا تۇسەر ەكەن!..
ش و ق ا ن. مىسالى، مەنىڭ ساعان ۇيلەنۋىمنىڭ نەسى قيىن؟
ا ي ج ا ن. وزگە بوگەتتەردىڭ بارىنەن وتۋىڭىزگە مەن سەنەم، اعا. وعان قۋاتىڭىز دا، ءبىلىمىڭىز دە جەتەدى. ال، ەگەر، اكەڭىز بەن شەشەڭىز بوگەت بولسا نە ىستەمەكسىز؟
شوق ا ن. ولار ويتپەس، ايجان. ەگەر ويتەم دەسە، جاۋدىڭ تۋىسقاندىعى جوق...
ا ي ج ا ن. قاتە ايتاسىز، قاناش! اكەسى مەن شەشەسىن جەڭىپ باتىر بولعان كىسىنى ەستىگەن ەمەن. بۇعان، اسىرەسە ءسىز بارا المايسىز!..
ش و ق ا ن. مەن شىعىس ادەبيەتىنىڭ، اسىرەسە اراب پەن پارسى ادەبيەتىنىڭ ءبىرازىن اۋدارماسىنان بولسا دا وقىعان كىسىمىن. ارجاعى ءابۋ عالا ال-ماعارريدەن باستاپ، ىشىنە فەرداۋسيدى، شايحى ءساعديدى، شاعاتاي ادەبيەتىندەگى نيزامي مەن ناۋايدى قوسا، وسىنىڭ ءبارى جىرلاعان ماحابباتتا مۇراتىڭا جەتكەن ەشبىر عاشىق جوق. ول عاشىقتاردىڭ بارىنە ماحابباتقا جەتۋ، تەك ارمان بوپ قالادى. سول ارمانعا ءبىز نەگە ءبىرىنشى بوپ جەتپەيمىز؟ وتىنەم، ايجان، ماعان قي وسى باقىتتى!.. (ايجان تۇنجىراپ ۇندەمەيدى.) نەگە ۇندەمەيسىڭ، ايجان؟ (كەكەتىندى داۋىسپەن.) بۇكىل قازاق قىزدارىنىڭ باقىتسىزدىعىنا عاسىرلار بويى سەبەپ بوپ كەلگەن قالىڭ مالعا قارسى شىققالى جۇرگەندە، ءوز سۇيىكتىمدى بىرەۋ قالىڭ مالعا ساتىپ السىن... وعان مەن سالقىن قانمەن قاراپ وتىرايىن!.. (قاتتى داۋىسپەن.) جوق، بولمايدى ول، سۇيىكتى ايجان. بۇل جولدا نە بوگەت بولسا دا مەن قيراتام!
ايجان. ولاي قيراتۋعا ءسىز بارعانمەن، مەن بارا المايمىن اعا.
ش و ق ا ن. سوندا، قالىڭ مالعا ساتىلىپ كەتە بارماقسىڭ با؟
ا ي ج ا ن. تاعدىردىڭ جازعانى وسى بولسا امالىم نەشىك.
شوقان. جوق، ونداي تاعدىر!..
ا ي ج ا ن. وزگە جاۋىڭىز دا از ەمەس، اعا! اكەڭىز بەن شەشەڭىزگە قارسى جىبەرە المايمىن، مەن ءسىزدى. مەنى ءتىرى بولسىن دەسەڭىز، ءسىز ونى ىستەي المايسىز.
ش و ق ا ن. بۇل نە، سۇيىكتى ايجان؟ جاۋدىڭ اياعىنا جىعىپ بەرۋ مە مەنى؟..
ايجان. جىعۋ ەمەس، كوتەرۋ، اعا! ءسىزدىڭ باقىتىڭىز ماعان عانا بايلانىستى ەمەس. ءسىز حالىق باقىتىنا تۋعان ادامسىز. از باقىتقا كوپ باقىتتى ايىرباستاماڭىز!.. وتىنەم، اعا، قايتىڭىز بۇل رايدان!..
شوقان (سەندەلىپ از تۇرىپ). اقتىق ءسوزىڭ بە، بۇل، سۇيىكتى ايجان؟!
ا ي ج ا ن. بارلىق وي-سانام، ار-ۇياتىم وسىنى ايتۋدى تىلەيدى، اعا!
ش و ق ا ن. ول ءوتىنىشتى ورىنداي المايمىن... ەگەر، مۇنشا ماسقارا بولۋعا مەنى قيساڭ، ارجاعىنداعى تىرشىلىكتىڭ كەرەگى جوق!
ا ي ج ا ن. اعا، ايتا كورمەڭىز، ونداي ءسوزدى!.. (زەينەپ كىرە بەرەدى، ولار اڭدامايدى.)
ش و ق ا ن. ايتارىم سول، سۇيىكتى ايجان، مۇنداي قورشىلىققا كونىپ ءتىرى بولعاننان، (شەكەسىن بارماعىمەن نۇقىپ) مىناۋ دال بولاتىن باسقا ءبىر وق جالىنسىن!..
ا ي ج ا ن (ۇرەيلەنىپ، قۇشاقتاي اپ). قاناش، وتىنەم، اۋزىڭىزعا الا كورمەڭىز ونداي ءسوزدى!..
ش و ق ا ن. وسىنى ىستەۋگە، انامنىڭ اق سۇتىمەن انت ەتەم!.. (ستولىنا بارادى دا، تارتپاسىنان پيستولەت الادى.
زەينەپ قورقىنىشتان ايعايلاپ جىبەرىپ، جۇگىرە باسىپ، شوقاندى قۇشاقتاي الادى. ايجان شىعىپ كەتەدى. شوقان نە ىستەرىن بىلمەگەندەي، قالشيىپ تۇرىپ قالادى.)
زەينەپ. قايتا گور، قۇلىنىم، انتىڭنان!.. ارجاعىن ايتا كورمە، قۇلىنىم!..
شوقان (قۇشاقتاپ از تۇرىپ). وتىر، اپا! (وتىرعىزادى دا ءوزى ونى قۇشاقتاي وتىرادى.) "قۇس بالاسى ءۇشىن تورعا تۇسەدى، اپا، بالىق اۋعا تۇسەدى، اڭ ورعا جىعىلادى. سەن ادامسىڭ عوي، اپا، اياساڭشى، مەن بالاپانىڭدى!..
ز ە ي ن ە پ. كۇنىم-اۋ، نە قىل دەيسىڭ، اياعاندا؟
شوقان. قازاق ۇلى مەن قىزىن بەسىكتە اتاستىرادى. ال، مەن تۋىسىم قازاق، بولعانمەن ورىس اراسىندا تاربيەلەنگەن اداممىن. ورىستىڭ ۇلى مەن قىزدارى ەرجەتكەن سوڭ، ءبىرى مەن ءبىرى ءسۇيىسىپ قوسىلادى. مەن دە سونى ىستەۋگە ءتيىستىمىن.
زەينەپ. وعان كىم قارسى، جانىم-اۋ!.. ويدا ورىس، قىردا قازاقتىڭ قاي يگى-جاقسىسى ساعان قىزىن بەرمەيدى؟ ( ۇلكەن بارماعىن كورسەتىپ.) مىناۋ دەگەن اقسۇيەك بىرەۋدىڭ قىزىن تاڭداپ ءجۇرىپ نەگە المايسىڭ؟ ەسىكتەگى جالشىنىڭ قىزىنا ۇيلەنەم دەيسىڭ، بۇل قىلىعىڭدى جۇرت ەستىسە نە دەمەك؟
ش و ق ا ن. ەڭ الدىمەن، ۇيلەنەتىن جۇرت ەمەس، مەنمىن، اپا، ەندەشە، كىمگە ۇيلەنۋ ەركى مەندە. ەكىنشى، ادامنىڭ قاسيەتى تۋىسىندا ەمەس، تۇرمىسىندا. ايجان مەنىڭ ماحابباتىمدى كوركىمەن دە، اقىلىمەن دە، قىلىق-مىنەزىمەن دە تارتتى. مەن ونى شىن جۇرەكتەن سۇيەم. ول دا مەنى سولاي سۇيەدى. (وكپەلەگەن كەسكىنمەن.). سونى بىلە تۇرا، سەندەر ايجاندى مالتابارعا بەسىنشى توقالدىققا ساتاسىڭدار. اكەمنىڭ ويى بەلگىلى، ال، سەنىكى نە، سۇيىكتى اپا؟.. (تولقىعان سەزىممەن ءجۇرىپ كەتەدى.)
زەينەپ. قۇلىنىم-اۋ، مۇنىڭدى جاستىقتىڭ اۋەسقويلىعىنا جورىپ جۇرەم عوي مەن؟
شوقان (ورالىپ قاسىنا كەپ). مەنىڭ ەندىگى سەزىم اكەمدە ەمەس، سەندە، اپا. قاي تاڭداعانىن ال؛ نە مەنىڭ تىلەگىمدى قابىلدا، نە مەنەن ءبىرجولا كۇدەر ءۇز! ەگەر بۇل تىلەگىمدى قابىلداماساڭ، سەن تۇگىل، مەن بۇكىل دۇنيەگە جوقپىن.
زەينەپ. ايتپاشى، كۇنىم، ونداي ءسوزدى! مەن ورىندار ەدىم-اۋ، تىلەگىڭدى، اكەڭنىڭ ءجايىن نەگە ويلامايسىڭ؟
ش و ق ا ن. قانداي ءجايىن؟
زەينەپ. ارعى اتالارىڭ حان — شىڭعىس جەردىڭ ءجۇزىن، كۇننىڭ كوزىن بيلەپتى دەسەدى. ۇلى اتاڭ ورتا ءجۇزدى بيلەپتى. سودان ءقازىر قولىندا قالعانى — الاقاننىڭ اياسىنداي كوكشەتاۋ. ونى دا الداعى سايلاۋدا تارتىپ الام دەپ، باعانالى ەردەن دىكەڭدەپ ءجۇر دەيدى. ونىڭ ارجاعىندا نە تىرشىلىك قالدى؟.. (زەينەپ اۋىر كۇرسىنەدى.)
ش و ق ا ن. سونداعى ساقتايتىن ءتاڭىرىمىز مالتابار بولعانى ما؟
زەينەپ. ءبىزدىڭ زاماننىڭ تەتىگى اقشادا بولىپ تۇرعان جوق پا، قاناشجان-اۋ؟ اقشا مالتاباردا دەسەدى. مىڭعىرعان اۋىل بايىنىڭ بار مالى، ونىڭ ءبىر جولعى ساۋداسىنىڭ تابىسىنا جەتپەيدى دەيدى. اكەڭنىڭ جابىسىپ جۇرگەنى سول دا، ايتپەسە، نەمەنەسىنە كەرەك ول؟
شوقان، مۇنىڭ ءبارى تۇسىنىكتى، اپا. ەگەر مەن، مالتابار اقشامەن اپەرەتىن دارەجەنى، اكەمە بەدەلىممەن اپەرسەم، وكپەلەرىن، بار ما مەندە؟
زەينەپ. ارينە، وكپە بولمايدى، وندا. ءبىراق، قالاي سول؟
ش و ق ا ن. جۋىردا مەن پەتەربۋرگكە جۇرگەلى جينالىپ جاتقان جوقپىن با، اپا. وندا مەن پاتشاعا جولىعام. سوندا ەڭ الدىمەن پاتشادان اكەمنىڭ، سۇلتاندىق دارەجەسىن ومىرلىك ساقتاۋىن وتىنەيىن.
زەينەپ. ءوتىنىشىڭدى پاتشانىڭ ورىندايتىنىن قايدان بىلەسىڭ؟ ،
ش و ق ا ن. ورىنداماسا، ادەيىلەپ پەتەربۋرگكە شاقىرتا ما، اپا؟
زەينەپ. مالتاباردان العان بورىشىمىزدى قايتەمىز؟
شوقان. پەتەربۋرگكە جىبەرگەن شىعارمالارىمنىڭ قالام اقىسىنا ءۇش مىڭ سوم اقشا كەلە جاتىر، جۋىردا الام. سول جەتپەي مە، مالتاباردىڭ بورىشىنا؟
زەينەپ (قولىن الىپ). ەگەر مۇنىڭ ءبارىن ىستەسەڭ، مەن دە سەنىڭ تىلەگىڭدى ورىندايمىن، قاناشجان!
شوقان (قۋانىپ). تويدى قاشان جاسايمىز، اپا؟
زەينەپ. سەن پەتەربوردان ورالعان سوڭ.
ش و ق ا ن. وعان دەيىن ايجاندى اكەم ۇزاتىپ جىبەرسە قايتەم!
زەينەپ (نىقتاپ). ىستەي المايدى ونى. نامىستانساڭ دا ايتايىن: حان تۇقىمى ايەلىنەن شىعاتىن سەندە قانشا كۇش قالىپ ەدى!.. (جايناق كىرەدى.)
ج ا ي ن ا ق. حان-يەم مەن مۇسا مىرزا كەلە جاتىر، شوقان!..
زەينەپ. وندا، ءبىز كەتەيىك، جايناق. (ەكەۋى كەتەدى، شىڭعىس پەن مۇسا كىرەدى. شوقان قارسى الىپ مۇساعا قول بەرەدى.)
ش و ق ا ن اسسالاۋمالەيكوم، ناعاشى!
مۇسا (قولىن الىپ). سالامات بول، جيەن! (شىڭعىس پەن مۇسا تورگە وتىرادى. مۇسا قالجىڭدى كەسكىنمەن.) ەگەر ءوزىم كەلمەسەم، حان تۇقىمى، سەندەر ماعان كەلەمىسىڭدەر؟ بىزدەي قارا قازاقتى مەنسىنەمىسىڭدەر؟
ش و ق ا پ. ەگەر حاندىق داۋرەنىم باسىمدا تۇرسا، ءوز بەتىڭمەن كەلىپ كىرمەك تۇگىل، ءوزىم شاقىرعاندا دا، اتىڭدى الىسقا بايلاپ، قول قۋسىرىپ جاياۋ كەلەر ەڭ، ناعاشى. باسا-كوكتەپ وسى كىرۋىڭنىڭ ءوزى، حان تۇقىمىنان يىعىڭنىڭ اسقانىن كورسەتپەي مە؟
م ۇ س. ا. توعىڭنىڭ ولاي شايقالعانىن بىلسەڭ، ولمەگەنىڭ، جيەنجان. شىنىندا دا، جان-جاعىڭا قاراشى! «سىبىرلىك قازاقتار» اتالاتىن بەس وكرۋگتە، ۇلكەنى، كىشىسى بار، سۇلتان-پراۆيتەل سايلانادى، سولاردىڭ ون ءبىرى عانا حان تۇقىمىنان. وزگەلەرى قارا قازاقتان.
ش ى ڭ ع ى س (دەمىن اۋىر الىپ). راس ءسوز، بالدىزىم.
م ۇ س ا. كوردىڭ بە، جيەن، حان تۇقىمى، سالماعىڭنىڭ قانشا قالعانىن؟ وسىلاي جەڭىلدەنگەن كەزىڭدە، تىرەگىڭنىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟
ش و ق ا ن. كىم؟
م ۇ س ا. گاسفورت. سونىڭ ارقاسىندا عانا سەنىڭ اكەڭ، سۇلتان-پراۆيتەلدىككە ءىلىنىپ ءجۇر. سەن دە سونىڭ ارقاسىندا ورىسشا ءبىلىم الىپ، چينگە جەتىپ ءجۇرسىڭ. وعان جاقپاي كور، نە بولار ەكەنسىڭ!..
ش و ق ا ن (تىكىلەنىپ). نە بولامىز؟
م ۇ س ا. كۇلىڭدى كوككە ۇشىرادى. ەڭ الدىمەن اكەڭنىڭ سۇلتاندىعىن تارتىپ الادى.
ش ى ڭ ع ى س. راس، بالدىزىم.
ش و ق ا ن. سودان كەيىن؟
م ۇ س ا. ودان كەيىن سەنى دە ساۋىرىڭنان تىستەسە، ەندى قايتىپ جارىق ساۋلە كورمەگەندەي بولاسىڭ.
ش و ق ا ن (كەكەسىندى كۇلكىمەن). ونى ىستەتپەۋ ءۇشىن نە شارا قولدانۋ كەرەك؟
مۇسا. ول ءۇشىن، شەشەڭ باتا بەرگەنمەن، كۇڭىڭە ۇيلەنەم دەگەن ويدان قايتىپ، گاسفورتتىڭ جيەنىنە ۇيلەنۋىڭ كەرەك. بۇل ءبىر.
ش و ق ا ن. ەكىنشى ءسوزىڭدى تىڭدايىق، ناعاشى.
ش ى ڭ ع ى س. اۋەلى ءبىرىنشى سوزىنە جاۋاپ بەرسەيشى، بالام. ءورتتىڭ تۇتانار جەرى بوپ تۇر عوي.
ش و ق ا ن. قايتا-قايتا قايىمداسقاننان، بارلىق ءسوزىن ءبىرجولا تىڭداپ الايىن دا، بارىنە ءبىر-اق جاۋاپ بەرەيىن.
مۇسا. و دا بولسىن. وندا، ەكىنشى سوزىمە كوشەيىن؛ قۇداي دارەجەڭدى كوتەرگەن كەزدە، سەنىڭ قولىڭ جەتپەگەن اكىم جوق، ءقازىر. سولارمەن جاقىن بولۋىن، ازداي، پاتشانىڭ كارىنە ىلەگىپ، ومبىعا ايدالىپ كەلگەن بىرەۋلەرمەن ءۇيىر بولاتىن كورىنەسىڭ....
ش و ق ا ن. ءۇشىنشى ءسوزىڭ؟
م ۇ س ا. اسىقتىرما، جيەن.
ش ى ڭ ع ى س. ەڭ جامان ءسوزدىڭ ۇشقىنى بۇل.
م ۇ س ا. مىنا اكەڭ، ەكەۋىمىز پەتەربورعا ەكى رەت اتپەن بارىپ قايتتىق. سوندا، جولشىباي، پاتشاعا قارسى بولعان قىلىعى ءۇشىن، اياق-قولى كىسەندەلىپ ايدالىپ كەلە جاتقانداردى تالاي جەردە كوردىك. راس پا، شىڭعىس؟
ش ى ڭ ع ى س. ءبىر قاتەسى جوق. اللا ونداي پالەنى دوس تۇگىل دۇشپانىنا بەرمەسىن.
م ۇ س ا. سوندايلارمەن ءۇيىر بولعاندا، نە ماقساتقا جەتپەكسىڭ؟
ش و ق ا ن. ءۇشىنشى سوزىڭە كەش، ناعاشى.
م ۇ س ا. جاقسى، وعان دا كوشەيىن. حان تۇقىمى، قاراشىڭا قاي ۋاقىتتا مەيرىمدى بولىپ ەڭ سەن؟ شىڭعىرتىپ وتىرىپ تىرىدەي تەرىسىن سويىپ المايتىن با ەدىڭ؟ جارلى-جاقىبايدى، جوق-جىتىكتى، قورلىق-زورلىق كەرگەندى ەسىركەۋ مىنەزى ساعان كىمنەن جۇققان؟
شىڭعىس (كەيىپ). وسى، ەندى، ىستەمەيتىن-اق جۇمىسىڭ، بالام. باققان ەلىن ۋىسىندا سىعىپ ۇستاماعان اكىمدى، بۇرىن-سوڭدى ەشكىم كورگەن ەمەس. جان-جاعىڭا قاراشى ءوزىڭ، قويدى قاسقىر جەمەي، تاۋىقتى تۇلكى جەمەي كۇن كورە الا ما؟ ءالسىزدى كۇشتى جەۋ، ءتاڭىرىنىڭ لاۋحولماحفۋزعا جازعان بۇيرىعى. قۇداي جارىلقاماعاندى، سەن قالاي جارىلقاي الاسىڭ.
شوقان. ونىڭ ءبارى جالپى ءسوز عوي، اكە. (مۇساعا.) تۋراسىنا كەلگەندە، ايتقالى وتىرعانىڭ نە، ناعاشى؟
م ۇ س ا. ايتارىم سول، سەن جۇرگەن جەردەن ومبىداعى ۇلىقتاردىڭ اتىنا ارىزدار قاپتايتىن كورىنەدى...
ش و ق ا ن. نە تۋرالى؟
م ۇ س ا. اركىمدەردىڭ ەلدە كۇشتىلەردەن كورگەن زورلىق-زومبىلىقتارى تۋرالى دەسەدى.
شوقان. بۇدان باسقا ايتارىڭ بار ما، ناعاشى؟
ش ى ڭ ع ى س. وسى سوزدەر از بوپ جاتىر ما، بالام؟
ش و ق ا ن. ەندەشە، جاۋاپ بەرۋگە رۇقسات ەت، ناعاشى!
ش ى ڭ ع ى س. شىداي تۇر، مۇسا مىرزا ءسوزىن اياقتاسىن.
م ۇ س ا. مەن ءبىتتىم.
ش و ق ا ن. ەندەشە مەنى تىڭداڭىزدار؛ العاشقى ەكى سوزىڭە جاۋابىم قىسقا، ناعاشى. باسىمدى بايلاپ اپارىپ تەليتىن، مەن حايۋان ەمەسپىن، اداممىن، ەندەشە، كىمگە ۇيلەنۋىمدە ەشكىمنىڭ قاقىسى بولماۋى كەرەك.
ش ى ڭ ع ى س. كۇڭ بە، سوندا قالاعانىڭ؟
ش و ق ا ن. كىم ەكەنىن ۇيلەنگەندە ءبىر-اق كەرەرسىڭ، اكە.
م ۇ س ا. ءسوزىن بولمە، جەزدە. اقىلسىز جىگىت ەمەس قوي. ويلانار، ءبىزدىڭ سەزدى دە ەسكەرەر.
شوقان. ەكىنشى سوزگە جاۋاپ؛ مەن سانا-سەزىمىم ويانعان كىسىمىن، ەندەشە كىممەن دوس، كىممەن قاس بولۋىمدى دا جاقسى بىلەم. ولاي بولسا، مىناعان قاس، مىناعان دوس بول دەپ مەنى جەتەكتەۋدىڭ قاجەتى جوق.
ش ى ڭ ع ى س. وزگەنى ەمەس، پاتشاعا قاس بولعانداردى ايتىپ وتىر عوي، ناعاشىڭ؟
ش و ق ا ن. تۇسىنەم. ءبىراق، مەن تۇسىنگەن دارەجەدەي، ولاردى سىزدەر تۇسىنە المايسىزدار. سىزدەرمەن مەنىڭ ەڭ كوپ كەڭەسەتىن سەزىم، ناعاشىم قوزعاعان ءۇشىنشى ماسەلە، ويتكەنى، ول، بارىمىزگە ورتاق ءسوز.
م ۇ س ا. ونىڭ جاۋابىن دا تىڭداپ كەرەيىك.
ش و ق ا ن. مەن ويلاعان حالىق قامىن، سىزدەر ويلاساڭىزدار، بۇل ءسوزىمدى ايتپاعان دا بولار ەدىم، اكەم مەن ناعاشىم، سىزدەر ويلاماعاندىقتان، امالسىز ايتام.
م ۇ س ا. حالىقتىڭ نە قامى بار ەكەن؟
ش و ق ا ن. عاسىرلار بويى كوشپەلى ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى، بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن روسسياعا ەركىمەن باعىندى. روسسيامەن تاعدىرى تىعىز بايلانىسقان ونىڭ، ەندى ورىس ۇلگىسىمەن وتىرىقشىلىققا اينالعىسى كەلەدى، كاسىبىن وركەندەتكىسى كەلەدى. ورىس ۇلگىسىمەن مەكتەپ اشقىسى، عىلىمىن، باسپا ءسوزىڭ ادەبيەتىن، يسكۋسستۆوسىن وركەندەتكىسى كەلەدى.
ش ى ڭ ع ى س. بۇنىڭ ءبارى دە ءوز باسىڭنان شىعىپ وتىرعان ءسوز عوي، شوقان-اۋ!.. مەن مۇنداي سوزدەر ايتقان قازاقتى ەستىگەن جوقپىن...
م ۇ س ا. سەزىن بولمە، جەزدە، ايتىپ بولسىن. (شوقانعا.) كىم بوگەت بوپ ءجۇر، سونى ىستەيمىن دەگەن قازاققا؟
ش و ق ا ن (قولىمەن نۇسقاپ). ناعاشى مۇسا — سەن بوگەت بوپ وتىرسىڭ، اكەم شىڭعىس — سەن بوگەت بوپ وتىرسىڭ!..
ش ى ڭ ع ى س. ءبىز نە قىلدىق، بوگەت بوپ؟
م ۇ س ا. باسە، دەيمىن-اۋ!.. ورىستى جەك كورسەك، اسكەرىنە ەرىپ، روسسياعا قارسى بولعان اعاڭ — كەنەسارىنىڭ باسپاشىلارىن جويىسار ما ەك ءبىز؟
ش و ق ا ن. بۇل سەندەردىڭ جاقسى كورەتىن. ءبىراق، ورىس اسكەرىنە نەگە جاردەم بەردىڭدەر، بار ماسەلە وسىندا.
ش ى ڭ ع ى س. نەگە جەردەم بەردى دەپ ويلايسىڭ؟
ش و ق ا ن. سىزدەر اقىلدى ادامسىزدار. روسسياعا باعىنعان قازاقتىڭ، حاندىق ءداۋىرى قايتىپ كەلمەيتىنىن بىلەسىزدەر. ەندەشە، سىزدەرگە، پاتشا ۇكىمەتىنە جاعىنۋ كەرەك، ويتپەسەڭىزدەر كۇن كورە المايسىزدار...
م ۇ س ا. سوندا، سەنىڭشە، بۇل ءبىزدىڭ تەرىس ءىسىمىز بە؟
ش و ق ا ن. جوق، ون، ىستەرىڭىز. كەنەسارى ورىس حالقىنىڭ عانا جاۋى ەمەس، قازاق، حالقىنىڭ دا جاۋى. روسسياعا قارسى كوتەرىلۋدەن ونىڭ ماقساتى، قازاقتى حاندىق داۋىرگە قايتارۋ ەدى. بۇنىڭ اتى — تاريحتىڭ كوشىن ىلگەرى ەمەس، كەيىن باستاۋ بولار ەدى...
م ۇ س ا. تاريحتى قويا تۇرايىق، جيەن، وزگە كەڭەسىمىزگە ورالايىق. مەن تۇسىنبەي وتىرمىن. سوندا، حالىق الدىنداعى ايىبىمىز نە، مىناۋ اكەڭ ەكەۋمىزدىڭ؟
ش و ق ا ن. ايىپتارىڭ: پاتشا ۇكىمەتىنەن شەكپەن كيىپ، چين تاققانعا ءماز بولاسىزدار دا، حالىقتىڭ شارۋاشىلىق جانە مادەنيەت ىستەرىندە وركەندەۋىنەن تۇك ويلامايسىزدار.
ش ى ڭ ع ى س. ءبىزدىڭ قولدا ما، سونىڭ ءبارى؟
ش و ق ا ن. ەندى كىمنىڭ قولىندا؟ سىزدەر پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اۋىلداعى وكىلىسىزدەر. حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ۇكىمەتتىڭ قۇلاعىنا سىزدەر جەتكىزبەگەندە كىم جەتكىزەدى؟ ساۋاتسىز، نادان سۇلتاندارعا ەكپە جوق. ولاردىڭ بار بىلگەنى، حالىقتى تالاۋ. ءسىز ەكەۋىڭىز وقىعان ادامسىزدار. ەكەۋىڭىز دە ومبىدا، پەتەربۋرگتە بولىپ، ورىس مادەنيەتىنىڭ قانداي جەمىس بەرىپ جاتقانىن كەردىڭىزدەر. سول باي مادەنيەتتىڭ ۇرىعىن قازاقتىڭ نادان، قاراڭعى اۋىلىنا سەۋىپ، نەگە ەسىرمەيسىزدەر؟
ش ى ڭ ع ى س. ونى ەز قولىڭا ۇكىمەت تيگەندە ىستەرسىڭ.
ش و ق ا ن. حالىققا جاقسىلىق ىستەۋ تۇگىل، جاقسىلىق تۋرالى ايتقان ءسوزدى تىڭداعىڭ كەلمەيدى، اكە. ءبىراق، حالىق تىڭداتادى، ساعان بۇل ءسوزدى. بۇگىن بولماعانمەن ەرتەڭ تىڭدايسىڭ!..
ش ى ڭ ع ى س. سونى كۇت تە جۇرە بەر.
شوقان. مۇنداي سوزدەرگە قۇلاقتارىڭنىڭ تىعىنداۋلى ەكەنىن بىلەم، اكەم مەن ناعاشىم. قورلىق-زورلىق كورگەن مومىن كوپشىلىكتىڭ تۇتاسا كۇڭىرەنگەن داۋىسى وياتا الماعان سەندەردىڭ تاس جۇرەكتەرىڭدى، شوقاننىڭ داۋسى وياتا المايتىنىنا كوزىم جەتەدى... (مۇسا ءتۇسى قۇبىلىپ، ورنىنان قوزعالا باستايدى).
ش ى ڭ ع ى س. ەندەشە، نەمەنەگە شەشەنسىپ، ارام تەر بوپ وتىرسىڭ؟
ش و ق ا ن. ايىپتارىڭدى بەتتەرىڭە باسۋ ءۇشىن... مەنىڭ داۋىسىم سەندەرگە جەتپەگەنمەن، حالىققا جەتەدى. سەندەردىڭ جۇرەكتەرىڭدى وياتپاعانىمەن ولاردىڭ جۇرەگىن وياتادى!
مۇسا (اشۋمەن جۇگىنىپ اپ). جەتتى، جيەن! تۇقىمىڭنان حان دا، باتىر دا شىقتى دەپ ەستىپ ەم، اۋليە شىقتى دەپ ەستىگەن جوق ەم. سەن بۇل زاماننىڭ اۋليەسى بولۋدى ويلاعان ەكەنسىڭ. بار، بەتىڭنەن جارىلقاسىن. ءبىراق، ءبىر ءسوزدى ەسىڭدە قاتتى ۇستا؛ بۇل ويىڭ، بۇل قىلىعىڭمەن؛ كۇندەردىڭ كۇنىندە، نە قالاعا، نە دالاعا سىيماي جالعىز قاڭعىرىپ قالساڭ وبالىڭدى بىزگە ارتپا، وزىڭە ارت!..
شوقان (تۇرەگەپ). ونداي كۇن تۋماس، مۇسا مىرزا. ەگەر تۋا قالسا، شەل دالادا قاڭعىرىپ ولۋگە بەيىل بولارمىن، كەرتارتپا ەسكىلى سەنىڭ اياعىڭا كەپ جىعىلماسپىن!..
ش ى م ى ل د ى ق
ءتورتىنشى كارتينا
گاسفورتتىڭ 1-كارتيناداعى كومناتاسى. گاسفورت پەن كنياز شاي ءىشىپ كەڭەسىپ وتىر.
گاسفورت. مەنىمشە، ءسىز شوقان ءۋاليحانوۆتى جاقسى ۇققان سياقتىسىز، يۆان الەكساندروۆيچ.
ك ن يا ز . سولاي عوي دەپ ويلايمىن، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ. ادالىن ايتقاندا، ول اقىلدى دا، ەر دە جىگىت. ونىڭ قاتالىعى — ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇقپاۋدا.
گ ا س ف و ر ت. قاي جەڭنەن دەيسىز، كنياز؟
ك ن يا ز ). ءۋاليحانوۆ، ارينە، شىن ماعىناسىنداعى جارقىراعان وفيسەر. ءبىزدىڭ كورپۋستان شىققان بۇراتانا ەلدەردىڭ وفيسەرلەرىنەن بۇل ءبىرىنشى رەت كورىنگەن دارىندى ادام. شىنىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ اسكەري شكولالار، اسىرەسە، كادەتتىك كورپۋستار، سوعىستىڭ ءادىل-ايلاسىن جاقسى وقىتقانمەن، جالپى ءبىلىمدى از بەرەدى عوي، سوندىقتان، ولاردان شىققان ءبىزدىڭ وفيسەرلەر، جاقسى سوعىسقاننان، قارۋدى جاقسى مەڭگەرگەننەن باسقانى ويلامايدى. ءۋاليحانوۆ، سوعىس ونەرىن جاقسى ءبىلۋدىڭ، ۇستىنە، عىلىمنىڭ دا وكىلى. ول — شىن ماعىناسىنداعى عالىم ادام.
گاسفورت. ونداي قاسيەتى بارى راس.
كنياز. ەكىنشى قاسيەتى، روسسيانى ول ادال سۇيەدى. ءبىراق، وسى ۇلكەن ماسەلەگە ۇساق اڭگىمەلەردى اكەپ ارالاستىرادى.
گاسفورت. قانداي ماسەلەلەردى، كنياز؟
ك ن يا ز . ونىڭ ءوز تۋعان حالقىن ورىس حالقىمەن تەڭدەستىرگىسى كەلەدى، مادەنيەتىن ورىس مادەنيەتىنىڭ داراجاسىنا كوتەرگىسى كەلەدى، بۇراتانا ەلدەردى ءبىزدىڭ تەڭەستىرۋ ءۇشىن وتارلانباعانىمىزدى تۇسىنبەيدى.
گاسفورت. ءۋاليحانوۆتى وسى ۇققانىڭىز ماعان جەتكىلىكتى، كنياز. بۇل پىكىرىڭىزدى گوسۋدارعا ايتا بارارسىز دەپ سەنەم.
ك ن يا ز (كۇلىمسىرەي قاراپ). ەگەر ودان سىزگە تۇسەر پايدا بولسا... مەن زالالى بولا ما دەپ قورقام.
گاسفورت (ەلەڭدەپ). نەگە؟
كنياز. ءۋاليحانوۆتى پاتشاعا ماقتاعان ءوزىڭىز ەمەس پە؟ ۇلى داراجالى يمپەراتوردىڭ ءۋاليحانوۆقا قالاي قارايتىندىعى، بەرگەن چينىنەن، ناگرادىنان كورىنىپ تۇر. ونىڭ قاشقاريا تۋرالى جازعان وچەركى پەتەربۋرگ پەن موسكۆا جۋرنالدارىندا شىعا باستادى. اتاعى سولايشا كوتەرىلگەن ادامدى مەن جامانداسام، ول ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزدى ءتۇسىرۋ بولماي ما؟
گاسفورت (مۇڭايىپ). مۇمكىن، كنياز. بۇل قيىندىقتان شىعارۋدا مەن سىزگە عانا سەنەمىن.
ك ن يا ز . قازىرگى پاتشامىزدىڭ اكەسىنەن جۇققان ءبىر مىنەزى — قاتالدىعى. سەنگەن ىسىنەن ونى بۇرىپ الۋ قيىن. ارينە، مەن ءۋاليحانوۆقا ءسىزدىڭ قاي كەزدە، نە سەبەپتى قالاي قاراعانىڭىزدى ۇعىندىرۋعا تىرىسام.
گاسفورت. وتىنەم، كنياز!
ك ن يا ز . پاتشانى ءبىر عانا نارسە ويلاندىرۋى مۇمكىن، ول ءۋاليحانوۆتىڭ ريەۆوليۋسيالىق يدەياعا بايلانىسى. ءبىراق، ونى دالەلدەۋ كەرەك.
گاسفورت. ءبىراز دالەلدەر بار عوي، كنياز.
ك ن يا ز . سوزدە عانا. پاتشانى ۇعىندىرۋعا ول جەتكىلىكسىز.
گاسفورت. ءسىز قانداي اقىلدار بەرەر ەدىڭىز؟
ك ن يا ز . پوليسيا ىسكە كىرىسۋ كەرەك. ماتەريالدى كوبەيتۋ كەرەك. جينالعان ماتەريالدى، پوليسيا دەپارتامەنتى بيبيكوۆقا جەتكىزۋ كەرەك. (سىرتتا قوڭىراۋ داۋىسى ەستىلەدى.)
گاسفورت (تەرەزەدەن قاراپ). فريدەريكس تا كەپ قالدى.
كنياز (كوتەرىلىپ). ونىمەن ەزىڭىز سويلەسەرسىز. مەنىڭ ازداپ تىنىستاعىم كەلەدى.
گاسفورت. ەركىڭىز، كنياز. (ەسىككە جونەلتىپ caپ، كەيىن ورالىپ.) اقىلدى قارت.. ءۋاليحانوۆ تۋرالى ول مەنىڭ الدىما اۋىر مىندەتتەر قويدى... (المازوۆ كىرەدى.)
المازوۆ. گەنەرال فون-فريدەريكستىڭ كەلگەنىن مالىمدەۋگە رۇقسات ەتىڭىز، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گاسفورت. شاقىرىڭىز!.. (المازوۆ كەتەدى.) بۇل مىندەتتى قايتكەنمەن دە وتەۋ كەرەك. (فريدەريكس كىرەدى. گاسفورت قول بەرىپ.) سالەم، پاۋل ادولفوۆيچ!.. قازاقتار مەن كنيازدىڭ ەرتەڭ جاسايتىن ءماسليحاتىنا ءۋاليحانوۆ قاتىناسپايتىنى راس پا؟
ف ر ي د ە ر ي ك س. ءۋاليحانوۆتا كەزدەسپەيتىن ساقتىق بولدى بۇل، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ. مەنىڭشە، ونى ريەۆوليۋسيونەر دوستارى ساقتاندىرعان بولۋ كەرەك.
گ و س ف و ر ت. بۇل ارناعا ىلىكپەدى ول. ەندى ونى باسقا قاقپانعا ءتۇسىرۋ كەرەك.
فريدەريكس. مەن ءسىزدى رەنجىتپەيىن دەپ ءجۇرمىن عوي. گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ايتپەسە، ءۋاليحانوۆتى قولعا الۋ وڭاي. (جۇدىرىعىن ءتۇيىپ.) بىلاي ءبىر سىققاننان قالمايدى ول.
گ ا س ف و ر ت. سويتۋگە ماتەريالدارىڭىز جەتە مە؟
ف ر ي د ە ر ي ك س. ارتىعىمەن، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو! ءۋاليحانوۆ سىزگە اديۋتانت كەزىندە، ومبىعا باكۋنيينىڭ ايدالىپ كەلگەنى ەسىڭىزدە مە. ءسىزدىڭ تاپسىرۋىڭىزبەن ءۋاليحانوۆ ونى بارناۋلعا دەيىن ۇزاتىپ سالدى. سودان بەرى ونىڭ ريەۆوليۋسيونەرلەرمەن بايلانىسى تۋرالى جينالعان ماتەريال، ءبىر ەمەس، تالاي ادامدى تۇنشىقتىرۋعا جەتەدى.
گ a c ف و ر ت (قۋانعانداي). مەنەن نەگە جاسىرىپ كەلدىڭىز ونى.
ف ر ي د ە ر ي ك س. ءۋاليحانوۆتى ءسىز سوڭعى كۇندەرگە دەيىن قولداپ كەلگەن جوقسىز با، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو. ءتىپتى، جيەن قىزىڭىزعا ۇيلەندىرۋدى دە ويلاعان جوقسىز با؟ سونداي جاقىن كىسىڭىزدى مەن سىزگە قالاي جامانداماقپىن. ەندى ودان سۋىنعانىڭىزعا كوزىم جەتتى. بۇدان بىلاي ءۋاليحانوۆ تۋرالى مەن باتىل قيمىلدايمىن.
گ ا س ف و ر ت. ءسويتىڭىز، پاۋل ادولفوۆيچ. تەزىرەك قيمىلداڭىز!.. ماتەريالدارىن پوليسيا دەپارتامەنتىنە تەزىرەك جەتكىزىڭىز. ول ماتەريالدار ءۋاليحانوۆتىڭ الدىن-الا. باراتىن بولسىن، ايتپەسە، پاتشاعا جاعىپ قاپ، ودان كەيىن قۇلاتۋ قيىن بوپ جۇرەر. (المازوۆ كىرەدى.)
المازوۆ. ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو، ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن سۇلتانعازى ابلايحانوۆ جانە ءبىر دالالىق قازاقتىڭ كەلگەنىن مالىمدەۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
گ ا س ف و ر ت. ءوزىم حابارلاندىرام، بارىڭىز! (المازوۆ كەتەدى.) ابلايحانوۆتىڭ قاسىنداعى شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ سۇلتان-پراۆيتەلدىگىن الداعى سايلاۋدا العالى ءجۇر دەگەن قازاعىڭىز. ابلايحانوۆ ارقىلى جولىعۋدى سۇراعان سوڭ، بۇگىن شاقىرعان ەدىم. قالاي، سەنىمدى قازاق پا ول؟
ف ر ي د ە ر ي ك س. اتى ەردەن ساندىبايەۆ، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو. وتە سەنىمدى قازاق،، بەت العان جاعىنان قايتپايتىن باتىل كىسى. بۇرىن ول سىزدەن قايمىعاتىن ەدى، ەندى، ءۋاليحانوۆقا سالقىنداعانىڭىزدى ەستىپ، وتە قۋانىشتا.
گاسفورت. قازاق سۇلتاندارى سايلاۋشىلارىن ساتىپ الادى دەيدى. وعان اقشاسى جەتە مە ساندىبايەۆتىڭ؟
فريدەريكس (كۇلىپ). ارتىعىمەن، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو، ءۋاليحانوۆتىڭ كۇڭىن الماق بولعان ساۋداگەر ول كۇڭدى شوقاننىڭ ەزى الاتىنىن ەستىگەن سوڭ ەردەننىڭ جاعىنا شىعىپتى. ونىڭ اقشاسى قالاي شاشسا دا جەتەدى.
گاسفورت. وتە جاقسى. (قوڭىراۋ قاعادى. المازوۆ كىرەدى.) قازاقتاردى شاقىرىڭىز. (المازوۆ كەتەدى.) الداعى سايلاۋعا ساندىبايەۆتى مىقتاپ دايارلاۋ كەرەك، پاۋل ادولفوۆيچ!
فريدەريكس. ارينە.
سۇلتانعازى مەن ەردەن كىرەدى. ىشكى ەسىكتەن كاتەرينا كورىنەدى. ەردەن گەنەرالدارعا قۇلدىق ۇرعان بەينەمەن، ەتپەتىنەن شوگە ءتۇسىپ جاتا قالادى. كاتەرينا قورىققانداي ەسىكتى جابا قويادى دا، سىعالاپ قاراپ تۇرادى.
سۇلتانعازى (گاسفورتقا). ەردەن ساندىبايەۆتىڭ ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن كەلگەنىن مالىمدەۋگە رۇقسات ەتىڭىز، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گاسفورت (ەردەنگە تاڭدانا قاراپ). نەگە جاتا قالدى ول؟
سۇلتانعازى. قازاقتار قادىرلەيتىن ادامىنا وسىلاي قۇرمەت كورسەتەدى، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گاسفورت. تۇر دەڭىز!
سۇلتانعازى (ەردەنگە). باتىر، ۇلىق سىزگە تۇرەگەلسىن دەيدى. (ەردەن ءمۇلايىمسىپ تۇرەگەلەدى.)
گاسفورت (فريدەريكسكە). شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ سۇلتاندىعىنا الداعى سايلاۋدا تالاساتىن قازاق وسى ما؟ (فريدەريكس باسىن يزەيدى. كاتەرينا كورىنە تۇسەدى، كەڭەسكە قۇلاعىن تىگەدى. گاسفورت سۇلتانعازىعا.) ءسىز وعان ءقازىر ءبىزدىڭ ءۋاليحانوۆتى ۇناتپايتىنىمىزدى ۇعىندىردىڭىز عوي؟
سۇلتانعازى (ەردەنگە). ۇقتىڭىز عوي، باتىر؟
ەردەن (گاسفورتقا قۇلدىق ۇرىپ). ۇقتىم، جانارال، ۇقتىم.
گاسفورت (سۇلتانعازىعا). سايلاۋدىڭ شىعىنىن كوتەرە الادى عوي؟
سۇلتانعازى. ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو، كوتەرە الادى، اقشانى ول جۇزدەپ ەمەس، مىڭداپ شاشا الادى. (ەردەنگە.) سولاي ما، باتىر؟
ە ر د ە ن. ارينە، سولاي!
گاسفورت. ەندەشە، سۇلتان-پراۆيتەل سايلانادى.
سۇلتانعازى. ۇقتىڭىز عوي، باتىر؟
ە ر د ە ن. ۇقتىم، ءبارىن ۇقتىم.
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى (گاسفورتقا). و ل تەك شوقان ءۋاليحانوۆ عانا قورقادى. (كاتەرينا قۇلاعىن تۇرە تۇسەدى.)
گ ا س ف و ر ت. نەگە قورقادى؟
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. ونىڭ پەتەربۋرعا بارۋىنان، ەردەندى ونىڭ پاتشاعا شاعىستىرىپ قويۋى مۇمكىن.
گ ا س ف و ر ت. بوسقا ۇرەيلەنۋ. ەگەر ءۋاليحانوۆ پەتەربۋرگتەن ۇيىنە قايىر سۇراپ كەلمەسە، مەنىڭ سالەمىمدى بۇل قازاق الماسىن. سەن وعان ءتۇسىندىر، شوقاندى كوتەرگەن دە مەن، قۇلاتۋ دا مەنىڭ قولىمدا.
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. ءتۇسىنىپ تۇرسىز با، باتىر، شوقاننىڭ، ءحالى جامان!
ە ر د ە ن. ءتۇسىنىپ تۇرمىن. ءۋاليحانوۆتاردىڭ كەۋدەسىنە ءبىر شىقسام، دۇنيەدە ارمانىم جوق.
گاسفورت (سۇلتانعازىعا). شوقاننىڭ پەتەربۋرگ جاقتاعى جولىن جابۋ مىندەتى مەندە بولسىن، ەلدەگى جولىن جابۋ مىندەتىن بۇل قازاق، پەن ەكەۋىڭىزگە جۇكتەيمىن!..
اشۋلى كەسكىنمەن كاتەرينا كىرىپ كەتەدى.
ە ر د ە ن، سۇلتانعازى. جاقسى!
ك ا ت ە ر ي ن ا. مىناۋىڭىز ماسقارا عوي، ناعاشى! شوقانعا كور قازۋ عوي بۇل!.. (ەردەندى نۇسقاپ.) مىنا سياقتى مالعا ايىرباستاۋ عوي!.. ۇيات، ناعاشى!..
گاسفورت (ىڭعايسىزدانىپ). سەن قايدان كەپ قالدىڭ، كاتيۋشا؟!
كاتەرينا. ءسىزدى مەن ەشۋاقىتتا دا مۇنداي لاسقا ارالاسادى دەپ ويلاعان جوق ەم! (ەردەندى نۇسقاپ.) كىم بۇل تۇرعان؟ تىرناعىن جاسىرعان اڭ! (سۇلتانعازىنى نۇسقاپ.) بۇل - ءىنىسى ءاسىلدى ولتىرگەن قابىل. ءسىز دە وسىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلدىڭىز با، ليبەرالمىن دەپ جۇرەتىن گەنەرال؟
فريدەريكس. ءبىراق، ءسىز، قىمباتتى بيكەش...
ك ا ت ە ر ي ن ا. قوسارلانباڭىز!.. بۇكىل ومبىنىڭ ايتۋىنشا ءسىز پارانىڭ قاپشىعىسىز.
گاسفورت (اشۋلانعانداي). ەسىڭ دۇرىس پا، كاتيا! مۇنشا باتىل ءسوز ايتقانىڭ نە قىلعانىڭ؟ مەن سەنىڭ دە نامىسىڭدى جوقتاپ ءجۇرمىن.
ك ا ت ە ر ي ن ا. راقمەت، ءوز نامىسىڭىزدى جوقتان،ىز. قاجەت بولعان جەردە ءوز نامىسىمدى جوقتاي الام، مەن... (باسىن ۇستاپ.) و، ءتاڭىرىم، نەندەي مەرەزدەردى اشتىڭ مەنىڭ، الدىمنان!..
گاسفورت. نە دەپ تۇرسىڭ، جيەنىم! نە مەرەز؟
كاتەرينا. ومبىعا كەلگەلى شوقان تۋرالى جاساعان ارەكەتتەرىڭىزدىڭ ءبارىن دە ەستىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىن. سونداي تازا جاندى ادامدى ولتىرمەك بوپ جۇرسىزدەر. ءبىراق، ءولتىرى المايسىزدار! ءۋاليحانوۆتى بۇكىل پروگرەسشىل قوعام قولدايدى!.. (شىعىپ كەتەدى.)
گاسفورت. جيەنىمدى مەن راسىندا تانىماي قالدىم، پاۋل ادولفوۆيچ!..
فريدەريكس. قازىرگى ستۋدەنتتىك قوزعالىستىڭ ءبىر ۇشقىنى عانا عوي ول، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ءسوندىرۋ وڭاي.
گاسفورت. ءۋاليحانوۆتى قوعام قورعاپ الادى... حا-حا- حا!.. (زىلدەنىپ.) قانداي قوعام؟ ول قوعامعا مەن شەشەسىن تانىتارمىن! (فريدەريكسكە.) بۇراڭىز، بارلىق ءۆينتتى، پاۋل ادولفوۆيچ كورەيىك، ءۋاليحانوۆتىڭ قالاي شىداعانىن!..
فريدەريكس (چەست بەرىپ). ورىندايمىن، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو!
گاسفورت (ەردەن مەن سۇلتانعازىعا). سىزدەر دە قيمىلداڭىزدار!
و ل ا ر (قۇلدىق ۇرىپ). قۇپ، تاقسىر!..
ش ى م ى ل د ى ق
ءۇشىنشى اكت
بەسىنشى كارتينا
ىى-الەكساندردىڭ قابىلداۋ بولمەسى. شىمىلدىق اشىلعاندا، الەكساندر ستول قاسىندا پاپكاداعى قاعازداردى اقتارىپ تۇر، جانىندا بۇيرىق كۇتكەن بەينەدە بلۋدوۆ تۇر.
پ ا ت ش ا. كۇتكەن كىسى بار ما، گراف؟
ب ل ۋ د و ۆ. ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن،. ءوز اتىڭىزداعى روسسيا گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ وقىمىستى سەكرەتارى پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ كەلىپ وتىر.
پ ا ت ش ا. كنياز چەرنىشيەۆ شە؟
بلۋدوۆ. كنيازدى ساعات التىعا شاقىرۋعا بۇيىرعانسىز، گوسۋدار.
پ ا ت ش ا. ءۋاليحانوۆتى دا سول كەزگە مە؟
ب ل ۋ د و ۆ. ءدال سولاي.
پ ا ت ش ا. ءسىز بارىڭىز . گوسپودين سەمەنوۆقا كىرسىن دەڭىز. (بلۋدوۆ كەتەدى. پاتشا نارازى كەسكىنمەن جۇرە سويلەپ.) بۇنىسى شەكتەن شىققاندىق!.. دالالىق وردانىڭ ءۋاليحانوۆىنا چيندەر، ناگرادتار بەرۋىم جەتپەگەن. ول ماعان شارتتار قويىپ حات جازادى. (كەكەتىندى داۋىسپەن.) ءوزىنىڭ قىرعىز-قايساقتارىن جەرگە ورنالاستىرماق، وقىتپاق بولادى... He ءۇشىن؟.. وردالىقتاردى دا تاج بەن تاققا قارسى كوتەرۋ ءۇشىن بە؟.. روسسيا ءىشىنىڭ جانجالى جەتپەگەن، ماعان!.. (زىلدەنىپ.) جوق، ىنىشەگىم، ول قىلجاقتى قوي، سەن. قىرعىز-قايساقتان باسقا جابدىعىم دا جەتەدى مەنىڭ!.. (گوف-فۋرەر ەسىك اشادى دا، سەمەنوۆتى كىرگىزىپ قايتا جابادى.
س ە م ە ن و ۆ. دەنىڭىزدىڭ ساۋلىعىن تىلەيمىن، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو!
پ ا ت ش a (سىپايىسىعان كەسكىنمەن). ا، سەمەنوۆ!.. Cayمىسىڭ؟ (ستول سىرتىنا بارىپ وتىرىپ). وتىرۋىڭىزدى وتىنەم! (ستولدىڭ قارسى جاعىنان ورىن نۇسقايدى. سەمەنوۆ وتىرادى.) ءجۇز كورىسكەنگە قۋانىشتىمىن. تاعى دا، جابايى جەرلەرگە ساياحات جاساۋعا جينالىپ جاتىر دەپ ەستىدىم بە؟
س ە م ە ن و ۆ. جازعا قاراي ويىم بار، ۆاشە ۆەليچەستۆو!
پ ا ت ش a (قالجىڭداعان بوپ). جان باسپاعان قۇمدار مەن الىستاعى تۇكپىردە جاتقان ءقاۋىپتى ولكەلەرگە نەگە قۇمارتتىراتىنىڭا تۇسىنە الماي-اق قويدىم...
سەمەنوۆ. عىلىم مەن وتاننىڭ تىلەگىن ورىنداۋ،ءۇشىن ۆاشە ۆەليچەستۆو.
پ ا ت ش ا. م-م... وقاسى جوق... ەرىك ەزىڭدە!.. (داۋسىن وزگەرتىپ.) مەن سەنى ءۋاليحانوۆقا بايلانىستى كەيبىر ماسەلەلەرمەن شاقىردىم...
س ە م ە ن و ۆ. جاۋاپ بەرۋگە ءازىرمىن، ۆاشە ۆەليچەستۆو.
پ a t ش a. ءۋاليحانوۆتى قوعامعا مۇشە عىپ وتكىزگەن قاۋلىلارىڭدى بەكىتكەم. ول بۇيرىقتى العان بولارسىڭدار؟
سەمەنوۆ. الدىق، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو. قوعام وتە قۋانىشتى. كەشە، جالپى جينالىستا بۇيرىعىڭىز وقىلعان ەدى، زال تولعان جۇرت تىك تۇرىپ، ۇزاق ۋاقىت قول شاپالاقتادى.
پ ا ت ش ا. ءۋاليحانوۆتى قوعام سونشا جاقسى كورە مە؟
س م ە ن و ۆ. جاقسى كەرمەۋگە بولا ما، ۆاشە ۆەليچەستۆو. ول وقىمىستى، اقىلدى جانە باتىل زەرتتەۋشى... جاسى بيىل عانا جيىرما ۇشكە تولۋىنا قاراماي، ول گەوگرافيالىق عىلىمعا اسا باعالى ۇلەس قوستى، سوندىقتان دا قوعام مۇشەلەرى ءبىراۋىزدان داۋىس بەردى...
پاتشا (تۇرەگەپ). سەن ءوزىڭ سول «ۇلەستىڭ» راستىعىنا سەنەسىڭ بە؟
سەمەنوۆ (تۇسىنبەگەندەي). ارينە، سەنەم، ۆاشە ۆەليچەستۆو. تالاسسىز دوكۋمەنتتەرمەن دالەلدەنگەن ەڭبەكتەرگە سەنبەۋگە بولا ما؟ ورىستىڭ وقىمىستى الەمى ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ءبىر اۋىزدان جوعارى باعالايدى. قوعامنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى ادميرال ليتكەنىڭ ءۋاليحانوۆتى قوعامعا مۇشە عىپ الۋعا كەپىلدەمە بەرۋى دە سوندىقتان.
پ ا ت ش ا. مەندە ءۋاليحانوۆ قاشقارياعا بارمادى دەگەن مالىمەت بار.
سەمەنوۆ ( ازىرقانىپ). مۇمكىن ەمەس، ۆاشە ۆەليچەستۆو. ازابى اۋىر جولدان ءۋاليحانوۆتىڭ جۇدەپ جانە اۋىرىپ قايتقانىن كوزىممەن كوردىم، وندا ەشبىر كۇدىك بولۋعا ءتيىستى ەمەس...
پاتشا (كيمەلەپ). انىق پا، وسى؟
سەمەنوۆ. نە سوزبەن قارعان دەسەڭىز دە ءازىرمىن، ۆاشە ۆەليچەستۆو.
پاتشا. ايتكەنمەن، قوعامنان قاشقارياعا ارناۋلى كىسى جىبەرىپ، ءۋاليحانوۆتىڭ بارعان-بارماعانىن انىقتاۋ كەرەك. ءبىراق، جىبەرىلەتىن ادامنىڭ دەكومراتيزمگە ەشبىر قاتىناسى بولماسىن.
سەمەنوۆ (تومسارىپ). جاقسى، ۆاشە ۆەليچەستۆو.
پاتشا. وندا بارا بەر!.. جانە ءبىر ەسكەرتەتىنىم: ماسەلە انىقتالعانشا، ءۋاليحانوۆتىڭ ەشبىر ەڭبەگى جاريالانبايتىن بولسىن. (سەمەنوۆ ءتاجىم ەتەدى دە كەتەدى.) ءۋاليحانوۆتى قوعامنىڭ مۇشەلىگىنە قاپىدا وتكىزۋىم وتە وكىنىش. ول قاتەنى تەز تۇزەيمىن. بۇدان بىلاي ساق بولۋىم كەرەك ەكەن. بۇراتانا ەلدەردەن شىققان وقىمىستىلاردىڭ ءبارى مۇشە بولا بەرسە، مەنىڭ اتىمداعى قوعامدا نە قاسيەت قالادى!... (قوڭىراۋ قاعادى. گوف-فۋرەر كىرەدى.) كنياز چەرنىشيەۆتى شاقىر! (گوف-فۋرەر كەتەدى. ىلە چەرنىشيەۆ كىرەدى). سالەم، سۇيىكتى كنياز!.. ءۋاليحانوۆ كەلدى مە؟
چەرنىشيەۆ. كەلدى، ۆاشە ۆەليچەستۆو، شاقىرۋ قاجەت پە ونى؟..
پ ا ت ش ا. كەيىنىرەك... (از كىدىرىپ.) بۇل قالاي بولدى كنياز! ءسىز سىبىرلىك كوميتەتتىڭ پرەدسەداتەلى بوپ اكەم مارقۇمنىڭ تۇسىندا تاعايىندالعان ەدىڭىز. سودان بەرى ءسىبىردى، اسىرەسە، قازاق سياقتى بۇراتانا ەلدەردى تانۋدا سارايعا كوپ قىزمەت اتقاردىڭىز. سونداي باعالى ەڭبەگىڭىز بولا تۇرا، ءۋاليحانوۆ ماسەلەسىندە قالايشا بەيعامدىق جاسادىڭىز؟ ول سەنىمسىز ادامدارمەن بايلانىسىپ، دەموكراتيزمگە بەت بۇراتىن كورىنەدى، حالقىنىڭ اراسىنا جەلىگەتىن سوزدەر تاراتاتىن كورىنەدى...
چەرنىشيەۆ. ول بيبيكوۆتىڭ بەيعامدىعىنان بولعان ءىس. پوليسيا دەپارتامەنتى، اياعىنىڭ استىنداعى قىلمىستى كەرمەيدى. ءباتىس-سىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتتىڭ الدەقاشان جىبەرگەن ماتەريالدارى پوليسيا كەكسەسىندە جاتىپ قاپتى.
پ ا ت ش ا. ول راس. ءبىراق، ماسەلە ءقازىر وندا ەمەس. ءۋاليحانوۆتىڭ ماتەريالدارىن مەن تۇگەل قاراپ شىقتىم. كورسەتۋلەر كوپ تە، دالەلدەر از. ماعان بەرگەن زاپيسكاسىندا، پروسۆەتيتەلدىك يدەيا بار، دەموكراتتىق يدەيا جوق.
چ ە ر ن ى ش ە ۆ. ماسەلە، نە نارسەگە قالاي قاراۋىندا عوي، ۆاشە ۆەليچەستۆو. مەنىمشە، روسسيانىڭ وتارى بوپ وتىرعان ەلدەردى وقىتىپ، كوزىن اشام دەۋدىڭ ءوزى، دەموكراتتىق بىلاي تۇرسىن، تۋرا ريەۆوليۋسيالىق يدەيا. وقىعان ەلدىڭ ۇلتتىق ساپاسى ويانادى، وتارشىلدىققا قارسى بولا باستايدى، ونىڭ ار جاعىندا كوتەرىلىس پەن ريەۆوليۋسيا دا الىس ەمەس.
پ ا ت ش ا. قىرعىز-قايساقتار ريەۆوليۋسيا جاساماق پا؟ كۇلەرلىك ءسوز عوي ول!..
ك ن يا ز . حالىقتان وجەت جانە اقىلدى كەسەم شىقسا، ونشا كۇلكى دە بولا بەرمەس، ۆاشە ۆەليچەستۆو. ءۋاليحانوۆ سونداي ادام. وعان قوسا، شىعىستىڭ وزگە ادامدارىنداي ول دا شەبەر ديپلومات. زاپيسكاسىن ول ءقاۋىپتى استارى بىلىنبەيتىن تۇردە ەتە شەبەر جازعان. ونى سوزىنەن ۇستاۋ قيىن.
پ ا ت ش ا. ول راس. ءبىراق، دۇرىستاپ اقتارسا، ومبىدان كەلگەن ماتەريالدار تۇگىل، ونىڭ كىم ەكەنىن پەتەربۋرگتىڭ ماتەريالدارى دا اشىپ بەرە الادى. ماعان تۇسكەن كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ول مۇندا چەرنىشيەۆسكيي سياقتى ريەۆوليۋسيالىق يدەيامەن جەلىگۋشىلەرگە ارالاساتىن كورىنەدى. كىرمەيتىن جەرى جوق دەپ ەستيمىن ونىڭ.
چ ە ر ن ى ش ە ۆ. ءارتۇرلى توپپەن دە ارالاسىپ جۇرەتىنى راس ونىڭ، ۆاشە ۆەليچەستۆو.
پ ا ت ش a. سوندىقتان دا مەن ونى كورىپ، نە قىلعان ادام ەكەنىن بايقايىن دەپ ەم. سەنىڭ دە بۇل اڭگىمەگە قاتىناسۋىڭدى ماقۇل كەردىم، وعان قارسى بولماسسىز.
ك ن يا ز . ارينە، ءبىراق، ەسىڭىزگە قويايىن، ۆاشە ۆەليچەستۆو، ءۋاليحانوۆ شەشەن دە، سۇيكىمدى دە جىگىت. كەڭەسكەن كىسىسىن ۇيىتىپ اكەتەتىنى بار ونىڭ.
پ ا ت ش ا. مەن ونىمەن ۇزاق سويلەسپەيمىن، كەسكىن-كەيپىن كورەم دە، ارعى كەڭەستى ساعان تاپسىرام. (قوڭىراۋ قاعادى، گوف-فۋرەر كىرەدى.) ءۋاليحانوۆتى شاقىر. (ول كەتەدى. پاتشا جينالعان بەينەمەن.) قىرعىزدىڭ كەسەمىن كورەيىك قانداي ەكەن... (شوقان كىرەدى.)
ش و ق ا ن. باس شتابتىڭ قىزمەتىندەگى شتابس-روتميستر شوقان شىڭعىسوۆيچ ءۋاليحانوۆ سىزگە كەلگەنىن مالىمدەيدى، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو.
پ ا ت ش ا. وتە سۇيكىمدى... كوپ سوزدەر ەستىدىم ءسىز تۋرالى. (كنيازدى نۇسقاپ.) كنيازبەن تانىسسىزدار عوي دەيمىن، اتاپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس.
كنياز. يا، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو، ءبىز. جاقسى تانىسپىز.
پاتشا (شوقانعا). زاپيسكاڭىزدى وقىدىم، روتميستر ءۋاليحانوۆ. كوتەرگەن ماسەلەلەرىڭىز تۇسىنىكتى. جاۋابىن (چەرنىشيەۆتى نۇسقاپ.) كنياز ارقىلى الاسىز. ول سىزگە مەنىڭ پىكىرىمدى حابارلايدى.
ش و ق ا ن. نەگىزگى ماسەلەلەرىمدى زاپيسكادا ايتقانىم راس، ۆاشە ۆەليچەستۆو. اۋىزشا دا ايتاتىن سوزدەرىم بار.
پاتشا. ۇزاق سويلەسۋگە ءقازىر ۋاقىتىم جوق، روتميستر. ءسىز كنيازبەن كەڭەسىڭىز.
ش و ق ا ن. ءتىل قايىرعانعا كەشىرىم وتىنەم، ۆاشە ۆەليچەستۆو، اۋىزشا ءسوزىمدى تىڭداۋىڭىزدى وتىنەم...
پاتشا (ءسوزىن ءبولىپ). جاقسى... وندا تەك، قىسقا عانا!..
ش و ق ا ن. مەنىڭ تۋعان حالقىم بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن روسسياعا ەركىمەن باعىندى. ونداعى ويى — ورىس مادەنيەتىنە سۋارىلۋ ارقىلى پاتريارحالدى-كوشپەلى تۇرمىستان شىعىپ، مادەنيەتتى ەلدەردىڭ دارەجەسىنە كوتەرىلۋ ەدى، ءبىراق تولىپ جاتقان جاعدايلاردىڭ سالدارىنان بۇگىنگە دەيىن ونداي حالگە جەتە الماي وتىر.
ك ن يا ز . ماسەلەن، قانداي جاعدايلاردىڭ؟
شوقان. ونىڭ، ءبارىن ساناپ، گوسۋدار يمپەراتوردىڭ ۋاقىتىن الۋدىڭ قاجەتى جوق، كنياز. بىزگە ءقازىر ول جاعدايلاردىڭ سەبەبى ەمەس، سالدارى عانا قاجەت. بۇگىنگى قازاقتىڭ الدىندا تۇرعان ماسەلە، شەكسپيردىڭ تىلىمەن ايتقاندا — «نە ءولۋ، نە ءتىرىلۋ». (تولقىعان سەزىممەن.) مەنىڭ حالقىمنىڭ پراۆوسىزدىعى، باقىتسىزدىعى بىلاي تۇرسىڭ ۆاشە ۆەليچەستۆو، ول ءقازىر ءوزىنىڭ حالىقتىق اتىنان دا ايرىلىپ بارادى. بۇكىل رەسمي دوكۋمەنتتەردە، ءبىزدى «قىرعىز» دەسىپ ءجۇر.
پ ا ت ش ا. تۇسىنبەي قالدىم. كىم دەپ اتايدى، ءسىزدىڭ حالقىڭىزدى؟
ش و ق ا ن. ءبىزدىڭ اتىمىز قازاق، ۆاشە ۆەليچەستۆو.
چەرنىشيەۆ. تۇسىندىرۋگە ۇلىقسات ەتىڭىز، ۆاشە ۆەليچەستۆو. قىرعىز-قايساق اتتى تۇقىمدار بار عوي. ءوزىڭىزدىڭ ءۇشىنشى اجەڭىزدى ماقتاپ جازعان «فەليسا» اتتى ولەڭىندە، دەرجاۆين،— «قىرعىز-قايساق ورداسىنىڭ دا ءتاڭىرى بەينەلى پاتشاسى دەمەي مە؟» سول «قايساق»—وسى ءۋاليحانوۆتىڭ ەلى.
پ ا ت ش ا. قىرعىز كىم، وندا؟
ش و ق ا ن. بىزبەن تۋىس حالىق، ۆاشە ۆەليچەستۆو. ول دا ساۋاتسىز، كوشپەلى حالىق، ءبىر كەزدە كۇشتى ەل اتانعان دارىندى حالىق.
پ ا ت ش a. دارىندىلىعى نەدە ونىڭ؟
ش و ق a ن. ول «سەمەتەي»، «ماناس» اتتى پوەزيالىق قۇنى جوعارى ەكى زور پوەما جاسادى. كوركەمدىك جاعىنان بۇل پوەمالار «يليادا» مەن «وديسسەيگە» بەرىسپەيدى.
پ ا ت ش ا. وھو!..
ش و ق ا ن. راس، ۆاشە ۆەليچەستۆو. گرەك ەپوستارىنان كولەم جاعىنان الدەقايدا زور بۇل پوەمالار قىرعىز حالقىنىڭ كوركەم تاريحى...
پ ا ت ش ا (ءسوزىن ءبولىپ). پوەزيانى دوعارا تۇرىپ ىسكە اۋىسىڭىز، روتميستر.
ش و ق ا ن. جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ ناشار باسقارۋىنان قازاق تا، قىرعىز دا وتە. اۋىر حالدە. بىزگە ورىس پاتشاسىنىڭ اكەلىك كوڭىل ءبولۋى، اكەلىك قامقورلىق كورسەتۋى قاجەت.
پ ا ت ش ا. بۇل پىكىرىڭىز، زاپيسكادان گورى اشىعىراق ەكەن.
شوقان. ولاي بولۋى تۇسىنىكتى، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو. زاپيسكا — جانسىز قاعاز، ال مەن — ءتىرى كىسىمىن. ەگەر ۇلىقسات ەتسەڭىز، بۇل سەزىمدى مەن تولىعىراق ايتار ەم...
پ ا ت ش ا (ۇناتپاعان كەسكىنمەن بوگەپ). سىزگە مەن، ەڭ الدىمەن كنيازعا سويلەسىڭىز دەدىم عوي، روتميستر. ودان كەيىن، قاجەت بولساڭىز شاقىرتىپ الام. ازىرگە بارا تۇرىڭىز!.. قوش بولىڭىز... (شوقان نارازىلىق كەسكىنمەن ءتاجىم ەتەدى دە شىعىپ كەتەدى.)
ك ن يا ز . قالاي، ۆاشە ۆەليچەستۆو، قىرعىز-قازاقتان شىققان سپارتاك ۇنادى ما؟
پاتشا (از ويلانىپ). يا، وتە ءقاۋىپتى سۋبەكت!..
ش ى م ى ل د ى ق
التىنشى كارتينا
پانايەۆانىڭ پاتەرى. جىلاعان كاتەرينا كرەسلودا ورامالمەن بەتىن باسىپ وتىر، ستاكانداعى سۋعا ءدارى تامىزىپ، قاسىندا اۆدوتيا ياكوۆليەۆنا تۇر.
پانايەۆا. مىنانى ءىشىپ جىبەرشى، كوگەرشىنىم!.. باسىلشى!.. مۇنشا ءبۇلىنىپ جىلايتىن ەشتەڭە جوق. مۇمكىن، شتابتا كەشىككەن بولار. مۇمكىن، جاقىن جولداستارىنا كەزدەسىپ، كافەگە كىرگەن بولار. مەنىڭشە ول كەشىكپەي كەلۋگە ءتيىستى.
كاتەرينا (وكسىگىن باسا الماي). ول ءار كەزدە ايتقانىندا تۇراتىن كىسى. پاتشانىڭ، قابىلداۋىنان كەيىن تۋرا ماعان كەلەم دەگەن. قابىلداۋ التىعا تاعايىندالعان عوي، ءقازىر توعىز... مەن وتە قورقام، اۆدوتيا ياكوۆليەۆنا. پاتشا سارايىنان ءارتۇرلى جولدار تاراماي ما؟.. نيەۆا وزەنى ارقىلى پەتروپاۆل قورعانىنا كىرەتىن دە جول بار ەمەس پە؟..
پانايەۆا. ونىڭ بوسقا ۇرەيلەنۋ، سۇيىكتىم!.. شوقان پەتروپاۆل قورعانىنا قامالاتىن قىلمىس ىستەگەن جوق... سارايدان بۇگىن شىعاتىن جولى ونى وسى ۇيگە اكەلۋگە ءتيىستى.
كاتەرينا. كوڭىل اۋلايتىن سوزدەر ايتقانىڭىزعا راقمەت... قورعاندى اۋزىما الىپ وتىرعان سەبەبىم، مەن ونىڭ پاتشاعا جولداعان زاپيسكاسىن وقىدىم. ول زاپيسكا — تاپ-تازا ۋتوپيا. باسقاشا قالاي باعالاۋعا بولادى؟ وتارشىلدىق ساياساتتىڭ تەمىر تىزگىنىن قولىنا ۇستاپ، بارلىق قاتالدىق قيمىلىمەن جۇرگىزىپ وتىرعان پاتشا كوشپەلى قازاق ەلىنە مادەنيەت ورناتۋعا ۇلىقسات بەرە مە؟.. بولمايتىن قيال عوي ول!
پانايەۆا. نيكولاي گاۆريلوۆيچ تە سونى ايتقان ەدى، شوقان زاپيسكانى بەرۋ پىكىرىنەن قايتپادى.
كاتەرينا. مەن ەندى زاپيسكانىڭ بەرىلۋىنەن ەمەس، كەيىنگى سالدارىنان قورقام.
پانايەۆا. قانداي سالدارى؟
كاتەرينا. شوقاننىڭ مىنەزىن بىلەسىز. بىقسىپ جانۋ ونىڭ سالتىندا جوق. ول تەك لاپىلداپ جانۋدى عانا بىلەدى. كەرەرسىز، كوڭىلى پاتشاعا ءبىر قالسا قاتتى قالادى ونىڭ. ودان كەيىن پاتشاشىلدىققا شۇعىل قارسى كەتەدى.
پانايەۆا. بۇنى ءسىز شوقاننىڭ زالالى دەپ ويلايسىز با، پايداسى دەپ ويلايسىز با؟
كاتەرينا. قوعامعا پايدا، وزىنە زالال بولادى دەپ ويلايمىن. روسسيا پاتشاشىلدىعىنىڭ سالماعى قانداي ەكەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز، اۆدوتيا ياكوۆليەۆنا. ريەۆوليۋسيالىق كۇشتەر تۇگىل، دەموكراتتىق كۇشتەردى دە ول مەيىرىمسىز تۇنشىقتىرىپ كەلەدى. شوقاندا سونداي سالماققا قارسى تۇرارلىق قۋات بار ما؟
پانايەۆا. ءبىراق، شوقان جالعىز ەمەس قوي...
كاتەرينا. وعان مەنىڭ كۇدىگىم جوق. ءوز حالقىنان شىققان پىكىرلەستەرى از بولعانمەن، ورىس دوستارى كوپ ونىڭ. ولار شوقاندى قولدايدى دا. مەنىڭ تاعى ءبىر قورقاتىنىم، شوقاننىڭ سوڭعى كەزدە دەنساۋلىعى ازايىپ، جۇدەپ كەتتى...
پ ا ن ا ە ۆ ا. جۇمىسى كەپ بوپ ءجۇر عوي، كاتيۋشا. باس شتابتا سوعىستىق توپوگرافيا كارتاسىن جاساسىپ ءجۇر، ۋنيۆەرسيتەتتەن لەكسيا تاڭدايدى، ساياحاتى تۋرالى كىتاپ جازادى.
كاتەرينا. جۇمىستىڭ اۋىرلىعىنان عانا ەمەس قوي دەيمىن. كەيىنگى كەزدە ول جوتەلىپ كەتتى. دارىگەرلەر وكپە اۋرۋىنا جوريتىن كورىنەدى، تۋعان جەرىنە، قىمىزعا بارۋىن ماقۇلدايتىن كورىنەدى.
پ ا ن a ە ۆ ا. جاقسى ءسوز ەمەس ەكەن ول، ءبىراق ۇرەيلەنۋ قاجەت بولماس.. (ەسىكتىڭ قوڭىراۋى ەستىلەدى.) مۇمكىن، سول بولار، مەن ەسىك اشايىن....
ك ا ت ە ر ي ن ا. جوق، جوق، مەن اشام، اۆدوتيا ياكوۆليەۆليەۆنا! (جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتەدى، ازدان كەيىن سولعىن كەسكىنمەن قايتا كىرەدى، وعان ەرە چەرنىشيەۆسكيي كىرەدى.)
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. سالەم، كاتەرينا كارلوۆنا! (قولىن ۇسىنىپ.) شاقىرۋسىز كەلگەنىمە كەشىرىم وتىنەم، كaتەرينا كارلوۆنا باسقا بىرەۋدى كۇتكەن عوي دەيمىن، ونىڭ ورنىنا مەنىڭ كەلگەنىمدى ۇناتپاي قالعان سياقتاندى.
پانايەۆا. ءيا، نيكولاي گاۆريلوۆيچ، ءبىز شوقاندى كۇتكەن ەدىك.
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. ول الىگىندە عانا «سوۆرەمەننيكتىڭ» رەداكسياسىنا كەلىپ، ماعان زاپيسكا تاستاپ كەتىپتى.
پانايەۆا (ەلەڭدەپ). زاپيسكا؟.. نە دەپ؟ چەرنىشيەۆسكيي. مازاسىزدانباڭىز. قىسقاشا عانا جازىلعان داعدىلى زاپيسكا. ماعان جولىقپاق، جايلارىن ايتپاق بولىپتى دا، ءبىراز توسقاننان كەيىن، زاپيسكا تاستاپ، كاتەرينا كارلوۆنانىڭ ۇيىنە كەتىپتى.
كاتەرينا (ەلەڭدەپ). جاساعان-اۋ، ونى مەن بۇدان ىزدەپ جۇرسەم، ول ماعان كەتكەن ەكەن عوي.
چەرنىشيەۆسكيي. ابىرجىماڭىز. زاپيسكاسىندا ول ءسىزدى الىپ، وسى ۇيگە كەلەم دەپ جازىپتى.
پانايەۆا. وندا مۇمكىن كەلىپ تە قالار. چەرنىشيەۆسكيي. ارينە، (كاتەريناعا.) ءسىز تەگى، شوقاندى جاقسى كورەسىز-اۋ دەيمىن.
كاتەرينا. راس، نيكولاي گاۆريلوۆيچ. ءبىز ونىمەن وتە دوسپىز. تاماشا ادام عوي، ويى جارقىن، جۇرەگى ىستىق جانى تازا!.. ول تەك، شىندىقتى عانا جاقتايدى، جالعان . سويلەۋدى، ويىن جاسىرۋدى بىلمەيدى، ۇنەمى تۋراسىن عانا ايتادى. بۇل ونىڭ تراگەدياسى.
چەرنىشيەۆسكيي. نەگە تراگەديا بولادى ول؟ كاتەرينا. ءادىل ويىن ىسكە اسىرا المايدى. ول شىنجىرلاۋلى پرومەتەيدىڭ حالىندەگى ادام.
چەرنىشيەۆسكيي. پرومەتەي ەرتەگى عوي، ال شوقان شىندىقتاعى كۇرەسشىل ادام. مەن ونى ءوز حالقىنىڭ جاڭا تاريحىنىڭ باسى دەپ سانايمىن. مۇمكىن، ول قازاق، حالقىنىڭ گريبوەدوۆى بولۋى.
كاتەرينا. گريبوەدوۆتىڭ جولىن قۇشىپ اپاتقا ۇشىراۋى دا مۇمكىن.
چەرنىشيەۆسكيي. كىم ءبىلسىن... ءسويتۋى دە عاجاپ ەمەس. رىلەيەۆتىڭ «حالىقتى قورلاۋشىلارعا قارسى باسىن كىم بۇرىن كوتەرسە، سول اپاتقا ۇشىرايدى» دەگەن ءسوزى ەسىمىزدە. ءبىراق، رىلەيەۆ پەن گريبوەدوۆتىڭ داڭقى جىلدان جىل كوتەرىلۋدە، ولاردى ولتىرۋشىلەرگە قارعىس جىلدان جىل ۇدەۋدە...
ك ا ت ە ر ي نا. ولگەننەن كەيىنگى داڭق قوي ول.
چەرنىشيەۆسكيي. ماسقارا ومىردەن، باتىرلىق ەلىم ارتىق...
كاتەرينا (ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتىپ). ەندى شىدار ءحالىم جوق، اۆدوتيا ياكوۆليەۆنا... تىسقا شىعىپ ءبىراز ماۋقىمدى باسىپ جىلاپ الماسام بولاتىن ەمەس...
پ ا ن ا ە ۆ ا. جەلپىنىپ كەلگەنىڭ دە دۇرىس، كاتيۋشا! (كاتەرينا كەتەدى.)
چەرنىشيەۆسكيي. جاقسى قىز. ءۋاليحانوۆتى ول ەتە جاقسى كەرەتىن سياقتى.
پانايەۆا. راس.
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س كي ي (كوڭىلدەنىپ). ەندەشە ولاردى نەگە ۇيلەندىرمەيمىز؟.. جاقسى ادامداردى قوسىپ، تويىڭدا بولۋدى جانىم سۇيەدى... ءسىز بۇل ۇسىنىسقا قالاي قارايسىز؟
پانايەۆا. مەن، ارينە، ماقۇلدار ەم، ءبىراق، كاتيۋشانىڭ دراماسى بار. ءۋاليحانوۆ ونى نە قارىنداسى، نە دوسى سياقتى جاقسى كەرەدى، جارىم دەپ سۇيەتىن قالىڭدىعى ەلىندە.
چەرنىشيەۆسكيي. ونىسى وكىنىش ەكەن. بۇل اراعا مەنىڭ قۇدالىعىم جۇرمەيدى ەكەن عوي... ءبىراق، ەرلى-زايىپتى بولماعان جەردە، ىستىق ماحاببات بولماي ما؟.. (كۇلىپ.) مىسالى، ءوزىڭىز!.. ءسىزدى كەپ ادام شىن سۇيەدى، سولاردىڭ ءبىرى مەنمىن...
پانايەۆا (كۇلىپ). مەنىڭ جۇرەگىمنەن ءسىز دە سونداي ورىن الاسىز. مەن ايەلمىن عوي. ەرلەردىڭ ءسىزدى جانىنداي سۇيەتىندىگىن ايتساڭىزشى!.. گرۋزين سەرەتەللي، ارميانين نالبانديان، ازەربايجان احۋندوۆ، تاعى باسقالاردى ءسىز وزىڭىزگە ماگنيتتەي تارتاسىز... ولارعا، مىنە، قازاق ءۋاليحانوۆ كەلىپ قوسىلدى. ءبارىن تۇتاس العاندا، روسسياداعى حالىقتار دوستىعىنىڭ ءار ءتۇستى گۇلدەن قۇرالعان بۋكەتى دەسەڭ ءسىز سولارعا ءدان بەرەتىن ساباعى سياقتىسىز. سونداي كىسىنى سۇيمەۋگە بولا ما؟
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي (كۇلىپ). بۇلارىڭىز شىعىستىڭ اۋزىنداعى سۇيكىمدى سوزدەرگە ۇقساپ كەتتى. (ەسىكتىڭ قوڭىراۋى شىلدىرايدى). مىنە، بۇل—شوقان! (پانايەۆا شىعادى. ازدان كەيىن سەمەنوۆ ەكەۋى كىرەدى.)
چەرنىشيەۆسكيي. و-و، پەتر پەتروۆيچ!.. سالەم!.. (قولداسىپ.) قانداي تاعدىردىڭ ايداۋىمەن كەپ قالدىڭىز مۇندا؟
س ە م ە ن و ۆ. ءۋاليحانوۆتى ىزدەپ ءجۇرمىن...
پ ا ن ا ە ۆ ا. تەز كەلۋگە ءتيىستى، وتىرىڭىز!
س ە م ە ن و ۆ . راقمەت، مادام پانايەۆا. (چەرنىشيەۆسكييگە) رەفورما كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى ەكەنىمدى بىلەسىز، نيكولاي گاۆريلوۆيچ. ويدا جوقتا، بۇگىن (ساعاتىنا قاراپ.) بىرنەشە ساعاتتان كەيىن كوميسسيا جۇمىسىمەن ۆورونەجعا ءجۇرىپ كەتۋىمە تۋرا كەلدى. وندا ايعا جۋىق بولاتىن ءتۇرىم بار. ءۋاليحانوۆ وعان دەيىن تۋعان جەرىنە كەتىپ قالۋعا ءتيىستى. مەنىڭ وعان جولىعۋىم قاجەت. (پانايەۆاعا.) پاتەرىنە بارىپ ەم، وسىندا بولار دەگەن جورامالدى ايتتى. بۇرىن كەلىن كورمەگەن ءۇي بولعانمەن، تىعىزشىلىقتىڭ سالدارىنان كەلە قالدىم، كەشىرىڭىز، مادام!..
پانايەۆا. وقاسى جوق، پەتر پەتروۆيچ. سىزگە بۇل ءۇيدىڭ ەسىگى ءاردايىم اشىق...
س ە م ە ن و ۆ. مەن وتە از ۋاقىتقا عانا كەلدىم.
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. سوندا دا از ۋاقىتقا تىزە بۇگىڭىز.
س ە م ە ن و ۆ (وتىرماي، پانايەۆاعا). ءالى دە كەشىرىم وتىنەم!..
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. ورىنسىز سىپايىلىق، پەتر پەتروۆيچ. بۇل دا ورىس ينتەلليگەنسياسىنىڭ جينالىپ جۇرەتىن ءۇيى...
سەمەنوۆ. بىلەم. كەزەڭسىز جاعداي مەنى دە اۆدوتيا ياكوۆليەۆناعا تانىستىراتىن بولدى...
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. ءۋاليحانوۆتا مۇنشا اسىعىس نە جۇمىسىڭىز بارىن بىلۋگە بولار ما ەكەن، پەتر پەتروۆيچ؟
سەمەنوۆ. ارينە، بولادى. ورىستىڭ وقىمىستى دۇنيەسى شوقان ءۋاليحانوۆتى باعالايتىنىڭ شىعىستى زەرتتەۋدە وعان كوپ ۇمىتتەر جۇكتەيتىنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.
چەرنىشيەۆسكيي. بۇل ماسەلەدە ءۋاليحانوۆ كوپ جۇمىستاردى ورىنداپ تا ۇلگەردى.
سەمەنوۆ. ەندەشە، ءبىزدىڭ ونى ساقتاۋىمىز كەرەك.
چەرنىشيەۆسكيي. قانداي ماعىنادا ايتاسىز بۇل ءسوزدى؟
س ە م ە ن و ۆ. ءۋاليحانوۆتىڭ عىلمي ىستەرىنە بوگەت بولاتىن، ءومىرىن اۋىرتپالىققا ءتۇسىرىپ وكىندىرەتىن جاعدايلار بار.
چەرنىشيەۆسكيي. قانداي؟
س ە م ە ن و ۆ. ءۋاليحانوۆتىڭ ساياساتقا ارالاسۋىنا بايلانىستى جاعداي. ونىڭ ارتى نەگە سوعارىن ءبىز ورىس ادامدارى — جاقسى بىلمەيمىز بە، نيكولاي گاۆريلوۆيچ؟ بۇكىل ەۆروپانى سىلكىندىرىپ، تالاي پاتشالار مەن كورولدەردى تاعىنان قۇلاتقان 48-جىلدىڭ ريەۆوليۋسياسى روسسياعا جاناسقان جوق. بىزدە مونارحيزم مىقتى وتىر. وعان قارسى جاسايمىن دەگەن ءاربىر قيمىلدىڭ ارتى قايعىلى حالگە ۇشىراعانىن ءبىزدىڭ عاسىردىڭ العاشقى جارتىسى ايقىن كورسەتتى. تالاسسىز دالەلدەر؛ راديششيەۆ، دەكابريستەر، پەتراشيەۆشىلدەر... بەلينسكييدى بۇل اپاتتان اجال عانا ايىرىپ الدى... ەگەر وسى ىزگە ءۋاليحانوۆ تا تۇسەم دەسە، ونىڭ ارتى نەگە سوعارى ايقىن كورىنىپ تۇر.
چەرنىشيەۆسكيي. كەشىرىڭىز، پەتر پەتروۆيچ. ماعان مۇمكىن بە، ءۋاليحانوۆ ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە؟
س ە م ە ن و ۆ. ونداي جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيمىن دەسەڭىز، ەركىڭىز.
چەرنىشيەۆسكيي. ءسىز ليبەرالسىز، پەتر پەتروۆيچ، سوندىقتان سىزگە مۇنداي سوزدەردى ايتۋدىڭ ەرسىلىگى جوق. دەگەنمەن، ويلاڭىزشى ءوزىڭىز، پاتشاشىلدىققا قارسى پىكىرگە ادام ەرىككەننەن بارا ما؟ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اباقتىسىنا جاتۋعا، نەمەسە دارىنا اسىلۋعا، نەمەسە اياق-قولى كىسەندەلىپ سىبىرگە ايدالۋعا كىم قۇمار دەيسىز؟ امالسىزدىقتان بارادى دا وعان ادام. (ءجۇرىپ كەتىپ.) قانالۋشى كوپشىلىك بار، قاناۋشى ازشىلىق بار. ءبىرى جۇماقتا، ءبىرى تامىقتا تۇرادى. تامىقتاعىلاردىڭ اششى زارى ادامدىق جۇرەگى بار كىسىنى ەرىكسىز وياتادى، ەرىكسىز كۇرەسكە شاقىرادى. وعان قۇلاق اسپاۋعا بولا ما؟..
سەمەنوۆ. قاندى كۇرەستەن باسقا دا جولى بار ەمەس پە، نيكولاي گاۆريلوۆيچ، حالىققا جاقسىلىق ىستەۋدىڭ؟
چەرنىشيەۆسكيي. وكىنىشىن قوسا ايتقاندا، جوق قوي، پەتر پەتروۆيچ، ونداي جول. جوقتىعىن بۇكىل ادام بالاسىنىڭ تاريحى دالەلدەيدى عوي...
سەمەنوۆ. بۇل ماسەلەدە مەن سىزبەن تالاسپايمىن، نيكولاي گاۆريلوۆيچ، ويتكەنى ىستەس بوپ كورمەگەنمەن، ءسىزدىڭ رەفورمانى قۋاتتامايتىنىڭىزدى بىلەم.
چەرنىشيەۆسكيي. ءدالىن ايتتىڭىز. نە قىلعان رەفورما ول؟ كرەستيان جەرسىز تۇرا المايدى. سىزدەر ونى جەرسىز ازات ەتكىلەرىڭىز كەلەدى. كرەستيانعا بوستاندىق پا ول؟ ونىڭ اتى — دەنە قۇلدىعىنان ەكونوميكالىق قۇلدىققا ءتۇسىرۋ ەمەس پە؟
سەمەنوۆ. بۇل سوزگە تالاسۋعا بولار ەدى، وعان ۋاقىت جوق. ءبىراق، بۇل ماسەلەنىڭ وتار ەلدەرگە قانشا قاتىناسى بار! ولاردا كرەپوستنويلىق پراۆو جوق قوي.
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. ولاردىڭ كۇنى ءبىزدىڭ كرەستيانداردان دا جامان. ويتكەنى ورىستىڭ پومەششيكتەرى مەن اكىمدەرى دە؛ ورىستىڭ اكىمدەرى مەن بايلارى دا ەكى جاقتاپ تالايدى...
س ە مە ن و ۆ. ولارعا نە كەرەك سوندا؟
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. قازاقتار روسسياعا ەركىمەن باعىنعاندا، وقيمىز كوزىمىز اشىلادى دەگەن دامەدە بولۋ كەرەك. ونى سول حالگە جەتكىزۋ كەرەك. ارجاعىندا نە ىستەرىن ءوزى بىلە جاتادى...
س ە م ە ن و ۆ. مۇنىڭىز شوقاننىڭ ءسوزى ەكەن.
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. بولسىن! كىمدىكى بولسا دا شىن ءسوز. ءبىزدىڭ ۇكىمەت، قازاقتاردى قۇلدىقتان قۇتقارۋدىڭ ورنىنا، مۋندير كيگەن تالاۋشىلاردى جىبەردى. روسسيانىڭ الدىڭعى قاتارداعى ادامدارى بۇل زۇلىمدىقپەن كۇرەسىپ، وتار حالىقتاردى اراشالاۋ كەرەك، ازاماتتىعىن تۇسىنەتىن حالگە جەتكىزۋ كەرەك، وسى جولدا تۋىسقاندىق جاردەم بەرۋ كەرەك. ورىس ادامدارى، ءبىز جاردەم بەرمەگەندە، كىم جاردەم بەرەدى ولارعا؟ ولار ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز ەمەس پە؟ اۋىر تاعدىرىن ءبىز جەڭىلدەتپەگەندە كىم جەڭىلدەتەدى؟..
س ە م ە ن و ۆ. الىسقا كەتىپ قالدىڭىز، نيكولاي گاۆريلوۆيچ. ءسىز زور اقىل يەسى ادامسىز جانە روسسياداعى بەلگىلى عالىمنىڭ بىرەۋىسىز، سوندىقتان سىزگە جول سىلتەۋىم ورەسكەلدىك بولار ەدى. ال، ءۋاليحانوۆقا اقىل ايتۋعا بولادى.
چەرنىشيەۆسكيي. نەگە؟ ءۋاليحانوۆتى بىزدەن كەم ادام كورەسىز بە؟ ول دا ءبىز سياقتى اقىلى تۇگەل، سانا-سەزىمى ەر جەتكەن ادام...
سەمەنوۆ. راس. ءبىراق، ونىڭ ورىس دەموكراتتارىنان اشىڭقىراپ ايتقاندا، ريەۆوليۋسيونەرلەرىنەن ايىرماسى: سىزدەر كوپسىزدەر، ول جالعىز. قاراڭعى قازاق دالاسىندا جانعان جالعىز شام، ول سەنسە، دالا ساۋلەسىز قالادى.
چەرنىشيەۆسكيي. كەشىرىڭىز، پەتر پەتروۆيچ، قاتەلەسەسىز. ەڭ الدىمەن، شوقاندى تۋعىزعان حالىق ءالى دە تالاي شوقانداردى تۋعىزادى؛ ەكىنشى، ەگەر شوقان دەموكراتتىق نەمەسە ريەۆوليۋسيالىق يدەياعا كەلسە، ونىڭ دوستارى جانە قولداۋشىلارى — روسسيانىڭ بۇكىل ەڭبەكشى حالىقتارى مەن ولاردىڭ ساياسي باسشىلارى. (ەسىكتىڭ قوڭىراۋى قاعىلادى.) بۇل شوقان بولۋ كەرەك.
سەمەنوۆ. تەگى، مەنىڭ، شوقانمەن دە سويلەسۋگە رەتىم كەلمەيدى عوي دەيمىن. ءسىز سياقتى تايانىشى بار كىسى ىرىققا كونە مە... (ەسىك اشىلادى. كوڭىلدى شوقاندى قولىنان جەتەكتەپ كاتەرينا كىرەدى.)
كاتەرينا. ءبىزدى ءبىراز قورقىتىپ اپ، جوعالعان شوقان دا تابىلدى!..
ش و ق ا ن. سەن بەلگىلى سۋ جۇرەك ەمەسپىسىڭ، كاتيا!.. سالەم، اۆدوتيا ياكوۆليەۆنا!.. ا-ا، پەتر پەتروۆيچ تا مۇندا ەكەن عوي!.. (چەرنىشيەۆسكييگە.) مەنىڭ زاپيسكامدى، تەگى العانسىز عوي دەيمىن، نيكولاي گاۆريلوۆيچ.
چەرنىشيەۆسكيي. الدىم...
ش و ق ا ن. تاماشا بولدى بۇل. بارلىق جولداستار وسىندا ەكەن. قالتقىسىز تۋراسىن ايتايىن، بۇگىننەن باستاپ، پاتشامەن جاۋلاسام مەن. بۇگىننەن باستاپ پاتشاشىلدىققا سەنىپ كەلگەن تۇمان باسىمنان ءبىرجولا ايىقتى. ول جولىم ءبىرجولا جابىلدى. مەن ەندى جاڭا جولعا بەت بۇردىم.
سەمەنوۆ. نە دەيسىز، شوقان؟ عىلىم شە؟ ودان بەزگەنىڭىز بە؟
ش و ق ا ن. شىن عىلىم بوستاندىعى بار جەردە عانا، پەتر پەتروۆيچ...
سەمەنوۆ. قالتارىسسىز جولىڭىز با، بۇل؟
ش و ق ا ن. مەندە قالتارىس بولعانىن قاشان كورىپ ەدىڭىز. پەتر پەتروۆيچ قاۋىپتەن قاشان قورقاتىن ەم مەن؟..
سەمەنوۆ. بۇعان ءالى دە ويلانۋ كەرەك بولار، دوستىم.
ش و ق ا ن. بۇل ەندى مەنىڭ بۇرىلمايتىن بەتىم.
سەمەنوۆ (باسىن شايقاپ). وتە وكىنىش!.. (ۇيدەگىلەرگە تەگىس ءيىلىپ.) قوش بولىڭىزدار! (كەتەدى.)
ش و ق ا ن (تاڭدانعان كەسكىنمەن). نەگە كەلگەن؟ نەگە كەتتى؟
چەرنىشيەۆسكيي (قولىن ۇسىنىپ). كۇتتىقتايمىن، شوقان، جاڭا جولىڭىزبەن! (پانايەۆاعا.) مەنىڭ كەپتەن بايقاۋىمشا، ءسىز وسى ۇيدە بولعان اڭگىمەلەردىڭ ءبارىن جازىپ جۇرەتىن سياقتى ەدىڭىز. الگى ليبەرالدىڭ قورقاقتىعىن دا قاعازعا ءتۇسىرىپ قويىڭىز!..
پانايەۆا. كۇدىگىڭىز بولماسىن، بۇل كەڭەستەردىڭ ءبارى دە كەيىنگى ۇرپاققا جەتەدى..
ش و ق ا ن. راقمەت، نيكولاي گاۆريلوۆيچ. ءسىزدىڭ جاردەمىڭىزبەن ءتۇستىم مەن بۇل جولعا. جاڭا جولدىڭ قۇرمەتىنە ازداپ ىشكەن دە ءجون بولار ەدى، شاراپ بار ما، اۆدوتيا ياكوۆليەۆنا؟
پانايەۆا. بار. كاتەرينا، جاردەمدەسىڭىز ماعان اكەلۋگە! (ەكەۋى كەتەدى.)
چەرنىشيەۆسكيي. سونىمەن، ەندى، تۋعان جەرىڭىزگە جۇرەسىز بە، شوقان؟
ش و ق ا ن (ويلى كەسكىنمەن). دالا دا شاقىرادى مەنى وزىنە پەتەربۋرگتى دە قيمايمىن. مەن ورىس تىرشىلىگىنىڭ ىشىندە تۇرۋعا داعدىلانىپ، ورىس مادەنيەتىمەن بايلانىسىپ وسكەن كىسىمىن عوي. ورىس ءبىلىمىنىڭ كەن، ىدىسىنان، مەن وسىندا عانا قانىپ ءىشتىم. مۇندا مەنىڭ كوپ دوستارىم بار، ءسىز سياقتى ساباق العان تاماشا ۇستازىم بار. سوندىقتان، ءومىر بويى وسىندا دا قالعىم كەلەدى. ەكىنشى جاقتان، حالقىمنىڭ اۋىر تاعدىرىن ويلاسام، ار-ۇياتىم كەمىرىپ، جۇرەگىم قىسىلا باستايدى. وعان قوسىمشا، پەتەربۋرگتىڭ تۇمانى جەۋگە اينالعان وكپەم تۋعان جەردىڭ كۇن ساۋلەسىنە بارىپ ەمدەلگىسى كەلەدى..
چ ە ر ن ى ش ە ۆ س ك ي ي. ءسوزسىز كەتۋ كەرەك، شوقان... سوڭعى كەزدە كەسكىن-كەيپىڭىز كەلىسپەي ءجۇر. بولاشاق ءىستىڭ قامىنا دەنساۋلىقتى ساقتاۋ كەرەك.
جەمىس شاراپ جانە بوكالدار كوتەرىپ كاتەرينا مەن پانايەۆا كىرەدى پانايەۆا قۇيادى.
ش و ق ا ن. ءبىرىنشى توستى ايتۋعا ماعان ۇلىقسات ەتۋلەرىڭىزدى وتىنەم.
ب ءا ر ءى. وتىنەمىز!
ش و ق ا ن. مەنىڭ، پەتەربۋرگكە كەلگەنگە دەيىنگى قاتەلىگىم، قازاق ماسەلەسىن جالپى روسسيا ماسەلەسىنەن ءبولىپ اپ قاتەلىگىم. ەندى بايقاسام، بۇكىل روسسيا بوستاندىققا جەتپەي، قازاققا بوستاندىق جوق ەكەن. وسى بوستاندىقتى ورناتۋدا باستى جانە شەشۋشى كۇش ورىس ەكەن. مەن بۇل بوكالدى ورىس حالقىنىڭ جانە ونىڭ حالىق ىسىنە جانىن پيدا قىلاتىن ادال ۇلدارىنىڭ دەنساۋلىعىنا كوتەرەم... (ءبارى ىشەدى.)
چەرنىشيەۆسكيي (بوكالدى قۇيىپ). ەندى مەنىڭ از ءسوز ايتقىم كەپ تۇر دوستارىم! شوقان دۇرىس ايتادى. روسسيانى بوستاندىققا جەتكىزۋدە، شەشۋشى كۇش — ورىس ەكەنى راس. ءبىراق، وعان روسسياداعى وتار ەلدەردىڭ دە جاردەمى كەرەك، بۇل توستى مەن روسسيا حالىقتارىنىڭ كۇرەسى تۇتاسۋ ارقىلى بوستاندىققا جەتۋى ءۇشىن، ۇلت تەڭسىزدىگى جويىلىپ، بارلىق ۇلتتاردىڭ دا مادەنيەتى وركەندەۋى ءۇشىن، ولاردىڭ ءۋاليحانوۆ سياقتى ادال ۇلدارىنىڭ دەنى ساۋ بوپ، حالقىنا جانە بۇكىل ادام بالاسىنا جەمىستى ەڭبەك اتقارۋى ءۇشىن كوتەرەم!..
ش ى م ى ل د ى ق
ءتورتىنشى اكت
جەتىنشى كارتينا
ورماندى ايىرتاۋدىڭ ەتەگى. شالقار كولدىڭ جاعاسى. شوقاننىڭ كەڭ اق شاتىرى. ىشىندە كىتاپقا تولعان شكاف، ءۇستى قاعاز بەن كىتاپقا تولعان ستول. تورگە چەرنىشيەۆسكييدىڭ پورترەتى ىلىنگەن. ساحنا اشىلعاندا ءۇي كيىمىندەگى شوقان قاعازدارىنىڭ اراسىنان الدەنەنى ابىرجىپ ىزدەيدى دە، تابا الماعان بەينەمەن، «ايجان!» دەپ داۋىستايدى.
سىرتتا «ءاۋ» دەگەن ايەل داۋسى ەستىلەدى.
ش و ق ا ن. كەلىپ كەتشى، ايجان! ( قاعازدارىن قايتا اقتارىپ جۇرگەندە، الجاپقىش بايلاپ، جەڭىن تۇرىنگەن، ۇستىنە ءۇن، بەتىنە كۇيە جاعىلعان ايجان كىرەدى.) جاناقتان جازىپ العان كەشەگى «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» قايدا؟
ا ي ج ا ن. ول مۇندا! (شكافتان الىپ بەرەدى.)
ش و ق ا ن. وندا نەمەنەگە تىعىپ قويدىڭ، كۇنى بويى ىزدەتىپ؟
ا ي ج ا ن. ءوزىڭ ەمەسپىسىڭ قاناش-اۋ، باسقا اقىنداردان. جازىپ العان «قوزى كورپەشتەردىڭ» قاسىنا قوي دەگەن؟
ش و ق ا ن. ءيا، سولاي دەگەن ەكەم عوي. ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. «قوزى كورپەشتىڭ» ءار ءتۇرىن سالىستىرىپ، «سوۆرەمەننيككە» ماقالا جازىپ جاتىر ەم. سوعان جاناقتان جازىپ العاندى دا قوسايىن دەسەم، تابا الماي قويعانىم!..
ا ي ج ا ن. بۇدان بۇرىن جازىپ العان «قوزى كورپەشتىڭ» ون ەكى ءتۇرى جەتپەگەنى مە؟
ش و ق ا ن. جاناقتان جازىپ العاننىڭ وزگەلەردەن ءبىرتالاي ايىرماسى بار. (ايجانعا قاراپ، جىميىپ.) بەتىڭە شىبىن قونىپ تۇر ەكەن، جاسقاپ جىبەرەيىن!.. (جاسقاعان بولىپ، بەتىندەگى كۇيەنى تومەن قاراي سوزىپ.) ايناعا قاراشى، ايىم!..
ايجان (ايناعا بەتتەپ). وندا نە تۇر ەكەن. (بەتىنە سىزىلعان كۇيەنى كورىپ، رەنجىگەن بوپ.) بەتىمە ەندىگى جاعىلماعانى كۇيە ەدى، ول دا جاعىلسىن!
شوقان (جىميىپ). ءوي، دوستىم-اۋ، وكپەلەپ قالدىڭ عوي قالجىڭعا! (كۇيەنى سۇرتپەك بولادى. ايجان سۇرتتىرمەيدى. شوقان تاعى ويناقى كەسكىنمەن). حاننىڭ بالاسىنا تيگەندە عوي سەن كۇيەدەن ارىلام دەپ ويلادىڭ؟ ەندى مىنە، ساۋىنشى دا، ءوزىڭ، استى دا ءوزىن، دايارلايسىڭ، كىردى دە ءوزىن، جۋاسىڭ (كۇلىپ.) وسى ما، كەرگەن راحاتىڭ.
ايجان (مۇڭايىپ). قالجىڭدايمىن، قاناش. ومىرىمە وكپەم جوق مەنىڭ. ەگەر كوڭىلگە كىربەڭ بوپ جۇرگەن ءبىر ءىس بولماسا، مەن ەزىمدى بۇدان دا باقىتتىعا سانار ەدىم.
ش و ق ا ن. ول نە؟
ا ي ج ا ن. سايلاۋ دەگەن قۇرعىرعا مازاسىزدانام دا!.. ازات باسىڭدى، وسى سايلاۋدىڭ نوقتاسىنا نەگە ءىلدىڭ، قاناش؟
ش و ق ا ن. ونىڭ نەسى بار؟
ا ي ج ا ن. سەنىڭ كوڭىلىڭە جارىقشاق تۇسىرمەيىك دەپ ۇندەمەيمىز، قاناش، ايتپەسە، ءوز قۇلاعىمىز جۇرتتىڭ قاڭقۋىنان سارسيتىن بولدى...(جىلاپ، الجاپقىشىمەن بەتىن باسادى)
ش و ق ا ن.(قۇشاقتاپ). مۇنىڭدى مەن ماقۇلداي المايمىن. كۇش بەرۋدىڭ ورنىنا جىلاعانىڭ نە؟
A ي ج ا ن. (كوزىن ءسۇرتىپ). جىلاماعاندا شە؟ ەردەن اقشانى قارداي بۇرقىراتىپ الىستى دا، جاقىندى دا. ساتىپ اپ جاتىر دەسەدى.
ش و ق ا ن. راس ءسوز ول. وزگە بىلاي تۇرسىن، ول ەڭ الدىمەن اكەم شىڭعىستى، ءىنىم جاقىپتى ساتىپ الادى...
ا ي ج ا ن. (ۇرەيلەنىپ). سوندا نە بولعانى؟
ش و ق ا ن. ( ايجاندى بوساتىپ، مۇڭايىپ). سەنەن نەسىن جاسىرايىن - ءوزىم دە بىلمەيمىن، نە بولارىن. پەتەربۋرگتەن اۋىلعا كەپ بايقاسام، اكەمنىڭ ەردەنگە قارسى تۇرار كۇشى جوق. كۇشتى بوپ سايلانعاندا حالىق نە جاقسىلىق كورەدى ودان؟ حالىققا ول دا، ەردەن دە ءبىر ەمەس پە؟ تەك قانا ايىرمالارى – ەردەننىڭ كوكىرەگى سوقىر تالاۋشى، اكەمنىڭ از دا بولسا وقىعانى بار، سوندىقتان ول، حالىقتى جاسىرىپ جەۋگە تىرىسادى، ال ەردەن تاپا-تال تۇستە شىڭعىرتىپ وتىرىپ جەيدى. حالىقتى وسىنداي تالاۋدان قۇتقارام با دەپ سايلاۋعا كانديداتۋرامدى ۇسىندىم دا، ايتپەسە، اۋىلدىڭ اكىمشىلىگى ماعان نە كەرەك...
ا ي ج ا ن. سوندا نەڭە سەندىڭ قاناش-اۋ؟ سايلاۋ اقشاعا ساتىپ الاتىن دۇنيە كورىنەدى، سەندە ونداي اقشا بار ما؟
ش و ق ا ن. مەن بەدەلىمە عانا سەنگەن ەدىم، ايىم. پەتەربۋرگتە جۇرگەنشە دە، ودان كەيىن دە، حالىقتىڭ ماعان دەگەن ماحابباتىن كورگەن سياقتى ەدىم. سول حالىق مەنى قولدار دەگەن ويمەن سايلاۋعا تالاسقان ەدىم....
ا ي ج ا ن. حالىق قولدار ەدى-اۋ سەنى، ءبىراق كۇش قوي وندا؟
ش و ق ا ن (سەرگىپ). قويا تۇرايىقشى، سول سايلاۋ كەڭەسىن! ونىڭ ورنىنا ءبىر ءان ايتىپ جىبەرەيىكشى، جان جاراسىن جەڭىلدەتەر مە ەكەن...
ا ي ج ا ن. بولسىن، قاناشجان. قانداي ءاندى ايتامىز؟
شوقان (از ويلانىپ). ءوزىڭ سۇيەتىن «ەدىلبايدى»!
ا ي ج ا ن. سەن قوسىلاسىڭ عوي؟
ش و ق ا ن. ارينە، قوسىلام!... (ايجان باستاپ، شوقان قوستاپ، ەكەۋى «ەدىلبايدىڭ» ءبىر قايىرماسىن اياقتاردا، اسىعا باسىپ جايناق كىرەدى. شوقان قۋانا قارسى الىپ.) ءيا، جايناق؟ قالاي؟..
ج ا ي ن ا ق. ءقازىر. (ايجانعا.) ءاي، كەلىنشەك، دالاداعى جەروشاققا پىسىرگەن ءتۇشپاراڭدى تاپسىرعان كەمپىرىڭ قوڭىرسىتىپ كۇيدىرىپ جاتىر.
ا ي ج ا ن. ويبوي، ءتايىرى-اي، ونى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي (كەتەدى.)
شوقان. نەگە كەشىكتىڭ وسىنشا؟
جايناق. دالا كەن، ەمەس پە؟.. ونى ارالاپ ءجۇرىپ، جۇرتتىڭ ءسوزىن تىڭداۋ كەرەك ەمەس پە؟
ش و ق ا ن. ءيا، نە دەيدى جۇرت؟
ج ا ي ن ا ق. ەگەر ولاردىڭ ايتقانى راس بولسا، بۇل جولى سەن سايلاناسىڭ.
شوقان (ەلەڭدەپ). ونى قايدان بىلەسىڭ؟
ج ا ي ن ا ق. مەن ارالاعان جەردە، قاراپايىم جۇرتتىڭ ىقلاسى ساعان اۋىپتى، شوقان.
شوقان. دالەلىن،؟
ش و ق ا ن. ەسىل بويىنداعى انداعۇل-ىرسايدىڭ ەكى سايلاۋشىسى وسىلاي قاراي كەلە جاتسا، جولداعى ەل ۇستاپ اپ، تاسىن ساعان سالۋعا اۋىزدارىنان انت الادى.
ش و ق ا ن (كوڭىلدەنىپ). بۇل جاقسى حابار.
ج ا ي ن ا ق. مۇنداي حابارلار تولىپ جاتىر. جارقايىڭ، بويىنداعى باعانالىنىڭ، ءبىر سايلاۋشىسىنا جولداعى جۇرت «تاسىڭدى شوقانعا سال» دەسە، اناۋ «ەردەنگە ۋادە بەرىپ قويدىم» دەپ كونبەپتى. سونى جولداعى اقان-بورلىقتىڭ تۇسىندا الدەكىمدەر سويىلداپ كەتىپتى.
ش و ق ا ن. ءيا، تاعى؟ (ايجان كىرەدى. شوقان ونى قۋانىشتى كەسكىنمەن يىعىنان ۇستاي اپ، دوڭگەلەتىپ.) ءسۇيىنشى، ايجان، ءسۇيىنشى!..
ا ي ج ا ن. وزىمنەن باستاپ قالاعانىڭدى ال، قاناش!.. تەك، قۋاندىرىپ ال!
ش و ق ا ن. مەن سايلانام، ايجان!.. ەستيمىسىڭ، سايلانام، مەن!
ج ا ي ن ا ق. سايلاناتىنى راس!..
ش و ق ا ن. ءيا، ءيا!.. وسى قۋانىشتىڭ قۇرمەتىنە ءسۇيشى مەنى، ايىم!.. (سۇيەدى. جاقىپ كىرەدى.)
جاقىپ (كەكەتىندى داۋىسپەن). سۇيەر كوبەيسىن!.. (ءبارى وعان قاراي قالادى.) پوتانين دوسىڭ كەلدى. اكەڭ ەكەۋى وسىندا كەلە جاتىر.
ا ي ج ا ن. ايتۋعا ۇمىتىپ كەتىپپىن، قاناش. سىرتتا، ساعان كەلەمىز دەپ ءبىراز اقىندار مەن انشىلەر تۇر ەدى.
ج ا ق ى پ. مەن ولاردى قۋىپ جىبەردىم.
ش و ق ا ن (اشۋلانىپ). بۇل نە بەيباستاقتىق؟ كىم بەردى ساعان ونداي ەرىكتى؟
شىڭعىس پەن پوتانين كىرەدى. ءپوتانيننىڭ قولىندا وراعان كىتاپتار. جايناق پەن ايجان شىعىپ كەتەدى.
پوتانين. سالەم، شوقان!..
شوقان (اشۋعا بۋلىققان قالپىمەن جاقىپقا). مەن ءالى سەنىمەن سويلەسەم!..
پوتانين. نەمەنەگە اشۋلانىپ تۇرسىڭ، دوستىم، اماندىق-ساۋلىققا كەلمەي؟
شوقان. سالەم، گريشا! كەشىرە كور!.. (جاقىپتى نۇسقاپ.) مىنا ءبىر وڭباعاننىڭ جىنىما تيگەنى!.. ماعان ءبىراز اقىندار كەلگەن ەكەن، قۋىپ جىبەرىپتى...
شىڭعىس. وعان نەسىنە شارشاپ تۇرسىڭ، ۇلىم؟ ەگەر ولارمەن كەزدەسۋدەن ءمۇيىز شىقسا، ەندىگى قاراعايداي بوپ كەتەر ەدى.
ش و ق ا ن. مۇقىل ەكەنىمدى قايدان بىلەسىز، اكە؟
ش ى ڭ ع ى س. ونىمەن كەمەلىڭە كەلىپ وتىرمىسىڭ سەن؟ قۇدايدىڭ زارىن قىلدىم: سايلاۋعا تالاسپا دەدىم. بولمادىڭ. تالاستىڭ. قارسى جاعىن، شاپقىلاپ ات ۇستىندە ءجۇر، ال سەن جىنىن الدىرعان باقسىداي ولەڭشى، انشىلەردى جيناپ، ۇيىڭدە بوسقا سارناپ وتىرسىڭ. ايتشى، تاپقانىڭ نە سوندا؟
شوقان. نە تاپپادىم؟ سوناۋ شكاف تولا جينالعان پاپكالاردىڭ ىشىندەگى حالىق جىرلارى شە؟.. ەرتەگى، ماقال، موتەلدەرى شە؟..
ش ى ڭ ع ى س. نەمەنەگە كەرەك ولار؟ ەگەر ودان باييتىن بولسا، ەڭ الدىمەن، ءارقايسىسىنان ءبىر قاپشىعى تابىلاتىن اقىندار بايىر ەدى، قۋ دومبىراسىنان باسقا قولدارىندا نەسى بار؟
پوتانين. ولاي دەمەڭىز، شىڭعىس ۋالييەۆيچ. ول نادان كىسىنىڭ ايتاتىن ءسوزى. ءسىزدىڭ از دا بولسا وقىعانىڭىز بار. قازاقتا جازبا ادەبيەت جوق. اۋىز ادەبيەتى باي ونىڭ. ادەبيەت — حالىق ءومىرىنىڭ ايناسى. ەندەشە، ونى جيناۋ — قىمبات ەڭبەك.
ش ى ڭ ع ى س. مۇمكىن سولاي دا شىعار، گريگوريي نيكولايەۆيچ. ءبىراق، كۇن كەرۋدى دە ويلاۋ كەرەك قوي. ءبىز — حان تۇقىمى مالمەن ەمەس، باقپەن كۇن كورىپ كەلە جاتىرمىز. پەتەربورعا جۇرەرگە دەيىن شوقاننىڭ باعى اسپانعا ۇشتى. ودان دا جوعارىلاپ گەنەرال بوپ كەلۋدىڭ ورنىنا پاتشا مەن مينيسترلەرگە جاقپاي تومەندەپ قايتتى.
پوتانين. تومەندەگەن جوق، شىڭعىس ۋالييەۆيچ. پەتەربۋرگتە ول ورىستىڭ وقىمىستىلارىمەن تانىسىپ، تاپسىرمالار الىپ قايتتى، عالىمدىعى تانىلىپ، گەوگرافيا قوعامىنا مۇشە بوپ قايتتى.
ش ى ڭ ع ى س. عىلىم جاعىنان وسۋىنە مەن قارسى ەمەسپىن. سول جولىمەن نەگە جۇرە بەرمەيدى؟ اكىمشىلىككە .نەگە ۇمتىلادى؟..
ش و ق ا ن. ونىڭ سەبەپتەرى بار. (پوتانينگە.) اكەم سويلەسۋگە دە مۇرشا بەرمەدى عوي. ءيا، گريشا، قايدان ءجۇرسىڭ؟
پوتانين. پەتەربۋرگتەن. قوعامنىڭ تاپسىرۋىمەن التايعا كەتىپ بارام، ودان تيبەت جاعىنا كەتەم. مۇندا ادەيى بۇرىلدىم. اماندىق ءبىلىپ جۇزدەسە كەتكىم كەلدى جانە (قولىنداعى وراعاندى ۇسىنىپ.) سەمەنوۆ ساعان ماقالالارىڭ باسىلعان مىنا جۋرنالداردى بەرىپ جىبەرىپ ەدى!،.
ش و ق ا ن (الىپ). راقمەت، گريشا. پەتر پەتروۆيچتى وكپەلەتىپ العاندىقتان، بايلانىسىن ءۇزدى مە دەپ جۇرسەم، ءالى ۇمىتقان جوق ەكەن عوي.
پوتانين. وكپە ءبىر باسقا، ءىس ءبىر باسقا ەمەس پە، شوقان. وقىمىستى دۇنيە سەنى جاقسى كورەدى. پروفەسسور پىپين، پروفەسسور بەكەتوۆ، ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز مەندەلەيەۆ ساعان جالىندى سالەم ايتۋدى ءوتىندى. سەن جىبەرگەن ماتەريالدارعا ولار وتە ريزا. مايكوۆ، دوستويەۆسكيي، پولونسكيي ساعان تومەندىكپەن سالەم ايتتى.
ش و ق ا ن. قۋانىشتى حابارلار اكەلگەنىڭە راقمەت، گريشا.
پوتانين (جۋرنالداردى كورسەتىپ). ماقالالارىڭ قيىندىقپەن باسىلدى. سەنزۋرا ءبىرازىنا رۇقسات بەرمەدى. كەيبىرىن شيمايلاپ، تانىماستاي قىپ باستى.
ش و ق ا ن. اراكچەيەۆتىڭ بەلگىلى ءادىسى عوي ول. امال قانشا، ۋاقىت سولاي.
ش ى ڭ ع ى س. ماقالا جايىن قويا تۇرايىق، سايلاۋعا ورالايىق. (پوتانينگە.) شوقان ءتىلىمدى المادى، گريگوريي نيكولايەۆيچ، ءسويتىپ ءقازىر جامان حالدە وتىر.
پوتانين. نە حال ول؟
ش ى ڭ ع ى س. سۇلتانعا شار سالاتىن 39 سايلاۋشىنىڭ ءبارىن ەردەن ءبىر ۇيگە قاماپ قولىندا ۇستاپ وتىر.
شوقان (سابىرمەن). ونىمەن دە قويماي، «شوقان تۋرا مۇحاممەت پايعامباردىڭ ەزىنە دۇشپان» دەگەن ەسەك تاراتىپ ءجۇر...
ش ى ڭ ع ى س (شوشىنىپ). استاپىراللا، ايتا كەرمە!..
شوقان (قىزىنىڭقىراپ). ونىمەن دە قويماي، قالاداعى پريۋتتارعا وقۋعا جىبەرگەن جەتىم بالالاردى شوقان شوقىندىرۋعا جىبەردى دەپ تە وسەك تاراتادى...
ش ى ڭ ع ى س (پوتانينگە). وعان ايىپتى ءوزى. قوي دەگەن ءتىلدى الماي، پەتەربوردان كەلە سالا ومبى مەن قىزىلجاردىڭ پريۋتتارىنا اۋىلدان كوپ جەتىم بالا جونەلتتى.
ش و ق ا ن. جەتىمدەردى پريۋتقا جىبەرۋ قالاي، اكە، بازارعا شىعارىپ ساتۋ قالاي؟
ش ى ڭ ى س. كىم ساتىپتى؟
ش و ق ا ي (پوتانينگە). پاتشا ۇكىمەتى 1808 جىلى ءبىر رەت، 1835 جىلى ەكىنشى رەت قازاق، بالالارىن بازارعا شىعارىپ ساتۋعا زاڭمەن رۇقسات بەردى.
ش ى ڭ ع ى س. ونداي زاڭدى مەن ەستىگەن جوقپىن.
ش و ق ا ن (شكافىنا بەتتەپ). قاي جىلى، قاي بازاردا قانشا بالا ساتىلعان ەسەبىن ايتىپ بەرەيىن.
پ و ت ا ن ي ن. قاجەتى جوق، شوقان. جولشىباي قورعان قالاسىندا بالا ساتۋمەن ساۋدا قىپ جۇرگەن قازاق ساۋداگەرلەرىن ءوزىم دە كوردىم.
شوقان. ەستيسىڭ بە، اكە؟ (شىڭعىس تەمەن قاراپ ۇندەمەيدى.) سوندا قۇلدىققا ساتىلاتىن بالالاردى پريۋتتارعا جىبەرسەم، مەنىڭ دۇشپاندارىم «شوقىندىرادى» دەگەن وسەك تاراتادى، نادان جۇرت وعان سەنەدى، تۇبىندە سولاردان وقىمىستىلار، جازۋشىلار، ءبىلىمنىڭ باسقا وكىلدەرى شىعاتىنىن بىلمەيدى. قازاقتىڭ جاڭا مادەنيەتىنىڭ ولار العاشقى قارلىعاشتارى.
شىڭعىس. كوردىڭىز بە، گريگوريي نيكولايەۆيچ، شوقان جايىندا قانداي وسەكتەر جۇرگەنىن؟ وسىنداي ادامدى سۇلتان-پراۆيتەل سايلاي ما؟
ش و ق ا ن. مەن اكەممەن ۇعىسۋدان قالعام، گريشا.
پوتانين. مەن سىزدەردى تابىستىرماق بولعان ەدىم!..
شوقان. تابىسا المايمىز، گريشا. وت پەن سۋ، كۇن مەن ءتۇن قالاي تابىسادى.
ج ا ق ى پ (اشۋلى داۋىسپەن، اكەسىنە). ساعان سول كەرەك. شوقان دەسە ەزەۋرەيسىڭ دە تۇراسىڭ. ول نەعۇرلىم سەنى ماڭدايعا تەپسە، سەن سولعۇرلىم وعان جابىسا بەرەسىڭ. الدىڭ سىباعاڭدى!.. (كەتۋگە ىڭعايلانىپ.) سەن شوقانعا كەرەكسىز بولعانمەن، ماعان كەرەكسىڭ. ارقالاپ ءجۇرىپ اسىراسام دا ولتىرمەسپىن سەنى، كەتتىك!.. (ەسىككە بەتتەيدى.)
شوقان (سۇزىلە قاراپ). ەرىن-اي، شىركىننىڭ!..
ش ى ڭ ع ى س. بارلىق سىرىمدى ايتتىم، گريگوريي نيكولايەۆيچ. دوسىم دەپ ايتتىم. قالعانىن وزدەرىن، اقىلداسىڭدار!.. (كەتەدى.)
ش و ق ا ن. اكەمنىڭ مەنەن تىلەيتىنى نە سوندا؟
پوتانين. تۋراسىن ايتقاندا، سايلاۋعا تالاسۋدى قويىپ، بۇل ارادان كەتكەنىڭدى تىلەيدى.
ش و ق ا ن. ودان ۇتاتىنى نە؟
پوتانين. ەگەر سايلاۋدا قۇلاساڭ، جاۋ جاعىن، سەن تۇگىل وعان دا كۇن كورسەتپەيدى دەپ ويلايدى.
ش و ق ا ن. سايلاۋعا تالاسپاسام ونى ىستەمەيدى دەپ ويلاي ما؟
پوتانين. ارينە، سولاي ويلايدى دا.
ش و ق ا ن. بوسقا ويلاۋ. اكەم ءبىر نارسەنى ۇقپايدى: قازاق دالاسى روسسيانىڭ وتارى. روسسياعا كوپ پاتشانىڭ كەرەگى جوق. وعان جالعىز عانا پاتشا كەرەك. سوندىقتان دا رومانوۆتار پولشانىڭ پاتشاسى، فينليانديانىڭ كورولى، تاعى تاعىلار.... وزگەگە ولار بۇل ۇستەمدىلىگىنىڭ پۇشپاعىن دا قيمايدى...
پوتانين. ول راس قوي، شوقان. كوڭىلىڭە الساڭ دا ايتايىن، سەن دە ءبىر نارسەنى ۇقپايتىن سياقتىسىڭ.
ش و ق ا ن. نەنى؟
پوتانين. حالقىڭنىڭ سەنى سۇيەتىنى راس جانە سايلاۋ جاسىرىن داۋىسپەن وتەتىندىكتەن، سەنىڭ شاردى كوپ الۋىن، دا مۇمكىن، ءبىراق، سەنى سوڭدا بەكىتەتىن كىم؟
شوقان (قالجىڭدى كەسكىنمەن). كىم بولۋشى ەدى؟.. پاتشا! الەكساندر نيكولايەۆيچ رومانوۆ!..
پوتانين. ونىڭ بەكىتۋىنە سەن سەنەمىسىڭ؟
ش و ق ا ن (سالماقپەن). قالجىڭ ءوز الدىنا، گريشا. قالجىڭسىز ايتقاندا، «پاتشا» دەگەننىڭ كىم ەكەنىن مەن بىلەمىن. بۇكىل روسسيادا تىزگىنسىز مونارحيا ۇكىمىن جۇرگىزىپ تۇرعاندا الاقاننىڭ اياسىنداي كوكشەتاۋدا دەموكراتيالىق ءتارتىپ بولماۋىنا كوزىم جەتەدى. ۇكىمەتتىڭ مەنى بەكىتپەيتىنىن دە ۇعام.
پوتانين. ەندەشە، نەگە ۇسىندىڭ كانديداتۋراڭدى؟
ش و ق ا ن. حالىقتىڭ كۇشىن كورەيىن دەپ، سىيلايتىن ادامىن قانشالىق قولداي الاتىنىن بىلەيىن دەپ. حالىقتىڭ ونداي قۋاتى بارىنا ءقازىر كوزىم جەتتى...
پوتانين. سولاي-اق بولسىن دەيىك، سوندا ۇكىمەتتىڭ ءوزىڭدى بەكىتپەسىن بىلە تۇرا حالىقتى نەگە اۋرەشىلىككە سالاسىڭ؟
ش و ق ا ن. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ نە ەكەنىنە كوزى جەتسىن دەپ... (گازەتتەر مەن جۋرنالداردى قۇشاقتاپ جايناق كىرەدى.)
ج ا ي ن ا ق. پوچتا!.. جاڭا كەلدى...
شوقان (قۋانىپ، قارسى الىپ). گازەتتەر... جۋرنالدار... پەتەربۋرگتەن... موسكۆادان!..
ج ا ي ن ا ق (تورگە تاستاپ). بۇل قاعاز دەگەنىڭ زىلدەي بولادى ەكەن عوي!.. ارەڭ كوتەردىم عوي!..
پوتانين، شوقان (كەزەك قاراسىپ). «پەتەربۋرگسكيي ۆەستنيك»، «رۋسسكوە بوگاتستۆو»، «يستوريچەسكيي ۆەستنيك»، «موسكوۆسكيە ۆەدوموستي»، «رۋسسكيي ينۆاليد»، «سوۆرەمەننيك»، «ۆوكرۋگ سۆەتا» (شوقان ءبىر گازەتكە ۇڭىلەدى، شوشىنعان كەسكىن كورسەتەدى.)
پ و ت ا ن ي ن. نە جازعان وندا؟ (شوقان گازەتتى تاستايدى دا، باسىن ۇستاپ سىلەيە قالادى. پوتانين گازەتتى قاراپ، قايعىلى كەسكىنمەن.) چەرنىشيەۆسكيي اباقتىعا الىنعان!..
ش و ق ا ن. روسسيانىڭ، ار-نامىسى، اقىل-ساناسى!
ش ى م ى ل د ى ق
سەگىزىنشى كارتينا
ساحنا جەتىنشى كارتيناداعى قالپىندا. تەك شوقاننىڭ شاتىرى عانا جوق. ارىرەك اق ۇيلەردىڭ توبەسى كورىنەدى. ساحنانىڭ ورتا بەلىن وراي ارقان تارتىلعان، ونىڭ بەرجاعىندا ۋريادنيك ءجۇر. ساحنانىڭ بار شەتىنەن جاقىپ شىعادى دا، الدەكىمگە قولىن بۇلعايدى، ەكىنشى جاعىنان سۇلتانعازى جۇگىرىپ شىعىپ، جاقىپقا كەلەدى. ەكەۋى ساحنا بوساعاسىنا تۇرىپ سويلەسەدى.
ج ا ق ى پ (مازاسىز بەينەمەن). ال، قالاي، سۇلتانعازى؟
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. جۇرەگىم سىزداي وتىرا، ءوتىنىشىڭدى ورىنداۋعا تۋرا كەلدى. مالتابار ايجاندى اكەتەتىن بولدى.
جاقىپ (تولقي ءتۇسىپ). وسى نيەتتەن قايتساق قايتەدى، سۇلتانعازى؟
سۇلتانعازى. قالاي؟
ج ا ق ى پ. شوقان ايجاندى جاقسى كورەدى عوي. ودان ايىرىلۋىنىڭ ارتى قايعىلى حالگە ۇشىراپ كەتپەس پە ەكەن؟
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. مىنە قىزىق! ءوزىڭ ەمەسپىسىڭ، مەنى بۇعان جۇمساعان؟..
ج ا ق ى پ. ول راس قوي، ءبىراق...
سۇلتانعازى. بۇرىن ويلاۋ كەرەك ەدى ونى، ەندى كەشىكتىك. باسقا ىستەيتىن امال جوق. (ال پاۋزا، جاقىپ ۇندەمەيدى.) ونسىز دا ءبىز ابلاي تۇقىمى تۇيىققا قامالعان جوقپىز با؟ شوقان مۇنى، ارينە، اۋىرلايدى. بىزگە دە جەڭىل بولمايدى. ءبىراق، امال قانشا. كوپ جارادان ءبىر جارا جەڭىل ەمەس پە؟ ەگەر مالتاباردى ەردەننەن بولمەسەك، ءبىز تۇگىل، ول ءۇرىمبۇتاق، زاۋ-زاتىمىزگە كۇن كورسەتپەيدى.
ج ا ق ى پ. مالتابار سوزىندە تۇرا ما، سوندا؟
سۇلتانعازى. قولىنا قۇران الىپ انت بەردى. ايجاندى السا، نە دەگەنىڭدى ىستەيدى. وسىعان بەلدى بايلاۋ كەرەك، جاقىپ!..
ج ا ق ى پ. نە ىستەۋگە بىلمەي، باسىم دال بولدى-اۋ، ءتاڭىرىم-اي!
سۇلتانعازى. اكەڭ مەن شەشەن، بىلە مە مۇنى؟
ج ا ق ى پ (شوشىنىپ). نە دەپ تۇرسىڭ،؟ ماسقارا ەمەس پە، مۇنى بىلسە. ولار بۇعان ەشۋاقىتتا ريزالاسپايدى. بەل بۋساق، ولارعا سەزدىرمەيمىز.
سۇلتانعازى. جاقسى. (جالبارىنىپ.) ال ەندى، وسىعان كونەيىك، جاقىپ، ونەر مال، وسەر باستىڭ كوز جاسى ءۇشىن كەنەيىك؟
ج ا ق ى پ. شوقاندى كۇيرەتپەۋ مىندەتىن ءوزىڭ الاسىڭ وندا!..
كوپشىلىك (تاراماي). اقىرما، ايعايلاما!..
ۋريادنيك (ىزالانىپ). وي، حايۋاندار-اي!.. (اق ۇيلەر جاققا كەتەدى.)
I - ا د ا م. سايلاۋ بۇگىن بولادى دەدى عوي؟
II - ا د ا م. ءيا، بۇگىن جاريالايدى دەگەن،
III- ادام. سايلاۋشىلاردى پاراعا تويعىزعان كىسى سايلانسا، ەردەن سايلانادى. حالىق سۇيگەن كىسىنى سايلاسا، رەت شوقاندىكى.
IV - ا د ا م. ەردەن سايلانسا سورىمىزدىڭ قايناعانى دا. ول تەرىمىزدى تىرىدەي سويىپ الار.
I - ا د ا م. باقىتىمىزعا شوقان سايلانسىن دەپ تىلەسەڭدەرشى!
II - ادام. كىم بىلەدى!.. كۇش اقشادا بولىپ تۇر عوي... ەردەن بارلىق سايلاۋشىلاردى قاماپ ۇستاپ وتىر دەپ ەستىدىم. ءوز ءسوزىن سويلەتپەي قويدى دەيمىسىڭ.
III - ادام. ولاي بولعاندا، شوقاننىڭ بۇل ماڭايدان كەتكەنى ءجون ەدى-اۋ!..
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. نەگە؟
ءىىى- ادام. ەردەن جاعى ونى ساباۋعا جينالىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم.
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك (اشۋلانىپ). ونى ىستەي الماس.
— ىستەيمىن دەسە، بۇل ارادان ءتىرى دە كەتپەس.
— قامشىنىڭ استىندا توزار.
سۇلتانعازى. بولسىن!.. (ەكىگە ايرىلادى. جاقتان جوبالعى، جىرتىق كيىنگەن ايەل، ەركەكتەر باستايدى.)
ۋريادنيك (قامشى بۇلعاپ). قايدا باراسىڭدار،
— اكەسىنىڭ كورىنە تىعارمىز...
اسىعا باسىپ سۇلتانعازى مەن ەردەن كىرەدى.
ە ر د ە ن. بۇل نە شۋ؟.. تاراڭدار!..
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. نەگە تارايمىز؟..— سايلاۋدى كورەمىز.
ە ر د ە ن. تاراڭدار دەدىم عوي، مەن سەندەرگە!.. (ءتونىپ )... قامشى جەگىلەرىڭ كەلە مە؟..
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. قول قاتىپ كور!..
كىمدى كىم ۇرار ەكەن...
ەردەن شەگىنشەكتەي بەرەدى.
سۇلتانعازى. ناچالنيكتەر كەلەدى ءقازىر،. تاراڭدار!
كوپشىلىك. كەلسىن.
— ولار ءبىزدى كورسىن، ءبىز ولاردى كورەيىك...
سۇلتانعازى. تىڭداماساڭدار مىلتىق جۇمسايدى.
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. قورقىتپا، ويدەپ...
— ءبارىمىزدى قىرماس...
— شىدايمىز...
اق ءۇي جاقتان پريستاۆ جانە پوليسەيسكييلەر كورىنەدى.
پ ر ي س ت ا ۆ (ەردەن مەن سۇلتانعازىعا). ءالى تۇر ما بۇلار؟ نەگە تارامايدى؟:.
پوليسەيسكييلەر قۋماق بولادى. كوپشىلىك كەتپەيدى، شوقان كىرەدى.
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. شوقان كەلدى! شوقان!.. شوقان (قولىن كوتەرىپ). تيىشتالىڭىزدار!.. شۋ باسىلادى.)
سۇلتانعازى (شوقانعا كوپشىلىكتى كورسەتىپ). مىنالار ماسقارا قىلدى عوي ءبىزدى!..
ش و ق ا ن. نە ىستەدى ولار؟
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. قۋعانعا كەتپەيدى.
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. نەگە كەتەمىز؟
— سايلاۋدى كورەمىز...
پ ر ي س ت ا ۆ. گوسپودين روتميستر، ولار تىڭدايدى ءسىزدى، كەتىرىڭىز!..
ش و ق ا ن. ويتۋگە كۇشىم جەتپەيدى، گوسپودين پريستاۆ.
پريستاۆ. نەگە؟
ش و ق ا ن. جەر بۇلاردىكى. ءوز جەرىنەن ەشكىم قۋا المايدى.
پ ر ي س ت ا ۆ. ءقازىر گەنەرال كەلەدى.
شوقان. كەلسىن. گەنەرالدى بۇلار دا كورسىن!.. (اشۋلى پريستاۆ اق ۇيلەر جاققا كەتەدى، ەردەن ەرە كەتەدى.)
سۇلتانعازى. بۇلاردى تاراتۋ كەرەك، شوقان، ۇيات بولار.
ش و ق ا ن (كەيىپ). ساعان.ۇيات قايدان كەلدى؟
س ۇ ل ت ا ن ع ا ز ى. كىنالاسۋدىڭ ورنى بۇل ەمەس، شوقان.
شوقان. ەندى قايدا؟ كانە، وتىرىك دەشى، مىنا جۇرتتىڭ الدىندا! دوسىم، تۋىسىم بوپ ءجۇرىپ، مەنى نەشە رەت ساتتىڭ؟ ماقساتىڭ نە سوندا؟ قارا باسىڭنىڭ باعىن كوزدەپ وسىنشا وپاسىزدىق كورسەتۋگە ءجۇزىن، قالاي شىدادى، قارا ءجۇز!
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك (سۇلتانعازىعا ءتونىپ). وسى ما سول؟
— و، جاۋىز!..
— و، ارامزا!..
— و، ارسىز!..
اق ءۇي جاقتان مۋزىكالاتىپ وفيسەر باستاعان قازاق-ورىس وتريادى كورىنەدى.
سۇلتانعازى (شوقانعا). كىمگە كىمنىڭ قارسىلاسقانىن كور ەندى.
ش و ق ا ن. ەشتەڭە ەتپەس. بۇكىل جۇرتتى قىرماس.
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. قىرام دەسە، ءبىز دە قاراپ تۇرماسپىز...
شوقان (حالىققا). شۋلاماي، تيىشتىق ساقتاپ تۇرىڭىزدار!
وترياد جاقىندايدى دا، ەكىگە جارىلىپ، كوپشىلىكتى سىرادى، اق ءۇي جاقتان تولىق فورماسىندا فريدەريكس، ونىڭ ارتىندا سايلاۋدىڭ ەكى ۋرناسىن كوتەرىپ پوليسەيسكييلەر كورىنەدى.
سۇلتانعازى (فريدەريكستى قارسى الىپ). ۆاشە ۆىسوكو...
فريدەريكس (كەيىپ). قويا تۇرىڭىز!.. (پوليسەيسكييلەر ۋرنانى جەرگە قويادى. فريدەريكس پريستاۆكا). قازاقتاردى شاقىرىڭىز!..
ەكى پوليسەيسكيي ەكى جاققا جۇمسالادى. سىرتتا ات ءدۇبىرى جانە قوڭىراۋ ەستىلەدى... اسىعىپ المازوۆ كىرەدى.
المازوۆ (فريدەريكسكە). ءباتىس-سىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ەگو پريەۆوسحوديتەلستۆو گەنەرال-لەيتەنانت گاسفورت كەلگەنىن مالىمدەۋگە رۇقسات ەتىڭىز، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
ءبىر جاقتان يىعى سالبىراعان شىڭعىس، وعان ەرە جاقىپ جانە زەينەپ شىعادى دا، شوقانعا جاقىندايدى، ەكىنشى جاقتان ەڭسەسى كوتەرىڭكى ەردەن توبى شىعادى. اديۋتانتىمەن گاسفورت كىرەدى.
فريدەريكس (راپورت بەرمەك بوپ). سايلاۋ اياقتالدى، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو...
گاسفورت. قورىتىندىسى قالاي بولدى؟
فريدەريكس. كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ، سايلاۋى، 1822 جىلى، ءسىبىر قازاقتارىن ۋاقىتشا باسقارۋ تۋرالى بەلگىلەگەن ەرەجەگە سايكەس ەتتى. ەكى ادامعا شار سالىندى. (نۇسقاپ.) ەردەن ساندىبايەۆقا. (ەردەن ءتاجىم ەتەدى.) شوقان ءۋاليحانوۆقا. (ول دا ءتاجىم ەتەدى.) سايلاۋشىلار سانى 39. شار سالۋدا. جوعارعى ەرەجەگە سايكەس وتكىزىلدى. ۋرنانى اشۋعا رۇقسات ەتىڭىز!..
گاسفورت. اشتىرىڭىز.
فريدەريكس (سۇلتانعازىعا). ەردەن ساندىبايەۆتىڭ رياسىن اشىپ، شارىن ساناڭىز! (سۇلتانعازى اشىپ سانايدى دا، سۇرلانا قالادى.) نەشەۋ؟
سۇلتانعازى. بارلىعى 14، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
گاسفورت، فريدەريكس جانە ەردەن جاعى مۇڭايىپ قالادى. شوقان جاعىنىڭ ەڭسەسى كوتەرىلە باستايدى.
فريدەريكس (سۇلتانعازىعا.) ەكىنشى ۋرنانى اشىڭىز!
سۇلتانعازى (اشىپ، ساناپ، مۇڭايىپ). 25، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو.
كوپشىلىك (دۋ ەتىپ). شوقان سايلاندى، شوقان!.. ( قورشاي باستايدى.)
— قۇتتى بولسىن، شوقان.
— قايىرلى بولسىن.
— باقىتتى بول.
— ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن.
زەينەپ (قولىن كوككە كوتەرىپ، جىلاپ جىبەرىپ). جاساعان، ريزامىن!.. ءقازىر الساڭ دا بەيىلمىن، جاساعان!.. (شوقاندى قۇشاقتايدى.)
ش ى ڭ ع ى س. مەن دە شىن جۇرەكتەن قۋانام، ۇلىم. قۇتتى بولسىن!.. (بەتىنەن سۇيەدى. سۇلتانعازى مەن جاقىپ سازارىپ ۇندەمەيدى.)
ش و ق ا ن. راقمەت، اكە. (كوپكە.) راقمەت، حالقىم!.. ريزامىن!..
گاسفورت. ءسىز ءالى سايلانعان جوقسىز... گوسپودين ءۋاليحانوۆ!
شوقان. نەگە؟
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. نە دەيدى؟
— نەگە سايلانبايدى؟!.
گاسفورت. روسسيا يمپەراتورىنىڭ بۇل اراداعى تىرەگى مەن ەكەنىم ەستەرىڭىزدە بولسىن. پاتشانىڭ ماعان بەرگەن پراۆولارىنا سۇيەنىپ، بۇل سايلاۋدى تاراتام!..
شوقان. كۇش، ارينە، سىزدە، ۆاشە پريەۆوسحوديتەلستۆو. ءبىراق، زاڭسىزدىق قوي، مۇنىڭىز!..
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. زاڭسىزدىق.
— باسسىزدىق!..
گاسفورت (اقىرىپ). زاڭسىزدىقتى مەن ءالى كورسەتەم؛ سەندەرگە، دالالىق ازياتتار! (فريدەريكسكە.). سايلاۋ قايتادان جۇرگىزىلگەنشە كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ سۇلتان-پراۆيتەلدىگىنە، (ەردەندى نۇسقاپ.) مەن ۋاقىتشا مىنا قازاقتى تاعايىندايمىن!..
ە ر د ە ن (قۇلدىق ۇرىپ). قۇلدىق، تاقسىر، قۇلدىق!
گاسفورت (فريدەريكسكە). سايلاۋدى جابىڭىز دا، ماتەريالدارىن الىپ ءجۇرىڭىز!.. (گاسفورت جاعى جونەلە بەرەدى.)
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. مۇنداي دا سۇمدىق بولادى ەكەن توي!..
— ماسقارا عوي مىناۋ!..
— باسسىزدىق قوي!..
شوقان. توقتا حالقىم! (شۋ توقتايدى.) سىزدەر ەلدەگى اكىمدەردەن كورگەن قورلىق-زومبىلىققا قىنجىلاسىزدار!.. مىنە، قايدا، زورلىقتىڭ باسى!..
كيىمدەرى جىرتىلعان، باسىنان قان اققان جايناق ۇرەيى كەتكەن كەسكىنمەن جۇگىرە باسىپ كىرىپ كەلەدى. شوقان دا، وزگەلەرى دە شوشىنا قالادى.
ش و ق ا ن. نە بولدى، جايناق؟!.
جايناق (جىلامسىراعان، دىرىلدەگەن داۋىسپەن). قۇداي شىنىمەن ۇردى!.. مالتابار قالىڭ قول جيناپ اكەپ، مەنى، قارسىلىق بىلدىرگەن اۋىل ادامدارىن سوققىعا جىعىپ، ايجاندى تارتىپ اكەتتى!.. (جاقىپ پەن سۇلتانعازى شىعىپ كەتەدى.)
ش و ق ا ن (بار داۋسىمەن). نە دەيدى؟!..
زەينەپ (جىلاپ). قۇداي-اۋ، نە سۇمدىق ەدى مىناۋ!.. (شوقاندى قۇشاقتايدى.)
كوپشىلىك. مۇنداي دا ماسقارا بولادى ەكەن عوي!..
شوقان (نە ىستەۋگە بىلمەگەن كەسكىنمەن، جان-جاعىنا قاراپ اپ، تۇنجىراپ تۇرعان اكەسىنە). اكە، سەن بە مۇنى ىستەگەن؟
ش ى ڭ ع ى س. شوقانجان-اي، اي، ەمەسپىن، اداممىن عوي مەن!.. اكەمىن عوي! نەگە ىستەيمىن ونداي سۇمدىقتى!.. (قولىن كوككە جايىپ.) و، جاساعان، ەگەر بار بولساڭ، بار زۇلىمدىقتى جاساعان كىسىنى ات!..
ج ا ي ن ا ق. جاقىپ پەن سۇلتانعازى عوي مۇنى ىستەگەن!.. ايتپادىم با مەن ساعان، ولاردان ساقتان دەپ؟..
شوقان (قالتاسىنا قولىن سالا بەرىپ جان-جاعىن كوزىمەن تەسە قاراپ اپ). جىتقان ەكەن عوي، سۇمدار!.. تابان اۋزىندا اتىپ ولتىرەتىن ەم، مەن ولاردى. (شيراپ.) ءبارىبىر تابام، مەن ولاردى!.. ايجاندى دا تابام!..
ك ءو پ ش ءى ل ءى ك. تابامىز!.. (جونەلە بەرەدى.)
ش ى م ى ل د ى ق
توعىزىنشى كارتينا
ەپيلوگ
ساحنا جەتىنشى كارتيناداعى قالپىندا. شىمىلدىق اشىلار الدىندا وركەستر «قاراقاسقا اتتى قامبار» كۇيىن وينايدى. شىمىلدىق اشىلعاندا اسا جۇدەۋ شوقان شاتىردىڭ تورىندەگى توسەكتە جەڭىل پيجامامەن ۇيىقتاپ جاتىر، قاسىندا قايعىلى كەسكىنمەن زەينەپ وتىر. اقىرىن باسىپ جايناق كىرەدى.
زەينەپ (اقىرىن داۋىسپەن). جايشا ما، جايناق؟
ج ا ي ن ا ق (بەرىرەك كەل دەگەندەي زەينەپكە ىمدايدى. زەينەپ تۇرەگەپ جاقىندايدى.) ءبىر توپ جىگىتتەر مەن قىزدار كەلىپ تۇر.
زەينەپ. قايداعى؟
ج ا ي ن ا ق. شوقان ءبىراز جەتىمدەردى پريۋتقا جىبەرىپ ەدى عوي، سولارمىز دەيدى...
زەينەپ (تاڭدانىپ). نە دەيدى، جانىم^اۋ!.. كىسى سياقتى بولىپ كەپ پە، كادىمگى؟
جايناق. كىسىڭ نە، ءايا-اپا-اۋ!.. ءبارى دە قالاشا ادەمى كيىنىپ اپتى!.. ءبارىنىڭ دە تاققانى جىلتىراۋىق تۇيمەلەر!.. ءارقايسىسى شوقان سياقتانعان ءبىر ماڭعاز!..
زەينەپ (جىلامسىراعان داۋىسپەن.) قاناشجاننىڭ ەگىپ شىعارعان جەمىسى عوي ول. كورسە قۋانىشى قوينىنا سىيماس!..
ج ا ي ن ا ق. شوقاندى ىزدەپ كەپتى وزدەرى...
شوقان (ۇيقىسىراپ). ايجان... كەل، ايجان!.. (زەينەپ پەن جايناق جالت قاراپ تىنا قالىسادى. شوقان قۇشاق جايىپ. كەل، قۇشاعىما! باسىن كوتەرە بەرەدى... زەينەپ قۇشاقتاي الادى، جايناق تا ءتونىپ كەلەدى.)
زەينەپ. نەمەنە، قاناشجان؟
شوقان (كوزىن ۋقالاپ اۋىر جوتەلىپ اپ). ءوڭىم ەكەن دەسەم، ءتۇسىم ەكەن عوي، اپا!.. مەن ايىرتاۋدىڭ كولگە تونە بىتكەن شىڭىنىڭ بيىگىندە تۇر ەكەم دەيمىن.. ايجان تومەندەگى كولگە شومىلىپ... ۇيات تا بولسا ايتايىن، اپا... سۋدان كەۋدەسىنەن جوعارى جالاڭاش شىعىپ كەلەدى ەكەن دەيمىن...
زەينەپ. سىرقاتىڭنىڭ يەسى عوي، ول قاناشجان؛ ايەل بوپ جۇرەدى دەيتىن ول!..
ش و ق ا ن (دەمىن اۋىر اپ). ءيا، اپا، بۇلايشا مەڭدەپ اۋرۋعا سەبەپ بولعان، ايجان. ونىمەن بىرگە راحات ءومىر سۇرگەندە، مەن مۇنشا قۇلدىراي جىعىلمايتىن ەم... (جايناق قا.) بيىك شىڭنىڭ باسىنان كولگە قۇلادى دەگەن ءسوز راس پا ەكەن، جايناق؟
ج ا ي ن ا ق. وتكەنگە وكىنگەنمەن قايتپايدى عوي، دوستىم. ەندى نەسىن جاسىرايىن، كەلەر جىلى تولقىن ايداپ شىققان دەنەسىن مىنا ءايا-اپام بوپ... (زەينەپ ۇرەيلەنە عاپ، جايناققا «ايتپا» دەگەندەي ىمدايدى.)
ش و ق ا ن (ونى سەزىپ قاپ، سابىرلى كەسكىنمەن). ايتا بەر، جايناق، ايتا بەر!..
ج ا ي ن ا ق (كۇرسىنىپ اپ). سونىمەن، ءايا-اپام بوپ، ەل-جۇرت بوپ، تازا ارۋلاپ كومدىك.
ش و ق ا ن. تەگى ول، وتكەن كوكتەمدە بولعان ءىس قوي دەيمىن.
جايناق. ءدال سولاي. ونى قايدان بىلدىك، شوقان-اۋ؟!.
ش و ق ا ن. ارجاعىندا قاباقتارىڭنان قار جاۋىپ جۇرگەن اپام ەكەۋىڭنىڭ، سول كەزدە كەسكىندەرىڭ، جادىراي قالعان ەدى. «نەگە بۇلاي؟» دەپ ويلاعان ەدىم، باقسام، سول ەكەن عوي...
زەينەپ. قاباعىمىزدىڭ ول كەزدە جادىراعانى راس، قاناشجان. ويتپەگەندە شە!.. سەنىڭ، «ءبىر» دەپ بىلەگىڭنەن، «ەكى» دەپ ەتەگىڭنەن ۇستاعان باقىتسىز بەيشارا، قاسقىر اكەتكەن لاقتاي، زورلىقپەن زارلانىپ كەتە باردى عوي... سودان جوعالدى... ەل بوپ، ءوزىڭ بوپ، ىزدەپ تابا المادىق... بىرەۋلەر: «كونبەگەن سوڭ مالتابار ءولتىرىپ تىعا سالعان عوي» دەپ جورىستى... ءسويتىپ جۇرگەنىمدە، «بيىك جارتاستان سۋعا قۇلاپتى» دەگەن قاۋەسەت شىقتى... اقىرى تابىلدى بەيشارا!.. سۋعا كەتكەنى راس ەكەن... كۇزدىگۇنى جوعالدى عوي ول. قىستاي سۋ استىندا جاتقاندىقتان با ەكەن، دەنەسى بۇلىنبەپتى. تەگى، جانتالاسقاندا مالتىپ شىعارمىن دەپ قاۋىپتەنگەن عوي دەيمىن، ەكى قولىن ارتىنا بايلاپ قۇلاپتى...
جايناق. قورلىقتا جۇرگەننەن، ولگەنى دە جاقسى بولعان.
ش و ق ا ن. ارينە... قور بولۋعا ەمەس، باقىتقا لايىق جارالعان ادام ەدى ول؛ قورلىقتا جۇرۋدەن ءولۋى، الدەقايدا زور باقىت!..
جايناق (سەرگىپ). قايعىنى ءسوز قىلامىز دەپ، قۋانىشىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي، شوقان!.. ءشۇيىنشى!..
ش و ق ا ن (ەلەڭدەپ). ءيا؟..
ج ا ي ن ا ق. سىرتتا، كولدىڭ جاعاسىندا ساعان جولىعامىز دەپ ءبىرتالاي قىز-بوزبالا وتىر.
شوقان. قايدان كەلگەن؟
جايناق قايسىسىنىڭ اتىن بىلە بەرەم مەن ورىس قالالارىنىڭ... پەتەربور دەي مە، كەترامپور دەي مە، ومبى دەي مە، ايتەۋىر ءار قالادا ورىسشا وقىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ۇلدارى مەن قىزدارىمىز دەيدى!.. انا جىلعى سەن جيناپ جىبەرەتىن جەتىم بالالار كورىنەدى...
شوقان (قۋانىپ). نە دەيدى، جانىم-اۋ؟!..
ج ا ي ن ا ق. سەنى ادەيى ىزدەپ كەپتى، امانداسامىز دەپ... ۇيقىلى-وياۋىن ءبىلىپ كەلەيىن دەپ، كەل جاعاسىنا قالدىرىپ كەتتىم.
شوقان. شاقىر تەز!..
جايناق (جونەلە بەرىپ، قايتا ورالىپ). قۋانعاندا دا بەرەكەسى كەتەدى ەكەن عوي ادامنىڭ،!.. تاعى ءبىر قىزىعىمدى ايتپاي كەتىپ بارادى ەكەم عوي...
ش و ق ا ن، 3 ە ي ن ە پ. يە؟!..
ج ا ي ن ا ق. كاتەرينا كەلدى؟!..
ش و ق ا ن (قۋانىشتى بار داۋسىمەن). نە دەيدى؟!.. زەينەپ. قايداعى كاتەرينا؟
ش و ق ا ن. باياعى، ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ، وزدەرىن، ماعان ۇيلەندىرەم دەگەن جيەنى!
زەينەپ. (ۇناتپاي). ول پالەسى قايدان كەپ قاپ ەدى تاعى.
شوقان. پالە ەمەس ول، اپا!.. مەنىڭ جاندان دوسىم... وتە جاقسى بولدى، كەلگەنى!.. (تۇرماق بوپ.) مەن ونى قارسى الام، اپا! (تۇرۋعا ءالى كەلمەيدى.)
زەينەپ. شارشاماشى، قۇلىنىم!.. (جايناققا.) بار، شاقىر!..
جايناق (جونەلە بەرىپ). قاسىندا ساقالدى بىرەۋى تاعى بار.
زەينەپ. بارسايشى تەز، ءبارىن تۇپتەمەي!.. شاقىرىپ كەل؟.. (جايناق جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتەدى.)
ش و ق ا ن. قانداي جاقسى، اپا!.. جىلعا جاقىن بويىمدى باسقان سىرقات ايىعىپ كەتكەندەي بولدى عوي!..
زەينەپ. اۋىزىڭ پەرىشتەنىڭ اۋىزى بولسىن، قۇلىنىم!.. سىرقاتتىڭ مەڭدەۋى دە، ايىعۋى دا كوڭىلدەن دەيتىن ەڭ عوي ءوزىڭ. ەنشاللا جازىلارسىڭ ەندى...
شوقان. قازاقتىڭ، قاراڭعى دالاسىنا كەلىپ، كوزسىز تۇڭعيىقتان تۇنشىعىپ بارا جاتىر ەدىم، اپا، وقۋعا جىبەرگەن بالالارىمنىڭ كىسى بوپ كەلۋى، قاراڭعىلىقتىڭ پەردەسىن جىرتقانداي، ءالسىز بولسا دا كەن، دالاعا ساۋلە تۇسىرگەندەي بولدى-اۋ!.. بۇعان سەرگىمەگەندە، نەمەنەگە سەرگيمىن ەندى؟..
زەينەپ (جىلاپ). و، جاساعان، قابىلداي گور، تىلەكتى!.. ساۋىقتىرا كور قاناشجاندى!..
ش و ق ا ن. اپا، مەنى سۇيەمەلدەيمىسىڭ، شىنىندا تۇرەگەلگىم كەپ تۇر.
زەينەپ. (تولقىپ). قايدام، كۇنىم، كۇشىڭە تيمەسە...
ش و ق ا ن. راس ايتام، اپا. بويىما ءال كىرگەن سياقتى، سۇيەمەلدە مەنى!..
زەينەپتىڭ سۇيەۋىمەن شوقان كوتەرىلە باستايدى. سىرتتان: گيمنازيا، سەميناريا، تاعى باسقا شكولالاردىڭ فورماسىن كيگەن ءبىر توپ قىز بەن جىگىتتى، كاتەرينانى، قولىندا بۋماسى بار سەمەنوۆتى باستاپ جايناق كىرەدى. شوقاندى زەينەپ سۇيەپ تۇرعىزعانشا، ولار شاتىرعا كىرە بەرەدى.
ش و ق ا ن (قۇشاق جايىپ). كاتەرينا!..
ك ا ت ە ر ي ن ا. شوقان!.. (كاتەرينا قۇشاقتايمىن؛ لەگەندە، شوقان قۋلاپ تۇسەدى. زەينەپ پەن كاتەرينا ونى قۇشاقتاي وتىرا قالادى. وزگەلەرى قورىققان بەينەمەن قاراي قالىسادى. كاتەرينا ۇرەيلى كەسكىنمەن.) شوقان!..
زەينەپ (زارەسى كەتكەن بەينەمەن، باسىن قۇشاقتاپ). قۇلىنىم-اۋ، نە بوپ باراسىڭ!..
سەمەنوۆ (ۇرەيلەنگەن كەسكىنمەن شوقاننىڭ تامىرىن ۇستاپ). ول ەندى دۇنيەدە جوق!.. (ول دا، وقۋشىلار دا قايعىلى كەسكىنمەن بورىكتەرىن الادى. زەينەپ پەن كاتەرينا شوقاننىڭ باسىن، جايناق دەنەسىن قۇشاقتاپ، جىلاپ جاتا قالىسادى. سەمەنوۆ زريتەلگە قاراپ.) حالقىنىڭ باقىتىن كوزدەدى ول. ءبىراق، باقىتتى بولعانىن ول كورە الماي كەتتى. (قولىنداعى بۋمانى كوتەرىپ.) مىنا بۋما، ونىڭ شىعارمالار جيناعى. بۇنى دا ول كەرە الماي كەتتى. ءبىراق ونى، بۇل كىتاپتار ارقىلى حالىق كورەدى، بۇگىنگى عانا ەمەس، بولاشاقتاعى ۇرپاقتار كورەدى!
كاتەرينا (كەنەت سەرگىپ، تەز تۇرەگەپ). ءيا، ونىڭ اتى حالقىنىڭ تاريحىنا التىنمەن ماڭگى جازىلادى. (وقۋشىلارعا.) شوقاننان قالعان ۇشقىن سىزدەر دەپ بىلەم مەن، ول تۇسكەن جولدى كەڭىتۋلەرىڭىزگە، ول جاققان شىراقتى لاۋلاتۋلارىڭىزعا سەنەم مەن!..
ب ءى ر و ق ۋ ش ى. قۇرمەتتى شوقان اعا، سەن تۇسكەن جولدان تايماۋعا ارۋاعىڭنىڭ الدىندا انت ەتەمىز!
ب ءا ر ءى. ءبىز دە انت ەتەمىز!
You Might Also Like
-
ەلوردا مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ اتا-انالار چاتىندا ۆاكسينا الماعان اتا-انالاردىڭ بالالارى مەكتەپكە كىرگىزىلمەيتىنى تۋرالى اقپارات تارادى. بۇعان قاتىستى قالالىق ءبىلىم باسقارماسى تۇسىنىك بەردى.
