ءار قازاقتىڭ جادىندا وقۋ بولسىن
اۋداندارداعى، قالالارداعى مەكتەپ، مەدرەسە، شكولداردىڭ ىعىن-شىعىندارى جەرگىلىكتى حالىقتان جينالعان الىم-سالىقتاردان تولەنسىن. اۋىلدىڭ ءھام قالانىڭ شكول، مەكتەپ، مەدرەسەلەرىندەگى وقۋشىلاردىڭ جالوۆانيالارى دا سول جەرگىلىكتى حالىقتان جينالىپ قازىناعا تۇسكەن الىمداردان تولەنىپ وتىرسىن دەپ، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ورتالىق ۇكىمەتى قاۋلى شىعاردى.
بۇلاي بولعاندا قاي جەردە قازىناعا جەرگىلىكتى حالىقتان الىم تۇسپەسە، تۇسسە دە از تۇسسە، سول جەردەگى اۋىل ءھام قالانىڭ مەكتەپ، مەدرەسە، شكولدارى جابىلماق. مەكتەپ، مەدرەسە، شكولدار جابىلسا، جاڭا كوزى اشىلايىن دەپ كەلە جاتقان، ناداندىق تۇمانىندا شىرىگەن قازاق سول ناداندىق قۇشاعىندا جاتا بەرمەك.
قازاق حالقىنىڭ كەلەسى جاس بۋىنى، قازاق حالقىنىڭ كەلەشەكتەگى شارۋاشىلىعىن، كەلەشەكتەگى تاريحىن، بارلىق تاعدىرىن قولدارىنا الاتىن جاس بالالارى، اكەلەرىنىڭ، بابالارىنىڭ باتقان ناداندىق، قاراڭعىلىعىنىڭ قۇشاعىندا قالا بەرمەك.
«اركىمگە ءوزىنىڭ جەرى مەكەدەي كورىنەدى» دەپ بۇرىنعىلار ايتقان. سونداي-اق ءار حالىق ءوزىنىڭ جەرىن، ءوزىنىڭ تۇرمىسىن بەك قاسيەتتى كورەدى. اسىرەسە ءبىزدىڭ قازاق ءوزىنىڭ تۇرمىسىن، ءوزىنىڭ جەرىن دۇنيەنىڭ جۇماعى دەپ بىلەدى.
«قۇداي ارتىق جاراتقان ءبىزدىڭ جەردەي جەر بار ما؟ كيىز ۇيدە كەڭشىلىكتە جاتقانداي ءھام كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تۇرمىستاي تۇرمىس بار ما؟!. جارىقتىق قىمىز بەن ەتتەي اس بار ما؟ ورىس شىركىن قىسى-جازى ساسىپ، پىسىناپ قامالىپ، قالادا اعاش ۇيدە، تاس ۇيدە وتىرادى. نە بولسا سونى تاماق قىلادى... جارىقتىق قازاقتى ايتسايشى...» — دەيدى قازاق. بۇل قازاقتىڭ بۇرىنعى سوزدەرى بولۋشى ەدى. ءقازىر بۇل سوزدەردى قازاق ايتا ما، ايتپاي ما بىلمەيمىن. ال بۇدان بىلاي بۇل سوزدەردى قازاقتىڭ ەندى جىلدان-جىلعا ايتپاۋى حاق.
بۇرىنعى ۋاقىتتا ونەر-بىلىمسىز-اق دالادا حايۋان ءتارىزدى كۇن وتكىزىپ جۇرە بەرۋگە بولاتىن. دالادا وقۋ، ونەر-بىلىم ۇيرەنبەي-اق «يت كوزى ءتۇتىن تانىماس» بولىپ جۇرە بەرۋگە قازاق مال اسىراپ، سول مالدىڭ ءوسىمىن جۇمسايتىن. ەندى ءقازىر قازاقتىڭ ول ۋايىمسىز، ويسىز، قاپەرسىز كوشىپ-قونىپ، كەڭشىلىكتە مالىنىڭ ءوسىمىن جۇمساپ جۇرە بەرەتىن زامانى ءوتتى. قازاق مالىنىڭ قايتا باستاعانىنا ون جىلدان استى. بۇرىن مالدىڭ شىعىنىنان ءوسىمى ارتىق بولاتىن.
ەندى مالدىڭ وسىمىنەن شىعىنى ارتىلدى. قازاق حالقىنىڭ شارۋاسى مۇنىمەن تۇرسا جاقسى، ءبىراق مۇنىمەنەن تۇرمايدى، جىل سايىن قازاق مالىنىڭ سانى ازايا بەرمەك. ەگەردە وسى باستان مۇنى ويلاپ قازاق قامدانباسا، اقىرىندا ازىپ-توزىپ، قاڭعىرىپ قۇرىماق، ازىپ-توزىپ، قاڭعىرىپ قىرىلماۋ ءۇشىن قازاق حالقىنا نە قىلۋ كەرەك؟
قازاق حالقىنا ەڭ اۋەلى وقۋ كەرەك، وقۋ كەرەك، وقۋ كەرەك!
وقىسا كوزى، كوكىرەگىنىڭ كوزى اشىلادى. كوزى اشىلسا، ايتپاي- اق، ىمداماي-اق، نۇسقاماي-اق ءوزى كورەدى. وقىماعان ادام، وقىماعان حالىق — نادان، قاراڭعى، سوقىر. سوقىردىڭ كۇنى — قاراڭعى. ەندى بۇدان بىلاي ءىرى، كوپ، توپ-توپ مال وسىرە المايتىن بولعان سوڭ، قازاق حالقى قۇرىپ كەتپەيىن دەسە، ەكىنشى تۇرمەن، ەكىنشى رەتپەن تىرشىلىك قىلۋعا كىرىسۋ كەرەك. وقۋسىز، ونەر-بىلىمسىز، ەكىنشى تۇرمەن تىرشىلىك قىلۋ بەك قيىن.
وقۋ، ونەر-بىلىم بىلگەن مالسىز-اق تىرشىلىك قىلىپ، جان ساقتاي الادى. مالسىز-اق قىرداعى مال باققان نادان بايلاردان ارتىعىراق ءومىر سۇرە الادى. وقۋ كەرەك، وقۋ كەرەك دەگەن ءسوز باياعىدان ايتىلىپ كەلە جاتىر. ول ۋاقىتتاردا ەل مالدى، باي ەدى، زامان تىنىشتىق ەدى...
بۇل كۇندە ىشكى ءھام تىسقى سوعىستاردىڭ سالدارىنان جالعىز قازاقتىڭ داۋلەتى شايقالىپ، مالى كەمىپ تۇرعان جوق، جالپى رەسەيدىڭ داۋلەتى شايقالىپ، شارۋاشىلىعى ءبۇلىنىپ، تۇزەلە الماي جاتىر. كەڭەس ۇكىمەتى جالپى رەسەيدىڭ بۇلىنگەن شارۋاشىلىعىن تۇزەتۋگە بارلىق كۇشىن سالىپ، قازىرگى ۋاقىتتا وقۋ ءىسىن جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ءوز قولىنا بەرىپ وتىر. وقۋدى كەرەك قىلساڭ ءوزىڭ ويلانىپ، وقۋ ءۇشىن حالىققا تۇسكەن الىمدى تەز قازىناعا سالىپ، ءار اۋىلعا ياكي ءار بولىسقا شكول اشتىرىپ، بالاڭدى ءوز ەركىڭمەن وقىت دەپ وتىر. باسقا جاردەمدى ۇكىمەت بەرىپ، وقۋ ءىسىن ۇكىمەت ءوزى باسقارىپ وتىرماق بولىپ وتىر.
قازىرگى ۋاقىتتا وقۋ ىسىنە قازىنادان اقشا بارماي جاتىر. مۇمكىن اۋىلدارداعى، ەلدەگى، شەت قالالارداعى وقىتۋشىلار كوپتەن جالوۆانيا اقشا العان دا جوق شىعار.
قازاق «ا قۇداي، اۋزىما مەنىڭ اكەپ سال، قۇداي» دەپ جاتپاي، اۋىلداعى، ەلدەگى وقۋشىلارعا جاتاتىن ءۇي بەرىپ، تاماق بەرىپ، وقۋشىلاردى كەتىپ قالاتىن قىلماي ۇستاپ، ءبارى جۇمىلىپ، ۇيىمداسىپ وقىتۋ ىسىنە كىرىسىپ، بالالارىن وقىتۋلارى كەرەك.
وقۋ ىسىنە جوندەپ ىنتالارىن سالىپ كىرىسپەي، ەل قىدىرىپ تاماق اڭدىپ، ەل اراسىنىڭ ارام، قۋ پارتياسىنىڭ ءسوزىن باعىپ كەتكەن—اتقا مىنگەن ەل ادامدارى جىگىت اعاسى، ەل اعاسى ەمەس. ەلدىڭ اتقا مىنگەن باستىقتارى وقۋ ىسىنە قاراماي كەتسە، ەل بالالارى وقۋسىز جۇرسە، اتقا مىنگەن ەل ادامدارىنىڭ موينىنا قازاقتىڭ كەيىنگى كەلەشەك جاس بۋىنىنىڭ مىڭ لاعىنەتى ارتىلادى. كوڭىلىندە ازىراق ادامدىقتىڭ ساڭلاۋى بار ءار قازاقتىڭ بالاسى ەندى بۇدان بىلاي جادىنان وقۋ ءىسىن تاستاماۋ كەرەك.
قازاققا وقۋ بۇرىن ءبىر مارتەبە كەرەك بولسا، ەندى مىڭ مارتە كەرەك بولدى. قازاق الدىنداعى بولاشاعىن ويلاۋى كەرەك. «ەرتەڭگىسىن ويلامايتىن ەسەك» دەگەن.
24.11.1922 جىل
You Might Also Like
-
ومبىنىڭ ورتالىق-فەلدشەرلىك شكولىندا اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارىنا ارناپ پاتشالىقتان اشىلعان 8 ستيپەنديا، سەمەي وبلىسىنىڭ قازاقتارىنا 8 ستيپەنديا بار. (بارلىعى 16 ستيپەنديا اقمولا مەن سەمەي وبلىسىنى...
-
روسسيانىڭ وتكەن ونىنشى كەڭەستەر جيىلىسى وقۋ ءىسىن جوندەۋگە، وقۋ ءىسىن ىلگەرى جۇرگىزۋگە ءبىر اۋىزدان قاۋلى قىلىپ، ول قاۋلىسىن انىقتاپ ىسكە اسىرۋعا ورتالىق ۇكىمەتكە تاپسىردى. سوڭعى جىلداردان بەرى جالپى ...
