جازبا ادەبيەت بەلەستەرى
ادەبي پورترەتتەر
جازبا ادەبيەت بەلەستەرى
قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ ناق قاي كەزدەن باستالعانى ءالى زەرتتەلمەگەن، انىقتالماعان ماسەلە.
ەرتەدەگى زامانداردا قازاق دالاسىندا تاسقا قاشالعان تاڭبالارعا قاراعاندا، قازاق جازۋىنىڭ ارعى تامىرىن يەروگليفكە، ياعني ارىپتىك ەمەس، ۇعىمدىق تاڭبالارعا جاتقىزۋعا بولادى. ال ودان بەرگى جاعى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىنان بۇرىن سىبىردە تۋعان ورحون-ەنيسەي جازۋىنىڭ ارىپتىك تاڭبالارىنا سوعاتىن سياقتى. بۇلار، ارينە، انىقتالماعان جورامالدار.
قالاقتىق العاشقى جازۋى اراب ارىپتەرىنەن باستالدى دەگەن جورامال، وزگە جورامالداردان گورى دالەلدىرەك. ول بىزگە يسلام ءدىنى ارقىلى كەلدى. يسلامدى قازاق ورتا ازيانىڭ وزگە حالىقتارىنان كەشىرەك قابىلداعاندىقتان، اراب جازۋى دا قازاققا كەشىرەك تارادى.
«التىن وردا» دەگەن اتپەن ەدىل بويىندا XIII عاسىردان باستاپ قۇرىلعان اكىمشىلىك ولكەسىندەگى حالىقتاردىڭ، ىشىندە تاتارلاردان سوڭعى ەڭ مولى قازاق رۋلارى بولعانعا ۇقسايدى. وعان كەلتىرىلەتىن ەڭ سەنىمدى دالەلدىڭ ءبىرى، وسى وردانىڭ العاشقى حانى — شىڭعىس ۇلى جوشىحان ولىگىنىڭ قازاقتىڭ ۇلىتاۋ اتالاتىن مەكەندە جەرلەنۋى.
«التىن وردا» حاندارىنان يسلامدى ءبىرىنشى بولىپ قابىلداعان — جوشىنىڭ (1273 جىلى ولگەن) بالاسى بەرەكە حان (1286 جىلى ولگەن) حان. ودان كەيىن بۇل ءدىندى ەدىل بويىنا، ورتا ازياعا، كاۆكازدىڭ كەيبىر حالقىنا، قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تاراتقان وزبەكحان (1263 جىلى ولگەن).
«التىن وردانىڭ» سوڭعى حانى توقتامىس شامامەن 1300-1406 جىلدارى اراسىندا جاساعان. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ زەرتتەۋىندە توقتامىس بۇيرىق-جارلىقتارىن كونە تۇركى تىلىندە اراب ارپىمەن جازعان. سول كەزدەگى قازاقتاردىڭ اراسىنا بۇل جازۋدىڭ تاراعان-تاراماعانى بەلگىسىز. اراب ارپىمەن جازىلعان قازاق تىلىندەگى دوكۋمەنتتەر دات ۇلى سىرىم باتىردىڭ پاتشالىق روسسياعا قارسى كوتەرىلىسى كەزىندە اقتالعان. ول كەزدە جازىلعان حاتتار ءتىل جاعىنان جالپى تۇركىلىك تىلدەن گورى قازاق تىلىنە جاقىن. بۇحار شورتانباي، ماحامبەت، نىسانباي جانە باسقالارى ولەڭ جىرلارىن قاعازعا تۇسىرگەنگە ۇقسايدى. سونداي جورامال دار بولا تۇرا، ولاردان ساقتالعان دوكۋمەنتتەر ءالى كۇنگە دەيىن تابىلعان جوق.
ورىس مەكتەبىندە وقىعان شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين، اباي قۇنانبايەۆ جانە ولاردىڭ سوڭىنان شىققان ءبىرلى-جارىم نەمەسە ورىسشا جازعان اقىن-جازۋشىلار وزدەرىنىڭ ەڭبەگىن اراب ارپىمەن نەمەسە ورىسشا جازعان.
اباي جايىنا بۇل ەڭبەكتە تولىعىراق توقتايمىز. ويتكەنى ول شىن ماعىناسىنداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى عانا ەمەس، ونىڭ سالتاناتتى سارايىن تۇگەلىمەن قۇرىپ، قازاق كوركەم ادەبيەتىن ءوز تۇسىنداعى جالپى ادام زاتتىق كوركەم ادەبيەتتىڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىپ كەتكەن كىسى اباي قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ العاشقى بيىك جوتاسى.
اباي (يبراھيم) قۇنانبايەۆ (1845—1904)
قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، كلاسسيك اقىن. اباي بۇرىنعى قارقارالى دۋانىنا قاراستى شىڭعىس تاۋىنىڭ باۋىرىندا تۋعان. اكەسى قۇنانباي وسكەنباي ۇلى ماڭايىنداعى قازاق اۋىلدارى بايلارى مەن بيلەرىنىڭ ىشىندەگى ازۋلىلارىنىڭ ءبىرى بولادى. بىلەتىن ادامداردىڭ، اسىرەسە، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا باتىس سىبىرگە ساياسي قىلمىستى رەتىندە جەر اۋىپ كەلىپ، قۇنانبايمەن تانىس، ىستەس بولعان پولياك وفيسەرى ا. يانۋشكيەۆيچتىڭ سيپاتتاۋىنا قاراعاندا، قۇنانباي ءوز ورتاسىنىڭ اقىلدى دا بىلگىر، تاپقىر دا شەشەن ادامى بولعان. سوندىقتان دا پاتشا ۇكىمەتى ونى ءبىر سايلاۋدا قارقارالى دۋانىنىڭ اعا سۇلتاندىعىنا بەكىتكەن.
اباي قۇنانبايدىڭ ءۇشىنشى ايەلى ۇلجاننان تۋادى. ول قاراكەسەك رۋىنىڭ شەشەندىكپەن، مىسقىلشىلدىقپەن اتاعى شىققان شانشار توبىنىڭ قىزى ەكەن. ۇلجاننان تاكەجان (تاڭىربەردى)، اباي (يبراھيم)، ىسقاق، وسپان دەگەن ءتورت ۇل تۋادى. ابايدىڭ ءبىر ولەڭىندە «اتادان التاۋ، انادان تورتەۋ، جالعىزدىق كورەر جەرىم جوق» دەۋى سوندىقتان.
ابايدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى — يبراھيم. كەيىن شەشەسى ەركەلەتىپ «اباي» دەپ كەتكەن. قازاقتا «اباي» — «ساق»، «كورەگەن» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن ءسوز. شەشەسىنىڭ دە، حالىقتىڭ دا اباي دەپ اتاۋى سوندىقتان بولۋى ىقتيمال. ءبىراز جۇرت ابايدى قۇنانبايدىڭ ىبرايى دەپ اتاعان.
قۇنانباي ءدىنشىل ادام بولعان. ول سول كەزگە دەيىن كوشپەلى قازاق اۋىلدارىنىڭ اراسىنا بىرتىندەپ تاراپ كەلگەن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋگە تىرىسقان، ناماز وقيتىن ورازا تۇتقىزۋ، داۋلەتتى ادامدارعا زەكەت تولەتۋ سياقتى ءدىن شارتتارىن وزىنە باعىنىشتىلارعا كۇشپەن تاراتپاق بولعان. وسى ماقساتپەن ورتا ازيانىڭ ءدىندار قوجالارىن تاتار مولدالارىن قاراماعىنداعى اۋىلدارعا تاراتىپ، ولاردىڭ بالالارىن مىندەتتى تۇردە مۇسىلمانشا وقىتتىرادى. سونداي قوجا-مولدالاردى ءوز اۋلىندا دا ۇستاپ، ءوز بالالارىن، ولاردىڭ ىشىندە ابايدى عابيتحان ەسىمدى تاتار مولداسىنا ساباققا بەرگەن.
مولدادان ءۇش-تورت جىل وقىعان ابايدىڭ ساباققا زەيىنى بايقالعان سوڭ، اكەسى سەمەي قالاسىنداعى مۇسىلمان يمامى احمەت ريزانىڭ مەدرەسەسىنە اپارىپ وقۋعا ورنالاستىردى. ول — «مۇتاكالليمين» اتالاتىن ءدىن ساباقتارىنا تاريح، پوەزيا، ماتەماتيكا، فيلوسوفيا، دۇنيەلىك ءبىلىم سالالارىن قوسا وقىتۋدى قاجەت دەپ تاپقان اعىمنىڭ وكىلى بولدى. سونىڭ مەدرەسەسىندە ءتورت جىل وقىعان اباي مۇسىلماندىق شىعىستاعى اراب، يران جانە ورتا ازيا ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسىپ، سولارعا ەلىكتەپ قىسقاشا ولەڭدەر جازا باستايدى.
ءبىراق، سەمەيدە اباي ۇزاق بولا المايدى. وعان اكىمشىلىك جۇمىسىنان قول ۇزۋگە اينالعان جانە تەك دىنمەن عانا شۇعىلدانىپ، مەكەگە قاجىلىققا بارۋعا جينالعان قۇنانباي سەبەپ بولادى. ول ەل باسقارۋ ىستەرىندە ءوزىنىڭ ورنىن باسادى، دەپ دامەلەنگەن ابايدى وقۋدان شىعارىپ، قاسىنا الدى. بۇل ابايدىڭ ون ءۇش جاستاعى كەزى بولسا كەرەك. سول جاسىنان ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان اباي قازاق ەلىنىڭ بىلگىرلەرى، شەشەندەرى، اقىندارى، جىرشىلارى، ەرتەگىشىلەرى تاقپاقشىلارى، كۇلدىرگىلەرى، انشى-كۇيشىلەرى سياقتى ونەر يەلەرىمەن ءجيى كەزدەسىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەت جۇيەلەرىمەن جاقسى تانىسادى. ءوزى دە بيلەر ۇلگىسىندە شەشەن سويلەي باستايدى. سوزدەرى ۇتىمدى، بيلىك شەشىمدەرى تۇجىرىمدى بولادى.
اباي شىعارمالارى ءۇش ءتۇرلى باعىتتا ەربيدى: ءوزى شىعارعان ءتول ولەڭدەر، عاقليا (ناقىل سوزدەر) اتالاتىن پروزاشىلار جانە وزگە تىلدەردەن، اسىرەسە ورىس تىلىنەن اۋدارعان ولەڭدەرى.
بارلىعى قىرىق بەس «ءسوز»، ءۇش-تورت ماقالادان قۇرالاتىن پروزالىق شىعارمالارىندا اباي تاريح، قوعام، شارۋا، ءدىن، مادەنيەت تۋرالى ءوز پىكىرلەرىن ايتىپ، ءوز ۇعىمىن بىلدىرەدى. ءبىرتالاي ناقىل سوزدەردىڭ سارىنى كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىمەن استارلاسادى، ءبىراق پروزالىق شىعارمالارىن دا ول ولەڭدەرىندەگىدەي كوركەمدىك دارەجەگە كوتەرىلە المايدى، عيبرات ايتۋشى، اقىلگوي ادامدار دارەجەسىندە قالىپ قويادى.
جازۋ جۇمىسىنا جيىرما جىلداي شۇقشيا وتىرعان ابايدىڭ باسىنا 1891 جىلدان باستاپ بىرىنە-بىرى ۇلاسقان بىرنەشە قايعى تۇسەدى: سول جىلى جاقسى كورەتىن ءىنىسى وسپان ولەدى. بۇل قازانى قالاي قايعىرۋى وسپانعا ارنالعان ولەڭدەرىنەن بايقالادى. وسى قازانىڭ كۇيىگى باسىلا بەرگەم شاقتا، 1895 جىلى ورىسشا اسكەري جوعارى ءبىلىمى بار، ارميادا وفيسەرلىك قىزمەتتە جۇرگەن بالاسى ءابدىراحمان (ءابىش) ولەدى. بۇل بالاسىنىڭ جاڭانىڭ الدىنا ءوزىن ەسكىنىڭ ارتىنا ساناعان اباي وعان ءتىپتى ەگىلە قايعىرعانى وسى تاقىرىپتاعى كوپتەگەن ولەڭدەرىنەن بايقالادى. «زامان، نەتكەن تار ەدىڭ، سول قالقامدى قويماعان» دەگەن ولەڭدى وسى كەزدە جازادى. ءابدىراحماننىڭ ولىمىنە كوپتەگەن ولەڭدەر ارنايدى.
ەكى اۋىر قازانى ارەڭ كوتەرىپ جۇرگەن كەزىندە 1904 جىلى قاتارىنان ەكى قازاعا جانە ۇشىرايدى. سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ورىسشا ءبىلىم الىپ، وفيسەرلىك قىزمەتتە جۇرگەن بالاسى — ماعاۋيا (ماعاش) وپات بولادى. ول «مەدعات — قاسىم» دەگەن كورنەكتى پوەما جازعان. ماعاۋيادان قىرىق كۇن كەيىن، ابايدىڭ ءتۇڭعىش ۇلى، «داعىستان» جانە «زۇلىس» اتتى پوەمالار جازعان اقىلباي قايتىس بولادى. ەكى اۋىر قازانى كوتەرە الماعان اباي اقىلبايدان قىرىق كۇننەن كەيىن، ءوزى دۇنيە سالادى. ابايدىڭ بەيىتى شىڭعىستاۋدىڭ ىعىنداعى جيدەباي اتالاتىن مەكەندە، ءىنىسى وسپاننىڭ قاسىنا جەرلەندى. ول ارادا ءقازىر سوۆەت داۋىرىندە ورناتىلعان كۇمبەز ماۆزولەي بار.
ولەڭ جازۋعا بالا جاسىنان اۋەستەنگەنىمەن جانە العاشقى ولەڭدەرىنەن-اك، اقىندىق ۇشقىنى شاشىراعانىمەن ءبىرىڭعاي جازۋ جۇمىسىمەن اباي جاسى قىرىققا جەتكەن كەزدە عانا شۇعىلدانادى. ويتۋىنە ءومىر تاجىريبەسىنىڭ مولايۋى جانە كوركەم ادەبيەتكە دەگەن كەز قاراسىنىڭ تۇراقتالۋى سەبەپ بولادى.
ەل باسقارۋ ىسىنە ءجاسوسپىرىم كەزىنەن ارالاسقان اباي تۋعان حالقىنىڭ، تۇرمىسىنداعى ساۋلەلى جانە كولەڭكەلى جاقتارىن تۇگەل كورىپ، ونىڭ ءومىرىن جان-جاقتى تانيدى. حالىق تۇرمىسىنداعى كولەڭكەلى جاقتارعا ساۋلە تۇسىرمەك بولعانىمەن، بۇل تالابىنان ناتيجە شىعارا المايدى. سوندىقتان حالقىنا پايدالى، دەپ ويلاعان ىستەرىن كوركەم سوزبەن، اسىرەسە، ولەڭمەن جەتكىزبەك بولادى. وسىنداي نيەتپەن جازۋعا كىرىسەردە شىعارمانىڭ قانداي ءتۇرى حالىققا تۇسىنىكتى بولۋىن قاراستىرادى.
ابايعا دەيىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ كۇشتى جانرلارى شەشەندىك ءسوز بەن ولەڭ-جىر بولاتىن. ەسكى ولەڭ-جىرلار بايدى قاناعاتتاندىرمايدى. ول «ەسكى بيشە وتىرمان بوس ماقالداپ، ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ» دەپ، ەسكى ولەڭدى مىسە تۇتپايدى.
«ەسكى بيشە بوس ماقالداپ» دەگەن ءسوزدى اباي بوسقا ايتپاعان. پاتريارحالدى اۋىلدىڭ كونە زاماننان ابايعا دەيىنگى داۋ ىستەرىن بيلەر شەشىپ كەلگەن. ولار ءوزارا شەشەندىك سالىستىرىپ، قاي ءبيدىڭ ءسوزى ۇتىمدى بولسا، ءىستىڭ اق-قاراسىنا قاراماستان، سول جەڭىپ وتىرعان. قازاقتىڭ «ءىستىڭ اعى بىلمەيدى، جىگىتتىڭ باعى بىلەدى» دەگەن ماقالى سوندىقتان شىققان. «ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ» دەۋى قازاقتىڭ اۋىزشا ولەڭ شىعاراتىن اقىندارىنىڭ كوبى كەدەي بولىپ، ولەڭدەرىن كۇن كورىستىڭ قۇرالىنا قولدانعان، تىڭداۋشىلارىنان، اسىرەسە بايلاردان اقى تىلەيتىن بولعان. سوندىقتان دا اباي ولاردى «جات ەلدە قايىرشىلىق قىلىپ ءجۇرىپ، ءوز ەلىن باي دەپ ماقتاپ قۇداي قارعاپ» دەپ سوككەن. ابايعا دەيىنگى قازاقتىڭ بايلارى نەمەسە اتاقتىلارى «رۋىمىزدان اقىن باقسى شىققان جوق» دەپ ماقتاناتىن بولعان. اقىندىقتى كەدەيلەردىڭ كۇن كورىس قۇرالىنا ساناعان سوندىقتان اباي ولاردى مەنسىنبەي «اقىندارى اقىلسىز نادان كەلىپ كور-جەردى ولەڭ قىلعان جوقتان قارماپ» دەگەن. حالىقتىق فولكلوردان جەكەلەنىپ دارا اقىندار شىعا باستاعان كەزدە اباي ولاردى دا مەنسىنبەي، «شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇحار جىراۋ، ولەڭى ءبىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ» دەگەن. حالىق جىرلارىنىڭ ەپيكالىق تۇرلەرىن ايتاتىن جىراۋلاردى دا ۇناتپاي، اباي: «باتىردى ايتسام ەل شاۋىپ العان تالاپ، قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ، انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمە ءۇشىن، تىڭدار ەدىڭ ءبىر ءسوزىن مىڭعا بالاپ» دەپ «نادانعا» سانايتىن قازاق قاۋىمىنا ۇرىسقان.
اباي ماقالدار مەن ماتەلدەردى وتە ۇناتقانى بايقالادى. بۇلاردى اباي ءوز ولەڭدەرىنىڭ جولدارىنا رەتىن تاۋىپ قوسىپ وتىرعان. مىسالى، «الارمانعا التاۋ از، بەرەرمەنگە بەسەۋ كوپ» دەگەن ماقالدى اباي ولەڭىنە «بەرەرمەنگە بەسەۋ كوپ، الارمانعا از التاۋ» دەگەن تۇردە قوسىپ جىبەرگەن. مۇنداي مىسالداردى اباي شىعارمالارىنان كوپتەپ تابۋعا بولادى.
ابايدىڭ يسلام ءدىنى تاراعان شىعىس ەلدەرىنىڭ ادەبيەتىمەن جاقسى تانىستىعى ءمالىم. العاشقى بىرەر ولەڭىندە اباي بۇل ادەبيەتتىڭ كلاسسيكتەرىن ءپىر تۇتىپ، ولارعا سيىنادى دا. «يۋزي — راۋشان، كوزى — گاۋھار، «ءاليفبي» تاعى بىرنەشە قىسقا ولەڭدەرىن سولاردىڭ ۇلگىسىندە جازادى. كەيىن «ماسعۇت» جانە «ەسكەندىر» دەيتىن ەكى شىعىس حيكاياسىن ولەڭگە اينالدىرادى.
يسلام دىنىنە شىن كوڭىلىمەن سەنگەن اباي ءوزىنىڭ ءتاڭىرى تانۋ جايىنداعى فيلوسوفيالىق كوزقاراسىن ولەڭگە دە اينالدىرعان. الايدا، يسلام اقىندارىنىڭ ءدىندى جىرلايتىن «ءمۇناجات» اتالاتىن شىعارمالارى ۇلگىسىندە ەشتەڭە جازباعان. اباي يسلام شىعىسىنىڭ پوەزياسىن وزىنە ۇلگى كورمەگەن.
ابايدىڭ جازۋ جۇمىسىندا ۇلگى كورەرى دە، سۇيەنەرى دە ون توعىزىنشى عاسىرداعى ورىس ادەبيەتى. احمەت ريزانىڭ سەمەيدەگى مەدرەسەسىنەن كەتەر الدىندا اباي ءمۇعالىم جالداپ ەكى ايداي ورىسشا وقىعان، وسى تىلدە ازداپ جازا جانە سويلەي بىلگەن. ەلىنە قايتقاننان كەيىن دە سەمەيمەن قاتىناسىن ۇزبەي، ونداعى ورىستاردان دوستار تاۋىپ، اسىرەسە، ساياسي قىلمىسپەن جەر اۋىپ جۇرگەن ورىس وقىمىستىلارى دولگوپولوۆ جانە ميحاەلسپەن تانىسىپ، ورىسشا ءبىلىمىن تەرەڭدەتە تۇسۋگە جاردەم العان. بۇل جونىندە ابايعا ەرەكشە جاردەم بەرگەن ادام ءوزىنىڭ تۋعان ءىنىسى حاليوللا (حالەل) وسكەنبايەۆ. ول ورىسشا باستاۋىش ءبىلىمدى سەمەيدە العان. كەيىن ومبىداعى كادەت كورپۋسىن، پەتەربۋرگتا ميحايلوۆ اتىنداعى ارتيللەريا ۋچيليششەسىن بىتىرگەن، ورىسشا ءبىلىم العان كىسى ەكەن. زامانداستارىنىڭ، اسىرەسە گ. ءپوتانيننىڭ سيپاتتاۋىنشا حالەل اسكەري بىلىممەن قاتار كوركەم ادەبيەتتى دە جاقسى تانيتىن ادام بولعان. ول اسكەرلىك قىزمەتتە جۇرگەندە، جاسى وتىزعا جەتپەي قايتىس بولعان.
اباي وسى حالەلدىڭ اقىل-كەڭەسىمەن ورىسشا كىتاپتاردى كوپ وقىعان. سونىمەن قاتار ورىس تىلىنە اۋدارىلعان دۇنيە جۇزىلىك عالىمدارمەن جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن دە كوپ وقىعان. مىسالى، كونە گرەسيانىڭ اتاقتى عالىمى اريستوتەلدىڭ فيلوسوفيالىق جانە ادەبي شىعارمالارىمەن تولىق تانىسقان. كونە كەزدىڭ اتاقتى دانىشپانى سوكراتتى دا بىلەتىندىگى شىعارمالارىنان كورىنىپ وتىرادى.
ورىستىڭ ويشىل عالىمدارىنان ابايدىڭ ەرەكشە ۇناتىپ وقىعانى ۆ. گ. بەلينسكييدىڭ ەڭبەكتەرى. اباي ونىڭ ەستەتيكالىق قاعيدالارىن ءوز شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەن، سايىپ كەلگەندە بۇل قاعيدالاردىڭ ونەر ونەر ءۇشىن ەمەس، ءومىر ءۇشىن، كوركەم شىعارمانىڭ مىندەتى -— ءومىر شىندىعىن قاز-قالپىندا سيپاتتاۋ، اقىننىڭ مىندەتى ءوز زامانىنىڭ جىرشىسى بولۋ دەگەنگە سايادى.
كوركەم ادەبيەتكە وسىنداي كوزبەن قاراعان بەلينسكيي ءدىڭ ورىس ادەبيەتىنىڭ ون توعىزىنشى عاسىردىڭ وكىلدەرىنەن ۇلگىگە تارتاتىنى ا. س. پۋشكين. بەلينسكييدىڭ ويىنشا، ءوز ۇلتىن سۇيگەن ادام عانا بۇكىل ادامزاتتى سۇيە الادى. بەلينسكييدىڭ باعاسىنشا، ورىس ادەبيەتىندە شىن ماعىناسىنداعى ءبىرىنشى ۇلتتىق اقىن — پۋشكين.
اباي بەلينسكييدىڭ بۇل پىكىرىن ءوزىنىڭ اقىندىق جولىنا جەتەكشى نۇسقاۋ رەتىندە پايدالانىپ، قازاقتىڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق اقىنى بولۋعا تىرىسقان جانە سول ماقساتىنا جەتكەن. ول جازۋشىلىق جۇمىسقا وسىنداي ۇلكەن تاجىريبەمەن جانە تەوريالىق دايارلىقتارمەن كىرىسەدى.
كوركەم ادەبيەتتىڭ تەورياسىنا جەتىك، ونىڭ وركەندەۋىنە ءى؛ەن سىلتەيتىن ادامنىڭ ءبارى بىردەي اقىن ءيا جازۋشى بولا المايدى. جازۋشىلىق، ياعني كوركەم ويلاپ، سول ويىن اۋىزشا ايتا الارلىق نەمەسە قاعازعا تۇسىرە الارلىق دارىن ادامنىڭ بويىنا تابيعات بەرەتىن سىي. اباي سونداي دارىندى اقىن. ونىڭ ويىنشا، اقىندىق ادامعا «ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن ونەرى»، ول ونەر كەز كەلگەن جەردە تاسي بەرمەيدى، شابىت كەلگەن جاعدايلاردا عانا، ياعني اقىننىڭ نە قۋانىش، نە قايعىعا باتقان شاقتارىندا عانا كەلەدى. «سوندا اقىن بەلىن بۋىنىپ،— دەيدى اباي،— الدى-ارتىنا قارانار. دۇنيە كىرىن جۋىنىپ، كورىنىپ ويعا ءسوز سالار».
ابايشا اقىندىقتىڭ قۇرالى — ءتىل. ونىڭ ويىنشا ءتىل وتكىردىڭ ءجۇزى. كەستەنىڭ ءبىزى»، ياعني كوركەم ونەردىڭ باسقا ەشبىر ءتۇرى تىلدەي كوركەم شىعارما جاساي المايدى. وسىنداي ۇعىمدا اباي كوركەم شىعارما جازۋعا كىرىسەردە: «ماقساتىم ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق»،— دەيدى. قازاق ءتىلىن كوركەمدىكتىڭ بيىگىنە كوتەرۋ ءۇشىن اباي بۇل تىلگە ارالاسىپ جۇرگەن بوتەن سوزدەردەن ولەڭدى ارشىماق بولادى. ونىڭ بوتەن ءسوز» دەيتىنى: بىرىنشىدەن، اۋىزشا فولكلوردا نەمەسە قازاقتا جاڭا عانا تۋىپ كەلە جاتقان جازبا ادەبيەتتە بەلگىلى ءبىر پىكىرگە جاناسى جوق جولداردىڭ، سوزدەردىڭ بىتىسىپ ءجۇرۋى، ەكىنشىدەن، قازاق تىلىنە يسلام ءدىنى ارقىلى كىرگەن قازاققا ۇعىمسىز اراب، پارسى سوزدەرىنىڭ ارالاسىپ كەتۋى.
بەلينسكييدىڭ قاعيداسىن قولداناتىن ابايدىڭ دا ويىنشا:
ولەڭ — ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
وسىلاي جازىلعان ولەڭدى عانا كوركەم دەپ تۇسىنەتىن اباي بەلينسكييشە مازمۇنعا ءبىرىنشى ورىن، تۇرگە ەكىنشى ورىن بەرىپ، «ءىشى التىڭ سىرتى كۇمىس» بولسىن دەيدى. ءوزى وسىنداي ولەڭدەردى عانا جازۋعا تىرىسادى جانە سول ماقساتىنا جەتەدى.
ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىندا ورىستىڭ «ستيحوتۆورەنيە» دەپ اتايتىن سيۋجەتتى ولەڭ تۇرىندە ءبىرىنشى رەت ىبىراي التىنسارين جازدى. اباي ولەڭنىڭ وسى ءتۇرىن دامىتىپ، بارلىق شىعارمالارىن سوعان باعىندىرادى. اباي ولەڭدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءبىر تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندە، ءبىر پىكىردى عانا جان-جاقتى سيپاتتاپ، ماعىناسىن تۇجىرىمداپ وتىرادى. بۇل جاعىنان اباي ورىس اقىندارىنا ۇقسايدى. مازمۇن جاعىنان اباي ولەڭدەرى تۇگەلىمەن دەرلىك ءوزى جاساعان زاماننىڭ تاقىرىبىنا، تۋعان حالقىنىڭ جاقسى جانە كەمشىلىك جاقتارىن سيپاتتاۋعا ارنالعان. وسىنداي تاقىرىپتاردا قاراپايىم جۇرتتىڭ ۇعىمىنا ءارى جەڭىل، ءارى كوركەم ءتۇر تاپقان.
اباي پوەزياسى تۇگەلىمەن سيۋجەتتى ۇساق ولەڭدەردەن قۇرالادى. ول پوەزيانىڭ پوەما» اتالاتىن جانرىن تۋعىزا العان ادام ەمەس. ول قىسقا ولەڭدەرىندە تابيعات بەينەسىن، ادام پورترەتىن جاساۋعا، ونىڭ ىشكى، سىرتقى قىلىق، مىنەزدەرىن ايقىن سۋرەتتەرمەن كورسەتۋگە ەتە شەبەر. قاي تاقىرىپقا جازعان ولەڭىندە بولسا دا اباي شىعارمالارىندا قازاق جەرىنىڭ، قازاقتىڭ ۇلتتىق تۇرمىسىنىڭ بەينەلەرى ايقىن ەلەستەپ تۇرادى. مىسالى، قىستى ول:
اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى،
سوقىر، مىلقاۋ، تانىماس ءتىرى جاندى،—
دەپ قازاقتىڭ قاتال شالدارىنا ۇقساتادى نەمەسە «كارى قۇداڭ — قىس كەلىپ، الەك سالدى» دەپ بەينەلەيدى. سونىمەن قاتار، قازاقتىڭ سول كەزدەگى قىس مەزگىلىندە دە كيىز ۇيدە وتىراتىن تۇرمىسىن ەلەستەتىپ:
بورانداي بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا،
التى قانات اق وردا ءۇي شايقالدى،—
دەيدى.
كۇزدىڭ سيپاتى دا تەك قازاق دالاسىنىڭ كۇزگى ءتۇرىن، تەك قازاق اۋلىنداعى تۇرمىستىڭ كۇزگى بەينەسىن جارقىن ەلەستەتەدى. مەزگىل تاقىرىبىنا جازعان ولەڭدەرىندە تابيعات كورىنىستەرىنەن باسقا اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك ءومىرى دە، باي مەن جارلىنىڭ تۇرمىسىنداعى الشاقتىقتار دا، تاپتىق تەڭسىزدىكتەر دە كورىنىس بەرىپ وتىرادى. «جازعىتۇرىم»، «جاز»، «قان سوناردا»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» سياقتى ولەڭدەرى ءىرى شەبەرلەردىڭ بوياۋىمەن سالعان سۋرەتشى كارتينالارىنداي وتە كوركەم، وتە ۇعىمدى جانە تەك قازاق دالاسىنا عانا ءتان بەينەلەر. بولىستاردى، بيلەردى، پىسىقتاردى، تاعى سونداي تيپتەردى سيپاتتاعاندا كوز الدىڭا ءتىرى ادامداردىڭ بەينەسىن الىپ كەلەدى. ءوزىنىڭ جانە وزگەلەردىڭ جان جۇيەسىن سيپاتتاعاندا دا اباي وتە شەبەر. جاستاردىڭ ماحاببات سىرىن بەينەلەۋگە دە جۇيرىك.
ابايدان بۇرىنعى قازاق پوەزياسىنىڭ «قارا ولەڭ» جانە جىر» اتالاتىن ەكى-اق ولشەمى بولعان. قارا ولەڭنىڭ ءبىر شۋماعى ءتورت جولدان، ءار جولى ون ءبىر بۋىننان قۇرالىپ، ۇيلەسى «ا، ا، ب، ا» بولىپ كەلەدى. ەكىنشىسى جىر جولدارى جەتى بۋىننان، ال شۋماقتارى، ۇيلەستەرى تۇراقسىز كەلەتىن ولەڭ. اباي ءوز شىعارمالارىندا وسى ەكى ءتۇرىن دە بايىتىپ، كەڭ مايدالاندى. ءبىراق ول قازاق پوەزياسىنىڭ ولشەمىمەن عانا قاناعاتتانباي، ورىس جانە دۇنيە ءجۇزى پوەزياسىنىڭ جەتىستىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ولەڭنىڭ جيىرما شاقتى تىڭ ولشەمىن قوسقان. سولاردىڭ ىشىندە «سەگىز اياق» جانە ون التى ۇيلەستى «سەن مەنى نەتەسىڭ» سياقتى دۇنيە جۇزىلىك پوەزياعا قوسقان جاڭا ولشەمدەرى دە بار. اباي تىڭنان جاساعان ولشەمدەرىن اۋىلدىڭ ساۋاتسىز تىڭداۋشىلارىنا، از عانا وقىرماندارىنا تۇسىنىكتى بولۋ جايىندا قاراستىرادى. وزىنە دەيىنگى قازاق ولەڭدەرىندە انمەن، تەرمەمەن ايتىلمايتىندارى بولماعان قازاقتىڭ حالىق مادەنيەتىنەن ابايدىڭ گرەكشە سۇيگەن اندەرى بولعان. ءبىراق ول ءان اتاۋلىنىڭ ءبارىن قابىلداماي:
ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار،
تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن كەسەرى بار،
اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيدى،
تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ وسەرى بار،—
دەپ،
قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار،
جاقسى ءان مەن ءتاتتى كۇي،
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار،
ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي —
دەپ تەك سۇيگەن اندەرىن عانا قابىلداعان.
انگە تالعامى سونداي اباي قازاق پوەزياسىنا ءوزى تىڭنان جاساعان ولەڭ ولشەمدەرىنە لايىقتى اندەر شىعارعان. ولاردىڭ ىشىندە: «كوزىمنىڭ قاراسى»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «سەگىز اياق» حالىقتىڭ ەڭ جاقسى اندەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن زور قۇرمەتپەن ورىندالادى. ابايدىڭ اندەرى جاڭا ولشەمدى ولەڭدەرىنىڭ حالىق اراسىنا تەز تاراۋىنا سەبەپكەر بولادى. وسى اندەردىڭ نەگىزىندە احمەت جۇبانوۆ، لاتيف حاميدي «اباي» وپەراسىن جازدى. ءوزىنىڭ اقىندىق جانە كومپوزيتورلىق قۋاتىنىڭ، كەڭ ورىستىلىگىنە سەنگەن اباي: «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل»— دەپ، حالقىنا ايتقىسى كەلگەن اقىلىن ولەڭدەرى مەن اسەم اندەرى ارقىلى جەتكىزۋگە تىرىسادى.
يسلام ءدىن باسىلارى بۇل دۇنيەنى، ياعني تىرشىلىكتى ۋاقىتشا، «فاني» جالعانعا ساناپ، ودان بەزدىرۋگە تىرىسىپ، تۇراقتى راحاتتى ادام ولگەننەن كەيىن «اقىرەت» اتالاتىن «و دۇنيەدە» كورەدى دەپ، ول ءۇشىن بۇل جالعاندى تەك قۇدايعا قۇلشىلىقپەن وتكىزۋگە شاقىرسا، اباي ادامدى وسى دۇنيەنىڭ تىرشىلىگىندە راحات كورۋگە، قوعام ءۇشىن، حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە شاقىرادى. ابايدىڭ ويىنشا «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك ەتسەڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ». سول ويىن «كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن ءتاڭىرى ويلاعان» دەپ بەكىتكىسى كەلەدى دە، «ارەكەت قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن» دەيدى.
ابايدىڭ ۇعىمىندا ادام اتاۋلى جاراتىلىسىندا بىردەي، سوندىقتان ءوزىن وزگەلەردەن ارتىق سانايتىندارعا «مەنىمەن سەن تەڭبە دەپ ماقتاناسىڭ، بىلىمسىزدىك بەلگىسى، ول باياعى» دەپ ۇرسادى. اباي قوعامدى ۇلتقا، دارەجەگە بولمەي، جىنىسقا بولمەي، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم، دەپ»، «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول» دەپ، جالپى ادامزاتتى تۇگەل سۇيەتىن گۋمانيزم بيىگىنە شاقىرادى.
اباي ادامدى «ەر» جانە «ەز» دەپ ەكىگە بولەدى. ونىڭ ويىنشا جاقسىلىق ءىس تەك «ەردەن» عانا شىعادى، ال «ەزدەن» ەشبىر جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى.
«قازاعىم» دەگەن ءسوزدى «ۇلتىم» دەگەن ماعىنادا تۇسىنگەن اباي تۋعان حالقىنىڭ ءومىر شىندىعىنىڭ ارالاماعان تۇكپىرىن قويمايدى جانە كورگەن-بىلگەندەرىنىن. بارلىق بەينەسىن شىعارمالارىنا ءتۇسىرىپ وتىرادى. ول ءومىر شىندىعىنىڭ تىركەۋشىسى ەمەس، كورگەن-بىلگەندەرىنىڭ سىنشىسى جانە كەم-كەتىكتى قاتتى سىناۋ ارقىلى تۇزەتۋگە تىرىسۋشى.
اباي «مالدا دا بار جان مەن ءتان» دەپ ادامنىڭ حايۋاناتتان ايىرماشىلىعى سەزىمى مەن اقىلىندا دەيدى. اقىل — سۋىق مۇز، ونى ىسىتاتىن — جۇرەك، جۇرەكتى سەزىم ۇياسى دەپ سانايتىن اباي قازاق پوەزياسىندا ءبىرىنشى رەت ونى تەڭىزگە ساناپ، ودان تابىلمايتىن اسىل جوق،— دەيدى. ءومىر كۇرەسىنەن قاجىعان شاعىندا: «جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ، قياناتشىل دۇنيەدەن» دەپ تورىعادى. «جۇرەك — تەڭىز»... دەپ باستالاتىن ولەڭىندە «دوستىق، قاستىق، بار قىزىق — جۇرەك ءىسى» دەيدى دە، قىزىق قۋىپ كەتپەۋ ءۇشىن ءاربىر سەزىمدى اقىل تارازىسىنا سالىپ، ونىڭ ءتيىمدى-تيىمسىز جاعىن ويلانۋدى ەسكەرتەدى. ءىستىڭ ءتيىمدى جاعىن ويلاۋ ءۇشىن قايرات كەرەك.
جۇرەكتە قايرات بولماسا،
ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟
اقىلعا ساۋلە قونباسا،
حايۋانشا ءجۇرىپ كۇن وتپەك.
ونىڭ ويىنشا، اقىلدىڭ تايانىشى — ار مەن ۇيات.
اباي ادامدى داۋلەتىنە قاراپ ەمەس، كىسىلىگىنە، ەڭبەگىنە قاراپ باعالايدى. ونىڭ ۇعىمىندا شارۋا بىلگەن ادامنىڭ ءبارى ەڭبەكشى، ءبارى جاقسى. ونىڭ جەك كورەتىندەرى ەڭبەك ەتپەيتىن ارامتاماقتار. قوعامدىق ءومىردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق ءومىرىنىڭ الەۋمەتتىك، تاپتىق تەڭسىزدىگىن كورە بىلگەن، ونداي تۇرمىستىڭ جارقىن سۋرەتىن جاساي بىلگەن رەاليست اقىن ابايدىڭ ءوزىنىڭ «قاراشا جەلتوقسانمەن سول ءبىر ەكى اي» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە بايلار مەن جالشىلار تۇرمىسىنداعى قايشىلىقتاردى رەاليستىك تۇردە وتە كوركەم سيپاتتايدى. تۇرمىسى اۋىر جالشىلارعا جانى اشيتىندىعىن كورسەتەدى. سويتە تۇرا، «بايدا — مەيىر، جالشىدا — بەيىل دە جوق، اڭدىستىرعان ەكەۋىن قۇدايىم-اي!» دەپ كەييدى. ودان ءارى ساياسي قورىتىندى جاساۋعا ءوي-ورىسى جەتپەيدى.
تىرشىلىك دۇنيەسىن ءبىر كەن، ساراي دەپ ۇعىناتىن اباي ءاربىر ادامعا:
اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ ارقالان.
سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە،
كەتىگىن تاپ تا بار، قالان!—
دەيدى. مۇنداعى «ونەرپاز» دەگەندى بەكەرگە ايتپايدى، ونىڭ ويىنشا، ادال ەڭبەك اتاۋلىنىڭ ءبارى قوعامعا دا، جەكە ادامعا دا پايدالى، سوندىقتان ءاربىر ادام ەڭبەكتىڭ، قاي تۇرىنەن بولسا دا ءوز ورنىن تابۋى ءتيىس. ونىمەن بىرگە اباي تۆورچەستۆولىق ەڭبەكتى دە جوعارى باعالايدى، ونىڭ جەمىستى بولۋىن تىلەيدى. ولاي بولسا، اقىننىڭ جەمىسى، ونىڭ جازىپ قالدىرعان ولەڭ-جىرلارى، سوندىقتان دا اباي:
ءولدى دەۋگە سيا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان،—
دەيدى. بۇل پىكىرىن ول «حاراكات قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن» دەپ ءاربىر ەڭبەك ادامىنىڭ قوعامعا جانە وزىنە پايدالى ىستەر اتقارۋىن ۇسىنادى.
اباي ءوز تۇسىنداعى قازاق قوعامىنا قانداي ىستەردى پايدالى كوردى؟ ابايدىڭ ۇعىمىندا جاقسى ءيا جامان ەل بولۋدىڭ تەتىگى بىرلىكشىل ءيا بىرلىكسىز بولۋىندا. ول «بەرەكەلى بولسا ەل — جاعاسى جايلاۋ ول ءبىر كول» دەپ بەرەكە مەن بىرلىكتى جەرى شۇيگىن جايلاۋ مەن جارقىراعان ايدىن شالقار كولگە تەڭەيدى دە، «بەرەكەسى كەتكەن ەل — سۋى اشىعان باتپاق كەل»...— دەپ قۇتسىز، سيىقسىز مەكەنگە تەڭەيدى. ونىڭ بايقاۋىنشا، ءوز تۇسىنداعى اۋىلداردى وسىنداي بەرەكەسىزدىك پەن الا اۋىزدىق مەڭدەگەن.
وسىنداي شىم-شىتىرىق بەرەكەسىز اۋىلداردا:
«باي الادى» كەزىندە كوپ بەرەم دەپ.
جارلى الادى قىزمەتپەن وتكەرەم دەپ،
دوس الادى بەرمەسەڭ — بۇلت بەرەم، دەپ
جاۋىڭا قوسىلۋعا سىرت بەرەم دەپ
«بي مەن بولىس الادى كۇشىن ساتىپ،
مەن قازاقتان كەگىڭدى اپەرەم» دەپ،—
سول الۋلاردىڭ ناتيجەسىندە «ءجۇز قاراعا ەكى ءجۇز الارمان بار، باس قاتار باس اياعىن تەكسەرەم دەپ» دەيدى اباي.
بەرتىن كەلە پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق ەلىن بيلەۋ جايىندا 1868 جىلى شىعارعان زاڭى بويىنشا قازاقتار روسسيانىڭ ەل بيلەۋ تارتىبىنە كوشىپ، قازاق جەرى ستارشىندارعا، بولىستارعا، ۋەزدەرگە، گۋبەرنيالارعا بولىنەدى. سولاردىڭ، ىشىندە ستارشىندار مەن بولىستار عانا قازاقتان سايلانىپ، ودان جوعارى اكىمدەر پاتشا ۇكىمەتىنىڭ چينوۆنيكتەرىنەن عانا تاعايىندالادى. قازاقتار بۇل زاڭدى «شتات» دەپ تە اتايدى.
ستارشىندار مەن بولىستار بەلگىلەنگەن سايلاۋ تارتىبىمەن سايلانادى. ولاردىڭ اۋىلدىڭ ونباسى، ەلۋباسى، ءجۇزباسى اتالاتىن اتقامىنەر پىسىقتارى سايلايدى. ستارشىندىقتا، بولىستىقتا دامەسى بارلار سايلاۋشى پىسىقتاردىڭ داۋسىن مال نەمەسە اقشاعا ساتىپ الاتىن بولعان. سايلاۋدى «كرەستيانسكيي ناچالنيك» دەيتىن چينوۆنيك وتكىزىپ، ونى ۋەزدىك جانە گۋبەرنيالىق ناچالنيكتەر بەكىتكەن. سايلاۋعا تالاسۋشىلار ءتىلماشتار ارقىلى ولارعا دا پارا بەرەدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، ۋەزدىك جانە گۋبەرنيالىق اكىمدەر سايلانۋعا تالاسۋشى قازاق بايلارىنان اقشانى قاپشىقتاپ العان. پارا بەرۋ جولىمەن ستارشىن ءيا بولىس بولعاندار شاشقان شىعىنىن مومىن حالىقتان جانە جاۋلاسقان ادامدارىنان «قاراشىعىن» دەگەن اتپەن الدەنەشە ەسە ەتىپ قايتارىپ الادى.
بايلاردىڭ بولىستىققا، ستارشىندىققا تالاسۋى — ارينە، اۋىل اراسىنىڭ ۇستەمدىگىنە تالاسۋ. وسىنداي تالاستا ولار اكەنى بالادان، اعانى ىنىدەن، تۋىستاردى جاقىنىنان ايىرىپ، اۋىل اراسىن بىت-شىت قىلعان. اباي ايتقان قازاق اراسىنداعى «التى باقان الا اۋىزدىق» وسىدان تۋعان. سول ارازدىقتىڭ نەگىزىندە قازاق اۋىلدارى بەرەكەسىزدىككە ۇشىراپ، قيان-كەسكى ارازداسقان، جاۋلاسقان، بارىمتالاسقان، سونىڭ ىشىندە كىسى ولىمدەرى دە ءجيى ۇشىراسقان.
اباي ەل اراسىنداعى كورىنىپ تۇرعان وسى جايلاردىڭ ءبارىن سايلاۋعا تالاسۋشىلاردىڭ جاعىمسىز ارەكەتىنەن دەپ ءتۇسىنىپ، ەل اراسىنداعى وسىنداي الاۋىزدىقتى ءورشىتىپ، ۇلت پەن ۇلتتى، رۋ مەن رۋدى ارازداستىرىپ ۇستايتىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى ەكەنىن اڭعارماعان. سوندىقتان ول:
ورىس تەرىس ايتپايدى، جامان بول دەپ،
ورىس ايتتى: وزىڭە ەرىك بەرەم دەپ،
كىمدى ءسۇيىپ سايلاساڭ بەك كورەم دەپ،—
دەيدى. مۇنداعى «ورىس» دەپ وتىرعانى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ۋەزدىك جانە گۋبەرنيالىق اكىمدەرى. ولار قازاقتارعا كىمدى ۇناتىپ سايلاساڭ، ەركىڭ» دەپ اۋىزشا ايتقانمەن ءىس .كۇزىندە پارانى كوپ بەرگەن بايدى سايلادى. جوعارعى اكىمدەردىڭ بۇل قىلىعىن كەيىنىرەك كورگەن اباي:
قۇتىردى كوپتى قويىپ ازعاناسى،
ارىزشى ورىس — ولاردىڭ ولجاسى.
بىردە ونى جارىلقاپ، بىردە مۇنى،
قۋدى ۇناتتى-اۋ، سەمەيدىڭ بۇل قالاسى،—
دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.
سونىمەن «ءبىرىڭدى ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ، تۋعان حالقىن بەرەكە-بىرلىككە، ىنتىماققا كەلتىرە المايدى دا، «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا، الداماعان كىم قالدى ءتىرى جاندا» دەي كەلىپ:
دوس جارىڭ، اعايىنىڭ ءبارى ەكى-ۇشتى.
سول سەبەپتەن دوسىڭنان دۇشپان كۇشتى...
قاجىماس دوس حالىقتا جوق.
اينىماس سەرت قايدا بار؟
الدا كورگەن ارتتا جوق،
مىسقىل ەسەك، ايلا بار،—
دەپ تورىعادى.
اباي قازاق اراسىنداعى بەرەكەسىزدىكتىڭ جانە باسقا كەمشىلىكتەردىڭ ءتۇپ تامىرى ناداندىعىندا، وقىماعاندىعىندا دەپ تۇسىنەدى دە، حالقىنىڭ «كوڭىل كوزىن»، ياعني سانا-سەزىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن قازاق جاستارىن وقۋعا ءبىلىم الۋعا شاقىرادى. ول:
مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،
جوق-باردى ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن،
كوكىرەگى سەزىمدى، ويى ورامدى،
جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن،—
دەپ بار ءۇمىتىن وقۋعا تالاپتى جاستارعا جۇكتەيدى. ءوزى تۋرالى ايتقاندا:
جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە-تۇرا تەكسەرمەدىم،
ەر جەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم،—
دەيدى دە، وقىعان ءوز بالالارى جايىندا:
بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،
قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم،—
دەپ، وقىعاندا اكىم بولۋ ءۇشىن ەمەس، عالىم بولىپ دۇنيە تانۋ ءۇشىن وقۋ كەرەك ەكەنىن ەسكە سالادى.
ابايدىڭ ۇعىمىندا، وقۋ تەك ورىستا عانا. «ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى دۇنيەنىڭ كىلتى،— دەيدى ول،— ونى بىلگەندە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى». قازاقتى وسى بىلىمگە شاقىرعان اباي قازاق جاستارىنا «عالىم بولماي نەمەنە، بالالىقتى قيساڭىز» دەپ، مەكتەبى جوق اۋىل بالالارىن قالاداعى ورىس مەكتەبىنە بارىپ وقۋعا اقىل بەرەدى». ال وعان بارىپ وقىعاندارعا:
بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق،
ءبىر عالىمدى كورسەڭىز.
ونداي بولماق قايدا دەپ،
ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز.
دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى،
عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز.
بىلگەندەردىڭ سوزىنە،
ماحابباتپەن ەرسەڭىز،
اقىل سەنبەي سەنبەڭىز،
ءبىر ىسكە كەز كەلسەڭىز.
اقساقال ايتتى، باي ايتتى،
كىم بولسا مەيلى، سول ايتتى
اقىلمەنەن جەڭسەڭىز،—
دەپ عىلىمدى ۇيرەنۋمەن بىرگە ءار نارسەنىڭ ءتۇيىنىن ءوزىڭ شەش دەپ اقىل-كەڭەس بەرەدى. ونىمەن بىرگە ورىسشا وقيتىندارعا:
عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا،
دەي كەلىپ:
ۆوەننىي قىزمەت ىزدەمە،
وقالى كيىم كيۋگە...
قىزمەت قىلما ويازعا،
جانباي جاتىپ سونۋگە،—
دەپ شەن قۇمارلىق ءۇشىن، قارا باستىڭ پايداسى ءۇشىن ەمەس، حالىققا قىزمەت ەتۋ، وقۋ كەرەك ەكەنىن ەسكە سالادى. اباي تەك ەڭبەك ەتكەن ادام عانا تويىنا تاماق ىشە الاتىنىن «ەڭبەك قىلساڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەپ تۇيەدى. «ەڭبەك قىلماي تاپقان مال داۋلەت بولماس، قاردىڭ سۋى سياقتى تەز سۋالار» دەپ قورىتادى.
اباي تۇسىنداعى قازاق ەلىنىڭ وندىرىستىك قۋاتى وتە تومەن دارەجەدە ەدى. قازاقتىڭ ول كەزدەگى كاسىبى مال باعۋ عانا بولدى. اۋىلداردا مالى كوپ باي از دا، مالى از كەدەي مەن مالى جوق جالشىلار كوپ-تى. اۋىلدا ولاردىڭ بارىنە بىردەي ەڭبەك كاسىبى جەتپەدى. سوندىقتان بايلار جالشىلارىن ەڭبەكاقىنى وتە از تولەپ، ناشار حالدە ۇستادى. كەي بايدىڭ جالشىلارى قىزمەتتى تەك تاماعى ءۇشىن عانا اتقاردى. بۇلاردىڭ وتە اۋىر ءحالىن اباي «قاراشا، جەلتوقسانمەن سول ءبىر ەكى اي» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە رەاليستىك تۇردە ي كوركەم سيپاتتايدى.
اۋىلداعى جۇمىسسىز باتراكتارعا اباي «جالعا ءجۇر، جات-جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل، مالىڭ بولسا سىيلاماي تۇتىلماس ەل» دەپ اقىل بەرەدى. بۇل جەردە، ارينە، قاناۋشى تاپ ۇستەمدىك ەتكەن جەردە ەڭبەكپەن كۇن كورۋدىڭ وتە قيىن ەكەنىن اباي تۇسىنەدى. ءبىراق، ول ادام بالاسى سول ەڭبەك ارقىلى كۇن كورىپ، كەلەشەكتە سول ەڭبەك ناتيجەسىندە كوركەيىپ، ىلگەرى باساتىنىنا سەنەدى.
اباي تۇسىنداعى قازاق قوعامىنداعى ەڭ اۋىر ماسەلەنىڭ ءبىرى ايەل ماسەلەسى ەدى. قاي كەزدە شىققانى بەلگىسىز بولعانىمەن، ايەلدى قالىڭ بەرىپ الۋ قازاق ومىرىندە ابايعا دەيىن دە عاسىرلار بويى ورىن الىپ كەلگەن. سوندىقتان دا، قازاق قىزدى بالاعا ساناماعان. مىسالى، بىرنەشە قىزى، ءبىر ۇلى بار قازاق «بالاڭ نەشەۋ» دەگەن سۇراۋعا «جالعىز» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ال ەگەر ۇلى بولماي، قىزى بىرنەشەۋ بولسا، بالام جوق» دەيتىن بولعان. ولاي دەۋى، قالىڭ مالعا ساتىلعان قىز، تۋعان ۇيىنەن كەتكەن سوڭ اتا-انالارىنا، تۋىسقاندارىنا ەشبىر جاردەمسىز «جات» ادام. سوندىقتان بوسانعان ايەلدىڭ بالاسى قاي جىنىستىق ەكەنىن بىلگىسى كەلگەن ادام «ات ۇستار ما، قىرىق جەتى مە؟» دەپ سۇرايتىن بولعان. ات ۇستار دەگەنى — ۇل، قىرىق جەتى دەگەنى— قىز. ولاي دەيتىنى، قىزدىڭ قالىڭ مالىنا جاساۋ ت.ب. قاجەتتىگى ءۇشىن ۇساعى، ءىرىسى ارالاس قىرىق جەتى باس مي تولەيتىن بولعان. مۇنشاما مال بەرۋگە شاماسى جوقتار ۇزاق ۋاقىت ۇيلەنە الماعان، كەيبىر مالى جوقتاردىڭ ءومىر بويى ۇيلەنە الماي كەتكەنى دە بولعان.
مالدى بايلار قالىڭىن تولەپ، الدەنەشە ايەلدەن العان. شالدار مەن كەمتارلار دا مال بەرىپ، قىزداردى نەمەسە قالاعان ايەلدەرىن الا بەرگەن. مالدى ادامدار ۇلى ءۇشىن كوپ جاعدايدا بەسىكتەگى قىزعا قۇدا ءتۇسىپ، قىز ەسەيگەن شاقتا اتاستىرعان كۇيەۋىنە ريزا بولماسا دا سوعان زورلاپ قوسقان. ونىڭ ۇستىنە امەڭگەرلىك سالت بويىنشا: «اعا ولسە — ءىنى مۇرا» نەمەسە—«ءىنى ولسە — اعا مۇرا» دەپ ولگەن ادامنىڭ ايەلىن ەرىنىڭ تۋىسقاندارىنا ەرىكسىز قوسقان. وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە داۋ-شارلار كوبەيىپ، قازاق اراسىنداعى ەڭ ۇلكەن جانجالداردىڭ ءبىرى جەسىر داۋى بولعان.
قازاق ايەلدەرىنىڭ وسىنداي اۋىر تاعدىرىن كورگەن اباي بۇل ماسەلەنىڭ دە سىرتىندا قالماي، قىزۋ ارالاسادى. ول ءوزىنىڭ كوركەم شىعارمالارىندا ايەل تەڭسىزدىگىنە تۇبەگەيلى قارسى بولادى. «ءبىر سۇلۋ قىز تۇرىپتى حان قولىندا» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە جاس قىزدى العان كارى حاندى سوگە كەلىپ، «ەتىمدى شال سيپاعان قۇرت جەسىن دەپ، جارتاستان قىز قۇلاپتى تەرەڭ سۋعا» دەگەن تراگەديانى ايتادى دا:
باي قارتايسا مالىنا بەرەر شىلبىر،
مال ءومىردى جاڭعىرتپاس قۇداي ۇرعىر.
بىرەۋدىڭ قىزىن الىپ مالعا ساتىپ،
باياعىنى ىزدەگەن قانداي قۇرعىر،—
دەپ ءوزى تۇستاس توقالشىل بايلاردى سوگەدى. ابايشا «كىمدە-كىم ۇلكەن بولسا ەكى مۇشەل، مال بەرىپ العانمەنەن، قاتىن ەمەس». ءبىر مۇشەل دەگەنى ون ەكى جاس، ەكى مۇشەل — جيىرما بەس جاس. ابايعا تۇستاس قازاقتىڭ باي شالدارى وزىنەن الدەنەشە مۇشەل كىشى جاس قىزدى الاتىن بولعان.
ايەلدى قالىڭ مالعا بەرۋگە قارسى شىققان ابايدىڭ ۇسىنارى، ايەل مەن ەردىڭ ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ، ەركىمەن قوسىلۋى.
ول:
جاساۋلى دەپ، مالدى دەپ بايدان الما،
كەدەي قىزى ارزان دەپ قۇمارلانبا،
ارى بار، اقىلى بار، ۇياتى بار،
اتا-انانىڭ قىزىنان قاپى قالما،—
دەپ، قازاقتىڭ: «اياعىن كور دە اسىن ءىش، شەشەسىن كور دە قىزىن ال» دەيتىن ماقالىن قۋاتتايدى، قىزدىڭ، اجارىنا ەمەس، تاربيەسىنە قاراۋدى ۇناتادى.
قازاق جاستارىنىڭ عاشىقتىق سەزىمىن ۇشتاۋ نيەتىمەن وسى تاقىرىپتا كوپتەگەن عاجايىپ كوركەم ولەڭدەر، عاجايىپ اۋەندى اندەر شىعارادى. ءوز تۇسىنداعى قازاق ومىرىنەن مۇنداي ماحاببات ۇلگىسىن كەزدەستىرە الماعان. اباي قازاق جاستارىنا ا. س. پۋشكيننىڭ، «ەۆگەنيي ونەگين» رومانىنداعى ونەگين مەن تاتيانانىڭ اراسىنداعى عاشىقتىقتى ۇلگى ەتىپ، ولاردىڭ سۇيىسپەنشىلىك حاتتارىن قازاق تىلىنە اسا شەبەر تۇردە اۋدارادى. عاشىق بولىپ قوسىلعاندارعا «قاتىنىڭ سەنى سۇيسە، سەن ونى ءسۇي» دەپ، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءبىرىن-بىرى ءسۇيۋىن قۇپتايدى. «ەرى اقىلدى، قاتىنى مىنەزدى بوپ» دەپ ولاردىڭ ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرۋىن تىلەيدى. ايەلدى ەرىنە ومىرلىك دوس دەپ سانايتىن اباي:
ماحابباتسىز — دۇنيە بوس،
حايۋانعا ونى قوسىڭدار،
قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس،
قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار،—
دەيدى. وسىنداي دوستىقتاعى ايەلدى «قيمىلىن قاباعىنىڭ حاتتاي تانىر» دەپ ەرىنىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن سەرىككە سانايدى. اباي ءتول شىعارمالارىمەن قاتار، اۋدارۋمەن دە شۇعىلداندى. ول تەك ورىس ادەبيەتىن جانە ون توعىزىنشى عاسىرداعى ورىس ادەبيەتىن اۋدارعان، ولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە كوڭىل بولگەنى: ي. ا. كرىلوۆ ا. س. پۋشكين، م. يۋ. لەرمونتوۆ ولەڭدەرى.
قازاق جازبا ادەبيەتىندە كرىلوۆتىڭ مىسالدارىنان ازىن-اۋلاق اۋدارعان ىبىراي التىنسارين بولسا، اباي بۇل باستامانى ونان ءارى ورىستەتىپ، كرىلوۆتان كوپتەگەن مىسالدار اۋداردى. ول «مىسال» بىتكەننىڭ ءبارىن ەمەس، ونىڭ ىشىندەگى قازاق قوعامىنىڭ تىرشىلىگىنە ۇيلەسەتىندەرىن عانا اۋدارىپ، ءوز يدەياسىنىڭ قاجەتىنە جاراتادى.
ا. س. پۋشكين شىعارمالارىنان ابايدىڭ زەر سالا اۋدارعانى «ەۆگەنيي ونەگين» رومانىنان ۇزىندىلەر ەكەنىن جانە ونى قانداي ماقساتپەن اۋدارعانىن جوعارىدا قىسقاشا ايتتىق. الايدا اباي جالعىز پۋشكيندى عانا ەمەس، ايتىس اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن ەركىن، ياعني مازمۇنىڭ وبرازدىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، قازاق وقىرماندارىنا ۇعىمدى ەتىپ اۋدارعان. مىسالى، «ەۆگەنيي ونەگيندەگى» «ونەگيننىڭ سيپاتى» اتالاتىن كىرىسپەدە جانە روماننىڭ، ءون بويىندا «ونەگيندىك شۋماق» اتالاتىن ون جولدىق بولشەكتەر بار. اباي «ونەگيننىڭ سيپاتىندا» شۋماقتىڭ جول سانىڭ مازمۇنىڭ ءتۇر ادەمىلىگىن بۇلجىتپاي ءدال كەلتىرۋمەن قاتار بۇل شۋماقتى قازاقتىڭ ون ءبىر بۋىندى ولەڭىمەن وقىرماندارىنا تۇسىنىكتى تۇردە، وتە كوركەم ەتىپ جەتكىزەدى. ونەگين مەن تاتيانانىڭ حاتتارىن اۋدارعاندا قازاق ولەڭىنىڭ ءبىر شۋماعىندا سەگىز جانە جەتى بۋىندى جولداردىڭ ارالاس كەلەتىن ولشەمىن قولدانعان. بۇلاردى دا ەركىن جانە كوركەم اۋدارعاندىقتان، ول اۋدارما رەتىندە ەمەس، قازاقتىڭ تول ولەڭى ءتارىزدى بولعاندىقتان اۋىل اراسىندا انمەنەن ايتىلىپ كەتكەن.
ابايدىڭ ەڭ كوپ اۋدارعانى م. يۋ. لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرى. وعان باس سەبەپ— ەكەۋىنىڭ وي-پىكىرىنىڭ ۇقساستىعى. لەرمونتوۆ پاتشا زامانىنا ءوزىن قارسى قويىپ، ونىڭ مىندەرىن، قياناتتارىن اشكەرەلەگەن، بۇل يدەياسى قولداۋشىلاردى تاپپاي جالعىزسىراعان اقىن ەكەنى ءمالىم، سول سياقتى «مىڭ، مەن جالعىز الىسقان» اباي دا اقىرىندا «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم تاپ شىنىم» دەپ وڭاشا قالادى.
ماقساتتارى، ومىرلەرى مەن يدەيالارى ۇقساس بولعاندىقتان، اباي لەرمونتوۆ شىعارمالارىن ەرەكشە ىقىلاسپەن اۋدارادى. سوندىقتان كەيدە ونىڭ تول شىعارمالارىنان اۋدارمالارىن اجىراتىپ الۋ قيىن دا. كەيبىر اۋدارماسىندا اباي لەرمونتوۆپەن اقىندىق جارىسقا تۇسكەندەي، ءتۇپنۇسقادان اۋدارمانى اسىرۋعا تىرىسادى. سول ماقساتىنا كەيدە جەتكەندەي بولادى. مىسالى، «تەرەكتىڭ سىيى» ولەڭىنىڭ اۋدارماسىنداعى كەيبىر جولدار ءتۇپنۇسقادان كۇشتىرەك تە شىعادى.
اباي ءوزىنىڭ «قارتايدىق، قايعى ويلادىق...» دەپ باستالاتىن ولەڭدى جاسى قىرىققا جاڭا شىققان كەزدە جازعان. بۇل قارتاياتىن جاس ەمەس. قازاقتىڭ پوەزياسىندا قىرىق جاستى قىران بۇركىتكە تەڭەپ ادامنىڭ ناعىز قايراتتى، اقىلدى، جىگەرلى كەزىنە سانايدى.
ولاي دەسەك، اباي بۇل جەردە «قارتايدىق» دەگەن ءسوزدى جانى جۇدەگەندىكتەن ايتقان بولۋ كەرەك. ول ناسيحات سوزدەرىن تىڭداۋشىلارىنا ۇقتىرا الماعاندىقتان «قايران ءسوزىم قور بولدى» دەگەن سارىنعا تۇسكەندە، بۇل ويىن تەرەڭدەتىپ:
مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى،
اقىلسىز دەپ قور تۇتىپ.
تۇزەتپەك ەدىم زاماندى،
ءوزىمدى تىم-اق زور تۇتىپ.
تاپپادىم كومەك وزىمە،
كوپ نادانمەن الىسىپ.
كونبەدى ەشكىم سوزىمە،
ادەتىنە قارىسىپ،—
دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ويتكەنى، ادەت — ءار حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنە جۇزدەگەن، كەيدە مىڭداعان جىلدار بويىنا ءسىڭىپ، قالىپتاسىپ قالعان مىنەز-قۇلىقتار. ونى وزگەرتۋگە كوپتەگەن ۋاقىت، كۇش كەرەك. ونداي كۇش اباي تۇسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ بويىندا جوق. سول ادەتتى جەڭە الماعان اباي:
جۇرەگىم مەنىڭ — قىرىق جاماۋ،
قياناتشىل دۇنيەدەن،
قايتىپ امان قالسىن ساۋ،
قايتقاننان سوڭ ارنەدەن،—
دەگەن ۋايىمعا كىرەدى. سودان كەيىن «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا»، «دوس، جارىڭ، اعايىننىڭ ءبارى ەكى-ۇشتى»، «قاجىماس دوس حالىقتا جوق» دەپ تورىعادى. دەگەنمەن، قوعام قايراتكەرى اباي ۇندەمەي جاتۋعا شىداماي، «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ، ماحاببات ىزدەپ تالپىنار» دەيدى دە، «جاستىقتىڭ وتى قايداسىڭ، جۇرەكتى ءتۇرتىپ قوزعاماي» دەپ، وتكەن قايراتتى جاستىق شاعىن ىزدەيدى. «كوزىمە جاس بەر جىلايىن. شىدام بەر، سابىر قىلايىن. جارالى بولعان جۇرەككە، داۋا بەر جامان سىنايىن» دەپ قايراتتانباق بولادى. ءبىراق قاجىعان كوڭىل، قارتايعان جاس بۇرىنعىداي كوتەرىلە المايدى دا، «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ» دەپ رەنىش بىلدىرەدى.
ومىردەن سولايشا تورىققان اباي:
وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ،
ولەڭدى قايتىپ قويارسىڭ،
ونى ايتقاندا تولعانىپ،
ىشتەگى دەرتتى جويارسىڭ،—
دەپ ەندىگى مۇنىڭ ولەڭىنە عانا شاعادى دا، ءۇمىتىن بولاشاققا جۇكتەپ، «ارتتاعىعا ءسوز قالسىن مەندەي عارىپ كەز بولسا. مويىن سالسىن، ويلانسىن. قابىل كورسە ءسوزىمدى، كىم تانىسا سول السىن»،— دەيدى.
ابايدىڭ ەشبىر شىعارماسى كەزى ءتىرى كەزىندە باسپا ءسوز ى ءتىن كورمەگەن. شىعارمالارىن ول قاعازعا جازىپ تاستايدى ەكەن دە، ولاردى سول ۇيگە جاقىندىعى بار ارابشا ساۋاتتى مۇرسەيىت بىكە ۇلى دەيتىن كىسى جيناستىرىپ، رەتىمەن تىركەي بەرەتىن بولعان. اقىن اتى تانىلعان ابايدىڭ ولەڭدەرىن قادىرلەۋشىلەر مۇرسەيىتكە كوشىرتىپ الادى ەكەن دە، اقىرىنا ءبىر قويدان تولەيدى ەكەن. مۇنداي قولجازبا جيناقتار ابايدىڭ ءتىرى كەزىندە الدەنەشەۋ بولعان. اباي ەنشى بەرگەن ۇلدارىنا، ۇزاتقان قىزدارىنا وسىنداي جيناقتارىنىڭ، بىرەۋىن سىيعا تارتىپ وتىرعان.
اباي ولگەننەن كەيىن، شىعارمالارىن باسپادان شىعارۋ ءىسىن ونىڭ تۋعان ءىنىسى ىسقاقتىڭ بالاسى — كاكىتاي (عابدۇلكاكىم) قولىنا العان. ول كوپ ىزدەنۋدىڭ ناتيجەسىندە 1909 جىلى (اباي ولگەننەن بەس جىل كەيىن) پەتەربۋرگتا اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلىنىڭ ولەڭدەر جيناعى» دەگەن اتپەن تاڭدامالى ولەڭدەرىن اراب ارپىمەن جەكە كىتاپتى باستىرعان. ول كىتاپتىڭ تيراجى ءبىر-اق مىڭ دانا. بۇل كىتاپ شىققانعا دەيىن تۋعان جەرىنىڭ توڭىرەگىندە عانا بىلەتىن ابايدىڭ ەسىمى قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا تۇگەل جايىلىپ، وقۋعا قۇمارتقاندار بىرىنەن-بىرى قالاپ الاتىن بولعان.
«عاعليات» نەمەسە —«قارا سوزدەر» اتالاتىن پروزاسىنىڭ بىرنەشە «ءسوزى» ەڭ العاش 1918—1919 جىلداردا سەمەيدە شىققان «اباي» جۋرنالىندا جاريالاندى. جۋرنالدى الاشورداشىلار شىعارعاندىقتان ولار اباي سوزدەرىن بۇرمالاپ، ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋعا تىرىستى.
اباي شىعارمالارى تەك سوۆەت داۋىرىندە عانا كوپتەگەن تيراجبەن الدەنەشە رەت جارىق كورىپ، حالىققا تۇگەل تانىلدى. بۇل تاقىرىپتا جازىلعان كوپتەگەن ماقالالاردى ساناعاندا، اباي شىعارمالارىن جان-جاقتى سىپاتتايتىن بىرنەشە مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر تۋدى.
ابايدىڭ ومىرىنە جانە ادەبي ەڭبەگىنە ارنالعان كوركەم شىعارمالار دا از ەمەس. سولاردىڭ بيىك شوقىسى م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى.
اباي شىعارمالارى ورىس جانە باسقا تىلدەرگە اۋدارىلۋ ارقىلى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تارادى. ۇلى اقىننىڭ ەسىمى «ەنسيكلوپەديا اتاۋلىنىڭ بارىنە دە كىردى. ءقازىر ساۋاتتى ادامزاتتا اباي ەسىمىن بىلمەيتىن كىسى كەمدە-كەم. قىسقاسى، تەك سوۆەتتىك داۋىردە عانا اباي ارمانى ورىندالىپ، جۇزەگە استى. ونىڭ ەسىمى كوپتەگەن مەكتەپتەرگە، كوشەلەرگە، كولحوزدار مەن سوۆحوزدارعا جانە قالالارعا بەرىلدى. ءسويتىپ، سوۆەتتىك داۋىردە عانا ۇلى اقىننىڭ داڭقى دۇنيە جۇزىندە جايىلىپ، ونىڭ شىعارمالارى شىن مۇراگەرلەرىن تاپتى.
You Might Also Like
-
بۇل اڭگىمە — اڭگىمەنىڭ گەرويناسى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى مانشۇك مامەتوۆانىڭ وزىنە ارنالادى.
