ارمانىن اڭساعان جاندار. I
Epلiك تۋرالى ساگا
ءبىرىنشى كىتاپ
ورىس تىلىنەن اۋدارعان مىڭباي ىلەس
يسلانديا ءىزاشارى
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
كولۋمكيللي
يسلاندتار شەجىرەسىندە ايتىلاتىنىنداي، ەرتە زاماندا يسلانديا جەرىنە باتىس ەلدەرىنەن كەلگەن ادامدار قونىستانا باستاعان. ولاردان قالعان بەلگىلەر — ايقىشتار، قوڭىراۋلار، سيقىرلاپ كوز بوياۋشىلىقتىڭ الۋان ءتۇرلى قۇرالدارى عانا. لاتىن جازبا دەرەكتەرىندە پاپالىقتىڭ باستاپقى جىلدارىندا مۇندا كەلگەندەردىڭ اتى-جوندەرى دە بار؛ ولاردىڭ العاشقى ءىزاشارى دۇعا وقىپ، ارۋاق شاقىراتىن اتاقتى سيقىرشى يرلانديالىق كولۋمكيللي ەدى. ول كەزدە يسلانديا توپىراعى ەرەكشە قۇنارلى بولاتىن كەيىنىرەك بۇل وڭىرگە سولتۇستىكتىڭ تۇرعىندارى كەلە باستادى دا، العاشقى قونىستانۋشىلاردىڭ قاشۋىنا تۋرا كەلدى. شەجىرەلەردەن بەلگىلى: كانىگى سيقىرشى كولۋمكيللي كەيىنگى كەلىمسەكتەردەن كەك الۋ ءۇشىن، ولاردىڭ باسىنا قايداعى جوق قىرسىقتى ۇيىپ-توگىپتى-مىس؛ سونىڭ سالدارىنان يسلانديا توپىراعى ازىپ-توزىپ، قۇنارلىلىعىنان ايىرىلىپتى-مىس، سورتاڭ تارتىپ، ءونىم بەرمەيتىن بولىپتى-مىس...
ۋاقىت شىركىن وتە بەردى. سولتۇستىكتەن كەلگەندەر وزدەرىنىڭ بايىرعى اقيقات دىنىنەن باس تارتىپ، وزگە تايپالاردىڭ ۇلگىسىمەن ءتۇرلى پۇتتارعا تابىناتىن بولدى. ءسويتىپ يسلانديانى استان-كەستەن رۋحاني توڭكەرىس جايلاپ الدى. سولتۇستىك تۇرعىندارىنىڭ قۇدايلارى كوزگە قۇبىجىق كورىنەتىن مازاققا اينالىپ، قورلاناتىن بولدى، جۇرتتىڭ كوبى وزدەرىنە شىعىس پەن باتىس ەلدەرىنەن اكەلىنگەن قۇدايلار مەن قۇداي سىماقتارعا قۇلشىلىق ەتەتىندى شىعاردى. اڭىزدىڭ ايتۋىنا سەنسەك، كولۋمكيپليدى ەستە ساقتاۋ قۇرمەتىنە سول كەزدىڭ وزىندە وسىناۋ اشىق اڭعارداعى عيباداتحانا سالىنىپتى-مىس. كەيىننەن بارىپ، بۇرىن بوس جاتقان سول جەردە ۇپ-ۇلكەن البوگاستاد حۋتورى بوي كوتەرىپ، ءوسىپ شىعىپتى-مىس.
ال 1750 جىلى الدەبىر سيقىرلى كۇش سول حۋتوردى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ قيراتىپ كەتكەننەن كەيىن ۋتيرەدسميري-رەيكدالداعى وكرۋكتىق سۋديالىق سۋديا يوۋن، جۇرتتىڭ اۋزىنداعى سوزىنە قاراعاندا، كوزگە ەلەس بەرەتىن جىن-شايتاندار جايلايتىن بيىك جوتاداعى سول اڭعاردىڭ قانداي قۇپياسى بار ەكەنىن اشۋعا قۇمارتىپتى. ءسويتىپ ول ونداعى ادام ايتسا نانعىسىز وقيعالاردى ءوز كوزىمەن كورىپ، كۋا بولىپتى-مىس جانە بۇل جونىندە ءوزىنىڭ "البوگاستادتاعى جىن-شايتاندار تۋرالى" دەگەن اتىشۋلى حابارلاماسىندا جازىپ تا بەرىپتى. قىستىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ ءۇش قۇداي مەرەكەسىنە دەيىن الگى جىن-پەرىلەر كىمنىڭ بولسا دا ۇرەيىن ۇشىراتىن قورقىنىشتى ءۇن شىعارىپ، زار ەڭىرەپ جىلاپتى، حالىق حۋتوردى تاستاپ، كەنتكە قاراي بەت-بەتىمەن قاشىپتى. الگى جىن-پەرى سۋديا يوۋننىڭ قۇلاعىنا ەكى رەت ونىڭ اتىن اتاپ، ايقايلاپتى-مىس. مۇنىڭ "سەن كىمسىڭ؟" دەپ قويعان سۇراعىنا بىرەسە قايداعى ءبىر لاتىنشا ۇياتسىز ولەڭمەن، بىرەسە بەياۋىز بوقتىق دورەكى سوزدەرمەن جاۋاپ قايتارىپتى-مىس.
سۋديا يوۋن جارىق دۇنيەگە كەلمەي تۇرعان ەستە جوق ەرتە زاماننان بەرى الگى جىن-شايتاندار تۋرالى ساقتالىپ كەلە جاتقان نەعۇرلىم كەڭىنەن تانىمال اڭىز تۋرالى ايتقاندا كەلەشەكتە جاعالاۋداعى جوتانىڭ اڭعارىن ارالاپ كورگىسى كەلەتىن، ءبىر كەزدە ات تۇياعى تاپتاعان، ال ءقازىر ءشوپ باسىپ كەتكەن ەسكى سۇرلەۋلەرمەن ءجۇرىپ ءوتۋدى قالايتىن، ءتىپتى سوناۋ ءبىر كونە زاماندا حۋتور تۇرعان، ءقازىر باتپاقتى ويپاڭنىڭ ورتاسىندا قالعان توبەگە دە قىزىعا دەن قوياتىن ادامدار ءۇشىن مىنا ءبىر اڭىزعا دا توقتالا كەتۋ ءتىپتى دە ارتىق ەمەس دەپ وتىراتىن.
ەپيسكوپ گۋدبراننىڭ* ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا البوگاستاد حۋتورىندا ەرلى-زايىپتى ەكى ادام عانا تۇردى. كۇيەۋىنىڭ اتىن بىلمەيمىز، ال ايەلىنىڭ اتى الدە گۋنۆەر، الدە گۋدۆەر ەدى. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ول ايەل جۇگەنسىز كەتكەن مىنەزسىز بەتپاقتىڭ ناعىز ءوزى ەكەن، كوز بويايتىن سيقىرشىلىقپەن اينالىسىپتى، جۇرت ودان اۋلاق جۇرۋگە تىرىسىپتى. كۇيەۋىنىڭ ىنجىقتىعى سونشا، ايەلىنىڭ ايتقانىنان تىم بولماسا ءبىر ەلى دە شىعا الماپتى. سول وتباسى العاشقىدا تىم جۇپىنى تىرشىلىك ەتىپتى، ولاردىڭ باتىراقتارى وتە از بولىپتى. اڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، گۋنۆەر بوسانعان سايىن ءوز نارەستەسىن كۇيەۋىنىڭ ءولتىرىپ تاستاۋىن تالاپ ەتىپ، ولاردى تاۋعا الىپ بارىپ، جالپاق تاستىڭ استىنا باستىرىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتۋمەن بولىپتى. جىل سايىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كوكتەم شىعا، كۇننىڭ كوزى جىلت ەتىپ كورىنىپ، كار ەري باستاعان كەزدە بەيشارا نارەستەلەردىڭ شىرىلداپ جىلاعان داۋىستارى ەستىلەتىنى سودان دەسەدى. ال كۇيەۋى كەيدە شاقالاق نارەستەنى موينىنا تاس بايلاپ، كولگە باتىرىپ جىبەرەتىن دە بولىپتى. ءقازىر قاقاعان ايازدى ايلى تۇندە كول جاقتان وكسىپ-وكسىپ جىلاعان نارەستەنىڭ داۋسى ەستىلەتىنى دە سودان كورىنەدى — مۇنىڭ ءوزى اۋا رايىنىڭ بۇزىلىپ، قولايسىز بولاتىنىن بىلدىرەدى.
جىل وتكەن سايىن الگى گۋنۆەر ادامنىڭ قىزىل قانىن ءىشىپ، اپپاق ميىن جەۋگە قۇنىعا ءتۇسىپتى. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ول ءوزىنىڭ ءتىرى قالعان بالالارىنىڭ كۇرە تامىرىن قيىپ جىبەرىپ، قانىن سورادى ەكەن. ول كۇيەۋىنە ءۇيىنىڭ تۋ سىرتىنا لاشىق تۇرعىزۋعا ءامىر ەتىپ، ءوزى وندا جىن-شايتاننىڭ ديۋ باسشىسى كولۋمكيلليدىڭ قۇرمەتىنە وت جاعىپ، ءيىس شىعاراتىن بولىپتى.
بىلاي دەپ تە ايتادى: ءبىر كۇنى بەيشارا كۇيەۋى ابدەن ىعىرى شىققاندىقتان ودان قاشىپ قۇتىلۋعا، ءسويتىپ ءوزىنىڭ سيقىرشى ايەلىنىڭ قىلىقتارى تۋرالى بۇكىل شىندىقتى جالپاق جۇرتقا جاريا ەتىپ، ماسقارا ەتۋگە بەل بايلاپتى. ءبىراق سوڭىنان ايەلى قۋىپ جەتىپ، رەدسميري اسۋىندا ونى ۇستاپ الىپتى دا تاسپەن ۇرىپ ءولتىرىپتى، مارقۇمنىڭ ءمايىتىن ماسقارا ەتىپ، ابدەن قورلاپتى. ونىڭ سۇيەگىن جيىپ-تەرىپ ءوزىنىڭ لاشىعىنا الىپ كەتىپتى، ال ەتىن يت-قۇسقا جەم بولسىن دەپ اسۋ ۇستىندە قالدىرىپتى. ول بىلايعى جۇرتقا "كۇيەۋىم جوعالعان قويلاردى ىزدەپ ءجۇرىپ، تاۋ ىشىندە مەرت بولدى" دەپ حابارلاپتى.
كۇيەۋىنىڭ قازاسىنان كەيىن گۋنۆەر قاتتى بايىپ شىعا كەلىپتى، نەبىر تاماشا ارعىماق اتتار ۇستاپتى، ال شىركەۋگە جينالعان جۇرتقا بۇل بايلىققا كولۋمكيلليدىڭ سيقىرى ارقاسىندا يە بولعاننان دەپ جاريالاپ ءجۇرىپتى.
ول كەزدە بۇل جەردەگى كەنتكە ءار جاقتان كوپ ادام كەلەدى ەكەن: جازدىگۇنى كوشپەلى مۇز استىنان بالىق اۋلاۋ ءۇشىن، ال كوكتەمدە — كۇنگە كەۋىپ، قاقتالعان بالىق قورىن جاساپ الۋ ءۇشىن كەلەتىن كورىنەدى.
ادامدار بىرتە-بىرتە گۋنۆەردىڭ كۇماندى قىلىقتارىن سەزە باستايدى، ونىڭ جىلقىسى ۇستى-ۇستىنە كوبەيىپ بارا جاتقانىن بايقايدى. ويتكەنى گۋنۆەر شىركەۋگە بارۋىن بارعانىمەن، ءتىپتى ءۇش قۇداي مەرەكەسى كۇنىندە دە رەدسميري شىركەۋىندە قۇدايعا جالبارىنىپ بولىسىمەن نە اسپانعا، نە كۇنگە كوز سالۋ دەگەندى بىلمەيتىن ەدى.
"ەل قۇلاعى — ەلۋ"، اقىرىندا گۋنۆەردىڭ كۇيەۋى ءتىپتى دە ءوز اجالىنان ولمەپتى، ونى دا، وزگە دە ادامداردى ولتىرگەن ايەلىنىڭ ءوزى ەكەن دەگەن سىبىس ەستىلىپ، جالپى جۇرتقا جايىلىپ كەتىپتى. ول بىرەۋدى اقشاسىنا بولا، ال ەندى بىرەۋدىڭ قانىن ءىشىپ، ميىن جەۋ ءۇشىن ولتىرەدى ەكەن. البوگاستادتىڭ ماڭىنداعى اڭعاردىڭ وڭتۇستىك قيىر شەتىندە سۇلىكتەر كولى دەپ اتالاتىن كەل بار — گۋنۆەر ءوز قولىنان قازا تاپقانداردىڭ ءمايىتىن سوندا باتىرىپ جىبەرەتىن كورىنەدى. ادەتتە ول ءوزىنىڭ مەيمانىن ءتۇن ىشىندە ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە جارىپ ءولتىرىپ، كەڭىردەگىن تىسىمەن قيىپ، قانىن سورادى ەكەن، ەتىنەن ەت كەسىپ الىپ جەيدى ەكەن، ال سۇيەكتەرىن كولۋمكيلليمەن بىرگە ويىنشىق ەتىپ وينايدى ەكەن. بىردە ول بىرەۋدى اي تاقىر بولىپ بوس جاتقان يەن دالاعا دەيىن قۋىپ بارىپ، ونى اي ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتكەن قاندى قانجارىن قاداپ ءولتىرىپتى؛ ول ايەلدىڭ قارۋلى بولعانى سونشا، ءتىپتى كەز كەلگەن ەركەكپەن كۇش سىناسا الادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، جاۋىزدىق پەن زۇلىمدىق جاساۋىنا وعان ديۋ كولۋمكيللي كومەكتەسەتىن كورىنەدى. ادامداردى الگى بوس جاتقان يەن دالانىڭ بەتىندەگى اپپاق قاردان قىزىل قاننىڭ جوسىپ جاتقان ءىزىن ءالى كۇنگە دەيىن، اسىرەسە روجدەستۆو مەرەكەسى قارساڭىندا ءجيى كورەتىنى سودان دەسەدى.
گۋنۆەر ولتىرگەن ادامدارىنىڭ ءمايىتىن اڭعارعا الىپ بارىپ، مويىندارىنا تاس بايلاپ، سونداعى كولگە باتىرىپ جىبەرەدى ەكەن؛ سودان سوڭ ولاردىڭ بار بايلىعىنا - كيىم-كەشەگىنە، ءمىنىپ كەلگەن اتىنا، قالتاسىنداعى اقشاسىنا يە بولىپ شىعا كەلەتىن كورىنەدى. ونىڭ بالالارى شەتىنەن اقىل-ەسى كەم، ناقۇرىس بىرەۋلەرگە اينالىپتى — ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ، يت بولىپ ۇرۋدەن، تابالدىرىق تۇبىندە جاتىپ الىپ، تىستەرىن ساقىلداتىپ ايبات شەگۋدەن شىمىرىكپەيدى ەكەن. ديۋ ولاردى سويلەۋ قابىلەتىنەن دە، ويلاۋ قابىلەتىنەن دە ايىرىپ، جۇرداي ەتكەن كورىنەدى. ال جالماۋىز كەمپىر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتۇن قاراڭعىلىعى تۇسە باستاعاننان-اق بالالارعا مىناداي ولەڭ ايتىپ، ءان سالاتىن كورىنەدى:
جاياۋ جەتكەن جولاۋشىنى
الداپ-سۋلاپ، ارام ويمەن
گۋنۆەر قوناق ەتەدى.
سورى قالىڭ بەيشارانىڭ
قانىن ءىشىپ، ەتىن جەپ،
گۋنۆەر قورەك ەتەدى.
سودان كەيىن ول سورلىنىڭ ءمايىتى
مويىنىنا تاس بايلانىپ،
تۇڭعيىق كول تەرەڭىنە
ماڭگى-باقي كەتەدى.
قانعا بوككەن جولدىڭ بويى
ءارقاشان دا بار بولعاي،
ۇيىقتا، بالام،
قۇداي بىزگە جار بولعاي!
سالت اتتىلى جولاۋشىنى
الداپ-سۋلاپ، ارام ويمەن
گۋنۆەر قوناق ەتەدى.
سورى قالىڭ بەيشارانىڭ
قانىن ءىشىپ، ەتىن جەپ،
گۋنۆەر قورەك ەتەدى.
ءازازىلدىڭ قانجارىنان
ول دا مەرت بوپ كەتەدى.
قانعا بوككەن جولدىڭ بويى
ءارقاشان دا بار بولعاي،
ۇيىقتا، بالام،
قۇداي بىزگە جار بولعاي!
قۇداي دەگەن ادال جاندى
الداپ-سۋلاپ، ارام ويمەن
گۋنۆەر قوناق ەتەدى.
سورى قالىڭ بەيشارانىڭ
باسىن جارىپ، ميىن جەپ،
"اۋەس اسىم مەنىڭ" دەپ،
ونى قورەك ەتەدى،
گۋنۆەر ءسويتىپ، تۇبىنە ونىڭ جەتەدى.
قانعا بوككەن جولدىڭ بويى
ءارقاشان دا بار بولعاي،
ۇيىقتا، بالام،
قۇداي بىزگە جار بولعاي!
گۋنۆەر سەنى الداپ-سۋلاپ،
ارام ويمەن ءوز ۇيىنە
قوناق ەتىپ شاقىرسا،
ءوز سورىڭنىڭ قايناعانى
سول بولار — اياق-قولىڭ
جىلىك-جىلىك، بۇكىل ەتىڭ بورشالانار،
ال گۋنۆەردىڭ قورەك ەتەر
قۇمار اسى مول بولار.
قانعا بوككەن جولدىڭ بويى
ءارقاشان دا بار بولعاي.
ۇيىقتا، بالام،
قۇداي بىزگە جار بولعاي!
كارى ديۋ كولۋمكيللي
مەنى وسىلاي قانىشەر عىپ،
تاربيەلەپ، باۋلىعان،
گۋنۆەر ءۇشىن قاننىڭ ءدامى
قانداي ءتاتتى كەرەمەت!
ال جۇمساق مي ودان وتكەن تاماشا!
ءار كۇن سايىن سولار ماعان تابىلىپ،
قايران مەنىڭ قورەگىمە جاراسا!
قانعا بوككەن جولدىڭ بويى
ءارقاشان دا بار بولعاي،
ۇيىقتا، بالام،
قۇداي بىزگە جار بولعاي!
ۋاقىت وتە كەلە گۋنۆەردىڭ زۇلىمدىعى اشكەرە بولدى؛ ونىڭ موينىندا كوپتەگەن كىناسىز جاننىڭ قانى بار ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى دە ءبىلدى. قانىشەردىڭ قولىنان ەرلەر دە، ايەلدەر دە، بالالار دا قازا تاۋىپتى. سودان سوڭ ول ءتۇن جامىلىپ، كانىگى ديۋ كولۋمكيلليگە تابىنىپ، دۇعا وقۋمەن بولادى ەكەن. وكرۋگتىق تينگ* (جەرگىلىكتى حالىق جينالىسى) گۋنۆەردى ءولىم جازاسىنا كەستى دە ءۇش قۇداي مەرەكەسىنەن كەيىنگى العاشقى جەكسەنبىدە ول رەدسميري زيراتىنىڭ قاقپاسى الدىندا ءتورت تاعاندالىپ، قولى قولداي، بۇتى بۇتتاي كەسكىلەپ ءولتىرىلدى. گۋنۆەر بۇل ءولىمدى قايمىقپاي قارسى الدى، ءولىپ بارا جاتىپ ادامدارعا سۇمدىق قارعىس ايتىپ كەتتى. ونىڭ بولشەك-بولشەك بولىپ كەسكىلەنگەن ءمايىتى قاپقا سالىنىپ، اسۋداعى البوگاستادتىڭ باتىسىنا تامان كومىلدى، مولا ۇستىندە ەداۋىر بيىك توبەشىك پايدا بولدى. ول ءقازىر دە انادايدان كورىنىپ تۇر. ءۇستىن ءشوپ باسىپ كەتكەن. گۋنۆەر مولاسى دەپ اتالادى. جولاۋشى اسۋدان اسقاندا ونىڭ مولاسىنا تاس تاستاپ، كەشىرىم سۇراپ وتەدى. بۇلاي ەتۋ ءتۇرلى بالە-جالادان ساقتاندىرادى دەيتىن كورىنەدى؛ ال كەيبىرەۋلەر ونىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ تاس تاستاپ كەتۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ امان-ساۋلىعى مەن تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋدى ويلايدى ەكەن.
ەگەر گۋنۆەر تىرىسىندە قاتىگەز زۇلىمدىعىمەن ايگىلى بولىپ تانىلسا، ولگەننەن كەيىن ول ودان سايىن قۇتىرىنىپ كەتىپتى. قاراڭعى ءتۇن جامىلىپ، حۋتورعا كەلگەن سايىن ءوز قولىنان قۇربان بولعانداردى — ەرلەردى دە، ايەلدەردى دە، بالالاردى دا ءتىرىلتىپ، ەرتىپ جۇرەتىن كورىنەدى. وندايدا البوگاستاد تۇرعىندارى ۇرەيى ۇشا قورقادى ەكەن. ءوزىنىڭ ەسكى ادەتىنە باسقان گۋنۆەر تىرىلەردى دە، ولىلەردى دە ابدەن قينايتىن بولىپتى. حۋتوردا ءتۇنى بويى ازان-قازان بولىپ، ۋلاپ-شۋلاپ جىلاعان داۋىستار قۇلاققا كەلەدى ەكەن. بەينە ءبىر اۋىر ازاپقا شىداي الماي، دامىلسىز ەرسىلى-قارسىلى ىزعىپ جۇرگەن بەيشارالاردىڭ شاعىم ايتا كۇڭىرەنگەن ايانىشتى داۋىستارى سياقتى ەستىلەتىن بولىپتى. كەيدە جەر بەتىنە بۋداق-بۋداق كۇكىرت بۋى كوتەرىلىپ، ادامدار تىنىسى تارىلىپ، تۇنشىعا قينالادى ەكەن، ال ىزا بۋىپ، دولدانعان يتتەر، ءبىرىن-بىرى جەپ قويارداي وشىگە تالاسادى ەكەن. كەيدە گۋنۆەردىڭ جىبەرگەن سۇمدىعىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا، ءتىپتى ءۇيدىڭ توبەسىن جابۋعا سالىنعان بورەنە ماتكەلەردىڭ ءوزى دە سىقىر-سىقىر ەتىپ، سىنىپ كەتە جازدايتىن؛ قانشالىقتى مىقتى دەپ سالىنعان ۇيلەردىڭ بىردە-بىرى قۇتىرىنعان سوققى مەن ءتۇنى بويعى تىنىمسىز دۇبىردەن امان قالا المايتىن. ادامداردى نە جانۋارلاردى اۋىزدىقتاپ ءمىنىپ العان سياقتى جالماۋىز گۋنۆەر قوراداعى سيىرلاردىڭ بەلىن ءۇزىپ كەتەتىن، ايەلدەر مەن بالالاردى ەستەرىنەن تاندىرا ۇرەيلەندىرەتىن، ءتىپتى كوپتى كورگەن قارتتاردىڭ دا زارەسىن ۇشىرا قورقىتاتىن؛ قۇدايعا جالبارىنىپ شوقىنعان، سيقىرلى دۇعالار وقىعان ارەكەتتەردىڭ ەشقايسىسى دا وعان اسەر ەتە المايتىن. اڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونى جەڭگەن، ءسويتىپ تاۋ ىشىنە قاشىپ قۇتىلىپ، بوي تاسالاۋعا ءماجبۇر ەتكەن ءبىر-اق ادام بولىپتى — ول كوپ وقىعان عۇلاما عالىم، رەدسميري شىركەۋىنىڭ پاستورى كورىنەدى. گۋنۆەر تاۋعا قاشىپ بارعاندا قارسى الدىنان ۇلكەن جارتاس ورتاسىنان قاق ايىرىلا ۇڭىرەيىپ، ونىڭ اڭعارعا ءوتىپ كەتۋىنە جول بەرىپتى-مىس. ول ۇڭگىر تاۋدىڭ بيىك شىڭىنان وسى ۋاقىتقا دەيىن قاراۋىتا كورىنىپ تۇر. بىرەۋلەر گۋنۆەر الدەبىر قۇبىجىق ماقۇلىققا اينالىپ، سول جارتاستىڭ قۋىسىنا جايعاسىپ الىپتى دەسەدى، ەندى بىرەۋلەر ول ءالى كۇنگە دەيىن كول تۇبىندە ءومىر سۇرەدى دەيدى.
شىنىندا دا بىزگە بەلگىسىز باعزى زاماننان بەرى وسى كولدە قايداعى ءبىر قۇبىجىق ماقۇلىقتىڭ بولىپ كەلگەنى ەكىنىڭ بىرىنە ءمالىم ەمەس پە ەدى؟ كوپ ادامدار ونى ءوز كوزدەرىمەن كورىپتى-مىس. ونىڭ راستىعىنا ءتىپتى ەشقانداي دا ەلەس اتاۋلىعا سەنبەيتىن جانداردىڭ وزدەرى دە انت-سۋ ىشە كۋالىك بەرە الادى. كەيبىرەۋلەر الدەبىر سيقىرلى الاپات كۇش البوگاستاد حۋتورىن ءۇش قيراتقان دەسە، باسقا بىرەۋلەر جەتى رەت قيراتقان دەيدى. سول سەبەپتى دە ول حۋتوردا قالۋعا بىردە-بىر شارۋانىڭ جۇرەگى داۋالاماپتى دا حۋتور قاڭىراپ بوس قالىپتى. ال رەيكدالداعى وكرۋگتىق سوت ءبىر كەزدە ونى ۋتيرەدسميري اۋماعىنا قوسىپ جىبەرگەن كورىنەدى. ول سودان بەرى قويدىڭ قىسقى جايىلىمىنا اينالىپتى. ونىڭ "قىستاۋ" اتالۋى دا سودان ەكەن. ءقازىر وندا قوزى باعىلادى.
ەكىنشى تاراۋ
جەر
باتپاقتى القاپتىڭ ورتا تۇسىنداعى الاسا توبەنىڭ ۇستىندە جارتىلاي جاپىرايعان ەسكى ءۇي تۇر.
بالكىم، تابيعات بۇل توبەنى جارتى ەتىپ جاراتقان بولار. بالكىم، بۇل دۇنيەدەن الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن شارۋالار وسى القاپتىڭ اڭعارىنداعى شاعىن وزەننىڭ بويىنا بىرنەشە ۇرپاقتارى كەزىندە وزدەرىنە باسپانا سالۋمەن كەلگەن بولار، قيراعان حۋتوردىڭ ۇستىنە بىرىنەن سوڭ ءبىرى تالاي حۋتور تۇرعىزىلعان دا شىعار. ءبىراق سوڭعى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىتتا بۇل ءوڭىر قوي جايىلاتىن ورىسكە اينالعانى راس. بۇل ءوڭىر سوڭعى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بويى قوي قوزداپ، قوزى ماڭىراپ، ۋ-شۋعا بولەنىپ كەلەدى.
وسى توبەدەن وڭتۇستىككە قاراي كەڭىنەن سوزىلىپ جاتقان شالشىقتى باتپاقتىڭ ءار جەر-ار جەرىنەن ارشا بۇتاسى وسكەن كىشكەنتاي توبەلەر كورىنەدى. اناۋ رەدسميري اسۋىنان تومەن قاراي وسى باتپاقتى القاپتى بەتكە ۇستاپ وزەن اعادى. ەندى ءبىر وزەن كولدىڭ وزىنەن باستاۋ الىپ، بوس جاتقان يەن دالانىڭ شىعىس بولىگىندەگى اڭعار ارقىلى ارى قاراي كەتەدى. جايىلىمنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي تاۋ جوتاسى تىك كوتەرىلەدى. ونىڭ بەتكەيى بەينە ءبىر قولمەن سەۋىپ تاستاعانداي قيىرشىق تاستارعا تولى، ويدىم-ويدىم جەرلەردە ارشا وسەدى. كەي جەرلەرىندە اسپانعا اتىلعان ۇشكىر جارتاستار كەزدەسەدى. ورتاسىنان قاق جارىلعان وسىنداي ءبىر جارتاستىڭ اراسىنان كوكتەمگە سالىم ەداۋىر جىڭىشكە، شاپشىپ اعاتىن قۇلاما سۋ پايدا بولدى. ال وڭتۇستىك ەتەكتەن سوققان جەل ونىڭ سۋىن جوعارى كوتەرگەن كەزدە بۇل سۋ تومەن قاراي ەمەس، بەينە ءبىر جوعارى قاراي شاپشىپ اعاتىن سياقتى كورىنەدى. جارتاستىڭ تومەنگى جاعىندا قويتاستار شاشىراپ جاتىر. جايىلىم بوس جاتقان يەن دالاداعى بۇرىنعى البوگاستاد حۋتورىنىڭ ورنىندا. ول كوپكە دەيىن "قىستاۋ" دەپ اتالىپ كەلدى.
الگى كىشكەنتاي عانا شاعىن وزەن قوي قورانىڭ جانىنان اعىپ ءوتىپ، جايىلىمدى سىرتىنان جارتى شەڭبەر جاساپ قورشايدى. ءموپ-مولدىر سۋىق سۋى ەشقاشان ۇزىلمەيدى. جازدىگۇنى ونىڭ سىلدىراپ اققان سۋىنا كۇن ساۋلەسى تىنىمسىز ويناق سالادى، جاعاسىنان كۇيىس قايتارا ۇيەزدەگەن قويدى كورۋگە بولادى.
كوگىلدىر تىمىق اسپاننىڭ دا، ايدىنىندا اققۋ قالقىپ جۇزگەن كولدىڭ دە، اسىعىس اعىپ جاتقان وزەننىڭ دە، ءمولدىر سۋدا ەركىن ءجۇزىپ، اسىر سالعان فورەلدىڭ دە جاراسىمدى جارقىن كورىنىسى كوز قۋانتادى، ولاردىڭ شۇعىلا شاشقان كۇن استىنداعى ادەمى ءۇنى قۇلاققا كەلگەندەي بولادى.
اڭعاردى ءبىر جاعىن تاۋ قورشاسا، ەكىنشى جاعىن كەڭىنەن كوسىلگەن جازىق دالا الىپ جاتىر. باتىس جاقتا جىڭىشكە اسۋ كورىنەدى، ونىڭ ارعى بەتىندە ۋتيرەدسميري، رەدسميري نەمەسە جاي عانا ميري، جەرگىلىكتى ءدىني قاۋىم ۇيىمى باسشىسىنىڭ مەكەن-جايى بار. ول بۇعان دەيىن وسى تاۋلى اڭعاردى تۇگەلدەي يەمدەنىپ كەلگەن بولاتىن.
رەدسميريدەن تومەن تۇسكەن سايىن حۋتورلار مەن قىستاقتار كوبەيە بەرەدى. بوس جاتقان يەن جازىقتاعى جايىلىمنىڭ شىعىس بولىگىن فوردقا باراتىن جول كەسىپ وتەدى. اسىقپاي جۇرگەن سالت اتتى جولاۋشى قالاعا بەس ساعاتتا جەتە الادى. وڭتۇستىككە قاراي تولقىندانعان تاۋ سىلەمى سوزىلادى. ول بىرتە-بىرتە بيىكتەپ بارىپ، بلاۋفەدل تاۋىنا ۇلاسادى. ول تاۋ تومەننەن قاراعاندا كوك اسپاننىڭ وزىمەن جالعاسىپ تۇرعانداي كورىنەدى. ونىڭ بيىك شىڭدارىنداعى قار يۆانوۆ كۇنى مەيرامى كەلگەنگە دەيىن ىلۋدە ءبىر رەت قانا ەريدى. بلاۋفەدلدىڭ ارعى جاعىنان بوس جاتقان كەڭ جازىق تاعى دا باستالادى. كوكتەم كەزىندە بۇل اڭعاردى جىلى جەل ەسەدى.
بۇل اڭعارعا كوكتەمگى جەل سوعىپ. وزەن جاعاسىنداعى بىلتىردان قالعان ءشوپ تە، كول ايدىنى مەن ونداعى اققۋلار دا كۇن كوزىنىڭ مەيىرىمدى شۇعىلاسىنا بولەنگەن، باتپاقتى ءوڭىردىڭ وزىنەن جاس وسكىندەردىڭ ەلىگە وسە باستاعان كەزىندە سوناۋ ءبىر زامانداردا وسى ءبىر قۇنارلى ايماقتا ادام ايتسا سەنگىسىز سۇراپىل سۇمدىق وقيعالار بولعان دەگەنگە يلانعىڭىز كەلمەيدى. سالت اتتى ادامدار عاسىرلار بويى ات تۇياعى تاپتاپ تاستاعان تاستى سۇرلەۋمەن وزەن جاعالاپ، كوكتەمنىڭ جىلى جەلىنە كەۋدەسىن توسا، كۇن شۇعىلاسىنا ماۋجىراپ، راقاتتانىپ جاتقان اڭعاردا سەرۋەن سالعان كەزدە وتكەن كۇندەردىڭ كەلەڭسىز وقيعالارى وزىنەن-وزى ۇمىت بولادى.
قازىرگى جاس ۇرپاقتىڭ قايداعى ءبىر سيقىرلى ەلەستەردىڭ ءبىر كەزدە ادامداردى قالاي قيناپ، قورلاعانى تۋرالى ەستىگىسى دە كەلمەيدى. الايدا سيقىرلى سۇراپىل كۇشتەر كەڭ جازىقتاعى البوگاستاد حۋتورىن قانشا رەت قيراتتى دەسەڭىزشى، زۇلىم كۇشتەردىڭ قىرسىققان قارسىلىعىنا قاراماي، ادام ونى قانشا رەت قايتادان قالپىنا كەلتىردى دەسەڭىزشى! ال كەدەي بەيشارالار ءاربىر جۇزدەگەن جىل سايىن ءوز مەكەن-جايلارىنان قاشىپ شىعىپ، قول مەن جارتاستىڭ ارالىعىنداعى وسى توبەگە قانشا رەت كوتەرىلىپ، ءوز باقىتتارىن سىناپ كورۋگە، وسى ءبىر قۇنارلى القاپتى سيقىرلاعان، ادام قانىن سۋداي اعىزعان زۇلىم كۇشتەرگە قارسى كۇرەسۋگە بەرىك بەل بايلادى دەسەڭىزشى. ءوز ومىرلەرىنە قاستاندىق جاساپ، قىرسىققا شالدىرعان ديۋ كۇشتەرگە ەرەگىسكەندە تاپ وسى توبەدە بىرىنەن كەيىن ءبىرى قانشا كەمباعىل قونىستانىپ، ەرىنبەي ەڭبەك ەتكەن ەدى دەسەڭىزشى. سونىمەن بۇل اڭعاردىڭ تاريحى ءار جولى ءار ءتۇرلى بوتەن اتپەن پايدا بولىپ كەلگەن قۇبىجىق ەلەستەر سيقىرىمەن جەكپە-جەك كۇرەسۋگە قايمىقپاي قارسى شىققان، ايالاعان ارمانىنا جەتۋدى اڭساعان جەكە دارا دەربەس ادامدار حيكاياسىنا تولى. ول سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر بىرەسە شايتان، ءىبىلىس، جارتىلاي قۇداي تۇرىندە پايدا بولىپ، بۇكىل ەلدى قارعىس اتقان قىرعىنعا ۇشىراتتى. بىرەسە ءوز قۇرباندىعىنىڭ سۇيەگىن ءبىر سوققاندا-اق سىندىراتىن جالماۋىز كەمپىر تۇرىندە كەلىپ ءجۇردى. بىرەسە بۇكىل حۋتوردىڭ استان-كەستەڭىن شىعارا تۇگەل قيراتاتىن قۇتىرىنعان قۇبىجىق كۇش رەتىندە بوي كورسەتتى. ال شىن مانىندە مۇنىڭ ءوزى ادامداردى ۇرپاقتان-ۇرپاققا، عاسىردان عاسىرعا دەيىن قىر سوڭىنان قالماي قىرسىققا دۋشار ەتىپ كەلە جاتقان ءبىر عانا سيقىرلى زۇلىم كۇش ەدى. قازىرگى ادام وعان: "جوق، مەن ساعان باس يمەيمىن!" دەپ باتىل ايتا الادى.
مىنە، حۋتوردىڭ سوڭعى رەت قيراتىلعانىنان كەيىن ءجۇز جىل وتكەندە البوگاستادقا ءبىر ادام ءبىرىنشى رەت اياق باستى. ول اسۋداعى
گۋنۆەر مولاسىنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ وعان قاراتا قاتتى اشۋ-ىزامەن تۇكىرىپ جىبەرىپ: "قارعىس اتقان جالماۋىز كەمپىر، سەن مەنەن وزىڭە تاس تاستاپ كەتەدى دەپ ەشقاشان دامەلەنبەي-اق قوي. ولاي بولمايدى!" دەدى. ءوزى ايتقانداي، وعان وزگە جولاۋشىلار سياقتى تاس تاستاعان جوق.
قارسى الدىنان سوققان جەلدىڭ كۇشىن قايتكەندە دە جەڭۋگە تىرىسىپ، ارەڭ ءجۇرىپ كەلە جاتتى، جەردىڭ ويلى-قىرلى بەدەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەلۋمەن بولدى. ونىڭ سوڭىنان ءۇستى-باسى كىر-قوجالاق، تۇمسىعى ءسۇيىر ءبىر سارى يت ەرىپ كەلە جاتتى. شاماسى، قورا كۇزەتەتىن يت بولسا كەرەك. ونىڭ جۇنىندە قاپتاپ جۇرگەن بۇرگەنىڭ كوپتىگى سونداي، ول بەيشارا بۇرگەنىڭ شاققانىنا شىداي الماي، قينالا قىڭسىلاپ، اۋىق-اۋىق اۋناپ ءتۇسىپ، ءار تومپەشىككە سۇيكەنە قاسىنىپ وتەدى. يت ءشوپتىڭ باسىن شالىپ جەپ كەلەدى، ياعني وعان ۆيتامين جەتىسپەيدى. قالاي دەگەندە دە ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق — ونى ىشەك قۇرت تا مازالاپ، دىڭكەلەتەتىن كورىنەدى. الگى ادام ەكى بەتىن كوكتەمگى سالقىن جەلدىڭ لەبىنە توسىپ كەلەدى. ول ءدال ءقازىر شۇعىلا توگىپ تۇرعان كۇننىڭ استىندا ءوزىن سوناۋ ءبىر ەرتە زامانداردا وسى جەرمەن قۇيعىتا شاپقان تۇلپارلاردىڭ جىبەك جالى بەتىنەن سيپاپ ءوتىپ جاتقانداي سەزىندى، ال جەلدىڭ بۋىرقانا سوققان ەكپىنىنەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەندەي بولدى... سودان بەرى سان جۇزدەگەن جىلدار ىشىندە وسى وزەن جاعاسىنداعى سۇرلەۋ جولدى تۇلپارلار تۇياعى تالاي رەت تاپتاپ وتكەن بولار. ال ءقازىر ونىمەن ادامدار جۇرەدى. مىنە، سولاردىڭ ءبىرى، يسلانديالىقتاردىڭ وتىزىنشى ۇرپاعىنىڭ وكىلى، ەش نارسەدەن تايىنبايتىن ەر جۇرەك جىگىت، كەشەگە دەيىن باتىراق بولعان، ال بۇگىن حۋتور يەسىنە اينالعان ادام ءيتىن ەرتىپ، سول سۇرلەۋمەن ءجۇرىپ كەلەدى. كوكتەمگى كۇننىڭ شۋاعىنا بولەنگەن اڭعاردى كوز جۇگىرتە سۇيسىنە شولىپ قويادى. ءيتى ونى قۋىپ جەتىپ، ۇستىنە سەكىرە ەركەلەيدى، تۇمسىعىن ءوز يەسىنىڭ جارىلا — جارىلا قۇس باسقان قولىنا تىقپالايدى. انە ول ەندى قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، يەسىنە كوزىن سۇزەدى، ال يەسى وعان ويلى كوزبەن قادالا قاراپ قالىپتى. ءيتتىڭ بۇل نە ايتسا دا، سونىڭ ءبارىن تىڭداپ، بەرىلە ادال بولۋى يەسىنىڭ بويىندا الدەبىر بەرىك سەنىم وياتىپ، جىگەرلەندىرە تۇسكەندەي بولدى. ول قاس قاعىم ءبىر ساتكە ادامعا ءتان قيال قۇشاعىنا بەرىلدى — بەينە ءبىر وكىمەت بيلىگىنە يە بولعانداي، وزىنە بارىنشا ادال، شىن بەرىلگەن اسكەرىنە سۇيسىنە قاراپ تۇرعان قولباسشىداي سەزىندى. سول ەكى ارادا سارى يت وزەن جاعاسىنا بارىپ، ءشوپتىڭ ۇستىنە جايعاسىپ، يەسىنىڭ اياعىنا جاناسا جاتتى. ونىسىمەن قويماي، يەسىنە الدەبىر سۇراۋلى كوزبەن سۇقتانا قارادى. ال يەسى وعان: "ادامنان ىزدەپ تاپپاعانىڭدى ءوز يتىڭنەن تابادى ەكەنسىڭ-اۋ دەگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.
الگى ادام سۇرلەۋدەن شىعىپ، كەڭ جايىلىم جاققا بۇرىلىپ، شالشىقتى باتپاقتى كەشىپ بارا جاتىپ تا جاڭاعى ويىن داۋىستاپ قايتالاي بەردى. ەش وزگەرىسسىز سول ويى سياقتى: يت تە ءوزىنىڭ ىزدەگەنىن ادامنان تابادى ەكەن. ىزدەي بەرۋ كەرەك، اقىرى تاباسىڭ. ول اقىرىن ەڭكەيىپ، مۇكتى شالشىقتا ءوسىپ تۇرعان شالعىنداعى قياقتىڭ بىرەۋىن جۇلىپ الىپ، تامىرىنىڭ ۇزىندىعى قانداي ەكەنىن ءوزىنىڭ جۋان ساۋساقتارىمەن سالىستىرا بايقاپ كوردى. ءسويتتى دە شالبارىنىڭ سانىنا ءسۇرتىپ-سۇرتىپ، اۋزىنا سالىپ جىبەردى دە كادىمگى قوي سياقتى شايناي باستادى. ءتىپتى قوي سياقتى تۇيسىگىن ويلاندى. بورىقتىڭ ءدامى ءالى اششى ەكەن. سوندا دا بولسا ونى ۇزاق شاينادى. وسى ءشوپتىڭ ارقاسىندا بيىل كوپ قويىن امان الىپ قالدى، ۇزاققا سوزىلعان قىستان كوتەرەم شىققاندارىندا دا ءولىم-جىتىم كەزدەسپەدى. قياق قانشا اششى بولسا دا، ودان بالدىڭ ازداعان ءتاتتى ءدامى بايقالادى. كوكتەم شىعا قياققا ىلىككەن قويدىڭ قوڭى كوتەرىلەدى، كۇزگە قاراي سەمىرگەن قوي ادامداردىڭ اۋزىن مايلاندىرادى. الگى ادام قياق تۋرالى قيالداۋمەن جايىلىمنىڭ وزىنە دە جەتتى. مىنە ول ماڭداعى ەڭ بيىك توبەنىڭ باسىنا شىقتى. ءبىر كەزدە وسى جەردى مەكەندەگەن العاشقى تۇرعىن سياقتى بۇل دا ءوزىنىڭ بولاشاق باسپاناسىن قاي جەردەن سالعانى ءجون ەكەنىن بارلاي باستادى. العاشقىدا سولتۇستىكتى — تاۋ جاقتى، سودان سوڭ شىعىس جاقتى — باتپاعى، كولى باتپاقتى كەسىپ باياۋ اعىپ جاتقان وزەنى بار القاپتى، ەندى بىردە وڭتۇستىكتى — كوسىلە ءتۇسىپ، سوناۋ كوكجيەكتەگى توبەسىن قار باسىپ جاتقان بلاۋفەدلگە بارىپ تىرەلەتىن ميداي تەگىس كەڭ جازىق جاقتى كەزەك-كەزەگىمەن شولىپ شىقتى. كۇننىڭ كوزى جايىلىمعا شۋاعىن مولىنان توگىپ تۇردى.
توبەنىڭ وڭتۇستىك جاق ەتەگىندە ۋتيرەدسميري جاقتان كوك قۋىپ، ءبولىنىپ كەلگەن ەكى قوي جايىلىپ ءجۇر ەكەن. ول قويلاردى كەلگەن جاعىنا قاراي قۋىپ، الىستاتا ايداپ تاستادى. ولاردىڭ ءوز قوجايىنىنىڭ قويلارى ەكەنىنە دە قارامادى. "بۇل ەندى مەنىڭ جەرىم!" دەگەن ماقتانىش سەزىممەن بوتەن مالدى ودان ءتۇڭعىش رەت قۋىپ شىقتى.
كەنەت وعان مىناداي ءبىر وي ساپ ەتە ءتۇستى: ويباي-اۋ مەن بۇل جەردىڭ اقىسىن قوجايىنعا ءالى تولىق تولەپ بولعان جوق ەكەنمىن عوي. ءسويتتى دە قويلاردى ۇزاعىراق قۋىپ تاستاماق بولىپ جۇگىرىپ جۇرگەن ءيتىن جەكىرە زەكىپ، كەرى شاقىرىپ الدى.
ءوز ومىرىندە جەر ۋچاسكەسىنە ءتۇڭعىش رەت يە بولعان الگى ادام اينالا توڭىرەگىن قورشاپ تۇرعان عاجايىپ دۇنيەگە — ەرتەڭگى كۇنى قارىزىن تولىق وتەپ، ەز مەنشىگىنە ساتىپ الاتىن دۇنيەگە سۇيسىنە كوز جۇگىرتۋدەن جالىقپادى. كوپ ۇزاماي بۇل جەردى جازدىڭ جايما-شۋاق جاقسى كۇندەرى جىلىتاتىن بولادى. ول يتىنە بىلاي دەدى:
— "قىستاۋ" دەگەن اتاۋ بۇل حۋتورعا تىپتەن دە جاراسپايدى. ول دەگەنىڭ اتاۋ دا ەمەس قوي. "جايلاۋداعى البوگاستاد" دەگەن دە كەلىسپەيدى. ويتكەنى ول قايداعى ءبىر جوققا سەنەتىن كەزدەگى سيقىرلىقتىڭ زۇلىمدىعىن جانە پاپا بيلەپ تۇرعان ءداۋىردى ەرىكسىز ەسكە سالادى. بەتى اۋلاق سايتان العىردىڭ! مەنىڭ حۋتورىمنىڭ اتاۋى سوناۋ ءبىر كەزدەگى سۇمدىق وقيعالاردى ويعا ورالتپايتىن بولۋى كەرەك. مەنىڭ ءوز اتىم — بيارتۋر*. ول ايقىن دەگەن ماعىنا بەرەدى. مەنىڭ حۋتورىم دا "جازعى مەكەن" دەگەن جاقسى اتاۋعا لايىق بولۋى ءتيىس.
مىنە، سول جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر ءوز مەنشىگىندەگى جەردى راقاتتانا ارالاپ ءجۇر. ول بۇرىنعى قيراعان ۇيلەردىڭ ءشوپ باسىپ كەتكەن ۇيىندىلەرىن، جارتىلاي قيراپ قالعان قورالاردىڭ دۋالدارىن مۇقيات قاراپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبارىن قۇلاتىپ، تەگىستەگەننەن كەيىن وسى كەڭ جازىق جايلاۋدىڭ شىعىس بولىگىندە ءبىر كەزدە ءوزى تۋىپ-وسكەن حۋتوردان اينىمايتىن دالمە-دال سونداي حۋتور سالىپ الۋدى قيالداپ تا قويادى.
— ماسەلە حۋتوردىڭ ۇلكەن بولۋىندا ەمەس، — دەپ قويادى ول يتىنە، بەينە ءبىر ول مۇنىڭ قيالىنداعى اسىل ارمانىن اينا-قاتەسىز ءتۇسىنىپ قويعانداي-اق. — مەن ساعان ايتسام، ءوز ەركىندىگىڭنىڭ وزىڭدە بولعانى ءۇيدىڭ توبەسىنىڭ بيىكتىگىنەن الدەقايدا ماڭىزدىراق، سونداي بوستاندىققا جەتۋ ءۇشىن مەن ون سەگىز جىل بويى بەل جازباي جۇمىس ىستەدىم. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كىمنىڭ ءوز مەنشىگىندە جەرى بولسا، ول ەشكىمگە تاۋەلسىز ازات ادام، ول ءوز تاعدىرىنا ءوزى قوجايىن ادام. ەگەر مەن ءار قىستان مالدان شىعىن بەرمەي، امان شىقسام، قويلارىمنىڭ قوڭىن تۇسىرمەي، جاقسى ازىقتاندىرسام، بورىشىمدى جىل سايىن مۇقيات تولەپ تۇرسام — ال مەن جاقىندا بۇكىل قارىزىمنان قۇتىلاتىن بولامىن، وندا قولىمداعى قويلار تۇگەلىمەن مەنىڭ مەنشىگىمە وتەدى. ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ دە كوكسەيتىنىمىز — بوستاندىق. تيتلا، سەن مۇنى ۇعىپ ال. كىمدە-كىم ەشكىمگە بورىشتار بولماسا، ناعىز كورول، مىنە سول! كىمدە-كىم قولىنداعى قويىنىڭ قوڭىن تۇسىرمەي، قىستان امان الىپ شىقسا، مىنە، سول پاتشا سارايىنداي كەن ۇيدە تۇرعانداي سەزىنەدى.
تيتلا ونىڭ ايتقاندارىن تولىق تۇسىنگەندەي-اق، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتا كوڭىلدى قۋانىشپەن ۇستى-ۇستىنە ءۇردى. ول يەسىن اينالا بىرنەشە رەت جۇگىردى، اقىرىندا كانىگى اڭشى يتتەر سياقتى تۇمسىعىن جەرگە تىرەپ، يەسىنىڭ ءىزىن كەسكەن سياقتانىپ جاتىپ الدى، قايتادان تۇرا سالىپ، ونى تاعى دا اينالىپ جۇگىرە بەردى.
— جارايدى، جارايدى، جەتەر ەندى، — دەدى بيارتۋر بارىنشا بايسالدى سويلەپ. — بار ونەرىڭدى كورسەتە بەرمە! مەنى دە سەن سياقتى اينالا جۇگىرىپ، ءۇرىپ وينايدى عوي دەپ ويلايسىڭ با؟ نەمەسە مەنىڭ دە جاتا قالىپ، تۇمسىعىممەن جەر يىسكەۋىم كەرەك پە؟ الدە مەنى ەرىككەننەن ەركەلەپ نەمەسە الدەبىرەۋدىڭ جولىن توسىپ، تورۋىل قۇرعالى ءجۇر دەيسىڭ بە؟ جوق، مەن ونداي قىلمىستى قىلىقتارعا بارسام، ەشقاشان دا ءوز ەركىندىگىمە قول جەتكىزە الماعان بولار ەدىم. مەن ۋتيرەدسميريدە ون سەگىز جىل بويى ستاروستا قوجايىنىما، اقىن ايەلگە، ءقازىر دانياعا جىبەرىلىپتى-مىس دەپ جۇرگەن ينگولۆ ارنارسون يوۋنسسونعا ادال كىزمەت ەتتىم. سوندا مەنىڭ، سەنىڭشە، ءوزىمنىڭ جەكە باسىمنىڭ راقاتى ءۇشىن كەڭ جازىق جايىلىمنىڭ وڭتۇستىك بولىگىن تىنىمسىز كەزگەن، قاقاعان قىستىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا قوجايىندارىمنىڭ جوعالعان قويىن ىزدەپ، تاۋ بەتكەيلەرىنە جايدان-جاي ولەرمەندىكپەن ورمەلەدى عوي دەپ ويلايسىڭ با؟ ءبىر كۇنى مەن تاۋ ىشىندەگى كۇرتىك قاردىڭ استىندا تۇنەپ شىقتىم. سوندا مەن ەرتەڭىنە كار استىنان ارەڭ دەگەندە ەڭبەكتەپ، امان قۇتىلىپ شىققانىم ءۇشىن الگى ادامدارعا قايىرىمدى جاندار رەتىندە العىس ايتۋعا ءتيىستى بولماقپىن با؟
وسى كەزدە ونىڭ ءيتى تىنىشتالعانداي بولىپ، شوقيىپ وتىرا قالدى دا ۇستىندەگى بۇرگەسىن تەرىپ، قۋالاي باستادى.
— مەنىڭ تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەگەنىمدى كەز كەلگەن ادام ايتىپ بەرە الادى. مەنىڭ مىنا جەر ۋچاسكەسى ءۇشىن العاشقى جارنامدى دەر كەزىندە — كەلىسىم-شارتتا كورسەتىلگەنىندەي، پاسحا مەرەكەسى بولاتىن كۇنى ەرتەڭگىسىن تولەپ قۇتىلۋىمنىڭ سىرى دا، مىنە، وسىندا. ەندى مەنىڭ ءوز مەنشىگىمدە ءجۇنى قىرقىلماعان جيىرما بەس بۋاز ساۋلىعىم بار. مەنىمەن سالىستىرعاندا كوپ ادام ءوز شارۋاشىلىعىن بۇدان الدەقايدا كەم مالدان باستاعان بولاتىن. ال ءومىر بويى بورىشىنان قۇتىلا الماي، كىرىپتار تاۋەكەلدىكتە قالىپ كەلە جاتقاندار ءتىپتى دە كوپ. ولاردىڭ ءوز وتارلارى بولا قويادى دەپ مەن ەشقاشان ويلامايمىن. مەنىڭ ءوز اكەم سەكسەن جاسىنا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ ەڭبەك ەتسە دە ەكى ءجۇز كرون قارىزىنان قۇتىلا الماي-اق كەتتى. ال ول قارىزدى جاس كەزىندە جەرگىلىكتى، ءدىني قاۋىم ۇيىمىنان ەمدەلۋ ءۇشىن العان كورىنەدى.
ءيتى بۇل ايتقاندارىڭا سەنە قويۋ قيىن ەكەن دەگەندەي وعان كۇماندى كوزىمەن قارادى، سودان سوڭ بىردەڭە دەپ ۇرگىسى كەلىپ ەدى، ول ويىنان تەز اينىدى، اۋزىن كەرە اشىپ، ۇزاق ەسىنەدى دە قويا قويدى.
— سەن مۇنى، ارينە، تۇسىنبەيسىڭ، — دەدى يەسى. — يت ءومىرىنىڭ تۇك تە قىزىعى جوق، ال ادام ءومىرىنىڭ جاعدايى ودان دا جامان. ەگەر مەنىڭ سۇيىكتى قالىڭدىعىم روزا جازعى مەكەندە جيىرما بەس جىل بويى تۇراتىن بولسا، ءدىني مەرەكە كەزىندە باتىراقتارعا كوتەرەم كارى جىلقىنىڭ سۇيەگىنەن جاسالعان تاعام ۇسىنا قويماس دەپ ۇمىتتەنەمىن. ال ۋتيرەدسميريدەگى اقىن ايەل بىلتىر ماسقارا بولعاندا، ءوز قىزمەتكەرلەرىنە روجدەستۆو مەيرامى قارساڭىندا تاپ سونداي تاعام سىيلاپ قوناق ەتتى عوي.
يت ءوزىنىڭ بۇرگەسىن تاعى دا ۇستى-ۇستىنە تىستەلەپ قاعىپ، قۋا باستادى.
— ارينە، ونداي ادامداردىڭ ءيتى دە جارىمايدى، اشتىقتان ءشوپ جەيدى. بۇل — ايداي ايقىن نارسە. ال اس-سۋمەن اينالىساتىن ايەلدىڭ قولىنا قويما كىلتى جيىرما جىلدا ءبىر رەت تە ءتيىپ كورمەگەن بولار، ءسىرا. ال ستاروستا قوجايىنىنىڭ اتى شە؟ ەگەر وعان كەنەتتەن ءتىل بىتە قالسا، تالاي نارسەنى ايتىپ، زارلاپ قويا بەرەر ەدى. قويلار تۋرالى ءسوز ەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ولاردىڭ دا بۇل جىلدار ىشىندە كورمەگەن قورلىعى قالمادى. بەيشارالاردىڭ كوك اسپان ۇستىنە شاعىم ايتار ءادىل قازىلارىنىڭ جوق ەكەنى جاقسى — نەمەسە تالاي قوجايىننىڭ باسىنا اڭگىرتاياق وينار ەدى.
تاۋدان تومەن قاراي شاعىن وزەن شاپشي اعىپ جاتىر. ول اۋەلى تىك ۇمتىلا تۇسسە، بىرتە-بىرتە باتىسقا قاراي بۇرىلادى دا توبەنى جارتىلاي شەڭبەر جاساپ، اينالىپ وتكەن سوڭ شالشىقتى باتپاققا قاراي توتەسىنەن تارتا جونەلەدى. ونىڭ ەكى جەرىندە بيىكتىگى تىزەدەن كەلەتىن شوقى ارال، ال كەي جەرلەرىندە تەرەڭدىگى تىزەدەن اسار-اسپاس كەشۋلەرى بار. وزەننىڭ تابانى بەينە ءبىر قۇم ارالاس ۇساق جىلتىر تاس توسەپ تاستالعانداي. ول ءار بۇرىلىس جاساعان سايىن ءار ءتۇرلى سىڭعىر شىعارادى. ونىسى مۇڭدى سىرىل ەمەس، جاس داۋرەننىڭ كوڭىلدى كۇلكىسى سياقتى ەستىلەدى. ونىڭ اۋەنىندە الۋان ءتۇرلى نوتانىڭ بار ەكەنى بايقالادى. ول جۇزدەگەن جىلدار بويى ەشكىم قۇلاق قويىپ تىڭداماسا دا وعان قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، توقتاۋسىز جىرلاي بەرەتىن ناعىز سكالدتىڭ* (جىراۋدىڭ) ءوزى سياقتى. بيارتۋر ءبارىن دە ارالاپ، مۇقيات كورىپ شىقتى. ول جوعارعى شوقى ارالدىڭ جانىنا ايالداپ: "بۇل كەپكەن بالىقتى جىبىتۋگە قولايلى ەكەن" دەپ قويدى وزىنشە. ال تومەنگى شوقى ارال تۇسىنا جەتە بەرە: "بۇل — كىر جۋۋعا تاپتىرمايتىن ورىن!" دەدى. يت تۇمسىعىن سۋعا باتىرىپ جىبەرىپ، ونى شالپ-شالپ جالاي باستادى. ال يەسى جاعاعا ەتبەتىنەن جاتا قالىپ، باس قويدى دا وزەننەن مەيىرىن قاندىرا سۋ ءىشتى. ءبىراق مۇرنىنا سۋ كەتىپ، ازداپ شاشالىپ تۇردى.
— قانداي تاماشا سۋ! — دەدى جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر، يتىنە ءبىر قاراپ قويىپ، ءارى ءوزىنىڭ اۋزى-باسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ. — بۇل ماعان سيقىرى بار قاسيەتتى سۋ سياقتى كورىنەدى.
ول وسىلاي دەۋىن دەسە دە "سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ الدىندا ءوزىمدى ءالسىز سەزىنەتىن ادام سياقتى بولدىم-اۋ!" دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى دە بىلاي دەدى:
— ءسوزدىڭ شىنى، بۇل سۋدىڭ قاسيەتتى سيقىرى بار ما الدە جوق پا، ماعان ءبارى ءبىر. مەن سەنەن قورىقپايمىن، مىستان گۋنۆەر! ەگەر مەنىڭ باقىتقا جەتۋىمە كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ، قىرسىعىڭدى تيگىزبەك بولساڭ، وندا مەنەن جاقسىلىق كۇتپە، جالماۋىز كەمپىر! مەن ەشقانداي دا قۇبىجىق ەلەستەن ايىلىمدى جيمايمىن. ول قوس جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، اشۋ-ىزالى كەيىپپەن بيىك تاۋداعى جارتاستىڭ قارس ايىرىلا قاراۋىتىپ تۇرعان قۋىسىنا دا، باتىس جاقتاعى اسۋعا دا، وڭتۇستىكتەگى ەڭىستە جاتقان كولگە دە ءبىر-بىر قاراپ شىعىپ، كونە ساگالارداعى ەر جۇرەك كەيىپكەر سياقتانىپ، وزىنە-وزى بىلاي دەدى:
— سەنىڭ زۇلىمدىعىڭ ىسكە اسپايدى!
يت جاتقان ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ىرعىپ-ىرعىپ سەكىرگەن بويى توبەنىڭ ەتەك جاعىندا شاشىراي جايىلىپ جاتقان قويلارعا قاراي جۇگىرە جونەلدى: ول يەسى بيارتۋردىڭ الدەبىر نارسەگە اشۋلانعانىنداي بولعانىن كورىپ، مىنا قويلاردىڭ باقايلارىنان تىستەپ، ءوش الىپ بەرۋگە بەكىنگەندەي. ال، شىندىعىنا كەلگەندە، بيارتۋر جاڭا زاماننىڭ رۋحىمەن جىگەرلەنىپ، ءوز ەلىنىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز، ازات بوستاندىقتاعى ازاماتى بولۋى جونىندەگى الىستاعى ارمانىن اڭساعان ادام سياقتى بولىپ، بەرىك شەشىمگە بەل بۋعان ەدى. وسى وڭىرگە وزىنەن بۇرىن كەلىپ قونىستانعان ۇرپاقتاردىڭ ءبارى دە تاپ وسىنداي بولعان سياقتى كورىنگەن ەدى وعان.
— كولۋمكيللي! — دەپ ءبىر رەت ايقاي سالدى دا ءوزىنىڭ ەشنارسەدەن قورىقپايتىنىن بىلدىرە ساق-ساق كۇلدى. ءسويتىپ يتىنە جەكىرە ءبىر بالاعات ءسوز ايتىپ بولىپ، بىلاي دەدى: — ءبارى دە شىلعاي وتىرىك! الدەبىر سايقىمازاق بىرەۋدىڭ كارى-قۇرتاڭ كارىلەردىڭ باستارىن قاتىرىپ، ويدان شىعارعان تۇككە تۇرعىسىز بوس مىلجىڭى عانا.
ءۇشىنشى تاراۋ
نەكە قيار توي
جاز جايلاۋعا قونىس اۋدارار كوشى-قون كۇندەرى* يسلانديادا جاسىل ءشوپتىڭ قاۋلاپ ءوسىپ، بوي كوتەرەتىنى سونشا — قولىڭا وراق ال دا ورا بەر. بۇل كەزدە قويدىڭ قوڭى كوتەرىلىپ، سەمىرە باستايدى؛ كوك شالعىن بيىكتەي ءتۇسىپ، كول بەتىندەگى قاراۋىتا قۋراعان ەسكى بۇتالاردى كورسەتپەيدى. مۇنداي كەزدە ءومىردىڭ ءوزى دە قۇلپىرىپ، جايناپ سالا بەرەدى. تاپ وسىنداي كەزدە ۇيلەنگەن بارىنەن دە جاقسى.
ەسكى ۇيلەردىڭ ورنىنداعى ۇيىندىلەر الدەقاشان تەگىستەلىپ، اتجالمان تىشقانداردىڭ ىنىنەن تازارتىلعان جەردە سالىنعان جاپ-جاڭا ءۇي ءتۇر — بۇل بيارتۋردىڭ حۋتورى، ياعني جازعى مەكەن. تاس اكەپ توگىپ، ويىلعان شىم جەتكىزىلگەننەن كەيىن ءۇيدىڭ قابىرعالارى قالانىپ، ارقالىق ماتكە سالىندى، سىرعاۋىلدار ورناتىلىپ، شاتىر جابىلدى، قابىرعالارداعى قۋىس-قۋىستىڭ ءبارى مۇكتى جەممەن بىتەلدى، پەش سالىنىپ، تەمىر پليتا ورناتىلدى، ءتۇتىن تارتاتىن مۇرجا كوتەرىلدى — ءۇي سالىنىپ ءبىتتى دەگەن، مىنە، وسى! ول بۇل ماڭايدىڭ كورىنىسىن كوركەيتە ءتۇسىپ، ءسانىن كىرگىزدى
نەكە قيار توي نيدۋركوت حۋتورىندا، قالىڭدىقتىڭ اتا-اناسىنىڭ ۇيىندە وتكىزىلدى. تويعا كەلگەن قوناقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تاۋ ەتەگىندەگى تاپ وسى سياقتى حۋتورلار مەن اسۋدىڭ وڭ جاپسىرىلا سالىنعان حۋتورلاردان كەلگەندەر ەدى. ول حۋتورلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جانىنداعى كوگالدى كەسىپ، شاعىن وزەن اعىپ وتەدى. ودان تومەنىرەكتە شالشىقتى باتپاق جايىلىپ جاتادى، ونىڭ ورتا شەنىمەن اعىسى باياۋ وزەن ودان ءارى كەتە بەرەدى. ەگەر ونداي حۋتورلاردى بىرىنەن كەيىن بىرىنە بارىپ، ارالاي بەرسەڭىز، ولاردىڭ ءبارى دە بىردەي اتالاتىن سياقتى كورىنەر ەدى. ولاردىڭ تۇرعىندارى دا بىرىنەن-بىرى اۋمايدى، تاعدىرلارى دا بىردەي. ەش جەردە بولمايتىن قۇبىلىس! مىسالى، نيدۋركوت حۋتورىنىڭ قارت تۇرعىنى توۋردۋردى الايىق. ول وزەننىڭ اعىسى كۇشتى جەرىنە شاعىن سۋ ديىرمەن سالىپ الۋدى، ءسويتىپ اينالا توڭىرەكتەگى شارۋالاردىڭ ارپاسىن تارتىپ، ءۇن ەتىپ، وزىنە ءناپاقا تابۋدى كوپتەن بەرى ارمانداۋشى ەدى. سول ارمانىنا ارەڭ دەگەندە جەتتى. ءبىراق تاپ سول كەزدە، بەينە ءبىر قاساقانا قىرسىق شالعانداي، ەلەۋلى جاڭالىق بولدى — يسلاندياعا بۇرىنعىداي بىتەۋ ءدان ەمەس، دايىن ءۇن اكەلىنە باستادى. جۇرت ونى جاپا-تارماعاي جابىلا ساتىپ الىستى. كوكتەم شىعا تاڭ قاراڭعىلىعى سەيىلىپ، جارىق تۇسە باستاعان كەزدە توۋردۋردىڭ بالالارى ديىرمەننىڭ جانىندا ويناۋدى ۇناتاتىن؛ سول كۇندەردىڭ كوگىلدىر اشىق اسپانى ولاردىڭ ەسىندە ماڭگى قالىپ قويعان دا بولار، ءسىرا. قارتتىڭ ول كەزدە جەتى بالاسى بار ەدى. ءقازىر ولاردىڭ ءبارى تۋعان جەرىن تاستاپ، بەت-بەتىمەن تاراپ كەتكەن. ەكى ۇلى الىس جاقتىڭ جات تەڭىزدەرىندە ءجۇرىپ، سۋعا كەتىپ ءالدى، ءبىر ۇلى مەن ءبىر قىزى يت ارقاسى قيانداعى الىس امەريكاعا كەتىپ قالدى. دەگەنمەن دە، شاماسى، ءبىر ەلدە، ءبىر جەردە تۇراتىن، ءسىڭىرى شىققان كەدەي-كەپشىك تۋىستاردى بىر-بىرىنەن ءبولىپ جاتاتىن قاشىقتىقتان الىس ەشنارسە جوق شىعار. قارتتىڭ ەكى قىزى تۇرمىسقا شىعىپ، تاياۋ ماڭداعى بالىقشىلار كەنىشىندە تۇرعان ەدى، ءبىر قىزى شيەتتەي بالا-شاعاسىمەن جەسىر قالدى؛ كۇيەۋى كوكجوتەلدەن قازا تاپقان جانە ءبىر قىزى ءقازىر ءدىني قاۋىم ۇيىمىنىڭ اسىراۋىمەن كۇن كورەدى... ءومىر دەگەن وپاسىزىڭ، مىنە، وسىنداي.
شالدىڭ كەنجە قىزى روزا اكەسىنىڭ ۇيىندە ولاردىڭ بارىنەن ۇزاق تۇردى. ول اقىرىندا ۋتيرەدسميريدەگى ستاروستانىڭ ءۇي قىزمەتشىسى بولىپ ىستەدى. حۋتوردا قارت اتا-اناسى مەن ولاردىڭ ۇيىنە كىرگەن سەكسەن جاستاعى ءبىر كەمپىر عانا قالدى. ول كەمپىردىڭ پاتەراقىسى مەن كۇنكورىس قارجىسىن جەرگىلىكتى ءدىني قاۋىمنىڭ ۇيىمى تولەپ تۇرادى.
مىنە، بۇگىن روزا تۇرمىسقا شىقپاقشى. ەندى ونىڭ ءۇي قىزمەتشىسى بولىپ ىستەۋىنە تۋرا كەلمەيدى. ەرتەڭ اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىنەن ول دا كەتەدى. ولاردىڭ قاراۋىندا كىشكەنتاي ديىرمەن عانا قالادى... ءومىر دەگەن وپاسىزىڭ، مىنە، وسى.
بيارتۋر بالا كەزىنەن-اق ورتالىق ۇلكەن ەلدى مەكەندە تۇرىپ كەلسە دە ونىڭ تانىستارىنىڭ كوپشىلىگى الىس حۋتورلارداعى كەدەي-كەپشىك جاندار ەدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسپايتىن، بيارتۋر سياقتى تەك قوي سوڭىندا ءجۇرىپ كۇن كورەتىن. كوپشىلىگىنىڭ ءومىرى ولە-ولگەنشە سولاي وتەتىن. تەك ىلۋدە بىرەۋىنىڭ عانا ءال-اۋقات جاعدايى جاقسارىپ، كادىمگى جاشىككە ۇقساس، شاتىرى كەڭىردەك بۋىلتىقتى تەمىرمەن جابىلعان اعاش ءۇي تۇرعىزىپ الۋعا شاماسى كەلەتىن. ونداي ۇيلەردە ۋىلدەپ وتپە جەل سوعادى دا تۇرادى، سىز قاپتاپ، زاكتەنىپ كەتەدى. وتپە جەلدەن سارىپقا دۋشار بولساڭ، سىز بەن زاكتەن وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ، كوكجوتەل بولىپ تىناسىڭ. شارۋالاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ ونداي لاشىعىنىڭ قابىرعالارىن ەڭ بولماسا بەس جىلدا ءبىر رەت جاڭعىرتا جوندەپ الۋدى ارمانداۋمەن وتەدى. راس، تاماشا ءومىر ۇلەسىن ارمانداۋشىلار ءار حۋتوردا-اق جەتىپ ارتىلادى. ولار الدەبىر بەلگىسىز تىلسىم تاسىلمەن جوقشىلىق اتاۋلىنى جەڭىپ شىعار كۇن تۋار ما ەدى دەپ، جۇزدەگەن جىلدار بويى ءتاتتى قيالعا بەرىلۋمەن كەلەدى، ءوزىمىزدىڭ حۋتورلارىمىز، عاجايىپ قونىس-جايلارىمىز بولىپ، تاماعىمىز توق، كويلەگىمىز كوك بولاتىن كۇنگە جەتەر مە ەكەنبىز دەپ ارمانداۋدان جالىقپايدى. بۇل — كەدەي شارۋالاردىڭ عاسىرلار بويى اڭساپ كەلە جاتقان ارمانى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ونداي ارمان اسپاننىڭ ارعى قاباتىنا كوتەرىلگەندە عانا ورىندالاتىن شىعار دەپ ويلايدى.
بۇل ءوڭىردىڭ ادامدارى قوي ءوسىرۋدى ماقسات ەتىپ، فوردتاعى ساۋداگەر-كوپەس تۋلينيۋس يەنسەنمەن (برۋنيمەن) ساۋدا جاساسۋدى عانا بىلەتىن. ال ءبىر عانا ادام، ستاروستا عانا، ءوز قويلارىن ۆيكاعا الىپ بارىپ ساتاتىن. ويتكەنى ول جەردە ءوز قويلارىنىڭ باعاسىن ءوزى بەلگىلەيتىن. سوعان قاراعاندا، جۇرت ونى، شاماسى، ساۋدا فيرماسىنىڭ تەڭ ورتاق يەسى بولار دەپ ويلايتىن.
برۋنيدەن نەسيە الۋدىڭ ءوزى زور ساتتىلىك سانالاتىن. الايدا ساۋداگەر-كوپەس شارۋاعا ارناپ ەسەپ اشتى دەگەنشە-اق ونىڭ كوزىنە مۇلدە اقشا كورسەتپەيتىن. ءبىراق مۇنىڭ ەسەسىنە كوپەستىڭ قامقور قولتىعىنا ەنگەن بويدا-اق ول بەيشارا قىستان ءو1ءيتىپ-بۇيتىپ ايتەۋىر ءبىر امان شىعاتىنىنا قالاي دا سەنىمدى بولىپ، ونشا ۋايىم جەمەيتىن. ويتكەنى ءوز وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن ودان نەسيەگە قارا بيدايدىڭ ۇنىن، ەكىنشى سورتتى كەپكەن بالىق، سونداي-اق كوفە الىپ تۇراتىن. سونىڭ وزىندە كوكتەمنىڭ كوك وزەك شاعىندا كۇنىنە ءبىر-اق رەت تاماقتانۋعا ءماجبۇر بولاتىن ال ءوزىنىڭ ىقىلاسى تۇسكەن ادامعا برۋني ءتىپتى جەر ساتىپ الۋىنا دا كومەكتەسەتىن. ءسويتىپ كەشەگى شارۋا ەندى حۋتور يەسى بولىپ شىعا كەلەتىن — دۇرىسىن ايتقاندا، مۇنداي دارەجەگە ول قارىزىنان تولىق قۇتىلىپ، سالىق كۆيتانسياسىنىڭ تۇبىرتەگىنە يە بولۋ جانە جەرگىلىكتى ءدىني ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى تىزىمىنە ەنۋ ارقىلى عانا جەتەتىن، ال ولگەننەن كەيىن ونىڭ ەسىمى مارقۇمنىڭ قاي شەجىرەگە جازىلۋى ءتيىس ەكەنىن انىق ءبىلۋ ءۇشىن شىركەۋدىڭ كىتابىنداعى تىزىمگە ەنگىزىلەتىن.
ونداي ادامدار وزدەرىن قۇلمىز دەپ ەسەپتەمەيتىن، جالپى كەدەيلەر بۇقاراسىنىڭ ەرەكشە توبىمىز دەپ بىلەتىن. ولار وزدەرىنە وزدەpi عانa سەنەتىن، ءوزىمىزدىڭ ەڭ باستى ءىرى كاپيتالىمىز ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەستىگىمىز دەپ سانايتىن. ولار شىنىندا ءوز كۇشتەرىنە وزدەرى كامىل سەنەتىن، وزدەرىنىڭ ىسكەرلىك قابىلەتىن جوعارى باعالايتىن، ازداپ ىشكىلىك ءىشىپ العاننان كەيىن ەجەلگى ساگالار مەن ولەڭ-جىر جولدارىن جارىسا جاتقا سوعاتىن. ولار تەمىردەي بەرىك ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا ەشقانداي دا قاۋىپ-قاتەر كەدەرگىلەرىنەن قورىقپايتىن. الايدا ولاردى ەشكىم دە كۇندەلىكتى ىشىپ-جەمىن عانا كۇيتتەۋدەن ارى بارا قويمايتىن قايداعى ءبىر مەيىرىمسىز ماتەرياليستەر دەپ ويلاي دا الماس ەدى. ولار كوپتەگەن ەجەلگى الليتەراسيالى* ولەڭ-جىرلاردى جاتقا بىلەتىن جانە ولاردى ءوز ىرعاعىمەن، ەكپىنىمەن ناشىنە كەلتىرە شەبەر ورىنداي الاتىن. ال كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى ءوز جاندارىنان دا ولەڭ شىعاراتىن — وزدەرىنىڭ دوستارى تۋرالى، ماشاقاتى مول اۋىر تىرشىلىگى تۋرالى، قايداعى ءبىر قاۋىپ-قاتەرلەر، تابيعات تۋرالى جىرلايتىن، اسپاننىڭ ارعى قاباتىندا عانا ورىندالۋى مۇمكىن نەعۇرلىم جارقىن باقىتتى كۇندەر تۋرالى ارماندايتىن، ءتىپتى ءمولدىر ماحابباتتى دا ۇمىت قالدىرمايتىن (راس، ول كەزدە ماحاببات تاقىرىبىن جىرلاۋ ەرسى سانالاتىن). سولاردىڭ قاتارىندا بيارتۋر دا ولەڭ شىعاراتىن. شارۋالار اقىلىنان اداسىپ، الجاسا. باستاعان اپەندىلەۋ، قىلجاقباس شالدار مەن كەمپىرلەر، داراقى پاستورلار تۋرالى بىلەتىن تالاي وقيعانى اڭگىمە ەتەتىن. ولاردىڭ رۋحاني باسشىسى سانالاتىن ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزى دە قالجىڭعا قۇمار بولاتىن، ءبىراق ول ارسىز اقىماق تا، الاياق الدامشى دا ەمەس ەدى. سوندىقتان دا ولار پاستور گۋنمۋندۋر تۋرالى تولىپ جاتقان قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتاتىن. ونىڭ ۇستىنە، ولار بۇل پاستورعا قويدىڭ تاماشا تۇقىمىن شىعارىپ بەرگەنىنە ەرەكشە ريزا بولاتىن. ول بۇل تۇقىمدى ءدىني قاۋىمنىڭ ءوزى باسقاراتىن ۇيىمى شەڭبەرىندە شىعارعاندىقتان "پاستور گۋدمۋندۋر تۇقىمى" دەپ اتالىپ كەتكەن. سولاي بولا تۇرسا دا پاستور ءوزىنىڭ ۋاعىزدارىن ايتقان كەزدە ۇيىمعا مۇشە شارۋالاردىڭ قويدىڭ بۇل تۇقىمىن شەكتەن تىس جاقسى كورىپ كەتكەندىكتەرى سونشا، ءتىپتى قۇدىرەتى كۇشتى جاراتقان يەمىزدىڭ ءوزىن ۇمىتىپ بارا جاتقانىن قايتا-قايتا ايتىپ، ۇدايى ەسكەرتۋ جاساۋدان جالىقپايتىن. قالاي دەگەندە دە پاستوردىڭ شارۋالارعا جاساعان جاقسىلىعىن ەلەۋسىز قالدىرۋدىڭ ءجونى جوق ەدى. ول شىعارعان قويدىڭ تۇقىمى اناۋ ايتقان تىم ءىرى بولماسا دا وتە مىقتى ءارى سۋىققا تەزىمدى ەكەندىگىمەن جوعارى باعالاندى. سوندىقتان دا شارۋالار پاستوردى قاتتى قۇرمەتتەيتىن جانە ونىڭ ونى-مۇنى قىلجاقباس قىلىعىنا كەشىرىممەن قارايتىن.
پاستوردىڭ ويىنشا، ادامداردىڭ قۇدايدى ۇمىتىپ، ودان بويلارىن اۋلاق سالۋىنا اقىل-پاراساتپەن تەرەڭىرەك ويلانىپ، و دۇنيەگە بارعاندا جاندارىن جازادان قۇتقارۋدىڭ قامىن جەۋدەن ماقۇرىم قالىپ بارا جاتقانىنا قويدىڭ جاڭادان شىققان جاقسى تۇقىمى، وعان دەگەن ىنتا-ىقىلاستىڭ كۇشەيۋى عانا كىنالى ەمەس، سونىمەن قاتار شارۋالاردى جازادان قۇتقاراتىن قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدان — بىردەن-بىر ناعىز اقيقات دىننەن بەزدىرىپ وتىرعان وسى ۋتيرەدسميريدىڭ بيلەۋشى ءبيبىسى، ءقازىر جۇرت "فرۋ" دەپ اتاپ كەتكەن ادۋىن ايەلدىڭ جاساپ وتىرعان ارەكەتتەرى دە كىنالى. ەندىگى ءسوز سول ايەل تۋرالى.
بۇل فرۋ ۆيكا قالاسىنان شىققان شىرىگەن بايدىڭ قىزى ەدى. ول سونداعى قىزدار مەكتەبىندە وقىپ، تالىم-تاربيە الدى. سودان سوڭ يوۋن اتتى ءبىر باي حۋتوردىڭ قوجاسىنا تۇرمىسقا شىقتى. ونداعى باستى ماقساتى سەلولىق ءومىردىڭ قۋانىشىنا قۇمارىن قاندىرىپ، راقاتتانا ءلاززات الۋ ەدى. ونداي عاجايىپ ءومىر شەتەلدىك كىتاپتاردا، اسىرەسە بلرنستەرن بلرنسوننىڭ شىعارماسىندا كەرەمەت سۋرەتتەلگەن بولاتىن. ول كىتاپتاردى اكەسىنىڭ ۇيىندە، ودان سوڭ قىزدار مەكتەبىندە جۇرگەندە وقىعان ەدى. كۇيەۋگە ءتيىپ، ەكىقابات بولعان كەزىندە وعان يسلانديا توپىراعىنا العاش رەت اياق باسقان ءىزاشار ينگولۆ ارنارسون تۇسىندە ايان بەرىپ، ونىڭ ۇل تاباتىنىن، ونىڭ اتىن ينگولۆ دەپ قويۋدى ايتقان ەكەن. فرۋ ءوزىنىڭ جاساۋ مۇلكى قاتارىندا كۇيەۋىنە قۇنى جيىرما مىڭ اقشا تۇراتىن جەر، سونداي-اق جىلجىمالى مۇلىك رەتىندە ءوزىنىڭ مۇرالىق ۇلەسىن دە الا كەلگەن بولاتىن. ول كەڭ دالامەن شەكتەسىپ جاتاتىن اڭعاردا تۇراتىن شارۋالاردى بۇل دۇنيەدە بارىنەن دە جاقسى كورەتىنىن ايتىپ، كۇمانسىز سەندىرەتىن جانە شەتسىز-شەكسىز كەڭ دالادا ءومىر ءسۇرىپ، جاسىل شالعىندى جازيرادا ولۋدەن وزگە ەشقانداي زور باقىتتىڭ جوق ەكەنىن رەتى كەلگەن ءاربىر ىڭعايلى ساتتە دالەلدەپ باعۋعا تىرىساتىن. فرۋ بۇل وكرۋگكە تۇگەلدەي رۋحاني نۇر سەۋىپ تۇراتىن تۇلعاعا اينالدى. ول وسىندا ايەلدەردىڭ جەرگىلىكتى وداعىن قۇردى جانە ونىڭ العاشقى ءتورايىمى بولدى، استانالىق ورتالىق گازەتتەرگە سەلوداعى تىرشىلىك تۇرمىستىڭ عاجايىپ سۇلۋلىعى تۋرالى ماقالالار مەن ولەڭدەر جىبەرىپ تۇردى، سونداي-اق تابيعات اياسىندا وتكىزىلەتىن ءومىردىڭ عانا ادامداردى ءتان سۇلۋلىعى مەن جان سۇلۋلىعى سياقتى عاجايىپ يگىلىككە بولەي الاتىنىن جازۋمەن بولدى. ول يسلانديا وسىپ-وركەندەۋگە قۇقىقتى ءارى لايىقتى بىردەن-بىر كاسىپ ءتۇرى جەكەمەنشىكتى ۇساق قولونەر دەپ سانادى. بۇل رەتتە ونىڭ ءوزى قولدان جاسالعان قاراپايىم اعاش ورمەكتىڭ وزىمەن دە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كوركەم بۇيىمدار توقي بىلەتىن. سوندىقتان دا ول ايەلدەر وداعىنىڭ استانادا وتكەن سەزىنە دەلەگات بولىپ سايلانعان دا ەدى. وندا جەكەمەنشىكتى ۇساق كاسىپشىلىك تۋرالى جانە قازىرگى اۋمالى-توكپەلى اۋىر كەزەڭدە يسلانديا حالقىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-كاتەردەن قۇتقاراتىن كۇش تەك سەلولىق جەرلەردە پايدا بولۋى مۇمكىن مورالدىق قۇندىلىقتار تۋرالى ماسەلە جان-جاقتى تالقىلاعان ەدى.
جىلدىڭ اۋىسپالى مەزگىلدەرى مەن كوگىلدىر تاۋلاردىڭ قۇبىلا وزگەرىپ تۇراتىن سۇلۋ كورىنىستەرىن ۋتيرەدسميريدەگى ءوز ءۇيىنىڭ تەرەزەلەرىنەن قاراپ وتىرىپ-اق سۇيسىنە شىنايى باعالاي بىلۋگە تەك وسىنداي ايەل عانا قابىلەتتى. فرۋ ونداي سۇلۋلىق تۋرالى الۋان ءتۇرلى جيىنداردا وسى ءوڭىردى وزدەرىنىڭ جازعى دەمالىستارى كەزىندە ارنايى ارالاپ كورۋگە كەلگەن تۋريستەردەن ءبىر دە كەم ەمەس شابىتپەن جىگەرلەنە سويلەپ بەرە الادى. ول تابيعات اياسىندا جۇمىس ىستەۋدى اسا پايدالى دەنە شىنىقتىرۋ دەپ سانايدى. ونىڭ ۇستىنە، مۇنىڭ ءبارى دە تۋىپ-وسكەن جەر اياسىنداعى تاماشا تابيعاتتى سۋرەتتەۋگە ءتىل جەتپەيتىن عاجايىپ جاتتىعۋ بولىپ تابىلاتىنىن ايتادى. سوندىقتان دا ول ءتىپتى، ءوزىنىڭ ويىنشا، اتقاراتىن اۋىر جۇمىسى دا، جۇمسالاتىن اقشالاي شىعىنى دا جوقتىڭ قاسى كەدەي شارۋالاردىڭ جاعدايىنا قىزىعا دا، قىزعانا قارايتىن. ونىڭ كۇيەۋى، ءىرى-ىرى قۇرىلىستار سالدىرامىن، جەر سۋلاندىرتامىن، اۋىلشارۋاشىلىق ماشينالارىن ساتىپ الامىن دەپ ءجۇرىپ، قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ قالدى. قازىرگىدەي قيىن زاماندا باتىراق جالداۋعا كەتەتىن قىرۋار شىعىن تاعى بار. ال شارۋالاردىڭ شىنىمەن تولىق باقىتقا جەتۋى ءۇشىن ءبىر ساعات ەرتە تۇرىپ، ءبىر ساعات كەش جاتۋى، جۇمىستى جان-تاندەرىن سالا ىستەۋى ءتيىس ەكەنى بەلگىلى. ءال-اۋقاتى جاقسى داۋلەتتى ادامدار وزدەرىن ىلۋدە ءبىر رەت قانا باقىتتى سەزىنە الادى، ال كەدەي-كەپشىكتەر، اندا-ساندا بولماسا، بارلىق ۋاقىتتا دەرلىك باقىتتىمىز دەپ بىلەدى. الدەبىر كەدەي شارۋا ۇيلەنىپ، نەكەسىن قيدىرعان سوڭ اڭعارعا بارىپ قونىستانسا، فرۋ ونىمەن "رۋحاني ەتەنە قاۋىشىپ كەتەدى"، ءتىپتى ونىڭ "باسقان ءىزىن سۇيۋگە قۇلىقتى بولادى". بيارتۋردىڭ نەكە قيار تويىن وتكىزۋى ءۇشىن جۇرتتىڭ ەمىن-ەركىن سىيىپ، جايعاسىپ وتىرىپ، كوفە ىشۋىنە، قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەۋىنە، اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋىنا بولاتىن كەڭ شاتىر تىكتىردى.
شارۋالار اۋەلى اۋلاعا كەلىپ، جينالىپ تۇردى: بىرەۋلەر ءۇيدىڭ بوساعاسىنا تاياۋ، ەندى بىرەۋلەرى قابىرعاسىن جاعالاي سۇيەنىپ تۇردى. ولار ناسىباي يىسكەپ، بەت-اۋىزدارىن تىرجيتا ۇستى-ۇستىنە تۇشكىرىنىپ، كۇيەۋ جىگىتپەن اڭگىمە قۇردى. اڭگىمە ارقاۋى مۇنداي كوكتەم كەزىندەگى قالىپتاسقان ەسكى ادەت بويىنشا، قويدىڭ ءار ءتۇرلى اۋرۋلارى ەدى. قويدىڭ تاسپا قۇرتى شارۋالاردىڭ اتام زاماننان بەرگى ەڭ ءقاۋىپتى جالماۋىز جاۋىنىڭ ءبىرى سانالاتىن. ال ءقازىر يتتەردى دۇرىس ەمدەي باستاعالى بالەكەتتىڭ بەتى قايتقانداي-اق ەدى. ءبىراق سوڭعى كەزدە قويعا بۇرىنعىدان دا بەتەر ءقاۋىپتى قۇرتتىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى — وكپە قۇرتى پايدا بولىپتى. تاسپا كۇرت تۋرالى اڭگىمە ءالى دە بولسا كوبىرەك ايتىلىپ جۇرگەنىمەن مىنا جاڭا قاتەر جونىندە كوكتەم سايىن جاپپاي ءسوز ەتۋ ەتەك الىپ بارادى.
— مەن باياعىدان بەرى ايتىپ ءجۇرمىن عوي، — دەدى گيلتەيگادان كەلگەن توۋرير. — ەگەر قىس كەزىندە قويىڭدى ءىشى ءوتىپ، ساتقان بولۋدان ساقتاي بىلسەڭ، ەشقانداي دا ءقاۋىپ جوق. ءتىپتى تاسپا قۇرت قويدىڭ تاناۋىنان سالبىراپ تۇرسا دا قورىقپاڭدار، ەڭ باستىسى — جانۋاردىڭ ىشكى سارايىنىڭ، ىشەك قارنىنىڭ ساۋ بولعانى كەرەك. ىشەك قارنى ساۋ مال كوكتەمنىڭ كوگىن جاقسى قورىتادى. مەنىڭ وسى ءسوزىم دۇرىس ەمەس دەسەڭدەر، ايتىڭدارشى، قانە...
— ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، — دەدى كۇيەۋ جىگىت، — ءقازىر اجال اۋزىندا جاتقان ۋردارسەلدىك توۋرارين دە تاپ وسىلاي دەگەن ەدى. ونىڭ بۇل ماسەلەدەن حابارى كۇشتى عوي. جاس قوزىلار ساتقان بولا باستاسىمەن ولاردى ناسىباي تەمەكىسىمەن ەمدەۋگە كىرىسكەنىن كورگەنمىن. ءالى ەسىمدە، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن مەن ونىڭ ۇيىنە قونىپ قالعان كۇنى ول ماعان كەيبىر قىس كەزىندە جاس قوزىلارعا ءبىر اتىم ناسىبايدىڭ تورتتەن ءبىرىن جەگىزگەنىن ايتقان بولاتىن. قوزىدان تەمەكى ۇنەمدەگەننەن گورى، قانتتى بىلاي قويعاندا، كوفەدەن ۇنەمدەگەن الدەقايدا جاقسى.
— راس، مەنى بىرەۋگە ۇلگى بولار ونەگەلى قوجايىن دەپ ەشكىم ەشقاشاندا ساناعان ەمەس، — دەدى ادەتتە پسالمدار مەن ەسكە الىپ، جوقتاۋ ولەڭدەرىن شىعارۋمەن اتى كەڭىنەن ءمالىم بولعان شىققان اقىن ۋنديرحليدتەن كەلگەن ەينار. — مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءوز قارا باسىنىڭ عانا قامىن جەپ، قۇلقىننىڭ ق ۇلى بولعان ادامدار ءۇشىن وتە قيىن بولاتىن ءتۇرى بار. تاعدىر ولاردى بەينە ءبىر تالكەك ەتەتىن سياقتى. ەگەر قوزىنى جەم-شوپپەن امان الىپ قالۋدىڭ ءساتى تۇسپەسە، تەمەكىنىڭ كۇشىمەن امان الىپ قالامىز دەۋ — قۇر دالباسا. بىلمەيمىن، بالكىم، بالەكەتتىڭ بەتى قايتقان كەي جاعدايدا ناسىبايدىڭ دا پايداسى بولاتىن شىعار. ءبىراق، قالاي دەگەندە دە، تەمەكىنىڭ اتى تەمەكى، ال جەم-شوپتىڭ اتى جەم-شوپ قوي. سولاي ەمەس پە؟
— بۇل جەردە ايتىلعان اڭگىمەنىڭ ءبارى دە دۇرىس، شىنايى شىندىق، — دەپ سوزگە ارالاستى يستادالدەن كەلگەن وۋلاۆيۋر. ول بارىنشا تەز، ءارى اششى داۋىسپەن شاڭكىلدەپ سويلەدى. — جەم-شوپتىڭ ءجونى بولەك، وعان ەشنارسە دە جەتپەيدى. ءبىراق جەم-شوپتىڭ دە جەم-شوبى بار. سولاي عوي؟ مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى. مال دارىگەرلەرىنىڭ گازەتتەردە نە. جازىپ جاتقانىن بىلەسىزدەر عوي. ولاردىڭ جازۋىنا قاراعاندا، الگى جەم-شوپتىڭ وزىندە قارعىس اتقىر ميكروب دەگەن بولادى ەكەن. تاسپا قۇرتىڭ دا، وكپە قۇرتىڭ دا سودان پايدا بولىپ، بىرتە-بىرتە كوبەيىپ كەتەتىن كورىنەدى. ميكروب ميكروب بولىپ قالا بەرەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-بىر تاسپا كۇرت، بىردە-بىر وكپە قۇرت ميكروبسىز پايدا بولعان ەمەس. مۇنى بىلمەيتىن ەشكىم جوق. سوندا الگى ميكروب جەم-شوپتىڭ وزىندە بولماعاندا قايدا بولادى؟ مەن وسىنى سۇراپ تۇرمىن ايتىڭدارشى، قانە!..
— قايدام، بۇل سۇراعىڭا نە ايتارىمدى بىلمەيمىن، — دەپ ەسكەرتتى تاۋرارين. — ءبىز ايتەۋىر جەم-شوپتى قويعا بەرەردە ابايلاپ، مۇقيات ىرىكتەيمىز. بالالارىمىزعا دا قۇداي جولىنان اۋىتقىماۋدى، ساق بولۋدى ۇيرەتەمىز. سويتسەك تە، قايدان ەكەنى بەلگىسىز، قويدىڭ ىشىنەن قۇرت شىعا كەلەدى. مۇنداي جاعداي جانۋارلاردا عانا ەمەس، ادامداردا دا كەزدەسەدى.
ال ايەلدەر جاعى ءۇيدىڭ ىشىندە وسەكتىڭ ءورتىن ءورشىتىپ وتىردى. اڭگىمە اكەسىنىڭ شاڭىراعىندا وڭ جاقتا وتىرىپ قالىپ، بۇكىل شارۋاشىلىعىن جۇرگىزگەن گيلتەيگالىق سدەينيك تۋرالى ەدى. ول وتكەن اپتادا بوسانعان بولاتىن. ايەلدەردىڭ بىرەۋى وعان ارنايى بارىپ قايتقان كورىنەدى — ولاردىڭ نەكەسىز بالا تۋعان ايەلگە بارىپ، قىزمەت كورسەتىپ، كومەكتەسۋگە ءارقاشان قۇلشىنىپ تۇراتىن ادەتى. اسىرەسە العاشقى اپتا سولاي بولادى. بالانىڭ اكەسى كىم ەكەنىن بىلگەنشە تىنىم تاپپايدى. بەيشارانىڭ تولعاعى وتە اۋىر بولىپتى، ال شارانانىڭ السىزدىگى سونشا، ءتىپتى ءتىرى قالۋىنىڭ ءوزى ەكىتالاي كورىنەدى. اڭگىمە قىزا كەلە ايەلدەردىڭ ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ قالاي تولعاتىپ، قالاي بوسانعانىن، قانشالىقتى قينالعانىن، اۋرۋ بالانى باعىپ باستارى قاتقانىن ايتىپ كەتتى. ءقازىر ەشكىم دە دەنساۋلىعىم مىقتى دەپ ماقتانا المايدى عوي. شەشەك، وبا سياقتى سۇمدىق اۋرۋ سوڭعى كەزدە كەزدەسپەيتىن بولعانىمەن، قايداعى ءبىر سىرقات تۇرلەرى كوبەيىپ كەتتى. بىرەۋدىڭ جانىن كوزىنە كورسەتە ءتىسى اۋىرسا، ەندى بىرەۋدىڭ تۇلا بويىنا بورتپە شىعادى، جۇرەگى اۋىرعان، بۋىن-بۋىنى ءىسىپ، سىرقىرايتىن، قاراپتان-قاراپ ءجۇرىپ، ءبىر نارسەگە سوقتىعىپ جارالانعان، اۋا جەتىسپەي تىنىسى تارىلاتىن، ونىمەن قويماي، جوتەل قينايتىن، كەۋدەسى شانشىعاندا شىداي المايتىن، القىمى ءىسىپ كەتىپ، مازاسىن الاتىن اۋرۋ تۇرلەرى قانشاما دەسەڭىزشى. ىشەگى شۇرىلداپ، ءىشى كەۋىپ ازاپ شەگەتىندەر دە از ەمەس. سونىڭ بارىنەن دە جامانى جانىڭدى دا، ءتانىڭدى دە قاجىتاتىن، ابدەن السىرەتىپ تيتىقتاتاتىن "جۇيكە اۋرۋى" شىعار، ءسىرا.
ۋتيرەدسميريدەگى باس بايبىشە الگىندەي اڭگىمەلەردەن قۇلاعى سارسىعان سوڭ اقىرىن جىلىستاپ، سىرتقا شىقتى دا اۋلاداعى ەركەكتەردىڭ اراسىنا باردى. مۇنداعى اڭگىمەنىڭ سيقى قانداي ەكەنىن كورىپ، "توقتاڭدار تۇگە!" دەپ، تىيىپ تاستادى. ەركەكتەر جىم بولدى. باس بايبىشە كەلىستى كەلگەن دەنەلى، كوزىلدىرىك كيگەن، بەتى جاپ-جالپاق، ەڭگەزەردەي ءىرى ايەل بولاتىن — ءبىر قاراعاندا ريم پاپاسىنىڭ سۋرەتىنە ۇقسايتىن. "كوكتەمنىڭ ماقپالداي جۇمساق مىناداي ماۋجىراعان تاماشا كۇنىندە، — دەدى ول، ءوزىنىڭ سۇيىكتى كوگىلدىر تاۋلارىن، شايداي اشىق اسپان، كوك شالعىنعا ورالعالى تۇرعان كەڭ جازيرانى قولىمەن كەزەكپە-كەزەك نۇسقاپ، سەندەرگە ءجونى ءتۇزۋ اڭگىمە تابىلماي قالدى ما سونشا؟ ارالارىڭدا بۇكىل ايماققا بەلگىلى ەكى بىردەي سكالد (جىرلايتىن، ولەڭ وقيتىن اقىن) تۇر ەمەس پە؟! ولار — بۇگىنگى كۇيەۋ بالا مەن ۋنديرحليدتەن كەلگەن ەينار. ونىڭ ۇستىنە، بۇلاردىڭ اراسىندا يستادالدان كەلگەن وۋلاۆيۋر دە تۇر. بۇل — عىلىم دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن اۋەسقوي ءارى "حالىق دوستارى" وداعىنىڭ مۇشەسى. كوكتەمنىڭ مىناداي كوركەم كورىنىسكە تولى اسەم تابيعاتىنىڭ اياسىندا ادامدارعا الۋان ءتۇرلى نەبىر عاجايىپ، اسقاقتاعان ۇشقىر ويلار كەلمەۋشى مە ەدى!؟"
ءبىراق بۇل ايەل بار جەردە بۇل وڭىردەگى بىردە-بىر سكالد ولەڭدەرىن وقۋدان ولەردەي باس تارتاتىن. ونىڭ وزدەرىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسى مەن دوستىق نيەتى دە ولاردىڭ تىرشىلىگىنىڭ تابيعي تۇرىنە ءارقاشان ءسۇيسىنۋى دە يلىكتىرە المايتىن. ويتكەنى ونىڭ جىلى شىراي بىلدىرمەك بولىپ كۇلىمسىرەگەنىنىڭ وزىنەن بەينە ءبىر سىرەسكەن مۇز باسىپ جاتقان تەڭىزدىڭ سالقىندىعى سەزىلىپ تۇراتىن. ونىڭ ۇستىنە، مىنا ەكى سكالد پەن ۋتيرەدسميريدەگى باس بايبىشەنىڭ وي-پىكىرلەرى ءوزارا تۇسىنىسە الماستاي بىر-بىرىنەن تىم الشاق بولاتىن. باس بايبىشە ۇلى اقىنداردى ءسۇيىپ وقيتىن ءارى سەلو تۇرمىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنەن بارىنشا راقات تاباتىن. ول بۇكىل الەمدى اشسا، الاقاندارىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ تۇرعان قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قۇلاي سەنەتىن. قۇداي كەز كەلگەن زاتتىڭ بويىنان تابىلادى، ال ادامنىڭ مىندەتى بارلىق ىستە دە قۇدايدىڭ تۋرا جولىنىڭ بۇرمالانباۋىنا بارىنشا جاردەم جاساۋ بولىپ تابىلادى دەپ بىلەتىن. ءبىراق و دۇنيە تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايتىن. ال پاستور (شىركەۋ باسشىسى) ونىڭ مۇنداي قىلىعىن پۇتقا تابىنۋدىڭ تىكەلەي كورىنىسى دەپ ايىپتايتىن. ەينار ومىرگە سىن تۇرعىسىنان قارايدى. ول ءوزىنىڭ دۇنيەدەن قايتقان جەرلەستەرى تۋرالى عانا جوقتاۋ ولەڭدەر جازادى، ال دىننەن بولاشاقتا قۇداي كەدەيلەردى دە ايتەۋىر ءبىر مۇسىركەپ، جارىلقايتىن بولار دەگەن ءۇمىت كۇتىپ، ءوزىن-وزى جۇباتۋعا تىرىسادى. ءبىراق پاستور ەيناردىڭ شىعارعان ولەڭدەرىن ءدىني قاۋىمنىڭ ءوز ۇيىمىنا مۇشەلەردى جەرلەۋ كەزىندە وقۋىنا تىيىم سالىپ تاستاعان بولاتىن. ويتكەنى ءدىني ىلىمنەن حابارى جوق قاتارداعى قاراپايىم شارۋالاردىڭ جۇرتقا تانىلعان بەلگىلى پسالماشىلارمەن بوي تالاستىرىپ، باسەكەگە تۇسۋىنە جول بەرۋگە بولمايدى عوي. بيارتۋر بولسا، حالىق پوەزياسىنا ءتان ەجەلگى حالىقتىق رۋحقا جاقىن ەدى، ونىڭ ۇستىنە، اركىم يومسبورگتىك بەرنوۋت نەمەسە بورنەيياركاپپي سياقتى ۆيكينگتەر* جانە باسقا دا ەرتە زامانداعى قاھارماندار سياقتى ءوز كۇشىنە، ءوز قابىلەتىنە سەنەتىن ادامداردى جوعارى باعالايتىن. ول ولەڭ جازۋدىڭ ەرەجەلەرىن ەجەلگى زامان اقىندارىنا ەلىكتەپ ۇيرەنگەن بولاتىن جانە ولەڭنىڭ ءوزىنىڭ ىشكى ىرعاعى ساقتالماسا، ونى ولەڭ دەپ سانامايتىندى شىعاردى...
بۇل ۇيگە كەلە جاتتى. ول ىرس-ىرس ەتىپ، ەنتىگە قينالىپ بىرەۋدىڭ دەمەۋىمەن اتىنان زورعا ءتۇستى. پاستور دەنە ءپىشىنى سۇلۋ تۇلعالى، ۇزىن بويلى سۇرعىلت ءجۇزدى، اق شاشتى، ءتۇسى سۋىق ءارى تىك مىنەزدى قاتال ادام بولاتىن. ول بىرەۋدىڭ ايتقان پىكىرىنە ەشقاشان قوسىلا قويمايتىن. بۇل جەردە ونىڭ نازارىنا بىردەن ىلىككەن اقىن ايەل — باس بايبىشە بولدى. بۇل ونىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرە قويمادى، كايتا سۋ سەپكەندەي باستى.
— مەن مۇندا شاقىرتقاندارىڭ بەكەر-اق بولعان ەكەن، — دەدى ول — بۇل جەردە حالىق الدىندا سۋىرىلىپ شىعىپ، مەنەن دە جاقسى سويلەيتىن جان بار ەكەن عوي.
— ونىڭىز راس، — دەدى، ءماز بولا ىرجيعان بيارتۋر. ءسويتتى دە ونىڭ اتىن شىلبىرىنان ۇستاپ، بايلاۋعا الىپ بارا جاتتى. — ءبىراق ءبىزدىڭ نەكەمىزدى ءسىز قيىپ، ماحابباتىمىزدى ءسىزدىڭ زاڭداستىرىپ بەرگەنىڭىزدى قالايمىز.
— قايداعى ماحابباتتى ايتاسىڭ؟ — دەپ مىڭگىر ەتە قالدى دا پاستور ۇيگە قاراي بەت الدى.
ول نەكە كيۋ راسىمىنە دەيىن كوفە ءىشىپ العىسى كەلەتىنىن ايتتى. پاستوردىڭ ۋاقىتى تىم تىعىز ەكەن — بۇگىن كۇن سەنبى، بىرەۋدىڭ بالاسىن شوقىندىرۋى، ودان قالا بەرسە، ءدىني قاۋىمنىڭ وزىنە ءتان تىركەلگەن ۇيىمىنا، وسى جەردەن سولتۇستىككە قاراي ەداۋىر قاشىق ساندگيلدەگى شىركەۋگە بارۋى كەرەك. — مەن سەندەرگە كىتاپتا جازىلعان دۇعالاردان وزگە ەشنارسە دە ايتپايمىن. مەنىڭ نەكە تويىنا ارناپ ءسوز سويلەۋىم جەتەدى ەندى! ويتكەنى قازىرگى جاستار ەش نارسەگە بەت قاراتپاي، ويلانىپ-تولعانىپ جاتپاي، اسىعىس-ۇسىگىس ۇيلەنە سالادى، ال شىن مانىندەگى حريستيان نەكەسىنىڭ قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىنەن ءبىر ءتۇيىر دە تۇسىنىگى جوق. مۇنىڭ اقىرى نە بولادى؟ ونى وزدەرىڭ دە كورىپ جۇرسىڭدەر. مەن ءبىر-بىرىمىزدى سۇيەمىز، كۇيىپ-جانىپ، ءولىپ بارامىز دەگەن ون ەكى جاستىڭ نەكەسىن قيدىم. ال ءقازىر سولاردىڭ ءبارى دە ىرىڭ-جىرىڭ بولىپ، اجىراسىپ كەتتى — ءدىني قاۋىم ۇيىمىنىڭ موينىنا ماسىل بولىپ الدى. ونداي جاستارعا ارناپ ءسوز سويلەپ، ءدىني ۋاعىز ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق! — ول باسىن ماڭدايشاعا سوعىپ الماس ءۇشىن ەكى ءيىلىپ بارىپ، ىشكى كىردى.
— ازدان سوڭ ستاروستانىڭ ايەلى ۇلتتىق كيىم كيىپ، ساندەنە تۇسكەن قالىڭدىقتى شاتىرعا الىپ كىردى. قالىڭدىق جان-جاعىنا كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قاراپ قويدى، ءبىر ءتۇرلى قىسىلىپ تۇر. ولاردىڭ سوڭىنان توپىرلاعان ايەلدەر، يت جەتەكتەگەن ەركەكتەر كىردى. ەڭ سوڭىنان ءۇستى-باسىنداعى كيىمى ۋقالانا مىج-مىج بولعان پاستور كەلدى. ونىڭ كوفە ءىشىپ بولعانى دا سول ەدى.
بۇل كەزدە قالىڭدىق روزا جيىرما التى جاسقا تولعان بولاتىن ول دوڭگەلەك ءجۇزدى، قىزىل شىرايلى، سۇپ-سۇيكىمدى قىز ەدى. كوپ سويلەمەيتىن ۇياڭ مىنەزدى، كوزىن قىليلاندىرا قارايتىنى، جۇپ-جۇمساق تومپيعان، ورتا بويلى تۇلعاسى وزىنە جاراسىمدى-اق. ول ءوزىنىڭ الجاپقىشىنا قادالا قاراعان بويى كوزىن جوعارى كوتەرگەن جوق.
شاتىردىڭ ىشىنە شاعىن ۇستەل قويىلدى. ول شىركەۋدەگى مەحرابتى الماستىرعانداي. پاستور ونىڭ جانىنا تۇرىپ الىپ، دۇعا جازىلعان كىتابىنىڭ بەتتەرىن قايتا-قايتا اۋدارىستىرۋمەن بولدى.
جۇرتتىڭ بارىندە ءۇن جوق. قۇستاردىڭ سايراعان داۋىستارى عانا ەستىلەدى. ءبىر كەزدە الدەبىر سۇيكىمسىز دورەكى داۋىستار نەكە تويىندا ايتىلاتىن پسالوم اۋەنىن بۇزىپ-جارىپ، جارىسا باستاپ كەتتى. ايەلدەر كوزدەرىنىڭ جاسىن سۇرتە باستادى.
پاستور قالتاسىن ولاي شارلاپ، بۇلاي شارلاپ، ساعاتىن زورعا تاپتى. توقتاپ قالعان ساعاتىن كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىقتىڭ تاپ تۇمسىعى استىنا تاقاپ تۇرىپ بۇرادى دا، قايتا جۇرگىزدى. نەكە قيۋ ءراسىمىن باستاپ، كىتابىندا جازىلعان دۇعالاردى وقۋعا كىرىستى. ەندى پسالوم ايتۋ توقتاتىلدى. پاستور ءوزىنىڭ بورىشىن وتەۋ بارىسىندا ەكى جاستى قۇتتىقتاعان بولدى. ءسويتتى دە ىلە-شالا كۇيەۋ جىگىتكە قاراپ، ودان ءوزىنىڭ بايلاۋلى اتىن شەشىپ اكەلۋگە بىرەۋدىڭ كەتكەن-كەتپەگەنىن سۇرادى، ۋاقىتىنىڭ تىم تىعىز ەكەنىن تاعى دا قايتالادى. بيارتۋر اتتى الىپ كەلۋگە زور ىقىلاسپەن تۇرا جونەلدى، ال ايەلدەر جاعى قالىڭدىقتى تۇس-تۇسىنان قورشاپ الىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، قۇتتىقتاۋعا اسىقتى.
ەندى كوفە ءىشۋدىڭ قامىن ويلاستىرۋ كەرەك بولدى. بىر-بىرىنە جالعاستىرا قويىلعان ۇستەلدەردىڭ ەكى جاعىنا ۇزىن-ۇزىن وتىرعىشتار قويىلدى دا قوناقتار داستارقان باسىنان ورىن الۋعا شاقىرىلدى. ستاروستانىڭ ايەلى ۇيلەنىپ جاتقان ەكى جاستىڭ جانىنا وتىردى. پاستور كەتە سالىسىمەن قىمبات باعالى ءتاتتى مەيىز قوسىپ پىسىرىلگەن بالىشتەر، جۇقا جايىلىپ، قۋىرىلعان قىتىرلاق باۋىرساقتار تاباق-تاباعىمەن جەتكىزىلدى، ەركەكتەر جاعى تاناۋلارىنا ناسىباي يىسكەپ، اڭگىمەنىڭ بەتىن تاعى دا مالعا قاراي بۇردى. كوفە كەلتىرىلدى. العاشقىدا ەداۋىر ۇنسىزدىك ورنادى. مەيماندار بار ىنتاسىمەن كوفەگە زور باعا بەردى — بىرەۋلەر ءتورت شىنى اياق، ەندى بىرەۋلەر سەگىز شىنى اياق كوفە ءىشتى. مەيىزدىڭ مايدا سۇيەگىن ءار اۋىزدىڭ تىستەرى شىقىر-شىقىر شايناعانى ەستىلدى.
بيارتۋر ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي، اقجارقىن كوڭىلمەن مەيماندوستىق تىنىتىپ وتىردى.
— كوفەنى كوبىرەك ىشىڭىزدەر، — دەدى ول — ءوزىمىز ۇنتاقتاپ، ءوزىمىز قايناتقانبىز. ءدامدى-اق ءوزى.
اقىرىندا جۇرتتىڭ ءبارى دە كوفەنى مەيىرلەرى قانعانشا ءىشىپ بولدى. سىرتتان بالىقشى قۇستىڭ ءبىر ءتۇرى — كرونشنەپتەردىڭ شيك-شيك ەتكەن داۋسى كەلدى قۇلاققا. بۇل كەز — ولاردىڭ ماحابباتى وياناتىن شاق. رەدسميريدىڭ باس بايبىشەسى ورنىنان كوتەرىلدى. ونىڭ ريم پاپاسى سياقتى ايبىندى، ماڭعاز دا تاكاپپار تۇلعاسى مەيمانداردىڭ اراسىندا ەرەكشە كورىنەدى. ول كويلەگىنىڭ قالتاسىنا قولىن سۇڭگىتىپ جىبەردى دە تولتىرا جازىلعان الدەبىر قاعازداردى سۋىرىپ الدى.
وسى ءبىر سالتاناتتى ساتتە ەكى جاس جۇرەك ءبىرىن-بىرى قالاپ، قوسىلعان شاقتا، ءوزىنىڭ بىرنەشە جىلى ءسوز ايتپاسا بولمايتىنىن ەسكەرتىپ ەتتى. وزدەرىنىڭ وتان الدىنداعى، ەڭ الدىمەن قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي الدىنداعى قاسيەتتى دە قۇرمەتتى بورىشتارىن وتەۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ تاعدىرىن بىر-بىرىمەن بايلانىستىرىپ، ۇلكەن ومىرگە قادام باسقالى وتىرعان ەكى جاستىڭ نەكەقيار تويىندا ولاردىڭ بولاشاعىنا نۇر شاشا شەشىلە سويلەۋ، بالكىم، مەنىڭ ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ مىندەتى دە شىعار. ال ونداي قاسيەتتى مىندەتتى اتقارۋدى قۇدايدىڭ ءوزى جۇكتەپ قويعان جان بويىن اۋلاق سالىپ، جىلىستاپ كەتىپ قالعان سوڭ، نەسى بار، مەنىڭ ءوزىمنىڭ شاعىن دا بولسا قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەمەۋگە لاجىم جوق دەگەندى ايتتى. مۇنى ءوزىنىڭ پارىزى دەپ بىلەدى ەكەن. ويتكەنى بىر-بىرىمەن بۇرىننان-اق تۋىستاس بولىپ كەتكەن سياقتى بۇل ەكى جاس ونىڭ ۇيىندە شىن بەرىلە ادال قىزمەت ەتىپتى، كۇيەۋ بالانىڭ قوي باعىپ كەلە جاتقانىنا ون سەگىز جىل بولىپتى! ال ولاردىڭ ەرلى-زايىپتىلار رەتىندە ءومىردىڭ ۇزاق ساپار اق جولىنا اتتانىپ بارا جاتىپ، مەنىڭ ءبىر اۋىز جىلى ءسوزىم مەن اقىل-كەڭەسىمدى ەستىمەي كەتۋىڭ كوز الدىما ءتىپتى دە ەلەستەتە المايمىن دەپ بارىپ، ءبىر توقتالدى. ونىڭ قۇداي بەرگەن تابيعي مىنەزىنىڭ ءوزى وسىنداي: ول ەڭبەك سۇيگىش شارۋانى، ونىڭ بويىڭداعى عاجايىپ سۇلۋ قاسيەتتەردى ماداقتاۋدىڭ قانداي دا بولسا مۇمكىندىگىن بوسقا جىبەرمەيدى. راس، مۇنىڭ ەزى العاشقىدا قالادا ءوستى. الايدا قۇداي ءساتىن سالىپ، شارۋاعا تۇرمىسقا شىقتى، شارۋانىڭ ايەلى بولعانىنا ءتىپتى دە وكىنبەيدى. ويتكەنى كوركەم تابيعات قۇدايدىڭ جاراتقان يگىلىكتى نارسەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جوعارى دارەجەدە تۇر. تابيعاتتىڭ اياسىندا وتكەن ءامىر — ەڭ جاقسى، جان-جاقتى جەتىلگەن ءومىر. ونىمەن سالىستىرعاندا بىلايعى ءومىردىڭ ءبارى بوس اۋرەشىلىك، شاڭ-توزاڭ باسقان، ىرىپ-شىرىگەن تۇل تىرشىلىك قانا.
— قالا تۇرعىندارى، — دەدى فرۋ، — تابيعات-انانىڭ بىزگە ارنايتىن تاماشا تىپ-تىنىش عاجايىپ سىيى تۋرالى نە تۇسىنەدى؟ ونداي عاجايىپ ومىرگە كەنەلگەنشە ادامدار وزدەرىنە قايداعى ءبىر ابىر-سابىر، اۋرە-سارساڭعا تولى وتكىنشى ومىردەن جۇبانىش ىزدەۋمەن بولادى. ولار مازاسىزدانا تىنىم تاپپايدى، قاس قاعىم ساتتىك قىزىققا ۇمتىلادى، ءوز تاندەرىن وزدەرى ۇزدىكسىز سىلاپ-سيپاۋمەن بولادى، سىرت كوزگە ادەمى بولىپ كورىنۋگە تىرىسادى، ءار ءتۇرلى ءسانقويلىققا سالىنادى، تۇككە تۇرعىسىز بوس قىزىقتى قۋالايدى. ال، سەلو تۇرعىندارى كوسىلگەن كەڭ دالا مەن جاسىل جەلەك جامىلعان جازيرالى شالعىندى جەردە تۇرادى، تاپ-تازا جۇپار ءيىستى اۋانى كوكىرەك كەرە ەمىن-ەركىن جۇتادى. وسىنىڭ وزىنەن-اق ولاردىڭ جانى مەن تانىنە جاڭادان الدەبىر تىڭ كۇش-قۋات پايدا بولادى. تابيعات اياسىندا ءتۇستى كىلەمدەي قۇلپىرىپ، سەلو تۇرعىندارىنىڭ، اياق استىندا جاتاتىن كوركەم كورىنىستىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! ونىڭ بويىندا سۇلۋلىق سەزىمىن كۇشەيتىپ، الدەبىر حوش ءيىستى دۇنيەگە بولەمەي مە؟ مىنە، جەر-انانىڭ جانعا جايلى، جىبەكتەي جۇمساق لەبى ەسىپ، مۇلگىپ تۇرعان تىنىشتىقتا دەم العاننىڭ ءوزى قانداي راحات دەسەڭىزشى! ويدىم-ويدىم ويپاتتار، بيىكتەن قۇلاعان سارقىراما سۋلار، كوگىلدىر تاۋلار جاستىق شاقتىڭ ۇمىتىلماس جان دوستارى سياقتى ەسەر قالدىرادى. ءبىزدىڭ تاۋلارىمىز قانداي قۇدىرەتتى، قانداي كوركەم! جۇرەك قىلىن اسقاق تا ابزال اسىل تۇلعا سىندى ءارى كۇشتى، ءارى شەبەر شەرتەتىن ەشنارسە دە جوق. تاۋلار اڭعار-اڭعاردى مەكەندەيتىن ءبىزدى جان-جاعىمىزدان قورشاپ، قامقورلىقپەن قورعاپ تۇرادى، ولار ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى دە بارلىق ءالسىز اتاۋلىنى اياپ، ايالاۋعا ۇيرەتەدى. وزدەرىڭ ايتىڭدارشى، — دەپ سۇراق قويا سويلەدى فرۋ، — بۇل دۇنيەدە جايقالا ءوسىپ تۇرعان، مەن ايتار ەدىم، پەرىشتەلەردىڭ جانارىنداي جارقىراپ، بيىك كوك اسپانعا قادالا قاراپ، تۇنىپ تۇرعان ءتۇرلى-تۇستى گۇلدەر جاۋىپ جاتقان تاۋ اڭعارلارىنان اسقان قانداي قىزىق ءارى تۇپ-تۇنىق كەرەمەت تىنىشتىق بار؟ ولار ادامداردى بەينەبىر تابيعات-انانىڭ قۇدىرەتى الدىندا باس ءيىپ، ونىڭ شەكسىز سۇلۋلىعىنا، اقىل-پاراساتقا تولى جاراسىمدى بولمىسىنا جانە مەيىرگە تولى شىنايى ماحابباتىنا تابىنۋعا شاقىرىپ تۇرعانداي ەمەس پە؟ مىنە، ونىڭ شىن مانىندەگى جانە جان-جاقتى ۇلىلىعى دا وسىندا.
ورتا عاسىرلاردا وتكەن سەرىلەر السىزدەردى قورعاپ، ولارعا پانا بولعان ەدى. ال ءبىزدىڭ نەگە تاپ سولار سياقتى ىزگى ىس-ارەكەتتەر جاساماۋىمىز كەرەك؟ اقىن ايەل بۇل جەردە السىزدەر دەپ وزدەرىنىڭ مۇمكىندىگى جەتكىلىكسىز، وزگەلەردىڭ كومەگىنە مۇقتاج ادامداردى ايتىپ ءتۇر ەدى.
— ال سوندا قاقاعان قىسقى سۋىقتا مالعا كۇتىم جاساۋدىڭ ءوزى دە تاماشا ىزگىلىكتى ءىس ەمەس پە؟ مەنىڭ اۋزىما ءبىر سوزدەر ءتۇسىپ تۇرعان كەزدە مەن ساعان ءوز العىسىمدى ويشا جاۋدىرىپ تۇرمىن، بيارتۋر. ءبىزدىڭ ۋتيرەدسميردەگى قويلارىمىزدىڭ امان-ساۋ بولۋى سەنىڭ ارقاڭ، ارينە. سەن ءبىزدىڭ ەسىگىمىزدە جالشى بولىپ، قوي باعىپ جۇرگەندە قانداي العىسقا بولسا دا لايىقتى جاقسى ىستەر تىندىردىڭ. ەجەلگى ەسكى ولەڭدەردىڭ بىرىندە: "باقتاشىڭدى جاقسى كور ءوز ءتانىڭ مەن جانىڭداي" دەپ تەگىن ايتىلا سالماسا كەرەك.
باقتاشى بايعۇس تاڭ سارىدەن تۇرا سالىپ، قاقاعان سۋىققا قاراماي، ءتىلسىز جانۋارلاردىڭ جاعدايىن جاسايدى. ونىسىنا ءتىپتى دە رەنجىپ، قينالمايدى! ولاردا جاناشىرلىق سەزىم كۇشتى. سوندىقتان دا كارلى بوراننىڭ وزىندە قاجىمايدى، بارعان سايىن قايراتتانىپ شىنىعا تۇسەدى. ول ءوز بويىندا سونشالىق كۇش-جىگەر بار ەكەنىنە تاڭ قالادى. كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەن سۇراپىل كۇشتەرگە قارسى كۇرەستە عاجايىپ ەرلىك تانىتادى. دارمەنسىز ءالجۋاز جانۋارلار ءۇشىن سونشالىقتى قيىندىقتارعا ءتوزىپ، جەڭىپ شىققانىنا شىن جۇرەكتەن قۋانادى.
تابيعات اياسىنداعى ءومىر مەيلىنشە عاجاپ! ول — ادامدارعا تاربيە بەرۋدىڭ ناعىز قاينار كوزى. شارۋالار — ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ مىقتى تىرەگى. ولاردىڭ ەڭ ارداقتى بورىشى — وتانىمىز بەن حالقىمىزدىڭ يگىلىگى جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋ، جاقسىلىققا جەتۋ جولدارىن جالىقپاي ىزدەستىرۋ.
اقىن فرۋ ءوزىنىڭ سەزىن كامىل يلاندىرا ءارى جالىندى شابىتپەن اياقتادى. شاتىردىڭ ءىشى قاپىرىق بولىپ، ىسىپ كەتكەنى سونشا، ونىڭ ماڭدايىنان دا، قىزىل شىرايلى كەلگەن ەكى سامايىنان دا تەر مونشاقتاپ اكتى. ول قالتاسىنان بەت ورامالىن الىپ، تەرىن ءسۇرتتى.
— سىزدەر پارسىلاردىڭ دىنىمەن تانىسسىزدار ما، الدە جوق پا؟ ول جاعىن مەن جاقسى بىلمەيمىن. ولاردىڭ نانىمىنا قاراعاندا، جارىق كۇننىڭ قۇدايى مەن قاراڭعى ءتۇننىڭ قۇدايى بىر-بىرىمەن ۇدايى جاۋلاسۋمەن بولادى ەكەن. ادامداردىڭ پەشەنەسىنە جارىق كۇننىڭ قۇدايىنا كومەكتەسۋ جازىلعان كورىنەدى. سوندىقتان دا ولار جەر وڭدەپ، توپىراقتىڭ قۇنارىن ارتتىرادى ەكەن. مىنە، بۇل — شارۋالاردىڭ ۇلەسىنە تيەتىن قاسيەتتى مىندەت. ولار، بىلايشا ايتقاندا، قۇدايعا كومەكتەسەدى، قۇدايمەن ىنتىماقتاسا ارەكەت ەتەدى، ءتۇرلى ەگىن ەگەدى، مال وسىرەدى، وزدەرىنە ۇرپاق وربىتەدى. جەر بەتىندە بۇدان اسقان قۇرمەتتى مىندەتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا مەن وسىندا وتىرعان بارلىق شارۋالارعا، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە بۇگىنگى كۇيەۋ بالامىز بيارتۋرعا مىناداي ءسوز ارناماقپىن.
سەندەر، شارۋالار مەن شارۋا ايەلدەر، تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن بەل شەشپەي قاجىرلى ەڭبەك ەتۋ ارقىلى قانداي ء ۇلى دا يگىلىكتى ءىس تىندىرىپ جۇرگەندەرىڭدى جاقسى سەزىنەتىن بولۋلارىڭ كەرەك، سەندەر جاراتۋشى يەمىزدىڭ جاسامپازدىق ىسىنە بەلسەنە اتسالىساسىڭدار، ال ول سەندەردىڭ ءىس-قيمىلدارىڭا سۇيىسپەنشىلىكپەن كوز جىبەرىپ، كورىپ تۇرادى. سەندەردىڭ ۇرپاقتارىڭنىڭ جالعاسىپ، ءوسىپ-ونۋى سونىڭ عانا قولىنان كەلەتىنىن ۇمىتا كورمەڭدەر.
وسىدان كەيىن فرۋ روزاعا ارناپ بىرنەشە سوز ايتتى. "نيتۋركوتتا تۋىپ-وسكەن، جاقسى تاربيە العان، مىنەزى سالماقتى قىزدى ءبىزدىڭ
ۋتيرەدسميريدە ءۇي قىزمەتىندە كومەكشى بولىپ ىستەگەن سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ءبارىمىز دە جاقسى كورىپ كەتتىك"، — دەدى ول.
بۇگىنگى قالىڭدىق — جازعى مەكەننىڭ ەرتەڭگى بيلەۋشى بيكەسى. ءبىلىپ قويىڭىزدار، بيلەۋشى بيكە! ءۇيدىڭ شارۋاسىن دوڭگەلەنتىپ الىپ كەتەتىن سارامجال كەلىنشەككە مۇنداي قۇرمەتتى اتاق تەكتەن-تەك بەرىلە سالمايدى. ءبىزدىڭ بۇرىنعى وتكەن اتا-بابامىز ءۇي ىشىندەگى بالا-شاعانىڭ بارىنە بىردەي انالىق مەيىرىمىن، جۇرەك جىلۋىن اياماي توگەتىن، قامقور بولۋدان جالىقپايتىن بىردەن-بىر ادام ول ايەل زاتى ەكەنىن جاقسى بىلگەن. ايەل زاتى ولاردىڭ تانىنە قامقورلىق جاساپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ىشكى دۇنيەسىنە، بۇكىل ومىرىنە جان شۋاعىن شاشادى. ءۇيدىڭ بەرەكەسىن كىرگىزەتىن بيلەۋشى بيكە، بالا تاۋىپ، انا بولۋ باقىتىنا جەتكەن ءاربىر ايەل ءوزىنىڭ ۇلەسىنە تيگەن بۇل مىندەتتەردىڭ سونشالىقتى بيىك تە اسقاق ءارى كەڭ اۋقىمدى ەكەنىن جانە مۇنىڭ ءوزى ونىڭ ءۇشىنشى نە ءتورتىنشى، ءتىپتى مەن ايتار ەدىم، مىڭىنشى ۇرپاعى كەزىندە الدىنان كەزىگەتىن جاقسىلىققا كەنەلەتىنىن ءبىر ءسات تە ەستەرىنەن شىعارماۋلارى ءتيىس. جىگىتكە جار بولۋ، ءۇيدىڭ بەرەكەسىن كىرگىزەتىن بيلەۋشى بيكە بولۋ — وتە-موتە جاۋاپتى جۇمىس. وتە-موتە جاۋاپتى بولاتىن سەبەبى، وعان مىندەت اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلى ءارى ەڭ ىزگى ءتۇرى — ادامعا باقىت سىيلاۋ مىندەتى جۇكتەلگەن.
كوپتەگەن ايەلدەر ءوز ءۇيىن بارلىق ۋاقىتتا بىردەي شاتتىققا، سىلدىراعان كۇمىس كۇلكىگە تولتىرىپ، جايناتىپ قويۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايدى. ءبىراق بولماشى عانا ۇساق-تۇيەكتىڭ وزىنە زور ءمان بەرىپ، جاقىندارىنىڭ جۇرەگىن بەينە ءبىر قۋانىشقا بولەيتىن پەرىشتەلەر سياقتى بولا ءبىلۋ كەرەك. شاڭىراعىندا ىنتىماق، ىرىس ورناسا، ءار ادام-اق ۇلكەن ەرلىك جاساي الادى — ولار ءوز جۇرەكتەرىن وشپەندىلىك، كورە الماۋشىلىق، جەك كورۋ، ۋايىم-قايعى دەگەن ازاپتان ارىلتادى. مىنە سوندا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءبارى دە وزدەرىن قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ ءوزى ماڭگىلىك ىزگى مۇراتتاردىڭ شۋاقتى كوكتەمى ارقىلى ىلگەرى باستاپ كەلە جاتقانداي كورەدى. ولار وزدەرىن جاندارى تازا، ەر جۇرەك ادامدار رەتىندە سەزىنەدى جانە وزدەرىنىڭ قۇدايدىڭ نازارىندا ەكەنىنە، ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەنىنە كوز جەتكىزەدى. ال مۇنىڭ — ءوزى شىن مانىندە وتە قيىن، جاۋاپكەرشىلىگى مول مىندەت. ءبىراق ول — سونىمەن قاتار ابزال انالار مەن ءۇيدىڭ بەرەكەسىن كىرگىزۋشى بيلەۋشى بيكەگە قۇدايدىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي جۇكتەپ وتىرعان مىندەتى. ونداي مىندەتتى ورىنداۋ قولىمنان كەلە قويار ما ەكەن دەگەن كۇمانىڭ قانشالىقتى كوپ بولسا دا سەنىڭ بويىڭنان ول مىندەتتى ورىنداۋعا جەتكىلىكتى كۇش ءارقاشان تابىلادى. سەنىڭ قولىڭنان ءبارى دە كەلەدى. ول ءۇشىن قۇدايدىڭ قولداۋ كورسەتەتىن مەيىرىمدىلىگى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە سەنۋىڭ كەرەك. ونداي كەرەمەت كۇش ءومىردىڭ شۋاقتى بەتكەيىن جايلاعان، جاقسى تالىم-تاربيە مەن ءبىلىم العان ايەلدەردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءومىردىڭ كولەڭكەلى جاعىندا قالىپ قويعان، جۇدەپ-جاداپ توڭىپ جۇرگەن، قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي تار ۇيلەردە تىعىلىسىپ، زورعا سىيىساتىن، وقۋ-بىلىمنەن ماقۇرىم قالعان ايەلدەردىڭ بويىنان دا تابىلادى. سەندەردىڭ بارلىقتارىڭنىڭ بويلارىڭدا ونداي ىزگىلىك بەلگىلەرى كوپ، ويتكەنى سەندەردىڭ ءبارىڭ دە قۇدايدىڭ جاراتقان سۇيىكتى قۇلدارىسىڭدار.
ءوزىنىڭ شاڭىراعى مەن وشاعىن جەر بەتىندەگى باقىتتىڭ بيىگىنە كوتەرە العان ايەل كۇشىنىڭ ۇلىلىعى سونشا، ول جاتاعان لاشىقتاردىڭ ءوزىن اسقاقتاعان بيىك سارايلارمەن تەڭەستىرە الادى. ولاردىڭ ەكەۋى دە سونشالىقتى كەڭ، جارىق، جىلى سەزىلەدى. مىنە، وسى ءبىر وراسان زور كۇشتە ناعىز تەڭدىك بار.
روزا، ءارقاشان ەسىڭدە بولسىن. سەن كۇن سايىن بولىپ جاتقان تولقىندار قوزعالىسىن تۋدىراسىڭ. ول تولقىندار دۇنيەنىڭ قيىر شەگىنە دەيىن جەتەدى، ءتىپتى ماڭگىلىككە كەتەدى. ءبىراق تولقىننىڭ دا تولقىنى حالىقتىڭ جۇرەگىن مۇزداتادى، قايعى-قاسىرەت شەكتىرەدى.
سەن ءوز ماحابباتىڭدى نەعۇرلىم تولىق جەتىلگەن، بارىنە دە كونەتىن، شىداي بىلەتىن قالپىڭدا قابىلدا. ادام جانىنىڭ ەڭ جوعارى اسقاق تا اسىل سەزىمدەرى، مىنە، وسىنداي ماحابباتتا عانا بىر-بىرىمەن جاراسىمدى ۇيلەسە الادى. بۇل ومىردەگى بارلىق پاسىق تا ساسىق نارسەنىڭ ءبارىن دە تەك شىنايى ماحاببات قانا جەڭىپ شىعاتىنىن ۇمىتپا. جاتاعان لاشىقتاردى سالتاناتتى سارايلارعا، كەدەيلىكتى جەمىسى توگىلىپ تۇرعان ماۋەلى باققا، قاقاعان سۋىق قىستى ماڭگى-باقي جادىراعان جىلى جازعا اينالدىرۋعا بىردەن-بىر قابىلەتتى كۇش ماحاببات كۇشى ەكەنى ەسىڭدە بولسىن.
* * *
جاڭا ۇيلەنگەندەر مەن مەيماندار ءسوزدى ءۇنسىز تىڭداپ شىقتى. ۇنسىزدىكتى تاناۋلارىنا ناسىباي اتقان شارۋالاردىڭ اندا-ساندا تۇشكىرىپ-پىسقىرعانى مەن شاتىردىڭ ىشىندە تىنىمسىز ۇشىپ جۇرگەن ەكى ۇلكەن شىبىننىڭ ۇزدىكسىز ىزىڭى، سىرتتاعى قۇستاردىڭ سايراعان ۇندەرى عانا ءبولدى. فرۋ ورنىنا قايتا جايعاسىپ وتىرعاننان كەيىن عانا جۇرتتىڭ مۇرىندارىن شۇقىلاپ، تازالاي باستاعانعا باتىلى باردى. ءماز بولا ماساتتانعان ايەلدەر ءوزارا كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەگە قايتا كىرىستى. سودان سوڭ تاعى دا ەداۋىر ۇنسىزدىك ورنادى.
مەيماندار كۇشەيە تۇسكەن قاپىرىق پەن ىستىق كوفەنىڭ بۋىنا بالقىپ، ماۋجىراعان بويى شاتىردىڭ ىشكى اپپاق قابىرعالارىنا تۇسكەن كۇن ساۋلەسى مەن الگى شىبىننىڭ بىركەلكى ىزىڭىنا ەلتىگەندەي بولىپ، جىم-جىرت وتىرىپ قالدى.
كەلدتەن كەلگەن قوڭقاق مۇرىندى، ساقالى قۋداي اپپاق قارت شارۋا حرودلوگۋر بيارتۋردان:
— بيارتۋر، سەندەردىڭ ۋتيرەدسميريلەرىڭدە بيىلعى كوكتەمدە قويدىڭ توپالاڭ اۋرۋى شىعىپتى دەگەن نە ءسوز ءوزى؟ راس پا؟ — دەپ سۇرادى.
بۇل ءسوزدى ەستىگەندە جۇرتتىڭ ءبارى دە — الگى بويلارى بالقىپ، ماۋجىراپ وتىرعاندار دا، الدە ءبىر قيالعا كەتىپ، ويلانىپ وتىرعاندار دا — ەلەڭ ەتە قالىپ، شوشىپ كەتتى. بيىلعى كوكتەمدە بۇل وڭىردە ءار جەر-ار جەردە كەزدەسىپ جاتقان توپالاڭ اۋرۋىن ەستەرىنە الىپ، اڭگىمە ەتە باستادى. تاسپا قۇرت اۋرۋى تۋرالى دا كەيبىر كەلەڭسىز ءسوز ايتىلدى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ كەلگەن ۇيعارىمى مىنا جاعدايعا سايدى: سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە يتتەردىڭ اسقازانىن تازارتۋ ءىسى قالاي بولسا، سولاي ءجۇردىم-باردىم جاسالىپ ءجۇر. كەيبىرەۋلەر بۇل ءۇشىن ءارى شىركەۋدىڭ كىشى قىزمەتكەرى — پونومار بولعان، ونىڭ ۇستىنە، پاستوردىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن ءارى يت دارىگەرى قىزمەتىنە دەيىن جوعارىلاعان تاۋ كورولىن* كىنالاۋعا بەيىم تۇرعان
— باسقالاردى قايدام، ايتەۋىر مەن ءار كۇز سايىن ءوز ءيتىمنىڭ اسقازانىن ءوزىم تازالايمىن جانە ونى ءوز ەسەبىمنەن، ءوز قارجىما جاسايمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى كۇيەۋ جىگىت.
مۇنداي شارانىڭ دۇرىس ەكەنىن ءبارى دە قۋاتتادى. قويدىڭ اۋرۋ اتاۋلىدان امان بولۋىنىڭ بىردەن-بىر كەپىلى — ءيتتىڭ اسقازانىن مەزگىلىندە تازارتىپ ءتۇرۋ. سولاي بولا تۇرسا دا ادامدار كەيبىر جاقسى شارۋاشىلىقتاردىڭ وزدەرىنە دە ميكروبتارعا قارسى كۇرەسكە ءتىپتى دە ءمان بەرمەيدى، بۇل ىسكە سەلقوس قارايدى.
— ەگەر ادامدار ميروبتاردان ساقتانا بىلەتىن بولسا، — دەدى توۋرير، ءوزىنىڭ بۇل سالادا باي تاجىريبەسى بار ەكەنىن ايتا كەلىپ، — وندا ءبىزدىڭ ەشتەڭەدەن دە قاۋىپتەنۋىمىزدىڭ قاجەتى قالماس ەدى. ءبىراق بارلىق بالەنىڭ ءتۇپ تامىرى بەيقامدىقتا جاتىر. ەگەر جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ميكروبقا قارسى كۇرەسۋدىڭ ماڭىزىن جەتە تۇسىنگەن بولسا، وندا ولاردىڭ يتتەرى دە اۋىرماس ەدى. ال ءيتىن اۋىرتىپ العان ادامنىڭ ءوز وبالى وزىنە.
وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە كوپكە سوزىلدى. اركىمنىڭ ءوز بىلگەنىن ايتىپ قالعىسى كەلدى. ەينار ادامداردىڭ مۇنداي ىسكە ارالاسا بەرۋىن ونشا قولداي قويمايتىن. ويتكەنى، دەپ سانايتىن ول، ءبارىبىر، اقىرىندا بۇكىل دۇنيەنىڭ اپاتقا ۇشىراپ، جويىلاتىنى ونداي جاعدايدان ەشقانداي دارى-دارمەكتىڭ دە، دارىگەرلەر مەن باقسى-بالگەرلەردىڭ دە امان الىپ قالا المايتىنى بەلگىلى. ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدا مۇنىڭ ءوزى ەرەكشە ايقىن بولا تۇسۋدە. ونىڭ ۇستىنە، ءيتتىڭ اتى يت قوي، ميكروبتىڭ اتى ميكروب، ال قويدىڭ اتى قوي! بۇعان وۋلاۆيۋر قولما-قول قارسى شىقتى. ونىڭ ايتۋىنشا، توپالاڭ اۋرۋىنىڭ ءوزى قويدى توپالاڭ اۋرۋىنا دۋشار ەتەدى. يتتەردى ەرەجەگە ساي دۇرىس ەمدەمەۋدىڭ سالدارىنان قوي تۇگىلى ادامنىڭ اۋرۋعا ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن. ەگەر يتتەردى ەمدەۋ دۇرىس جولعا قويىلسا، وندا ولاردىڭ اسقازانى دا تاپ-تازا بولار ەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
كوشپەلى بۇلتتار
ەرتەڭىنە بيارتۋر جاس كەلىنشەگىن ءوز ۇيىنە الىپ كەتتى. ونى بلەسيگە مىنەزدى دە، اتتى شاۋجايىنان مىقتاپ ۇستاپ، جەتەكتەپ ءجۇردى. ويتكەنى بلەسي ءالى ءجوندى باس بىلدىرىلمەگەن ەدى، تارتىنىپ، تەپسىنىپ، مىنەز كورسەتۋمەن بولدى. اتقا روزانىڭ مىقتاپ بۋىلعان قۇس توسەگى ارتىلعان-دى. ەكى قاپقا ءبولىپ سالىنعان نەكە سىيلىقتارى ەردىڭ ۇستىنەن اسىرا ەكى قانجىعاعا بولە بايلانعان بولاتىن. ونداعى قالايى مەن كاسترول ءشومىش بىرىنە-بىرى سوقتىعىسىپ، سالدىر-كۇلدىر ەتە قالعاندا ات ەسى شىعا ۇركىپ، ءبىر جاق شەتكە ويناقشىپ شىعا كەتكىسى كەلەدى. ءبىراق قارۋلى بيارتۋردىڭ الەۋەتتى قولدارى بەينە ءبىر تەڭىزگە تاستالعان ءزىلدى زاكىردەي بلەسيدى تىرپ ەتكىزبەدى. تيتلا بۇلاردىڭ سوڭىنان سۇيرەتىلە ەرىپ كەلە جاتتى، كادىمگى جايما شۋاق اشىق كۇندەردەگى بارلىق يتتەردىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ، كوكتەمگى سىز توپىراقتى تۇمسىعىن تىعا، جايباراقات بەيقامدىقپەن يىسكەپ قويادى. بلەسي ۇركىپ، تۋلاعان سايىن ونىڭ ارتقى اياعىنان تىستەپ العىسى كەلىپ، ات پەن ونىڭ ۇستىندەگى كەلىنشەكتىڭ ودان بەتەر زارەسىن ۇشىردى. بيارتۋر بىرەسە اتىق بىرەسە ءيتىن سوگىپ، بالاعاتتاۋمەن بولدى. روزا اسۋدان اساتىن بۇكىل جول بويى بيارتۋردىڭ اۋزىنان دورەكى بالاعاتتان وزگە بىردە-بىر ءجونى ءتۇزۋ ءسوز ەستىمەدى.
ولار گۋنۆەردىڭ توبەشىك مولاسىنا تايانا بەرگەن كەزدە روزانىڭ اتتاپ ءتۇسىپ، مولاعا تاس تاستاعىسى كەلدى: وسىلاي ەتۋ ونىڭ ويىنشا، باقىتتى بولۋىنا كومەكتەسسە كەرەك.
— گۋنۆەر تاس تاستاۋدى تالاپ ەتىپ جاتىر. ول بۇل اسۋدان ءوتىپ جاتاتىن ادامداردىڭ ءبارىن دە بايقايتىن كورىنەدى.
— جوق، — دەدى بيارتۋر، ونىڭ ءسوزىن كەسىپ تاستاپ. — ول بىزگە ەشقانداي دا باقىت سىيلاي المايدى. مەنىڭ ونداي سيقىرلى ەلەسكە ەشقاشان جاعىمپازدانعىم كەلمەيدى. كارى مىستان ءوز جايىمەن جاتسىن...
— مەنىڭ دەگەنمەن دە اتتان ءتۇسىپ، وعان تاس تاستاپ وتكىم كەلەدى، — دەدى كەلىنشەگى.
— سەنىڭ تاستاعان تاسىڭ ونىڭ اتاسىنىڭ باسىنا كەرەك پە؟ وعان مەن دە، مەنىڭ ەڭ جاقىن ادامدارىم دا ەشقانداي تاس تاستاپ وتپەيدى! مەنىڭ ويىمشا، الدەقاشان سۇيەگى قۇراپ، توزاقتىڭ تورىنەن ورىن العانداردان گورى قازىرگى كوزى ءتىرى ادامدارعا قۇرمەت كورسەتكەنىمىز ءجون.
— بيارتۋر، مەنىڭ اتتان تۇسۋىمە كومەكتەسشى، — دەپ ءوتىندى كەلىنشەگى.
— جوققا سەنەتىن، بوس ساندىراقتىڭ قاجەتى قانشا؟! — دەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر.
— بيارتۋر، مەن ايتتىم عوي، وتىنەمىن سەنەن، تاس تاستاپ وتەيىنشى. بۇل — مەنىڭ بورىشىم.
— ەگەر مەن ۇمىتىپ قالماسام، پاستورعا دا، باسقاعا دا نەكە قيار قارىزىمدى تولىق وتەدىم عوي دەيمىن. ءبىراق ول ءبىر اۋىز جىلى ءسوز دە ايتپادى. ولاي بولسا، مەن ەشكىمگە ەشتەڭە دە بورىشتار ەمەسپىن.
— بيارتۋر، ەگەر مەنىڭ تاس تاستاپ وتۋىمە رۇقسات ەتپەسەڭ، ءبىزدىڭ ەكەۋىمىز دە الدەبىر بالەگە شالدىعامىز.
— مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ قۇدايعا سەنۋىمىز دە، پاستور گۋنمۋندۋرعا سەنۋىمىز دە ازداي-اق، ەندى قايداعى ءبىر سۇيەگى قۋراپ قالعان مىستان كەمپىرگە سەنۋىمىزدىڭ ەش قيسىنى جوق! ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، سەن ەندى ءوز ەركىڭ وزىڭدەگى ازات جانسىڭ عوي!
— جارقىنىم، بيارتۋر، — دەپ جالبارىندى روزا، كوزىنە جاس ىركىلىپ. — مەن ءبىر بالەگە ۇشىرايمىز با دەپ قورقامىن. تاس تاستاماسام، بولمايتىن سياقتى. بۇل — ەجەلدەن كەلە جاتقان نانىمىمىز، ادەت-داستۇرىمىز ەمەس پە؟
— سايتان السىن سول كارى قاقپاس جالماۋىز كەمپىردى! ءجۇر تەزىرەك، بلەسي. شاۋىلدەي بەرمەي، جاپ اۋزىڭدى، تيتلا!
قاتتى شوشىنىپ، زارەسى ۇشقان جاس نارەستە سياقتانعان كەلىنشەك اتتىڭ جالىنا قوس قولىمەن قۇشاقتاي جابىسىپ قالدى. ءبىراق ونىڭ كەمسەڭدەگەن يەگى مەن ءدىر-دىر ەتكەن ەرنىنىڭ ءدىرىلى جاس نارەستەگە ءتىپتى دە ءتان ەمەس ەدى. ەندى ونىڭ ءبىر سوز ايتۋعا دا باتىلى بارمادى، تەك ءۇن-تۇنسىز ىلگەرى قاراي ءجۇرىپ كەلە جاتتى. ولار اسۋدان اسىپ، ەڭىسكە تەمەن تۇسكەن بويدا شالشىقتى بالشىققا تاياندى. اناداي جەردەن جازعى مەكەن كوزگە ءتۇستى. بيارتۋر از-كەم كىدىردى دە، روزاعا جاڭا حۋتور جاقتى نۇسقادى. ءۇي جاسىل شوپ باسىپ كەتكەن الاسا توبەنىڭ بەتكەيىنە جابىستىرا سالىنىپتى. ءبىر ءتۇرلى كوڭىل كوتەرەرلىكتەي جىلى كورىنەتىن سياقتى. تۋ سىرتىندا — بيىك تاۋ، قارسى الدىندا — ەداۋىر كەڭ شالشىقتى بالشىق، ودان ءارى ايناداي جارقىراعان قول. باتپاقتى جەرمەن يرەڭ قاققان شاعىن وزەن اعىپ جاتىر. ءۇي قاراۋىتىپ كورىنەدى — ويما شىممەن كاتپارلانا جابىلعان توبەسى كوگەرىپ ۇلگەرمەپتى.
— انە، كورىندى، — دەدى بيارتۋر. ول بۇل ءساتتىڭ قۋانىشىن كوپتەن بەرى كۇتىپ كەلگەن ەدى: الىپ كەلە جاتقاندا كەلىنشەگىمە حۋتورىمدى سوناداي جەردەن، تاۋدان ەڭىسكە تۇسكەندەگى وسى جەردەن نۇسقاپ كورسەتسەم، ول ريزا بولعانىنان، ءتىپتى قاتتى قۋانىپ كەتىپ شاتتانعانىنان الاقايلاپ، داۋىستاپ جىبەرسە دەپ دامەلەنە ارماندايتىن. الايدا تاپ ءقازىر روزا وسىناۋ اڭعاردى ەرەكشە ەنجارلىقپەن الىستان شولىپ قانا كەلەدى، جۇزىندە الدەبىر رەنىشتى وكىنىش پەن قورقىنىشتىڭ تابى بايقالادى. بالكىم، ول ءۇيدىڭ توبەسىنىڭ ءالى كوگەرە قويماعانىنا بولا رەنجىپ كەلە جاتقان شىعار؟
— ءۇيدىڭ توبەسىن بىردەن جاسىل جەلەك جابا قويادى دەۋگە بولمايدى، — دەدى بيارتۋر. — ءالى-اق كورەسىڭ، كەلەسى جازدا ءۇيدىڭ توبەسى قايسى، جاسىل ءشوپ باسقان جايىلىم قايسى ەكەنىن ايىرا الماي قالاسىڭ.
كەلىنشەگى ءۇن قاتپادى.
— ءۇي جامان ەمەس، بارعان سوڭ كورەسىڭ عوي، — دەدى بيارتۋر، ءار ايتقان ءسوزىن قايتالاپ، جىكتەي ءتۇسىپ.
— گۋنۆەر-توبەشىك تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا مەنىڭ اتتان تۇسۋىمە نەگە رۇقسات ەتپەدىڭ؟
— سەن سول ءبىر جالماۋىز كەمپىردىڭ مولاسىنا تاس تاستاپ وتپەدىم دەپ الىگە دەيىن بۇرتيىپ كەلەمىسىڭ ءوزى؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
كەلىنشەك اتتىڭ جالىنان كوز الماعان بويى بارىنشا قاسارىسقانداي ەنجار قالپىندا وتىرا بەردى. كەنەتتەن بۇكىل اڭعاردى دا، بوس جاتقان كەڭ جازىقتى دا كولەڭكە جابا باستادى. جازدىڭ باس كەزىندە بۇل وڭىردە اۋا رايى ادامنىڭ بەت جۇزىندەي بولىپ، ساعات سايىن قۇبىلىپ تۇرادى. بۇگىن دە سونداي كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. تۇيدەك-تۇيدەك شۋدالانعان اق بۇلتتار اسپاندى جاۋىپ، بەينە ءبىر ادامنىڭ ۇشقىر ويىنداي جىلدام جىلجىپ، كوشە بەردى. كولەڭكەسى جەردى جاۋىپ بۇكىل اڭعاردى تۇمشالاي ءتۇستى. دەگەنمەن كۇن شۇعىلاسى تاۋ شىڭدارىن ءالى دە جارقىراعان نۇرعا بولەپ تۇردى. ايەلى ۇندەمەگەن سوڭ بيارتۋر اتتىڭ شىلبىرىن شاۋجايىنان ۇستادى، ەشقانداي قاجەتى بولماسا دا ەندى ءيتىن شاقىرعان ءۇن قاتتى دا ىلگەرى باستادى؛ ەردىڭ ەكى جاعىنا اسىرا ارتىلعان قاپشىقتارداعى توي سىيلىقتارى تاعى دا سالدىرلاي ءتۇستى.
جول ەندى رەدستاد وزەنى اسۋدان تەمەن قاراي قۇلاپ اعاتىن شاتقالدىڭ بويىنداعى ەڭىسپەن ىلديعا قاراي تارتتى. جاڭبىر تامشىلاي باستادى. ۇنسىزدىكتى كەلىنشەك بۇزدى:
— بيارتۋر، — دەدى ول.
— ايتا بەر، ساعان تاعى نە كەرەك؟ — دەپ سۇرادى كۇيەۋى، كەلىنشەگىنە جالت بۇرىلىپ.
— ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس، — دەپ جاۋاپ قاتتى روزا. — اتتان تۇسۋىمە جاردەمدەسشى. مەنىڭ ءوز ۇيىمە قايتقىم كەلەدى.
بيارتۋر كىلت توقتادى دا كەلىنشەگىنىڭ بەتىنە قادالا قارادى.
— نەمەنە، سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا ءوزى، روزا؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەرد ول.
— مەنىڭ ءوز ۇيىمە قايتقىم كەلەدى، — دەپ قايتالادى.
— قايداعى ءوز ءۇيىڭدى ايتىپ كەلەسىڭ؟
— توركىنىمدەگى ۇيىمە كەتەمىن.
— مەن سەنىڭ مۇنشالىقتى ەسۋاس ەكەنىڭدى بۇرىن بىلسەمشى، روزا! — دەپ، بيارتۋر اتتى ىلگەرى جەتەلەپ جۇرە بەردى.
كەلىنشەكتىڭ كوزىنە ءمولت-مولت جاس ىركىلدى. بۇل دۇنيەدە وكسىپ-وكسىپ جان دۇنيەڭنەن شىققان كوز جاسىنان ىستىق ءارى ءتاتتى ەشتەڭە دە جوق.
ەرلى-زايىپتى ەكى جاس ەڭىسكە ءتۇسىپ كەلە جاتتى. سوڭدارىندا ءيتى ىلەسىپ كەلەدى. حۋتورعا تاياپ قالعاندا بيارتۋر شالشىقتى باتپاقتى كەشە-مەشە اتتى تۋرا توتەسىنەن ۇيگە قاراي جەتەلەدى. بۇل ءوزى ميى شىعىپ جاتقان باتپاقتى ءتۇس ەدى. ءبىر جەرگە جەتە بەرە ات باۋىرىنا دەيىن دەرلىك باتىپ قالدى. ول بوسانىپ شىعامىن دەپ ىلگەرى-كەيىندى جۇلقىنعان كەزدە ۇستىندەگى ايەلدى ۇشىرىپ ءتۇسىردى. روزا لاي سۋ مەن باتپاققا مالشىنىپ، ءۇستى-باسىن تۇگەلدەي بىلعاپ الدى. بيارتۋر ونىڭ تۇرۋىنا جاردەمدەسىپ، قول ورامالىمەن ونىڭ بەتىن ءسۇرتتى.
— ايەل جارىقتىق ەركەكتەرگە قاراعاندا ءارقاشان ءالسىز دەگەن وسى، — دەپ قويدى وعان الدەبىر عيبراتتى اقىل ايتقانداي بولىپ.
روزا جىلاعانىن قويىپ، جولدىڭ قالعان بولىگىن كۇيەۋىنىڭ جانىندا قاتارلاسا ءجۇرىپ ءوتتى. ول حۋتوردىڭ جانىنان اعىپ ءوتىپ جاتقان شاعىن وزەننىڭ جاعاسىنا وتىرا قالىپ، بەلدەمشە كويلەگىن جۋىپ، تازارتىپ الۋعا كىرىستى. ال بيارتۋر اتتىڭ ەر-تۇرمانىن الىپ، اياعىن شىدەرلەپ، جايىلىمعا قويا بەردى. قاپتاعان بۇلت ىدىراپ، كولەڭكەسى قاشا باستادى: شاعىن جايىلىم ۇستىندە كۇن قايتادان جارقىراي ءتۇستى.
ءۇي مەن قوي قورانىڭ شاتىرى بىرىكتىرىلىپ، تۇتاسىنان جابىلعان ەدى. ويما شىمنان قاتپارلانا قالانعان قابىرعانىڭ ورتا تۇسىنان قوس باعانداپ سالىنعان جاقتاۋى بار اعاش ەسىك كورىندى. ول تابالدىرىعى بيىك، ماڭدايشاسى الاسا كادىمگىدەي تار ەسىك ەدى — ىشكە ەڭكەيىپ قانا باس سۇعا الاسىڭ. قوي قورا جاعى ءارى قاراڭعى، ءارى سالقىن ەكەن. ىلعالدىڭ مولدىعىنان كوگەرگەن زەڭ باسىپ كەتىپتى. توبەدەگى تەسىكتىڭ قاقپاعى اشىلعاندا جوعارىدان ءالسىز جارىق سىبىرلەيدى. قابىرعالاردى جاعالاي اقىرلار قويىلىپتى. ءبىر جاق قاپتالداعى قابىرعانىڭ ارعى تۇكپىرىندە پىشەن سارايعا شىعاتىن بولاشاق ەسىكتىڭ نوبايى بايقالادى. جەتى باسقىشتى تەكپىشەك ساتى ارقىلى جوعارىداعى جاتىن بولمەگە كوتەرىلۋگە بولادى. بيارتۋر ول تەكپىشەك ساتىنىڭ بەرىك تە ءقاۋىپسىز ەكەنىن كورسەتپەك بولىپ، جوعارىعا الدىمەن ءوزى شىقتى. ىلە-شالا كەلىنشەگى دە كوتەرىلدى. روزا كۇيەۋىنە ءۇيدىڭ تەرەزەلەرى تىم كىشكەنتاي ەكەنىن ايتتى.
— بۇعان دەيىن سالتاناتتى سارايدا تۇرىپ كەلگەندەي سويلەگەنىڭە جول بولسىن، — دەپ كەكەتە سويلەدى كۇيەۋى. — ەگەر ساعان كۇننىڭ كوزى كەرەك بولسا، سىرتقا شىق — جارىق جەتىپ ارتىلادى.
— رەدسميريدەگى سياقتى ۇلكەن تەرەزەلەردىڭ جوق ەكەنى وكىنشتى-اق دەگەنىم عوي.
— بالكىم، سەن رەدسميريدە قالىپ قويعان تاعى ءبىر نارسەلەرگە دە وكىنىشتى شىعارسىڭ؟
— سەن نەنى تۇسپالداپ تۇرسىڭ ءوزى؟ — دەدى كەلىنشەگى. — ۇيالساڭ ەتتى!
بۇل بيارتۋردىڭ توبەسى تىرەلىپ قالارلىقتاي شاعىن عانا الاسا بولمە ەدى. ەدەنگە توسەلگەن، توبەسى جابىلعان تاقتايلار سياقتى اعاشتان جاسالعان قوس كەرەۋەت بىر-بىرىنە جىمداستىرا قابىرعانىڭ ىرگەسىنە قاتار قويىلىپتى، ال ۇستەل تەرەزەنىڭ تابانشا تاقتايىنا قوسا شەگەلەنىپ، بەكىتىلىپتى. ىشكە كىرە بەرىستىڭ سول جاق قاپتالىندا كىشكەنتاي پليتا پەش بار، ونىڭ ۇستىڭگى جاعىندا ءۇي شاتىرىنىڭ قۇلاما ىلديىندا ۇلكەندىگى الاقانداي عانا ەكىنشى تەرەزە بار ەكەن. ونىڭ اينەگىنەن شاتىردىڭ ەتەگىندە جايقالا ەسكەن جاسىل ءشوپتىڭ بىرنەشە ساباعىنىڭ تەربەتىلىپ تۇرعانى كورىنەدى. قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى سونداي، تەرەزەنىڭ اينەگى ارقىلى جارىقتىڭ بىردە-بىر ساۋلەسى ىشكە ەنە المايدى. ول ءۇشىن كۇننىڭ كوزى تەرەزەگە جوعارىدان ەمەس، ءبىر جاق جانىنان تىك ءتۇسۋى كەرەك.
ەرلى-زايىپتىلارعا ارنالىپ، ۇستەلگە تاياۋ ورنالاستىرىلعان كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە ىشىنە مۇك تولتىرىلعان توسەنىش جاتىر. كەرەۋەت استى جەر ەدەن. كەرەۋەتكە تاياۋ جەردە بيارتۋر ىشىپ-جەۋىمىزگە دەپ دايىنداپ قويعان ازىق-تۇلىك — قارا بيدايدىڭ ۇنى، برۋنيدەن اكەلىنگەن ەڭ جوعارى سورتتى قانت، الدەبىر ەرەكشە جاعدايدا قۇيماق پىسىرۋگە ارنالعان ازىن-اۋلاق بيداي ۇنى سالىنعان جاشىك تۇر. كىم بىلەدى، ەگەر شىنداپ ىزدەسە، بۇل جاشىكتەن، بالكىم، شامالى مەيىز دە تابىلىپ قالاتىن شىعار. جاشىكتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە كەرەمەت كەپتىرىلگەن ءبىر قاپ بالىق جاتتى. گيليدەگى دوسى كرۋسي بۇعان ۇيلەنۋ تويلارىڭا ارناعان سىيلىعىم دەپ قويدىڭ ەكى قانار كوڭىن اتقا تەڭدەپ اكەلىپ بەرگەن بولاتىن. ويتكەنى الدىڭعى جىلى بيارتۋر ونىڭ بالشىققا باتىپ، شىعا الماي جاتقان جەرىنەن ءبىر قۇلىنىن امان الىپ قالعان. ونداي كوڭدى ساقتاۋ كەرەك — ازىرشە ارشانىڭ شىرپى بۇتاعى مەن مۇكتى جاعا تۇرسا دا جارايدى، باتپاقتى جەردەگى شىمتەزەك تە جەتىپ ارتىلادى، تەك قازىپ الىپ، جيناي بەر.
روزا لاي جۇعىپ، بىلعانعان كويلەگىمەن ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنە ارنالعان كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە وتىر، كوزىنىڭ قاباعى قىزارىپ كەتىپتى، ەكى تىزەسىنە ەرىكسىز سالىنعان كۇرەكتەي ۇلكەن قولدارىنا قادالا قاراپ قالىپتى.
— نەمەنە، ساعان بۇل جەر ۇناماي وتىر ما؟ — دەپ سۇرادى جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر.
— مەن بۇدان ارتىق ءبىر نارسە بولا قالادى دەپ كۇتتى عوي دەپ ويلايسىڭ با؟ — دەدى روزا.
— قالاي دەگەندە دە ءبىر نارسەنىڭ جاقسى ەكەنى داۋسىز: مۇنداي حۋتورى بار ادامنىڭ بىرەۋگە جالدانعان باتىراق سياقتى ەكى قولدى قۋسىرىپ كۇنى بويى بوسقا قاراپ وتىرۋىنا بولمايدى، — دەدى بيارتۋر. — مەن سەنى بارلىق ۋاقىتتا اقىلدى، ءوزىنىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەستىگىن بارىنشا قىمبات باعالايتىن قىز دەپ ويلايمىن. ويتكەنى بۇل ومىردەگى ەڭ ماڭىزدى نارسە — ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەستىك. مەنىڭ پىكىرىم — ونسىز ءومىردىڭ ءوزىن ءومىر دەپ بىلۋگە بولمايدى. تاۋەلسىز دەربەستىگى جوق ادام — ول ءالى ناعىز ادام ەمەس. ونداي ادام — ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى دە جوق بەيشارا بىرەۋ.
— ءيتى دە جوعى قالاي؟ — دەپ روزا بارىنشا نەمقۇرايلى، ىقىلاسسىز سۇرادى، مۇرنىن بىرق ەتكىزە ءبىر تارتىپ.
بيارتۋر تەرەزە الدىندا ەداۋىر ۋاقىت تۇرىپ، تاۋ جاققا ءۇنسىز قادالا قارادى دا، تەرەڭ ويعا شومدى.
— بۇل اڭعار ءبىزدىڭ ءبىر وتار قويىمىزدى جۇتاتپايدى، — دەدى ءبىر كەزدە بيارتۋر.
كەلىنشەگى بۇل سوزگە ونشا ءمان بەرە قويماي، قولىنىڭ سىرتىمەن مۇرنىن ءبىر ءسۇرتىپ قويدى.
— مال وسىرسەڭ، قوي ءوسىر، تابىسى ونىڭ كول-كوسىر. ءبىزدى ولتىرمەيدى ايتەۋىر، — دەپ ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىرا بەردى بيارتۋر. — اكەم مارقۇم وتە دۇرىس ايتاتىن: ادام مەن قويدى بىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى، ەكەۋى ءبىرتۇتاس دەرلىك نارسە.
— مەن ءبىر جامان ءتۇس كوردىم، — دەپ كۇبىر ەتە قالدى روزا.
— وندا تۇرعان نە بار؟ ءتۇس — تۇلكىنىڭ بوعى، قان قىسىمى كوتەرىلىپ، باسقا شاپقاندا نەمەسە جايسىز جاتىپ قالعاندا، ءتىپتى توسەنىشىڭ بۋىلتىقتانىپ، جامباسىڭا باتقاندا تۇسىڭە نە بولسا سول كىرەدى. بيىل كوكتەمدە، بۇرىنعى قۇلاپ قالعان ءۇيدىڭ ءۇيىندىسىن تەگىستەپ جۇرگەن كەزىمدە مەن دە ءبىر ءتۇس كوردىم: قارسى الدىمىزداعى تاۋ قارس ايىرىلىپ، جارتاستىڭ قۋىسىنان اي دەسەڭ، اۋزى بار، كۇن دەسەڭ كوزى بار كەرەمەت سۇلۋ ءبىر كەلىنشەك شىعا كەلدى. سۇلۋلىعىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.
— ءيا، تاۋىقتىڭ تۇسىنە تارى كىرەدى، — دەپ ءسوز قىستىردى كەلىنشەگى. — ەركەكتەردىڭ ءبارى بىردەي. تۇسىندە دە ايەلدەردىڭ ەتەگىنە كوز سالعانىن قويمايدى.
— مەن، ارينە، تۇسكە سەنبەيتىن اداممىن، — دەدى ودان ءارى بيارتۋر. — ءبىراق الگى ءتۇسىمدى بيىلعى كۇزدە قوزىلارىمىزدى ءساتى ءتۇسىپ، قىمباتقا ساتاتىن شىعارمىز دەپ جورۋعا بولاتىن شىعار.
— جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل توڭىرەكتە ايدىڭ امانىندا ادامداردىڭ كوز الدىندا گۋنۆەر ارالاپ جۇرەتىن كورىنەدى عوي، — دەدى كەلىنشەگى، ءوز ويىنان حابار بەرىپ. — الدىڭعى جىلى وسى ماڭدا ءبىر ات، قالاي ۇرىككەنىن قايدام، تاپا-تال تۇستە شاۋىپ الا جونەلىپ، ءبىرجولا جوق بولىپ كەتىپتى دەسەدى.
— سول ءبىر قارعىس اتقان جالماۋىز گۋنۆەر تۋرالى اڭگىمەنىڭ ەشقايسىسىن دا تىڭداعىم كەلمەيدى، — دەپ، ونىڭ ءسوزىن ءبولدى كۇيەۋى.
— مىنا بوس جاتقان كەڭ القاپتى جۇرتتىڭ كوبى سودان قورىققانىنان تاستاي قاشتى ەمەس پە؟
— ءشوپتىڭ باسىن سىندىرۋعا ەرىنەتىن، ساندالباي جالقاۋلاردىڭ ايتىپ جۇرگەنى عوي ونىڭ ءبارى. — ەكى قولى الدارىنا سىيماي وتىرسا دا نە ىستەرىن بىلمەيتىندەر بۇكىل كىنانى باسقا بىرەۋگە اۋدارا سالۋعا شەبەر كەلەدى.
— سوندا، سەنىڭ ويىڭشا، بۇل دۇنيەدە زۇلىمدىق دەگەن اتىمەن جوق پا؟
— مەن ولاي دەگەن جوقپىن. تەڭىزدە دە، قۇرىلىقتا دا ادامنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپتى، ءتىپتى اجال توندىرەتىن جاعدايلار كەزدەسە بەرەدى. ونىڭ اقىرى نەگە سوقتىرادى سوندا؟ نە اجال تىرناعىنا ىلىنەسىڭ، نە امان قۇتىلىپ كەتەسىڭ. قايداعى ءبىر سيقىرلى ەلەسكە، زۇلىم كۇشتەرگە، قۇبىجىق اتاۋلىعا سەنەتىندەردىڭ ءبارىنىڭ دەندەرى ساۋ ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ قاندارى بۇزىلعان.
— سوندا يتتەر قالاي بولادى؟ ولار كوپ نارسەنى جاقسى سەزەدى عوي، — دەدى كەلىنشەگى.
— قالاي بولعانى قالاي؟ يت دەگەنىمىز كادىمگى يت داعى، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى بيارتۋر.
— سەن يتتەر بۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن دە جاقسى بىلەدى دەپ ەدىڭ عوي.
— مەن بۇلاي دەپ ەشقاشان ايتقان ەمەسپىن. مەن ادام جانىن تۇسىنەتىن بىردەن-بىر حايۋان يتتەر عانا دەپ سانايمىن. ءبىراق يت دەگەنىمىز يت، ال ادام دەگەنىمىز ادام. ۋينديرحليدتەگى ەينار تاپ وسىلاي دەپ بىلەدى.
— بارلىق كورىپكەلدەر بۇل اڭعاردى سيقىرلى ەلەستەر جايلايدى دەپ ءبىر اۋىزدان قايتالايدى.
— مەنىڭ ونداي كورىپكەلدەرگە تۇكىرگەنىم بار، — دەدى بيارتۋر. — ءوز سەزىمىنە ءوزى يە بولا المايتىنداردىڭ ءبارىن دە ابىلەت باسسىن تۇگە! ولاردىڭ كوزىنە قايداعى ءبىر جىن-شايتاندار ەلەستەيدى. فوردتا جۋىردا عانا جۇرتتىڭ ءبارىن اۋرە-سارساڭعا سالىپ، باستارىن قاتىرعان بەينە ءبىر قاڭعىپ جۇرگەن جارىمەس بىرەۋ سياقتى. الگى ەسۋاس نەمە ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، الدەبىر باسقا الەمگە ەنگەنىن، سونداي-اق دۇنيە تۋرالى، ييسۋس حريستوس تۋرالى، بەردلالىق كاري تۋرالى، IX حريستيان* تۋرالى سان الۋان ساندىراقتاردى سوققان بولاتىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ، وكرۋگتىق سوتتىڭ قولىن سىرتىنان قويىپ، جالعان قۇجات جاساعانى ءۇشىن اقىرى تۇرمەگە جابىلىپ تىندى.
— بيارتۋر، مەن سەنىڭ ءتىپتى قۇدايدىڭ وزىنە دە سەنبەيتىنىڭە تولىق كوز جەتكىزدىم. بۇعان ەشقانداي كۇمانىم جوق، — دەپ تەرەڭ ويعا شوما كۇبىر-كۇبىر ەتتى روزا.
— مەنىڭ دىنگە سەنىمىم تۋرالى اڭگىمە قوزعاماي-اق قويايىق، — دەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — ال قويدىڭ پاستور گۋدمۋندير ويلاپ تاپقان مىنا تۇقىمى ءبىزدىڭ بۇكىل وكرۋگىمىزداعى ەڭ تاماشا تۇقىم دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى.
— سوندا سەنىڭ تۇندە ۇيىقتار الدىندا شىنىمەن-اق دۇعا وقىمايتىن بولعانىڭ با؟
— نەگە ولاي دەيسىڭ؟ وقيمىن، ارينە! ەگەر ۇيقاسى جاقسى بولسا، ۇيقىعا كەتەر الدىندا، كەيدە بىر-ەكى دۇعانى قاشان كوزىمە ۇيقى تىعىلعانشا قايتا-قايتا وقيمىن. دۇرىسىندا، قازىرگىدەي جۇمىس باستى ەمەس كەزىمدە جاپ-جاقسى وقيتىنمىن. ءبىراق "ءبىزدىڭ اكەمىز دەگەن دۇعانى ەشقاشان وقىعان ەمەسپىن. ويتكەنى ول ولەڭمەن جازىلماعان عوي. مەن ەشقاشاندا جىن-شايتانعا، ديۋ-پەرىگە سەنبەيمىن. سوندا مەن نە ءۇشىن دۇعا وقىماقپىن دەسەڭشى! كوپ ءسوزدىڭ كەرەگى نە، ودان دا كوفە ىشەيىك.
— سەنىڭ ءسوزىڭدى تىڭداسام، توبە شاشىم تىك تۇرادى، نە ىستەرىمدى بىلمەي، ەسىمنەن تانامىن، — دەدى روزا. — وسىنداي سوزدەردەن كەيىن قۇدايدىڭ جىبەرگەن پەرىشتەلەرىنىڭ ءبارى دە بىزدەن تەرىس اينالىپ كەتەتىن شىعار. سەنىڭشە، بۇل دۇنيەدە كوز الدىڭدا قالقايىپ كورىنىپ تۇرعاندار عانا بار ەكەن عوي شاماسى. سەنى مۇنداي ەكەن دەپ ويلاسامشى!
— مەندە بەس ءتۇرلى سەزىم بار، — دەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — سول دا جەتەدى. ماعان التىنشى نەمەسە جەتىنشى سەزىمنىڭ نە قاجەتى بار؟
— سەنەن الدەقايدا ارتىق، ءبىلىمدى دە ماڭىزدىراق ادامدار بار. قايىرىمدىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ بار ەكەنىنە سولار دا سەنەدى.
— ابدەن مۇمكىن، — دەدى بيارتۋر. — سەنىڭ كىم تۋرالى تۇسپالداپ ايتىپ وتىرعانىڭدى جاقسى بىلەمىن. كوكتەمدە، ميريدە، ايەلدەردىڭ ورتاسىنا قاقتىعىسا-سوقتىعىسا كىرىپ الىپ، قايداعى ءبىر ەلەستەر تۋرالى بوس اڭگىمەلەرمەن سەندەردىڭ باستارىڭدى قاتىراتىن دا تاپ سونىڭ ءوزى ەدى عوي.
— "سەندەردىڭ" دەگەنىڭ كىمدەر تاعى؟ — دەپ سۇرادى روزا، كوزىن كوتەرە قادالا ءتۇسىپ. ونىڭ ءسال عانا قىليلاۋ كوزىنەن تۇڭعىش رەت الدەبىر ۇشقىن جالت ەتە قالدى. سونىمەن سەن نە دەمەكسىڭ؟
بيارتۋر ەجەلگى ءبىر ەسكى اۋەندى اندەتە ءجۇرىپ، قازانشانى ىزدەي باستادى. ول ەندى سۋ قايناتىپ، كوفە ىشۋگە بەرىك بەل بۋعان ەدى. تەكپىشەك ساتىعا جەتە بەرە كەلىنشەگىنە كەرى بۇرىلىپ قارادى دا، بىلاي دەدى:
— سوندا جاستىق شاعىڭدا شىنىمەن-اق بىرەۋلەردىڭ بىرەۋلەرمەن ءجۇرىپ، ويناپ-كۇلمەگەنى مە؟ مەن ونداي جاعدايعا ءتىپتى دە تاڭ قالماعان بولار ەدىم.
بەسىنشى تاراۋ
قۇپيا سىر
بيارتۋردىڭ ابايسىزدا ايتىپ قالعان ءزىلسىز ەسكەرتپەسى، بىلايشا قاراعاندا، بەلگىلى ءبىر بولعان وقيعانى تۇسپالداۋ ەمەس ەدى، ونىڭ ۇستىنە، بالەندەي ءمان بەرە قوياتىنداي دا نارسە ەمەس بولاتىن.
دەگەنمەن دە وسى ءبىر جاعداي جازعى مەكەندەگى جاس جۇبايلاردىڭ ومىرىندە وكىنىشتى وشپەس ءىز قالدىردى، بۇعان اسىرەسە بيارتۋردىڭ بايقاماي ايتىپ سالعان ءبىر اۋىز ءسوزى سەبەپ بولدى
— جوق، — دەدى روزا، — بۇل ايتقانىڭ قىپ-قىزىل جالا! بارىنشا قورلانعان، باقىتسىز بەيشارا ول ەندى قابىرعاعا قاراپ تەرىس اينالىپ، قاسارىسا وتىرىپ الدى.
— ول كىم ەدى ءوزى؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— ەشكىم دە ەمەس! سەن جالا جاۋىپ تۇرسىڭ.
— سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، مەن جاسىرماي-اق، ايتا سالار ەدىم.
— سەن ءوزىڭ تۋرالى ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەگەن جوقسىڭ عوي.
— نەسى بار، ايتىپ بەرە الامىن. مەن دە قۇپيا سىر دەگەن اتىمەن جوق.
— ال مەنىڭ ونداي ءسوزدى ءتىپتى دە تىڭداعىم كەلمەيدى.
— سەندەردىڭ ءبارىڭ دە كۇيەۋگە شىققانشا قوي اۋزىنان ءشوپ الماس موماقان كورىنۋگە تىرىساسىڭدار. ال كىمدەرمەن بايلانىسىپ، كىمدەرمەن شاتاسىپ جۇرگەندەرىڭدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. بىزگە، بايلارىڭا، ماحاببات ەمەس، كوزىن الدەقاشان لاشىن قۇس شۇقىپ كەتكەن بەينە ءبىر ءولى جەمتىك سياقتى ءبىر نارسە عانا بۇيىرادى.
— ال، سەن ءوزىڭدى كۇنادان پاك پەرىشتەمىن دەپ ويلايسىڭ با؟
— ول الگى تينستادتان كەلگەن ۇياتسىز نەمە ەمەس پە؟
— سونىڭ وزىنەن بارىپ سۇرا.
— الدە جەر جىرتۋعا جاردەمدەسپەك بولىپ، فوردتان كەلگەن مالعۇن با؟
— مۇمكىن سول دا بولار.
— بالكىم، گيلتەيگالىق سدەينكانىڭ ۇيىندە بىرگە تۇرىپ، وعان نەكەسىز بالا تاپتىرعان قاتىنقۇمار ءمۇعالىم شىعار؟
— بايقايمىن، سەن وسى وڭىردەگى بارلىق قاتىن قۇمارلاردى ءتىزىپ شىعۋعا سەرت ەتكەننەن ساۋمىسىڭ ءوزى؟
— ال سەن سولاردىڭ بارىمەن دە شاتاسقان بولساڭ، وعان مەن تۇك تاڭ قالماس ەدىم. وڭاشا ورىندى جىن-شايتان جايلايدى دەگەن ەمەس پە؟
اشۋ-ىزاعا بۋلىعىپ شىداي الماعان روزا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جان داۋسىمەن ايقايلاپ جىبەردى:
— ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى كۋا، مەن ءوز ومىرىمدە ايتەۋىر ءبىر نارسەگە وكىنەر بولسام، وندا الگىلەردىڭ بارىمەن شاتاسقانىم ءۇشىن ەمەس، قويدى ادامنان ارتىق سانايتىن، ادامنان گورى يتكە كوبىرەك سەنەتىن سەن سياقتى سۇمىرايعا كۇيەۋگە شىققانىما ولەردەي وكىنەتىن شىعارمىن! بۇگىن جارىم جولدان كەرى قايتىپ، توركىنىمە كەتىپ قالۋعا ەرىك-جىگەرىمنىڭ جەتپەگەنى قانداي وكىنىشتى!
— باعانا ۇيگە قايتقىم كەلەدى دەگەنىڭدە-اق مەن بىردەن سەزگەنمىن: سەن جالماۋىز كەمپىردەن قورىققان جوقسىڭ، ويىڭدا باسقا ءبىر نارسە بولعان ەكەن عوي، — دەدى كۇيەۋى. — سەن، نەمەنە، مەنى كوز الدىڭداعىدان باسقانى كورمەيدى، قۇپيا سىردى سەزبەيدى دەپ ويلايسىڭ با؟ ءبىراق سەن ويلاپ قالما: مەن سەنىڭ شىنىڭدى كۇشتەپ، زورلاپ ايتقىزعالى وتىرعان جوقپىن. ايەلدىڭ قۇپيا سىرىن ءبىلۋ ءۇشىن كوز بايلايتىن سيقىرشى بولۋدىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق. سەندەردىڭ ەجەلدەن قاندارىڭا سىڭگەن ادەتتەرىڭ عوي: الداپ-سۋلاپ كەلەكە ەتكەندەردى سۇيەسىڭدەر، ءبىراق كوزدەرىڭە جەكسۇرىن كورىنەتىن باسقا بىرەۋگە كۇيەۋگە تيەسىڭدەر.
— وتىرىك ايتاسىڭ! جالعان! — دەدى روزا.
— بيىلعى كوكتەمدە سەنى نەگە ۇدايى ۇيقى باسىپ جۇرگەنى بەلگىلى بولدى. تاپ سول كەزدە ول اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبىنەن قايتىپ كەلگەن ەدى. سوندا سەن دەربەستىك ەركىندىكتى وسىلاي تۇسىنگەن بولدىڭ عوي. ونىڭ شىققان تەگى مەنىڭ شىققان تەگىمنەن جوعارى دەپ ويلاعان شىعارسىڭ. ال ونىڭ اكەسىنىڭ ساراڭ بولعانى سونشا، ءتىپتى وزىنە-وزى ادام سياقتى اس ءىشۋدى دە قيمايتىن! اقىرىندا بالىقتان سىعىپ الىنعان مايعا قارا ماي ارالاستىرىپ ءىشىپ، شاشالىپ ءولدى، ول ءوز جولداستارىنا سۋ قوسىلعان اراق ساتۋمەن دە اينالىسقان بولاتىن. ول ءوزىنىڭ ازىن-اۋلاق تاپقان تابىسىنا بازاردان كوتەرەم اتتاردى ساتىپ الىپ، ءبىر ازىراق بورداقىلاپ، پايدا تابۋ ءۇشىن بازارعا قايتا الىپ بارعاندا ولاردى ءبىر ورىندا تۇرعىزباي، تىنىمسىز تىپىرشىتىپ، ديلى كورسەتۋ ءۇشىن قۇيرىعىنىڭ استىنا اششى قىشا جاعىپ قوياتىن. پايداكۇنەم، ءوسىمقور ءارى الاياق اكەسىنىڭ ايلا-شارعىسى ارقاسىندا جولى بولعان جىگىت دەپ سونى ايتۋ كەرەك. قالتاسى قالىڭ ادامعا اينالعان ول ءتۇنى بويى قىز اۋلاعاندى قىزىق كورمەگەندە قايتەدى؟ سودان كەيىن كۇنى بويى ول دا ۇيقى سوعادى.
— وتىرىك ايتاسىڭ، ءبارى دە جالا! — دەپ جىندانىپ كەتە جازدادى كەلىنشەگى.
— ال مەن بەيشارا ول وڭباعان ءۇشىن ون سەگىز جىل بەل شەشپەي جالشىلىق قىزمەت ەتتىم. ون سەنگىز جىل ءومىرىمدى سونىڭ جىلقىلارىن اسىل تۇقىمدى ەتۋگە جۇمسادىم. ونىڭ وقۋ ءبىتىرىپ، كەڭ دۇنيەنى ارالاپ سەرۋەن قۇرۋى ءۇشىن ەڭبەكتەندىم! سول وڭباعاننىڭ كەسىرىنەن سەنىڭ ءوزىڭ دە بالاعات ءسوز ەستىپ، قورلىعىنا ءتوزدىڭ ەمەس پە؟ سونداعى بار تاققان ايىبى — تۇنگى دارەتكە وتىرعان ءناجىسى بار ىدىستى نەعۇرلىم تەز الىپ كەتۋگە ۇلگەرە الماي
قالعانىڭ! سونىڭ ءبارى از بولعانداي، ەندى مەن ونىڭ شاتاسىن ءوز ۇيىمدە تاربيەلەپ وسىرمەكپىن بە؟!
ءسويتىپ، جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر وزىنەن-وزى جىندانىپ كەتە جازدادى. توسەكتىڭ ۇستىندەگى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جارتىلاي جالاڭاش كەلىنشەگى جامىلىپ جاتقان قۇس مامىقتى جۇلىپ الدى. ەندى بولماعاندا ونى ۇرىپ، ساباۋعا دا بار ەدى. ۇرەيى ۇشقان روزا تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا ونى موينىنان قۇشاقتاي الدى. وزىنە بىردە-بىر ەركەكتىڭ جاقىنداپ كورمەگەنىن ايتىپ، ەڭ قاسيەتتى دەگەندەرىنىڭ اتىمەن جالبارىنا انت-سۋ ءىشتى. ونداي نارسە ەشقاشان، ەشقاشان، ەشقاشان بولماعان!.. "و، قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي، وسى ايتقاندارىم وتىرىك بولسا، مەنى اياۋسىز جازاعا دۋشار ەتكەيسىڭ! مەن وسى ءبىر قۇرىپ كەتكىر حۋتوردى قارعىس اتقان جەر دەپ بۇرىننان دا ەستىپ ءبىلۋشى ەدىم. سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر مەن جىن-پەرىلەر بۇل حۋتوردى جەر بەتىنەن جەتى رەت جويىپ جىبەرگەن بولاتىن! ەندى ونى جازعى مەكەن دەپ جاقسى اتاعاننان نە پايدا؟ ەگەر سەن، بيارتۋر، مەنى ەزىڭنىڭ كەلىنشەگىڭدى، نەكە توسەگىنە جاتار ءتۇنى ولتىرگىڭ كەلسە، ءسويتىپ سۇيەك-ساياعىمدى ساۋدىراتىپ كولۋمكيلليگە قالدىرعىڭ كەلسە، نە شارا!.."
بيارتۋر ونى قاشان اياپ، رايىنان قايتقانشا روزا اشىنا جىلاپ، ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ ايتۋعا شاماسى كەلمەي، الدەبىر نارسەلەردى كۇبىرلەپ، كەشىرىم سۇراپ، اياۋشىلىق جاساي گور دەپ جالبارىندى. ايەل زاتىنىڭ ەركەكتەرگە قاراعاندا الدەقايدا ءالسىز دە نازىك ەكەنىن ەسىنە العان بيارتۋر ەندى ءبىر شىمشىم ناسىبايدى تاناۋىنا تاقاپ، يىسكەدى دە ءۇن-تۇنسىز جاتىپ قالدى.
ولاردىڭ نەكە ءتۇنىنىڭ، جازعى ءتۇنىنىڭ ءتۇرى وسىلاي ءوتتى.
ولاردىڭ باس قوسىپ، بىرلەسكەن ءومىرى وسىلاي باستالدى.
التىنشى تاراۋ
كورگەن تۇستەر
كۇن سايىن تاڭ بوز بەرە ورنىنان تۇراتىن بيارتۋر ايەلىنىڭ ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزۋعا ءتىپتى دە قيمايدى... ءوزى كيىنىپ جاتىپ، وعان ءبىر قاراپ قويادى دا وزىنە-وزى بىلاي دەيدى:
— گۇلدەي جايناپ جاتۋىن قاراشى.
بۇل كەزدە بيارتۋر ونىڭ كوپ نارسەسىن كەشىرگەن بولاتىن.
دەگەنمەن دە ءبىر نارسەگە تاڭ قالادى. مىنا ۇيقى قۇشاعىندا كۇنادەن پاك جاتقان ايەلدىڭ باسقا ەركەكتەردى سۇيمەۋى مۇمكىن ەمەس، ءبىراق بۇل ونىسىن ءتىپتى دە مويىنداعىسى كەلمەيدى. ءوزى سونشالىقتى موماقان، سونشالىقتى جاسقانشاق... بيارتۋر بۇرىن ول تۋرالى بىلاي دەپ ويلايتىن: "مىنە، ناعىز قىز دەپ وسىنى ايت. ءوزىنىڭ ار-ۇياتىن ءوزى ساقتاي بىلەدى، ەركەكتەردىڭ ەركىنسۋىنە جول بەرمەيدى. مەن وعان ۇيلەنبەي قويمايمىن، وزىمە جەر دە ساتىپ الامىن". مىنە، ەندى بۇل وعان ۇيلەندى، جەر دە ساتىپ الدى. ودان نە شىقتى؟ سويتسە، باسقا ەركەكتەردى سۇيەدى ەكەن. تەك ونىسىن ەشكىم دە بىلمەيتىن كورىنەدى. ۇيىقتاپ جاتقاندا ول سونشالىقتى باقىتتى كورىنەدى، ال ۇيقىسىنان ويانسا-اق بيارتۋر ونىڭ كوزقاراسىنان الدە-بىر وكىنىشكە تولى مۇڭايۋدىڭ ىزدەرىن بايقاي قويادى. سوندىقتان دا ول ءقازىر ءوزىن روزانى وياتۋعا ءماجبۇر ەتە العان جوق. ولار بىر-بىرىمەن ءتىپتى كەم سويلەسەدى جانە باتىلى بارىپ، ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراۋدان تارتىنا بەرەدى. بۇلار بەينە ءبىر جيىرما جىل بۇرىن وتاسقان، ەندى ءبىرىن-بىرى بايقاي بەرۋدەن قالعان جاندار سياقتى. ءۇيدىڭ بۇرىشىنان اينالىپ وتە بەرە بيارتۋر ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا كۇنشىعىسقا قاراپ تۇرىپ شوقىندى، ءبىراق ونىسىنا ەشقانداي ءمان بەرگەن جوق. تەرەزەنىڭ استىڭعى جاعىنداعى جاتاعىندا مۇلگىپ جاتقان ءيتى ۇشىپ تۇرا كەلىپ، ونىڭ اياعىنا ەركەلەي ورالدى، قۋانا ءۇرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتكىزىپ، كوڭىلدەندى. بەينە ءبىر ۇزاق ۋاقىت كورىسپەي، ابدەن ساعىنىسىپ قالعانداي. ول بيارتۋردى اينالا ءبىراز جۇگىرىپ، شاۋىلدەپ ۇرۋمەن بولدى. يەسىنىڭ سوڭىنان قورانىڭ ءبىر شەتىنە دەيىن جۇگىرىپ باردى دا ءبىر پىسقىردى، سودان سوڭ تۇمسىعىن تىعا كوك ءشوپتى يىسكەلەدى، اقىرىندا بيارتۋردى شابىندىققا قاراي شىعارىپ سالدى. ول بۇل كەزدە پىشەن شابۋعا كىرىسكەن ەدى.
تاڭعى ۋاقىت ءالى ەرتە بولاتىن، دەنە تۇرشىكتىرەرلىك سالقىن سامال ەسىپ تۇردى. كولدىڭ بەتى ايناداي جارقىرايدى. ونداعى ارالدا ەكى اققۋ ۇيا سالىپ الىپتى. كوگالا ۇيرەكتەر مەن شۇرەگەيلەر جاعالاۋعا تاياۋ جەرلەردە شاعىن-شاعىن توبىمەن تەربەتىلە جۇزەدى. بارىلداۋىق ۇيرەكتەر وزدەرىنىڭ ۇيالارى جاعالاۋدا بولسا دا سۋدىڭ نەعۇرلىم تەرەڭ تۇسىن تاڭداپتى. شارۋا بيارتۋر كەجەك ۇيرەكتەردىڭ قاۋىرسىندارىنا قىزىعا قاراپ، بىرنەشە رەت كىدىردى. شىعىس جاقتان ۇشىپ كەلگەن بىرنەشە بالىقشى قۇس بيارتۋردى كورىپ، ونىمەن شۋىلداسا امانداسقانداي بولدى. كولدىڭ جاعاسىندا جۇمىرتقا باسىپ، بالاپان اشقان تەڭىز قارلىعاشتارىنىڭ ەندىگى ارمانى — ولارعا ءناپاقا بولارلىقتاي قۇرت اۋلاپ اكەلۋ. جابايى قازدار كول جاعالاۋىندا ەكى-ەكىدەن ماڭعازدانا بايپاڭدايدى. ولار قادام باسقان سايىن مويىندارى ءشوپتىڭ بويىنان كوتەرىلە كورىنەدى. "قۇستار ادامداردان الدەقايدا باقىتتى: ويتكەنى ولاردىڭ قاناتى بار. ءسۇر انا قاز، سەن ماعان قاناتىڭدى بەرە تۇرشى!" شۇرەگەي ۇيرەكتىڭ جابىرقاڭقى مازاسىز ءۇنى الدەبىر ىزالى شاعىمعا تولى سياقتى ەستىلەدى... جازعى مەكەننىڭ يەسى شالعى وراعىن قولعا الىپ، پىشەن شابۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتى.
العاشقىدا بيارتۋردىڭ دەنەسى سولعىن تارتىپ، تۇلا بويىن ەنجارلىق بيلەدى. ءقازىر وسىدان ون-ون ەكى جىل بۇرىنعىداي تاڭەرتەڭ ءوزىن سەرگەك سەزىنۋدەن قالىپ بارادى. ءبىر كەزدە وعان شارشاۋ دەگەن تۇك ەمەس ەدى. ۇيقىنى دا، دەم الۋدى دا ەلەڭ قىلمايتىن. تاڭەرتەڭگى اسىن شابىندىقتا وراعىنىڭ سابىنا سۇيەنىپ، تىكەسىنەن تىك تۇرعان بويدا ءىشىپ جۇرە بەرەتىن. ال شارشاۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن سوڭعى بەس جىلدان بەرى عانا بىلە باستادى. ەندى ونىڭ ءار كۇنى بىرەسە ول جەرىم، بىرەسە بۇل جەرىم شانشىپ اۋىرادى دەپ ءجيى-جيى شاعىم ايتۋدان باستالاتىن بولدى. ءبىراق قالاي دەگەندە دە ول ءقازىر زاڭدى جەر يەلەنۋشى — جەرگىلىكتى حالىق جينالىسىندا (تينگتا) تاپ وسىلاي دەپ جاريالاندى. ەندى ون ەكى جىلدان كەيىن ول جەردىڭ بۇكىل بورىشىنان ەڭ سوڭعى ەيريرىنا (تيىنىنا) دەيىن تولەپ قۇتىلادى. سول كۇنگە دەيىن بۇل جالپى ەسەبى وتىز جىل بۇرىن تىنباي ەڭبەك ەتكەن بولىپ شىعادى. مىنە، ول ءقازىردىڭ وزىندە جەكە مەملەكەتىنىڭ كورولىنە اينالعان، عاجايىپ مول قاۋىرسىنى، سايراپ سالعان ءانى بار اناۋ قۇستاردىڭ ءبارى دە مۇنىڭ جەكە ءوزىنىڭ قۇرمەتتى قوناقتارى سياقتى. ۇيدە كەلىنشەگى راقاتتانا ۇيىقتاپ جاتىر. مەيلى، بۇعان دەيىن باسقا بىرەۋلەرمەن بايلانىسىپ، شاتاسقان بولسا دا ول ءقازىر مۇنىڭ ءوزىنىڭ، بيارتۋردىڭ، زاڭدى ايەلى عوي. ءقازىر بۇل تاڭەرتەڭگى مەزگىلدە ءوز ويلارىن ولەڭ جولدارىنا تۇسىرەدى، ءبىراق ولاردى ەشكىمگە دە وقىپ بەرمەيدى. وسى كەزدە ونىڭ ءيتى شالشىقتى بالشىقتاعى قۇستاردى قۋانا قۋىپ، ويناق سالىپ ءجۇردى. كەيدە ول تاۋقۇدىرەت نە جىلقىشى ءتارىزدى قۇستاردىڭ بىرەۋ-جارىمىن ۇستاپ تا الادى. ونداي ولجاسىن جاعاداعى شالعىنعا شىعارىپ، شوقايىپ وتىرعان بويى جەپ ءبىتىرىپ، اۋزى-باسىن جالانىپ بولعان سوڭ الىسقا كوز جىبەرىپ، ساقتىقپەن ءبىر قاراپ الادى دا، قوس قۇلاعىن تىگە تىڭ تىڭدايدى. سويتەدى دە بيىكتەۋ ءبىر تومارلى تومپەشىككە شىعىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالادى. كۇن بارعان سايىن كوتەرىلىپ، كولەڭكە قىسقارا باستادى. تۇسكە قاراي اسپاندى بۇلت قاپتاپ، بۇكىل القاپتا سۋىق تا ىلعالدى جەل ەستى. تۇسكى اس ىشەتىن ۋاقىتى دا بولدى. جۇمىستى ءوندىرتىپ ىستەيتىن مەزگىل ءوتىپ بارادى. ءبىر تاڭ ەكىنشى تاڭعا ۇقسامايدى. ءار تاڭ وزىنشە جاڭا تاڭ بولىپ كورىنەدى. بۇگىن دە سولاي بولدى. ساعاتتار سىرعىپ ءوتىپ جاتتى، قۇستاردىڭ سايراعان داۋىستارى دا سيرەدى، بلاۋفەدلدىڭ رەڭكى سۇرعىلت تارتىپ، كۇڭگىرتتەنە ءتۇستى. نەسى بار كۇن دە ەرەسەك ادامعا ۇقساپ وزگەرەدى، تاڭەرتەڭگى ۋاقىتتا ول دا ءارقاشان جاپ-جاس سياقتى كورىنەدى.
بيارتۋر ءتاتتى قيالعا بەرىلدى. ءقازىر ۇيگە بارعاندا قۇشاق جايا قۋانىپ قارسى السا، ءدامدى كوفەگە قاندىرسا... مۇمكىن مۇنىڭ جارقىراعان كۇن مەن قوڭىرقاي تارتقان تاۋ جوتاسى تۋرالى ولەڭ جولدارىن تىڭداعىسى كەلەتىن دە شىعار... ءبىراق كەلىنشەگى ونشا زاۋىقتى ەمەس ەكەن. بالكىم، سىرقاتتانىپ قالعان بولار، ايتەۋىر ولەڭ تىڭداپ، راقات تابا قوياتىنداي كوڭىل كۇيى بولماي شىقتى. ونىڭ ۇستىنە، ونىڭ پوەزيا تۋرالى تۇسىنىگى دە وڭىپ تۇرعان جوق ەدى.
بيارتۋر وعان جازدىڭ جايدارى، شۋاقتى كۇندەرىندە كيىپ جۇرۋگە جاراساتىن جاپ-جاقسى ءتۇرلى-تۇستى گۇلدى كويلەك ساتىپ الىپ بەرگەن ەدى. ءبىراق روزا قاس قىلعانداي، ول كويلەكتى كيمەيدى، باياعى رەدسميريدە جۇرگەندە سيىر ساۋۋعا بارعاندا كيەتىن كونەتوز كەنەپ كويلەگىن نەمەسە جۇننەن توقىلعان، ءبىراق ەسكىرىپ توزا باستاعان بەلدەمشە كويلەگى مەن جاماۋ-جاماۋ كەۋدەشەسىن ۇستىنەن تاستامايدى. قاشان كورسەڭ دە سىرقاتتانادى دا جۇرەدى. كەيدە باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ، قۇلاپ قالا جازدايدى، جۇرەگى اينىپ، قۇسقىسى كەلەدى. بۇلار، ەرلى-زايىپتى ەكەۋى، تاڭەرتەڭ ادەتتە ءتاتتى قارا كوفەنى قارا بيدايدىڭ نانىمەن قوسا ۇرىپ الادى. بۇرىن روزا پىشەندى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا تەز جينايتىن، جالپى العاندا، ول قاي جۇمىستى بولسا دا تىندىرىمدى اتقاراتىن. ەندى، تىرمانىڭ سابىنا سۇيەنىپ، ۇزاق-ۇزاق تۇرىپ الاتىندى شىعاردى.
— ءتۇرىڭ نەگە بوزارىپ كەتتى؟ — دەدى بيارتۋر.
ول ۇندەگەن جوق.
— جانى بار ادامداي جىلدامىراق قيمىلداساڭ قايتەدى؟ — دەدى بيارتۋر.
تاعى دا ءۇن-تۇن جوق. ەرنىن تىستەنىپ تۇرىپ الدى. ەرتەڭگى اس ىشەردەن ءبىر ساعات بۇرىن ول بالىق ءپىسىرىپ اكەلۋ ءۇشىن ۇيگە كەتكەن كەيدە ونىڭ پليتالى پەشتىڭ وتىن تۇتاتا الماي قالاتىن كەزدەرى دە بولاتىن. وندايدا شابىندىقتاعى كۇيەۋىنە مۇزداعان بالىق، سۋىق كوفە، قارا بيدايدىڭ نانىن اكەلەتىن.
— سول ءبىر قۇداي اتقىر قانتتى ۇنەمدەگەندى سەن قاشان ۇيرەنەسىڭ وسى؟ — دەپ مىڭگىر-مىڭگىر ەتتى. ول ادەتتە ءتاتتى اتاۋلىنى ۇناتپايتىنىن ايتۋمەن بولاتىن.
تاماقتانىپ بولعان سوڭ ول وزەننىڭ جاعاسىنا بارىپ دەم الۋ ءۇشىن بىرنەشە ءمينوت جاتتى. روزا كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ، الدەبىر تەرەڭ ويدىڭ ۇستىندە مۇك جۇلۋمەن بولدى.
جەكسەنبى كۇندەرى بيارتۋر تاۋعا شىعىپ ارشا بۇتاقتارىن الىپ قايتاتىن نەمەسە ورىستەگى جايىلىپ جۇرگەن قويلارىن كورىپ ءسۇيسىنىپ، راقاتتانىپ كەلۋ ءۇشىن كەڭ دالاعا تارتىپ كەتەتىن. ول ءار قويىن جەكە-جەكە تۇگەندەيتىن، ولاردىڭ تۇقىمى قانداي، جاسى قانشادا ء-بارىن-بارىن بىلەتىن مالساق ەدى. ول سونىمەن قاتار شاتقالعا ۇلكەن تاستاردى قۇلاتۋدان زور ءلاززات الاتىن.
ايەلى وزەننىڭ تومەنگى تابالدىرىقشاسىندا كىر جۋىپ وتىراتىن كەزەكتى ءبىر جەكسەنبى كۇنى بيارتۋر كوپكە دەيىن كەلمەدى. ءبىراق ۇيگە قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ماز-مەيرام بولىپ ورالدى. ول ءوزىنىڭ جۇرەگى جارىلعانشا قۋانىپ كەلۋىنىڭ سەبەبى نە ەكەنىن ايەلىنەن ادەيى سۇرادى. سويتسە ول ءوزىنىڭ ءاقمۇيىز اتالاتىن ساۋلىعىنىڭ وزەننىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ادامنىڭ اۋەسى كەلەتىن جاس قوزىسىن ەرتىپ جۇرگەنىن كورىپتى!
كۇزگە قاراي سول قوزى وتىز فۋنت سالماق تارتپاسا مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن!
ءبىراق ايەلى بۇعان قۋانىپ، ءماز بولا قويعان جوق. بارىنشا نەمقۇرايلىلىق مىنەز تانىتتى.
— شىركىن، گۋدمۋندۋردىڭ قويىنىڭ تۇقىمى-اي! — دەدى بيارتۋر، قۋانىشىن باسا الماي.
— ولار جەر-كوككە تۇراقتاماي، كەڭ دالانى ەشقانداي ءمان-ماعىناسىز كەزىپ كەتەتىن قاڭعىباس قويلار ەمەس. وزدەرىنە قاجەتتى قاناعات ەتەرلىك شۇيگىن ءشوپتى تاپقان جەرىنەن كەتپەي، ءبىر ورىندا جايىلا بەرەدى. وتە اقىلدى مال مەن ەندى بۇل تۇقىمنىڭ قوشقارىن كوپتەپ وسىرەتىن بولامىن.
— ءيا، ءيا، — دەدى ايەلى. — مۇنىڭ ءوزى ساعان ابدەن لايىق، ۇقساس تۇقىم ەكەن.
— بۇل سوزىڭە تۇسىنبەدىم، — دەدى بيارتۋر.
— ءيا، بۇل تۇقىم جاقسى ەكەن دەگەنىم عوي، — دەپ جالتارا جاۋاپ كايتاردى ايەلى.
روزا كۇيەۋىنىڭ قۋانىشىن شىن ىقىلاسىمەن بولىسە قويمادى — ويتكەنى ونىڭ ويلاعان ىسىنە سونشالىقتى ەنجار نەمكەتتىلىكپەن قارادى دا، الدەبىر ويعا شومۋدان تانبادى.
— بيارتۋر، — دەدى ايەلى ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ. — مەنىڭ ەت جەگىم كەلەدى، ەتتى ابدەن ساعىندىم.
— ەتى نەسى؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر تاڭ قالعان كەيىپپەن. جازدىڭ ورتاسىندا قايداعى ەت؟
— قويلاردى كورگەن سايىن ەتتى اڭساپ، سىلەكەيىم شۇبىرىپ قويا بەرەدى.
— سىلەكەيىم شۇبىرادى؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى بيارتۋر. — مۇمكىن، سەنىڭ تاماعىڭ اۋىرىپ جۇرگەن شىعار؟
— مىنا ءبىر تۇزعا قاقتالعان ءتىستى بالىقتى يت ەكەش يت تە جەمەيدى.
— قىمباتتىم، سەن اقىلىڭ اۋىسقاننان ساۋمىسىڭ ءوزى؟
— رەدسميريدە ءبىز اپتاسىنا ەكى رەت ەت جەيتىنبىز.
— سەن ماعان بۇدان بىلاي سول ءبىر تىسكە كىرەتىن جىلقى ەتى تۋرالى ايتۋشى بولما!
— بىزگە جەكسەنبى سايىن قوي ەتىن بەرەتىن، ءتىپتى جازدا دا بەرە بەرەتىن! ال جىلقى ەتى ەڭ تاماشا ەت قوي.
— وندا، سەندەردە، ءجۇمىسشىلار ءۇشىن كارى-قۇرتاڭ ارىق قويلار مەن كوتەرەم جىلقىلار عانا سويىلادى. ولاردىڭ ەتى باستارىندا ەركى جوق، نە بەرسە، سونى جەيتىن تاۋەلدى ادامدارعا بەرىلەدى.
— سوندا باسقا قانداي ەت بار؟
— ءوز ەركى وزىندەگى تاۋەلسىز ادامداردىڭ بالىقتى دا قاناعات ەتۋىنە ابدەن بولادى. تاۋەلسىز دەربەستىك دەگەنىمىز ەڭ قاسيەتتى نارسە!
— ال مەنىڭ تۇسىمە قان ارالاس پىسىرىلگەن ءوسىپ كىرەدى. مەن ونى قازاننان ىستىق كۇيىندە الىپ، قولىممەن ۇستاپ كورەمىن، مايلى سورپاسى سورعالاپ، سىلەكەيىمدى شۇبىرتادى... كەيدە ول قان ارالاس پىسىرىلگەن وكپە-باۋىر، ىشەك-قارىن شۇجىعى بولىپ تا كورىنەدى... و، ييسۋس، ءوزىڭ قولداي گور!
— بۇل ءتۇسىڭ اۋا رايىنىڭ بۇزىلاتىنىنا كورىنگەن ەكەن، — دەپ جورىدى بيارتۋر. — مايلى سورپا كورسەڭ، كۇننىڭ كوزى اشىلاتىن بولار. بالكىم، قازىرگى قولايلى اۋا رايى ۇزاعىراق ساقتالار. بۇل دەگەنىڭ مال ازىعىن مولىراق دايىنداپ الۋىمىز ءۇشىن جاقسى عوي.
— مەنىڭ تۇسىمە سونداي-اق ءسۇت كىرىپ ءجۇر.
— ءسۇت؟ جاز ورتاسىندا ءسۇت كىرگەنى قالاي؟ قۇداي ۇرىپ، قار جاۋىپ جۇرمەسىن، ايتەۋىر؟
بيارتۋر سوڭعى ءتۇستى باسقاشا جورۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس دەپ ءبىلدى.
— مەن ءوزىمدى رەدسميريدە ءجۇر ەكەنمىن-اۋ دەيمىن. قويمادا ءسۇتتى سەپەراتوردان وتكىزىپ جاتىرمىن. ونىڭ ءبىر شۇمەگىنەن مايى الىنعان ءسۇت، ەكىنشى شۇمەگىنەن كىلەگەي قايماق قۇيىلادى. ارا-تۇرا كىلەگەي قايماق مەنىڭ اۋزىما دا قۇيىلاتىن سياقتى.
— قايداعى جوقتى قايدان ەسىڭە الاسىڭ دا وتىراسىڭ وسى؟ مۇنىڭ ءبارى دە تۇككە تۇرمايتىن بوس مىلجىڭ عانا، — دەدى بيارتۋر. ول ەندى روزانىڭ كورگەن تۇستەرىنە ەشقانداي ءمان بەرمەۋگە ۇيعاردى.
— مەن تاپا-تال تۇستە ۇيقىسىز وتىرعان كەزىمدە دە ءسۇتتى ويىمنان شىعارا المايمىن. ءتىپتى شابىندىققا كەلىپ، پىشەن جيناپ جۇرگەندە دە ءسۇت ەسىمنەن شىقپايدى. ەتتى دە اڭسايمىن.
بيارتۋر ءبىراز ويلانىپ قالدى دا اقىرىندا بىلاي دەدى:
— قىمباتتى روزا، مەن سەنىڭ جۇرەگىڭ اۋىرا ما دەپ قورقامىن.
— بيارتۋر، سەن مىنانى ايتشى، ءبىزدىڭ ءوز مەنشىگىمىزدە سيىر ۇستايتىن كۇنىمىز بولا ما ءوزى؟ — دەدى ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىرا تۇسكەن ايەلى.
— سيىر دەيمىسىڭ؟ — دەپ پىسىقتاپ سۇرادى ءبىر ءتۇرلى تاڭ قالعان بيارتۋر. — سيىر، ءا؟
— ءيا، سيىر، — دەپ قاسارىسا ادەيى قايتالادى روزا.
— سەنىڭ جۇرەگىڭنىڭ اۋىرا باستاعانىنا ەندى مەنىڭ ەشقانداي دا كۇمانىم قالمادى، — دەدى بيارتۋر. — مەنىڭ مارقۇم شەشەمنىڭ دە وسىنداي ادەتى بار بولاتىن. قايداعى ءبىر ادام تاڭ قالارلىق تىلەكتەرىن باياندايتىن، — سودان الدەبىر داۋىستاردىڭ ەستىلگەنىن ايتاتىن. سودان ءبىز ونى اۋەلى تاۋىپكە كورسەتتىك، ودان كومەك بولماعان سوڭ دارىگەرگە الىپ باردىق. ەگەر سەنىڭ مىنا قاسىرەتىڭنىڭ بەتى قايتار بولماسا، وندا ماعان اشىق ايت — كەشىگىپ قالماي تۇرعاندا فينسەندە الدەبىر قۋاتى كۇشتى ءدارى تامشىلارى تابىلسا، الىپ كەلەيىن.
ماعان ەشقانداي قۋاتى كۇشتى ءدارى تامشىلارىنىڭ كەرەگى جوق. سيىر ساتىپ اپەر.
— ومى جاياتىن جايىلىم قايدا؟ وسى ءبىر سايتان العىر شاعىن توبەشىكتەن قانشا پىشەن شاۋىپ الۋعا بولاتىنىن ءوزىڭ دە كورىپ-بىلىپ، شامالاپ ءجۇرسىڭ عوي دەپ ويلايمىن. پىشەن شابۋعا بارا جاتقاندا جانىنان كۇندە ءوتىپ، كۇندە كورىپ جۇرگەن جاپ-جالاڭاش تومپەشىكتەردىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەسىڭ عوي. سوندا ءبىز سيىردى اسىرايتىن پىشەندى قايدان شاۋىپ الماقپىز؟
— وزەننىڭ ەكى جاعاسىندا كوكوراي شالعىن قياق كوپ قوي.
— ونى كىم شابادى؟ كىم تاسيدى؟ ۇيگە قالاي جەتكىزەمىز؟ سەنىڭ ويىڭشا، ءبىز باي ادامدارمىز با؟ ءبىز بار بولعانى كەدەي شارۋالارمىز. حۋتورعا يە بولعانىمىز دا بيىل عانا. ال سيىر ساتىپ الۋعا اقشانى قايدان تاپپاقپىز؟ سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا ءوزى؟
— مەن سەنى ءوز ەركى وزىندەگى كورول دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى روزا.
— بىزدە تۇزدالعان بالىق جەتكىلىكتى ەمەس پە وسى؟ وزىمىزگە ءوزىمىزدىڭ قوجا ەكەنىمىز راس. ءبىراق ءوز حۋتورىمىزعا جايعاسقانىمىز دا جاڭا عانا. ءبىز ميريدەگى سياقتى بورسىپ كەتكەن، يىستەنىپ بۇزىلا باستاعان بالىق جەمەيمىز. تۇزعا قاقتالعان حوش ءيىستى ءتىستى بالىق جەيمىز عوي. سىرتتان ساتىپ اكەلگەن كارتوبىمىزدىڭ تاۋسىلعانى دا تاياۋدا عانا. قۇدايعا شۇكىر، نان جەتەدى. قانت تا جەتىپ ارتىلادى. ال ەگەر قارا بيدايدىڭ ۇنىنان پىسىرگەن جۇقپا نانىڭ كوگەرىڭكىرەپ كەتسە، وعان ءوزىن كىنالىسىڭ. ونى ساقتاي بەرمەي اراكىدىك جەپ تۇرۋ كەرەك ەدى. سوندا كوگەرمەگەن بولار ەدى. جۇقپا نان — سىرتتان تاسىپ اكەلىنەتىن پىسكەن تاعام عوي، قىمباتتىم-اۋ. بايقاۋ كەرەك ونى.
— كوكوراي شالعىننان شابىلعان قياقتى ۇيگە تاسىپ جەتكىزۋ ءۇشىن مەنىڭ اكەم ءۇش ارىق اتىن بەرە تۇراتىنىنا مەن كامىل سەنىمدىمىن.
— مەنىڭ الاقان جايىپ، ەشكىمنەن ەشنارسە دە سۇراعىم كەلمەيدى. ەگەر اسا قيىن جاعدايدا بىرەۋدەن ءبىر نارسە سۇراي قالسام، ونىڭ اقىسىن قولما-قول ناقتى ءارى تولىق تولەگەندى ۇناتامىن، — دەدى بيارتۋر. — وسى اڭگىمەنى دوعارايىقشى! كەدەي شارۋانىڭ قايداعى ءبىر سيىردى ارمانداپ، مىلجىڭداي بەرۋى — بوس قيال عانا. ءبىزدىڭ نەگىزگى شارۋامىز — قوي ءوسىرۋ، سول قويدىڭ ارقاسىندا تابىس تاۋىپ، بايىپ شىعۋ! بۇدان بىلاي اقىلعا قونبايتىن دالباسا ءسوزدى تىڭداعىم دا كەلمەيدى! جەتەدى ەندى!
— ەگەر مەن نارەستەلى بولسام شە؟
— مەنەن تۋعان بالا بولسا، ەمشەك سۇتىمەن قورەكتەنۋدى قاناعات ەتەدى. مەنى العاشقى ءبىر جىل بويى بالىق سورپاسىن، سونداي-اق بالىق مايىن ەمىزىكپەن بەرىپ-اق اسىراپتى. ەشتەڭەسى دە جوق — ادام قاتارىنا قوسىلىپ كەتىپپىن.
روزا كۇيەۋىنىڭ بەتىنە شوشىنا قارادى. ءسويتتى دە اياق استىنان وزگەرىپ شىعا كەلدى، ءوز ايتقاندارىنا ءوزى ىڭعايسىزداندى. ال بيارتۋر ودان بەينە ءبىر كەشىرىم سۇراعانداي بولىپ، بىلاي دەدى:
— ءوزىڭ دە كورىپ وتىرسىڭ عوي. اۋەلى ەڭ باستى ءىسىمىزدى تىندىرۋىمىز — حۋتور ءۇشىن تولەۋگە ءتيىستى قارىزدارىمىزدى تولىق وتەۋىمىز قاجەت. بيىلعى الىناتىن قوزىلاردىڭ جارتىسىنان كوبىن مىنا جەردىڭ وتەمى رەتىندە ستاروستا الىپ قويادى. سوندىقتان دا اي-شاي جوق قارىزعا بەلشەمىزدەن باتا بەرۋىمىزگە، قايداعى ءبىر سيىر ءۇشىن قويىمىزدى سويىپ ساتۋىمىزعا ءتىپتى دە بولمايدى. الداعى جىلدان باستاپ مەن ءوزىمنىڭ سۇيىكتىم ءۇشىن شاعىن باقشا ەگەتىن بولامىن.
وسىلاي دەدى دە بيارتۋر اتىنىڭ ارقاسىنان قاققانداي ەتىپ ايەلىنىڭ يىعىنان قايتا-قايتا قاعىپ قويدى.
جەتىنشى تاراۋ
جۇرەك اۋرۋى
روزانىڭ دەنساۋلىعى بارعان سايىن ناشارلاي بەردى. ءسويتىپ بيارتۋر فينسەننەن ءدارى الۋدى ۇيعاردى. روزا ونى كۇن سايىن تۇزعا قاقتالعان سۋىق بالىقپەن جانە قارا بيدايدىڭ ۇنىنان پىسىرىلگەن نانمەن تاماقتاندىرىپ ءجۇردى، ال وزىنە ارناپ قويۋ س ۇلى بوتقا ازىرلەيتىن بولدى. بولمە ءىشىن ءتۇتىن قاپتاپ كەتتى — ويتكەنى وتىن ءجوندى كەپتىرىلمەگەن ەدى. بيارتۋر بالىقتى سۇيەگى مەن قىلتاناعىنان تازارتىپ، ءار بولىگىن ءبىر-بىرىنىڭ ۇستىنە مۇقيات قاباتتاپ قويىپ، نانمەن قوسا سوعىپ وتىردى. ونىسى بەينە ءبىر بۋتەربرود بولىپ شىقتى. جەگەن سايىن كوزىنىڭ استىمەن ايەلىنە قاراپ قويادى. روزا بۇدان ءبىر جىل بۇرىن شەكەسى تورسىقتاي قىزىل شىرايلى قىز ەدى، ءار كەش سايىن جۋىنىپ-شايىنىپ، ساندەنىپ شىعا كەلەتىن، الدەبىر نارسەگە قىزىعىپ كوڭىلدەنسە، سىڭعىرلاعان كۇلكىسى ەستىلەتىن. ال ءقازىر ول تۇرمىسقا شىققان ايەل. بۇرىن سيىر ساۋعاندا كيەتىن كونەتوز كەنەپ كويلەگىن تاستامايدى. ءجۇزى جۇدەۋ، بوپ-بوز، بەتىنىڭ قىزىلى قاشقان، جانارى دا سولعىن، سىمباتتى تۇلعاسى دا بۇزىلىپ، ءبىر ءتۇرلى تولىسىپ، جالپايىپ بارادى. كەشە عانا جايناپ تۇرعان گۇل، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تىم تەز سولىپ ۇلگەرىپتى. ال، بۇلاردا نە قاجەتتىڭ ءبارى دە — بالىق تا، نان دا، بوتقا دا جەتكىلىكتى ەدى، كارتوپ پەن جۇقپا ناننىڭ تاۋسىلعانىنا دا كوپ بولعان جوق. جۇقپا نان سىرتتان اكەلىنەتىن تاعام عوي. سوندا بۇعان نە بولعان؟ الدە ايتەۋىر بىرەۋدى ساعىنىپ، سارعايىپ بارا جاتقان بولار؟ — دەدى بيارتۋر، وزىنە-وزى ىشتەي ءتىل قاتقانداي بولىپ؛ مەيلى، ەستىسە ەستي بەرسىن، بۇل ودان قورىقپايدى. ءبىر نارسە ابدەن بەلگىلى ەدى: روزانىڭ ونى ۇناتپاي، سۇيكىمسىز كورەتىنى سونشا، ءتىپتى ونىڭ كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە توسەككە جاتپايتىن، ال ەگەر ول وسى كەزدە ويانىپ كەتسە، ودام تەرىس اينالىپ، ءۇن-تۇنسىز جاتىپ الاتىن. ەگەر ول مۇنىڭ قۇلاعىنا الدەبىر نارسەنى سىبىرلاپ ايتا باستاسا، ەستىمەگەن ادام بولىپ، بەينە ءبىر ءمايىت سياقتى قيمىلسىز جاتا بەرەتىن. بيارتۋر وسىنىڭ بارىنەن قاتتى مازاسىزداناتىن. ونى قينايتىن جانە ءبىر نارسە ەركەكتىك السىزدىگى بولاتىن. ول ءوزىن-وزى ابدەن قالجىراپ، شارشاعان ادام رەتىندە سەزىنەتىن، وزىنە-وزى رەنجىپ، ىشتەي بالاعات سوزدەر ايتۋمەن جاتاتىن: ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ جاقسى ون سەگىز جىلىن ستاروستا مەن ونىڭ وتباسىنا قىزمەت ەتۋمەن قور قىلىپ وتكىزگەنىنە ولەردەي وكىنەتىن. ال ەندى، مىنە، ءولىپ-تالىپ، تاۋەلسىز دەربەس جان بولدىم با دەگەندە قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ قىزىعىن كورىپ، ءلاززات الىپ، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ باقىتىنا بولەنە الماعانىنا ءىشى ۋداي اشيدى. ءسويتىپ جۇرگەن بيارتۋردىڭ تۇسىنە بۇگىن تۇندە قۇتىرعان سيىر كىرسە بولار ما! ول باياعى بالا كەزىندەگىسى سياقتى قاتتى قورقىپ كەتتى. ويانا كەلە ۇيقىلى كوزىن اشپاي جاتىپ: "سيىر ساتىپ العاننان گورى ولگەنىم الدەقايدا ارتىق!" دەپ كۇبىرلەي بەردى. سودان بەرى كۇن سايىن تاڭەرتەڭ ەسكى ادەتى بويىنشا دۇعا وقىپ شوقىنعان كەزدە: "قۇداي-اكەنىڭ، ونىڭ ۇلىنىڭ، قاسيەتتى رۋحتىڭ اتىمەن انت ەتەمىن! سيىر ساتىپ العانشا، ولگەنىم جاقسى! ماڭگى-باقي سولاي بولعاي، ءامين!" دەيتىن بولدى.
ايەلى بوتقا ءپىسىرىپ وتىرىپ، پليتالى پەشتەگى قازاننىڭ استىنا قۇرعاق شوپشەكتى ۇستى-ۇستىنە سالۋمەن بولدى. ول سىتىرلاپ بارىپ، لاۋلاپ جاندى دا ءۇيدى بارعان سايىن ءتۇتىن قاپتاي باستادى.
— قىمباتتىم-اۋ، قۇرعاق شوپشەكتى از-ازداپ جاقساڭشى، — دەدى بيارتۋر.
ونىڭ سوزىنە قۇلاق قويعان روزا بولعان جوق، قايتا قۇرعاق شوپشەكتى ودان سايىن كوبىرەك جاقتى.
— مەيلى، ءوز ەركىڭ ءبىلسىن، قىمباتتىم. شوپشەكتى تەرەتىن دە، جاعاتىن دا ءوزىڭ...
كوپ ۇزاماي بوتقا ءپىستى. روزا وزىنە توستاعاندى لىق تولتىرا سالىپ الدى. مۇنشا بوتقانى قالاي جەپ تاۋىسا الادى؟ شىنىمەن-اق جەپ قويا ما؟ روزا ءتاتتى مۇز قانت تولى جاشىككە قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، ءبىر كەسەك ۇلكەن قانتتى الدى دا بوتقامەن قوسىپ جەپ قويدى. بيارتۋر وعان كوزىنىڭ قيىعىمەن جاقتىرماي قاراپ، قانت پەن بوتقانى قالاي قوسىپ جەگەنىنە تاڭ قالىپ وتىردى. مۇنىسى مۇز قانتتى قيماي، قىزعانعاندىعىنان ەمەس، قايتا، كەرىسىنشە، ايەلىنىڭ مۇنىڭ ءوزى وسىرگەن س ۇلىنىڭ بوتقاسىن مۇز قانت قوسىپ جەپ قويعانىن ءبىرتۇرلى ماقتانىش ەتكەندىكتەن ەدى. ءبىراق روزا قازانعا ەكىنشى رەت جاقىنداپ تاعى ءبىر توستاق بوتقانى تولتىرا سالىپ الىپ، مۇز قانت قوسىپ جەي باستاعاندا بيارتۋردىڭ ەكى كوزى شاراسىنان شىعا ابىرجىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، شوشىپ كەتتى. ۇيمە-توكپە ەكى توستاق بوتقانى جەپ قويۋ وڭاي ما؟ ونىڭ ۇستىنە ايەل ادام جەپ قويسا شە! جاي ءوزىن ەمەس، قانت قوسىپ جەگەنىن قايتەرسىڭ! ول ول ما، تاعى دا قانت جەگىسى بار! بيارتۋردى ءوز ايەلىنىڭ جۇرەك اۋرۋىنان پايدا بولعان مىنا شەكتەن تىس قاسارىسقان قىلىعى بارىنەن دە كۇشتى تاڭ قالدىرىپ، ءتۇڭىلتتى. كەشە عانا ول ەت جەپ، ءسۇت ىشكىسى كەلەتىنىن ايتىپ ەدى، ەندى بۇگىن ەكى توستاق تولا بوتقانى مۇز قانتپەن قوسا قىلعىتتى، ەرتەڭگى كۇنى ول، بالكىم، ءپىلدىڭ ەتىن جەگىم كەلەدى دەيتىن شىعار؟ ءبىراق بيارتۋر ايەلىنە ەشنارسە دەي قويعان جوق. تەك نە ىستەرىن بىلمەي، داعدارىستى قيىن جاعدايعا دۋشار بولعان كەزدەگى ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ، ءوزى تۋرالى كۇردەلى قيىن ۇيقاسپەن جازىلعان ءوز ولەڭدەرىن وقۋعا كىرىستى. ول ولەڭنىڭ ورتا تۇسىنداعى ىشكى ۇيقاسقا ەكپىن تۇسىرە اندەتىپ وقىدى. بۇل ونىڭ جان دۇنيەسىنىڭ مونولوگى بولاتىن. كەشكى استان كەيىن روزا ءوزىنىڭ بىرنەشە جۇپ كىر شۇلىقتارىن الىپ، وزەنگە بارىپ جۋىپ كەلمەك بولدى. بيارتۋر ۇيىقتاۋعا جاتىپ قالدى.
ول تاڭەرتەڭ ۇيقىسىنان ويانعاندا ونىڭ جانىندا روزا جوق بولىپ شىقتى. مۇنداي جاعداي بۇرىن ەشقاشان كەزدەسكەن ەمەس ەدى. بيارتۋر تەز كيىنە سالىپ، سىرتقا شىقتى دا ەڭىسكە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
ول حۋتوردىڭ الدىنداعى الاڭعا بارىپ، بار داۋسىمەن "روزا!" دەپ ايقاي سالدى. سودان سوڭ بۇكىل حۋتوردى اينالا جۇگىردى، تاۋ جاققا قاراپ، تاعى دا: "روزا!" دەپ ايقايلادى. ءبىراق وسى ءبىر ادەمى اتتىڭ جاڭعىرىعى دا ەستىلمەدى.
كۇن ۇياسىنان شىعىپ، كوتەرىلە بەردى. جەر بەتىندەگى ۇزىن-ۇزىن كولەڭكەلەر شاعىن حۋتوردىڭ ءوزىن بەرىك بەكىنىسكە اينالدىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءبىراق باتىس جاق ءالى كۇڭگىرت تارتىپ تۇردى. جاز اياقتالىپ كەلە جاتقان كەز ەدى، قۇستار وزدەرىنىڭ ەڭ ءتاتتى سايراعان سازدارىن تاۋسىپ بىتكەن ءتارىزدى. ولار ۋاقىتتىڭ وزگەرگەنىن ەندى عانا تۇسىنگەندەي-اق ءارى قىسقا، ءارى اسىعىس ىسقىرعانداي بولادى.
— تيتلا! — بيارتۋر ەندى ءيتىن ىزدەپ داۋىستادى. ءيتتىڭ دە ءۇنى ەستىلمەدى... ءۇي ىرگەسىندەگى كۇركە جاتاعىندا دا جوق بولىپ شىقتى. شاماسى، ءيتى دە وپاسىزدىق جاساپ كەتكەن-اۋ. قىرسىق قالاي شالادى دەرىڭ بار ما؟! ءبىراق وعان بەرىلەر بيارتۋر جوق. ول قوس جۇدىرىعىن قاتتى ءتۇيىپ الىپ، بىرەسە ايەلىن، بىرەسە ءيتىن ىزدەپ، داۋىستاپ شاقىرۋمەن بولدى،
— ەگەر مەنى بالتالاپ، كەسىپ، بولشەكتەپ تاستاسا دا قيىندىققا مويىمايمىن دا، بەرىلمەيمىن دە! روزا! تيتلا! قايداسىڭدار تۇگە؟ مەيلى مەنى كەسكىلەپ، بورشالاپ تاستاسا دا مويىتا المايدى. مەن بارىنە دە شىدايمىن! دەپ كۇبىرلەۋدەن تانبادى.
اقىرى ءيتىنىڭ داۋىسى ەستىلدى-اۋ ايتەۋىر! ول تيتلا باتىس جاقتان، سوناۋ اسۋدان بەرى قاراي جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. بيارتۋر جان ۇشىرا قارسى ۇمتىلدى.
روزا قايدا؟ — دەپ سۇرادى ول يتىنەن.
ءيتتىڭ ءۇستى-باسى ادام كورگىسىز بىلعانىش ەدى، ەكى وكپەسىنەن ەنتىگىپ، دەمىن زورعا الادى، ءتىلى سالاقتاپ كەتىپتى. سوندا دا بولسا ول يەسىنىڭ كەۋدەسىنە سەكىرە ۇمتىلىپ، اشىق اۋزى مەن تۇپ-تۋرا ونىڭ بەتىن جالاپ ۇلگەردى دە كەيىن بۇرىلىپ، باتىس جاققا قاراي جۇگىرە جونەلدى، بالشىقتى، شالشىقتى جەرلەرمەن توتەلەي تارتتى، بيارتۋر ونىڭ سوڭىنان قالماي، ىلگەرى ۇمتىلدى. يت وقتىن-وقتىن كىدىرىپ، يەسىن كۇتىپ الۋمەن بولدى. يەسى قۋىپ جەتكەن بويدا تاعى دا جۇگىرە جونەلەدى. اقىلدى يت دەپ وسىنى ايت! كۇننىڭ بەتىن بۇلت جابا باستادى دا سالقىن لەپ ەستى — جاڭبىر جاۋىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. تيتلا جول باستاپ، ىلگەرى ۇمتىلا بەردى، ال بيارتۋر ونىڭ سوڭىنان قارعى باۋىنان جەتەلەگەن يت سياقتى قالىسپاي ەرىپ وتىردى. ولار اسۋعا جەتىپ، گۋنۆەردىڭ مولاسىنا جاقىنداعاندا عانا توقتادى.
ءيتتىڭ ءيىسشىل قابىلەتى كۇشتى بولىپ شىقتى. اناداي جەردە گۋنۆەردىڭ مولاسىنىڭ تاپ تۇبىندە بيارتۋردىڭ ايەلى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ۇستىندە — كونەتوز كەنەپ كويلەگى، باسىندا — شارشى ورامالى بار، ەكى تىزەسىنە دەيىن بالشىققا بىلعانىپتى، شۇلىقتارى وسى اسۋدا ءولىپ جاتقان جەرىنەن تابىلعان قاڭعىباس ايەلدىكى سياقتى اياعىنىڭ باسىنا ءتۇسىپ كەتكەن، ءبىر تۇيىنشەكتى جاستانىپ الىپتى. بيارتۋر ونى وياتۋعا كىرىستى. روزا شوشىپ كەتىپ، اسىپ-ساسقانىنان جان-جاعىنا الاقتاپ قاراي بەردى، دەنەسى توڭىپ، دip-دip ەتەدى، ءتىسى تىسىنە تيمەي، تىنىمسىز ساقىلدايدى. بيارتۋر ونىمەن سويلەسپەك بولىپ ەدى، ءبىراق ول بۇعان جاۋاپ قاتقان جوق. ورنىنان تۇرۋعا ارەكەت جاساپ كورىپ ەدى، كوتەرىلە المادى. مۇنى بۇل جەرگە تۇسىندە شىنىمەن-اق سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ جەتەكتەپ جەتكىزگەنى مە؟!
— روزا، ساعان نە بولدى ءوزى؟ سەن قايدا بارماقشى بولىپ ەدىڭ؟
— جوعال ارمەن، كورىنبە كوزىمە!
— سەن مۇندا تۇسىڭدە كەلىپ ءجۇرسىڭ بە؟ قالاي بولدى ءوزى؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— مەنىڭ مازامدى الا بەرمەي، جايىما قالدىر!
— سەنى بىرەۋلەر سۇيرەپ اكەپ تاستاعاننان ساۋمىسىڭ؟
بيارتۋر جوققا سەنۋدى ءيتتىڭ ەتىنەن دە جەك كورسە دە تاپ وسى جولى مىنا وقيعادا سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ بەلگىلى ءبىر رول اتقارعانىنا يلانۋعا بەيىم ەدى. ول روزانى تىك كوتەرىپ تۇرعىزدى دا اياعىنىڭ باسىنا ءتۇسىپ كەتكەن شۇلىقتارىن جوعارى كوتەرىپ، جوندەپ قويدى. روزا سۋىققا توڭىپ ءدىر-دىر ەتىپ، زورعا دەگەندە ءتىل قاتتى. ابدەن قالجىراعاندىقتان اياعىن تالتىرەكتەپ ارەڭ باستى. بيارتۋر ونى سوقپاق جولعا دەيىن قولتىعىنان سۇيەپ اكەلدى.
— اياعىڭدى نىق باسىپ كورشى، روزا، جانىم مەنىڭ، — دەدى ول.
سونداعى روزانىڭ زورعا ايتقان ءسوزى مىناۋ بولدى:
— مەن ءسۇتتى سونشالىقتى اڭسايمىن!
— ءيا، — دەدى بيارتۋر. — بۇل سەنىڭ دەرتىڭنىڭ سالدارى عوي.
سويتسە بۇل ونىڭ ۋتيرەدسميريگە بارىپ ءسۇت ساتىپ اكەلمەك،
سونداي-اق جولشىباي رەتى كەلگەن ءساتتى پايدالانىپ گۋنۆەرگە دەگەن بورىشىن وتەي كەتپەك بولىپ شىققان بەتى ەكەن.
ياعني، ونى مۇندا سۇيرەپ اكەلگەن قايداعى ءبىر سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر ەمەس، ونىڭ ەسەسىنە جۇرەگىنە جابىسقان ماحاببات دەرتىنىڭ زۇلىم كۇشتەرى بولعانى عوي. كوردىڭ بە ءسۇت ىشكىسى كەلە قالعانىن! بيارتۋر ءوزىنىڭ مۇنشالىقتى قورلانۋدى ەستىگىسى دە كەلمەيتىن: جازعى مەكەن يەسىنىڭ بوتەن حۋتورعا توستاعىن الىپ بارىپ، قايداعى ءبىر قايىرشىداي ءسۇت سۇراپ جۇرگەنى سۇمدىق قوي!
— مەنىڭ الاقان جايىپ، قايىرشى بولۋ ءتىپتى دە ويىمدا بولعان جوق، — دەدى روزا.
— مىناۋ نە قىلعان تۇيىنشەك؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
روزا تۇيىنشەكتى جالما-جان جۇلىپ الدى دا، قولتىعىنىڭ استىنا تىعا قويدى. بەينە ءبىر بيارتۋر ونى تارتىپ الاتىنداي كوردى.
— بۇل مەنىڭ وزىمدىكى، — دەدى ول.
بيارتۋر ونىڭ نە نارسە ەكەنىن كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. سويتسە ول روزانىڭ توركىنىنەن الا كەلگەن كودلا دەگەن ساۋلىقتىڭ ازىن-اۋلاق ءجۇنى بولىپ شىقتى. كودلا روزانىڭ وسى شارۋاشىلىققا قوسقان ءوز ۇلەسى، باۋىر باسقان بىردەن-بىر باسىرەسى ەدى. ونى جيىرما جىل ءومىرىنىڭ ىشىندە قوجايىننىڭ ءۇيىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرگەندەگى اسا اۋىر ەڭبەگى ءۇشىن العان، تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان تابىسى بولاتىن. كودلا — كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي جۇرگەن قيىن كەزەڭنىڭ كۋاسىندەي جەكە مەنشىگى. روزا كەشە ۇيدەن شىققاندا ۋتيرەدسميريدەگى ءوزىنىڭ بۇرىنعى بيلەۋشىسى باس بايبىشەگە وسى ءجۇندى ءبىر بوتەلكە سۇتكە ايىرباستاپ الۋدى ۇسىنباق ويدا بولاتىن. ءبىراق اسۋعا جەتە بەرە ابدەن قالجىراپ قۇلاعان ەدى. ونىڭ اياقتارىنان ءال كەتىپ قالاتىن ادەتى بۇرىننان بار-تىن. ءسويتىپ ول گۋنۆەردىڭ مولاسىنا ءبىر تاس اپارىپ قوسقان بويدا ۇيىقتاپ كەتكەن.
— كەلەسى جازدا ءبىز التى-جەتى ساۋلىقتى ىرىكتەپ الىپ، ءسۇتىن ساۋاتىن بولامىز.
ابدەن توڭىپ، ونىڭ ۇستىنە ەسىنەن تانا قالجىراعان ايەلدىڭ جاعدايى وتە ناشار ەدى. ونىڭ جۇرەگى قاتتى اينىپ، جول بويى قايتا-قايتا قۇستى. بيارتۋر ونىڭ باسىن سۇيەپ، دەمەۋمەن بولدى. قاس قىلعانداي، جاڭبىر جاۋدى: العاشقىدا ءىرى-ىرى سيرەك تامشىلار ءتۇسىپ تۇرعانىمەن، كەيىن جيىلەپ كەتتى. روزادا ەندى ەشقانداي ال-دارمەن قالمادى. ونىڭ ۇستىنە، جاڭبىر دا شەلەكتەپ قۇيىپ بەردى. بيارتۋر ونى شالشىقتان دا، شالشىقتى بالشىقتان دا قوس قولداپ كوتەرىپ الىپ ءوتتى.
— مىنا قۇدايدىڭ كۇنى قۇتىرىنعانىن قاشان قويار ەكەن؟ — دەدى بيارتۋر. — اسپان اشىلىپ، كۇننىڭ كوزى كورىنسە عوي، شىركىن! ال، قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، ەگەر تەڭىز جاقتان جەل تۇرىپ، نوسەر جاڭبىر الا كەلسە، وندا شىداپ كور كانە!
كەيدە اۋا رايىنىڭ ءبىر كۇنگى قولايسىزدىعىنان بىرنەشە كۇنگى ەڭبەگىڭ ەش كەتەدى. اۋا رايىنىڭ قىڭىرايعان قۇبىلمالى قىرسىق مىنەزىن الدىن-الا بولجاپ ءبىلۋ ءتىپتى دە وڭاي ەمەس. بەينە ءبىر وزىندىك سيپاتى بار دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءجۇرىپ جاتقان سياقتانادى: بيارتۋر سول مايدانداعى قولباسشىلاردىڭ ءبىرى ءتارىزدى: ونىڭ قول استىنداعى كىپ-كىشكەنتاي ارميا وعان ادالدىعىمەن بەرىلە باعىنادى. ءبىراق دۇنيەجۇزىلىك سۇراپىل عالامات سوعىستار جاقسى تانىس ەڭ كىشكەنتاي سول ارميا ازىق-تۇلىككە سونشاما ءزارۋ — وندا نە ءسۇت، نە ۋاقىتىمەن ءپىسىپ تۇرعان ءدامدى تاعام جوق.
ولار، ەڭ بولماسا، ءولىپ-تالىپ تاپقان پىشەنىن دە ماياعا سالىپ ۇلگەرە المادى. قىرسىققاندا تاعى دا نوسەر جاڭبىر ءتونىپ كەلە جاتىر.
* * *
اۋا رايىنىڭ وسىنداي قولايسىز كۇندەرىنىڭ بىرىندە روزا كول ماڭىنداعى شابىلعان پىشەندى تىرمالاپ جيناپ ءجۇر ەدى. وزەننىڭ شوپ قالىڭ وسكەن، لايى مەن باتپاعى مول ءبىر تارماعىندا الدەبىر جاندى نارسەنىڭ يرەڭ قاعىپ، ءجۇزىپ بارا جاتقانىن بايقاپ قالدى. ول الگى جىلجي ءجۇزىپ بارا جاتقان جاندى ماقۇلىقتى قولىنداعى تىرمانىڭ سابىمەن بار كۇشىن جۇمساپ، قويىپ كەپ قالىپ ەدى، ۇزىندىعى ءبىر شىنتاق كەلەتىن ۇلكەن ءبىر جىلان بالىقتى ۇرىپ الدى. ونى تىرمانىڭ جۇزىنە ىلىكتىرىپ كوتەرە لاقتىرىپ ەدى، ءوزىنىڭ توبەسىنەن اسىپ بارىپ، تۋ سىرتىنداعى اناداي جەردە شابىلعان پىشەننىڭ ۇستىنە توپ ەتە ءتۇستى. بەينە ءبىر ۇلكەن، الىپ قۇرت سياقتى يرەلەڭدەپ، بۇلقىنىپ جاتتى. روزانىڭ بويىندا الدەبىر اڭشىلىق تۇيسىك پايدا بولا كەتتى. جىلان بالىقتىڭ قۇرعاققا قۇلاعانداعى جاعدايى ءماز ەمەس ەدى. روزا ونى باس سالىپ ۇستاپ الىپ، جەپ قويۋعا بەل بۋدى. ءبىراق بيارتۋردان يمەنىپ، ازداپ قورقاقتاپ تۇردى.
ويتكەنى ول مىناداي جىلان بالىقتى جەمەك بولعانى ءۇشىن مۇنى جەر-جەبىرىنە جەتە بالاعاتتاپ، سوعۋدان تايىنبايدى. دەگەنمەن ول قالتاعا سالىپ جۇرەتىن پىشاعىن سۋىرىپ، بالىققا باس سالدى. ءبىراق ول مۇنىڭ قولىنان سۋسىپ، قايتا-قايتا تايىپ شىعىپ كەتە بەردى، ءتىپتى ءبىر رەت مۇنىڭ بىلەگىنە ورالىپ قالىپ، زارەسىن ۇشىردى. دەگەنمەن دە روزا ونى اقىرى ەكى ءبولىپ كەستى. ەندى ونىڭ قولىندا ەكى جىلان بالىق تۇرعانداي بولدى. ونىڭ ەكەۋى ەكى جاققا قاراي قاشىپ، اۋرەگە سالدى. ولاردى ۇستاپ الۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوقتى. اقىرىندا روزا باسىنداعى شارشى ورامالىن الا سالىپ، بالىقتىڭ ەكى بولىگىن دە سوعان مۇقيات وراپ، ءبىر تومپەشىكتىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى. ورامال شورشىعان بالىقتىڭ بۇلقىنىسىمەن كەشكە دەيىن بۇلك-بۇلك ەتىپ قوزعالىپ جاتتى. ال روزا كەشكى اس ازىرلەۋ ءۇشىن ۇيگە كەتۋگە جينالىپ، قايتا كەلگەندە ورامالعا وراۋلى تۇيىنشەك ماناعى تومپەشىكتىڭ تۇبىندە جاتىر ەكەن.
— جارقىنىم-اۋ، قۇرعاق شوپشەكتى مىناداي جەركەنىشتى بالەگە بولا شاشىپ-توگىپ جاعا بەرگەندى قويساڭشى! — دەدى بيارتۋر. ءسويتتى دە مۇنىڭ ءوزىنىڭ ويىنشا، جۇرەگى اۋىراتىن ايەلىنە ايانىشتى قامقورلىقپەن ءبىر قاراپ قويدى. جىلان بالىقتىڭ بولشەكتەرى كاسترول-قازاننىڭ ىشىندە ءالى دە بۇكتەتىلە بۇرالىپ، قيمىلداپ جاتتى. ولار قاشان قايناپ، ءپىسىپ قالعانشا وسىنداي كۇي كەشتى. ءبىر كەزدە روزا ولاردى قازاننان ءسۇزىپ الدى دا بيارتۋرعا:
— بالىقپەن قالايسىڭ؟ جەيسىڭ بە؟ — دەدى.
— جوعال ارمەن سايتان العىردى! قايداعى ءبىر قۇرتتى جەپ، نە كورىنىپتى ماعان! سەنىڭ جەگەلى وتىرعانىڭ سۋدا جۇزەتىن قۇرت قوي.
— جەمەسەڭ، جەمەي-اق قوي. تويعانىمشا ءوزىم جەۋىمە جاقسى، — دەپ جاۋاپ قاتقان روزا جىلان بالىقتى سۇيسىنە جەۋگە كىرىستى. ال كۇيەۋى وعان جەركەنىشپەن قاراۋمەن بولدى، روزانىڭ وسىنداي جەركەنىشتى ماقۇلىقتىڭ ەتىن قىلعىتا جەۋگە قالاي تابەتى تارتاتىنىن تۇسىنبەي دال بولدى. ال روزا جىلان بالىقتى تۇگەل جەپ، تاۋىسىپ قويدى.
— مەنىڭ ويىمشا، جاڭاعى جەگەنىڭ ەلەكترلى جىلان بالىق بولۋى كەرەك. سوندا ول دا تەڭىزدەگى الدەبىر قۇبىجىق ماقۇلىقتىڭ ءبىرى. ال سەن ونى جەركەنبەي جەپ قويدىڭ.
— ءيا، جەپ قويدىم! — دەدى دە، ايەلى ەندى ونىڭ سورپاسىن سوراپتاپ ىشە باستادى.
— ۇيدە كادىمگى ىشىپ-جەمنىڭ ءتۇر-تۇرى تولىپ تۇرعاندا مەنىڭ ايەلىم قايداعى ءبىر قۇبىجىق ماقۇلىقتىڭ تۇككە تۇرعىسىز جامان ەتىن جەيدى-اۋ دەپ ءتىپتى دە ويلانباپپىن عوي.
— ال ەگەر تۇككە تۇرعىسىز جامان ەتكە كەلەتىن بولساق، ول ەڭ الدىمەن سەنىڭ ءىرىپ-شىرىپ بۇزىلا باستاعان ءتىستى بالىقتارىڭ. سەن بولساڭ، مەنى بۇكىل جاز بويى سونىمەن عانا ۇيالماي تاماقتاندىرىپ كەلەسىڭ، — دەدى روزا.
بيارتۋر تۇنگى ۇيقىعا كەتەر الدىندا جۇرەگى اۋرۋ ايەلىمەن ايتىسىپ-تارتىسىپ، داۋ-داماي تۋعىزباي-اق قويۋدى ۇيعاردى. ول ەمىن-ەركىن شەشىنىپ، و جەر بۇ جەرىن قاسىنىپ بولدى دا، كۇبىر-كۇبىر ەتىپ جاياۋ حرولۆ باتىر مەن گريمۋر تەڭىز ءترولى تۋرالى ريم* ولەڭدەرىن وقۋعا كىرىستى.
سەگىزىنشى تاراۋ
اڭىزاق جەل
جاڭبىر باسىلدى، ءبىراق سولتۇستىكتەن قۇتىرىنعان جەل سوقتى. اۋا رايى قۇرعادى. قانشا قۇرعادى دەگەنمەن ودان كەلگەن ينەنىڭ جاسۋىنداي دا پايدا بولمادى! جەل قۇشاعىنداعى پىشەندى جۇلىپ اكەتىپ، جان-جاققا ۇشىرا بەردى. ءبىر بولىگى ءالى ورىلماعان شابىندىققا شاشىلسا، ەندى ءبىر بولىگى سۋعا ءتۇسىپ جاتتى. ءۇش اپتا بويى تىنىم تاپپاي ەتكەن قاجىرلى ەڭبەكتىڭ تەڭ جارتىسى بوسقا كەتتى. بيارتۋر مەن روزا شاشىلعان پىشەندى ءۇش كۇن بويى جيناۋمەن بولدى، كىشكەنتاي شومەلەلەرگە سالدى. سودان كەيىن جەل باسىلعانداي ەدى، قارا بۇلت قايتادان ۇيىرىلە باستادى. جازدىڭ ەڭ قولايلى جاقسى كۇندەرى وسىمەن ءوتىپ ءبىتتى. ەندى مىنا كۇن بۇزىلىپ كەتپەي تۇرىپ، قالعان پىشەندى قايتكەندە دە تۇگەلدەي قورا باسىنا جەتكىزىپ الۋ كەرەك. وتباسىنداعى اياق-تاباقپەن عانا اينالىسىپ، قارىننىڭ قامىن ويلايتىن كەز ەمەس، ۇيقىنى دا ۇمىتا ءتۇرۋ كەرەك — تابيعاتتىڭ سۇراپىل كۇشىنىڭ الدىن الىپ، ونى الداپ كەتۋ سوندا عانا قولدان كەلەدى. بارلىق كۇش-قايراتتى قاجىماي-تالماي جۇمساپ قالۋ قاجەت. مۇنىڭ ءوزى — جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر ءۇشىن ازاتتىق جولىنداعى ناعىز جانقيارلىق كۇرەس. انە-مىنە دەگەنشە كەش بولدى. قالاي دەگەنمەن دە جاز اياقتالىپ، كۇننىڭ قىسقارىپ قالعان كەزى عوي. قاس قارايىپ، كوز بايلانا باستاعان كەزدە بيارتۋر اتىن تاۋىپ اكەلۋگە كەتتى — ەندى مىنا پىشەندى ۇيگە جەتكىزىپ الۋ كەرەك. ول ايەلىن مايانىڭ جانىندا قالدىردى. ازداپ كوز شىرىمىن السىن دەگەندەگىسى. ول ءوزىنىڭ بلەسيىن رەدسميريلىكتەردىڭ جىلقىسى ىشىندە جايىلىپ جۇرگەن جەرىنەن تاپتى. ونى ەرتتەپ، ات ابزەلدەرى مەن قۇرال-سايمانداردى تۇگەندەپ كەلەمىن دەگەنشە تان دا بوز بەرىپ قالدى. روزا مايانىڭ تۇبىندە ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ولار ءشوپتى ەكەۋلەپ ءجۇرىپ باۋلاپ، بۋىپ-تۇيۋگە تاعى دا كىرىستى. سودان كەيىن بۇلاقتىڭ سۋىنان ۇرتتاي وتىرىپ، قاتقان بالىقتى قورەك ەتتى. اسپاندى بۇلت قاپتاپ بارا جاتتى. انە-مىنە دەگەنشە جاڭبىر جاۋىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. پىشەندى قوراعا تاسىپ الىپ ۇلگەرۋ ءۇشىن بارىنشا اسىعۋ كەرەك. بيارتۋر ايەلىنە اتقا ارتىلعان پىشەندى ۇيگە جەتكىزگەن بويدا تەز قايتىپ ورالۋعا ءامىر بەردى.
روزا پىشەن ارتىلعان اتتى جەتەككە الىپ، بالشىقتى جەرمەن توتەلەپ جاياۋ تارتتى. قوراعا جەتكەن بويدا پىشەندى اۋدارىپ تاستادى دا اتقا قونىپ، شابىندىققا قاراي شابا جونەلدى، تاعى دا پىشەن اكەلۋگە اسىقتى. قۇرعاق اۋا رايى وزگەرمەدى. بۇلتتى جەل ايداپ كەتتى. جاڭا تۋعان ايدىڭ التىن وراعى كورىندى. بۇل جاعداي روزانى جىگەرلەندىرە ءتۇستى. ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان اۋىر ەڭبەك ساعاتتارىنان كەيىن جاڭا تۋعان ايدىڭ ءجۇزىن كورۋ بەينە ءبىر ەرتەگىدەگىدەي اسەر ەتتى. مۇندايدا ادامدارعا قاراعاندا اۋلۆالار* الدەقايدا باقىتتى سياقتى كورىندى. ويتكەنى ولار تاۋ ىشىندەگى جارتاستىڭ ۇڭگىرىنەن شىعىپ الىپ، اسپانداعى ايدىڭ كورىنىسىن ەمىن-ەركىن تاماشالاي الادى. ال ادامدار... تۇنگە قاراي روزا ايعا قىزىعا قاراۋىن قويدى، ويتكەنى ول مۇنىڭ قارا ورمانعا قۇمار قيالىنىڭ قىلىن شەرتكەن جوق، مۇلگىگەن تىنىشتىققا دا بولەمەدى؛ شۇرقىراعان اش قۇرساق پەن قالجىراعان السىزدىك مۇرشا بەرمەدى. روزا پىشەن ارتىلعان اتتى ءتۇنى بويى بالشىقتى، شالشىقتى جەرمەن نەشە رەت جەتەلەپ ءوتتى دەسەڭشى! ونىڭ دىڭكەسىنىڭ قۇرىعانى سونشا، اياعىن نىق باسىپ جۇرە المادى. قادام باسقان سايىن سۇرىنە بەردى، ءتىپتى قۇلاپ تا قالىپ ءجۇردى. ۇيگە بارىپ، پىشەندى اۋدارا سالىپ، اتقا مىنگەن بويدا ەردىڭ باسىنان ۇستاپ، قالعىپ-مۇلگىپ شابىندىققا زورعا دەگەندە قايتا جەتىپ ءجۇردى. جولشىباي استىنداعى اتى وت شالىپ، كىدىرىپ قالعان كەزدە ۇيىقتاپ تا كەتەتىن.
— سونشالىقتى ۇيقىشىل بولارمىسىڭ! سەرگىسەڭشى — ءبىز باسقا بىرەۋدىڭ ەمەس، ءوز جۇمىسىمىزدى ىستەپ ءجۇرمىز عوي، — دەپ ەسكەرتىپ قويادى بيارتۋر.
ال روزا ەشقانداي جاۋاپ قاتپادى، سويلەۋگە دە مۇرشاسى كەلمەدى. ول ايدىڭ سۋ بەتىندەگى جارقىراي دىرىلدەگەن ساۋلەسىنەن كوز المادى. سۋدا سۋ قۇستارىنىڭ بىرنەشە بالاپانى باستارىن بارىنشا اسەم ءيىپ ءجۇزىپ ءجۇر ەكەن. ەشنارسەدەن الاڭسىز باقىتتى بالاپانداردىڭ اسىعاتىن جۇمىسى جوق، ايدىڭ ساۋلەسىن قىزىعا تاماشالايدى. تاڭ اتىپ، جارىق تۇسە باستادى. ات اياڭىن بارعان سايىن باياۋلاتىپ، اۋىر قوزعالىپ كەلەدى. اي قارا بۇلتتىڭ ارعى جاعىنا جاسىرىندى. ورىلعان كوك ءشوپتىڭ كەشە عانا مۇرىن جاراتىن جاعىمدى ءيىسى دە تاۋسىلعانداي. روزا تاپ ءقازىر ءوزىنىن نە شالشىق سۋ كەشكەن قالپىندا، نە جاعالاۋداعى قۇرعاق جەر بەتىن باسىپ كەلە جاتقانىن ايىرا المايدى. وعان بۇكىل دۇنيە بالقىپ تۇرعانداي. ادام توزگىسىز، جۇرەك اينىتارلىق اۋىر سەزىم مەن كۇيىنىشتەن وزگە ەشنارسە دە قالماعان سياقتى. اۋزىندا ۋداي اششى الدەبىر جاعىمسىز ءدام بار. وقتىن-وقتىن، ەداۋىر جەر جۇرگەن سايىن امالسىز ايالداۋىنا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى اۋزىن تولتىرا اششى زاپىران قۇسادى. ول ماڭدايىنداعى شىپ-شىپ شىققان سۋىق تەردى ءسۇرتىپ تاستاپ، اششى سىلەكەيىن جۇتىپ قويۋعا تىرىسادى، ابدەن ازاپقا تۇسەدى. مىنە، دۇنيەجۇزىلىك سوعىس دەگەن وسىنداي بولادى!..
اسپان سۇرعىلتتانا ءتۇستى، ال تۇيدەك-تۇيدەك شۋدالانعان قارا بۇلت بارعان سايىن قويۋلانا بەردى. روزا پىشەندى ۇيگە جانە ءبىر رەت الىپ باردى. بيارتۋر ەڭ سوڭعى شومەلە جيناستىردى. بۇل ەندى جەڭىستىڭ توبەسى كورىندى دەگەن ءسوز. ءبىراق بۇعان قۋانا قويعان روزا جوق. دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ۇلكەن جەڭىسكە جەتكەندە ادام قانداي قۋانۋشى ەدى! ال بۇل بولسا، ابدەن قالجىراپ، تىرسەگى تىرسەگىنە سوقتىعىسىپ، جەڭىسكە ازەر جەتتى. ول تاڭدايىن كەپتىرگەن ءشولىن قاندىرعىسى كەلىپ، وزەننىڭ مۇك وسكەن جاعاسىنا ەتبەتتەپ جاتا كەتتى دە الاقانىمەن كوسىپ سۋ تولتىرىپ الماق بولدى. وسى كەزدە كوز الدىنا الدەبىر عاجايىپ كورىنىس كەلە قالدى: الدەبىر مەيىرىمدى دە جۇمساق قامقور قولدار مۇنى قاپسىرا قۇشاقتاپ العانداي بولدى، ال الگى قۇشاق مۇنى بارعان سايىن وزىنە تارتىپ، قىسا ءتۇستى. عاجايىپ راقات دۇنيەگە بولەنگەندەي بولدى. ءتىپتى اق ادال اجالى جەتىپ، و دۇنيەگە ءبىرجولا، ماڭگى-باقي ريزاشىلىقپەن اتتانعان اجەسىن ەسىنە ءتۇسىردى. ول بۇعان ءوزىنىڭ جالعىز مامىق كورپەسىن مۇرا ەتىپ قالدىرۋعا وسيەت ەتىپ كەتكەن بولاتىن. روزا قۇلاي بەردى، قۇلاي بەردى. ەندى ءبىر قاراسا، ونىڭ سۋداعى بەينەسى جىم-جىلاس جوق بولىپ كەتىپتى. ءوزى جەرمەن بىرگە بيىك كەڭىستىككە كوتەرىلە ۇشىپ بارا جاتقان سياقتى. الدەبىر پەرىشتە مۇنى جانى شىققاننان كەيىن ءبىر بوتەن دۇنيەگە الىپ كەتىپ بارا جاتقانداي. وسى كەزدە وعان جەردىڭ كۇزگى عاجايىپ ءيىسى تاعى دا سەزىلدى. سويتسە جەر بەينە ءبىر اياۋلى اناسىنداي بولىپ، بۇعان جۇمساق بەتىن توسىپ جاتىر ەكەن. كەنەت قۇلاعىنا ماحاببات تىلىندە الدەبىر نارسەنى سىبىرلاعان سۋدىڭ سىلدىراپ اققان ءۇنى ەستىلدى. كوزىن اشىپ قاراپ ەدى — الگىنىڭ ءبارى دە بىردەن عايىپ بولدى.
توعىزىنشى تاراۋ
ورمانعا ساياحات
كۇن جەكسەنبى ەدى. جاڭبىر جاۋا باستادى. بيارتۋر ايەلىن وزەن جاعاسىندا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الدى. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بولعان روزا بەتىن جەرگە توسەپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. قۇشاق-قۇشاق پىشەن كىشكەنە وزەن ۇستىنە ءۇيىلىپ قالىپتى. تارتپا ءۇزىلىپتى، اۋدارىلعان ەر-توقىم جەردە جاتىر. اتتىڭ ءوزى ەمىن-ەركىن جايىلىپ ءجۇر. روزا ەس-تۇسىن بىلمەي، شىرت ۇيىقتاپ جاتقان ءبىراق الدەبىر وڭباعان ونى سول ءتاتتى ۇيقىسىنان كەنەتتەن بەكەر وياتىپ جىبەرگەندەي بولىپ جان-جاعىنا ۇرەيلەنە قارادى. كۇيەۋى بىلاپىت سوزدەرمەن بالاعاتتاپ تۇر ەكەن. ونى ءۇنسىز تىڭداي بەردى. بەلىن كوتەرە المايدى، قاتتى اۋىرادى. بيارتۋر پىشەن سۋ بولىپ قالماسىن دەپ، ونىڭ بەتىن ويما شىممەن جابۋعا تىرىستى. روزا اياعىن ءىلبي باسىپ، ۇيگە ارەڭ جەتتى. وندا بارعان سوڭ تاعى دا ۇيىقتاپ كەتتى. ءتىپتى كوفە قايناتۋعا دا مۇرشاسى كەلمەدى.
تۇسكە قاراي كۇن قايتا اشىلدى. ۇيگە اسىعىس-ۇسىگىس كىرىپ كەلگەن بيارتۋر ايەلىن وياتتى دا، تەز كوفە قايناتۋعا ءامىر بەردى. بۇلارعا شىعىس جاقتان شالشىقتى بالشىق ارقىلى سالت اتتى بىرەۋلەر كەلە جاتقان كورىنەدى. بىرنەشەۋى جاعالاۋدى بويلاپ شاۋىپ كەلەدى ەكەن. ءتىپتى تاياپ قالىپتى. شاماسى، كورشى پوسەلكەنىڭ ەرىككەن ەسەرسوق نەمەلەرى بولۋ كەرەك. سەرۋەنگە شىققان ءتۇرى بولار. تاپقان ەكەن سەرۋەنگە شىعاتىن ۋاقىتتى!
— مەن مىنا تۇرىممەن جۇرتتىڭ كوزىنە كورىنە المايمىن عوي، — دەدى ايەلى.
— ەگەر ولار حۋتورعا ات باسىن بۇرار بولسا، كوفە ىشىڭدەر دەمەسەك، ۇيات بولادى، — دەپ بيارتۋر ءوز ايتقانىنان قايتپادى. — قىسىلىپ-قىمتىرىلاتىن دانەڭە دە جوق.
ول شاقىرۋسىز كەلە جاتقان قوناقتارعا الىستان ەڭكەيە ءتۇسىپ، ۇڭىلە قارادى. جاقىنداعان سايىن سالت اتتىلاردى دا، ءتىپتى ولاردىڭ استىنداعى اتتارىن دا تاني باستادى. كەلە جاتقاندار باي شارۋالاردىڭ ۇلدارى مەن قىزدارى ەكەن. ارالاردىندا پاستوردىڭ ءۇش قىزى، ۋتيرەدسميريدەگى ماۋسىمدى مەردىگەر ءجۇمىسشىلار جانە ءوزىنىڭ كادىمگى ءسۇر ايعىرىنا مىنگەن اگرونوم ينگولۆ ارنارسون بار.
بيارتۋر كەرى بۇرىلىپ قاراعاندا ايەلى زىم-زيا جوق ەكەن. جاس جىگىتتەردىڭ سالت اتقا ءمىنىپ، سەرۋەن سالعىسى كەلسە، قىزدار مىنا كەڭ دالانىڭ توسىندە ۋىلجىپ پىسكەن جيدەك تەرمەك ەدى. مۇنى ولار وزدەرىنشە "ورمانعا ساياحات" دەپ اتادى. الا كەلگەن تاماقتارىن وسى ورماندا وتىرىپ ىشىپ-جەۋگە ۇيعارعان ەدى. ينگولۆ ارنارسون اتتان ءتۇسىپ، ۇيگە باس سۇقپادى. بىرەۋدى بيارتۋر وزەننەن بالىق اۋلاپ، شالشىقتى بالشىقتان قۇس اتۋعا، ال قىزداردىڭ تاۋ ەتەگىنەن جيدەك تەرۋىنە رۇقسات ەتەر مە ەكەن، ءبىلىپ كەلشى دەپ جۇمسادى.
بيارتۋر ولاردىڭ وزىنەن رۇقسات سۇراپ تۇرعانىنا توبەسى كوككە جەتكەندەي ءماز بولدى. ول: "ءساتى ءتۇسىپ كەلىپ قالعان ەكەن، قىزداردىڭ قالاۋى ءبىلسىن. جيدەك قىزعاناتىن جان ەمەسپىن — قالاعاندارىنشا تەرىپ الا بەرسىن". ءبىراق بۇلار تەك جيدەك تەرۋ ءۇشىن عانا كەلمەگەن بولار دەپ تە ويلادى. ەگەر جەكسەنبى كۇنى سىيلى اقساقالدىڭ ء ۇلى وزەن-كولدەن ەكى-ۇش بەيشارا بالىق اۋلاپ، اياق باسقان سايىن پىر-پىر ۇشاتىن بىرنەشە كىناسىز قۇستى اتىپ العىسى كەلسە، ونىڭ دا ەركى ءبىلسىن، دەدى قارسى ەمەس ەكەنىن ءبىلدىردى.
— دەگەنمەن، — دەدى بيارتۋر، — اگرونوم مىرزانىڭ اتتان ءتۇسىپ، حۋتورعا باس سۇعىپ، مەنىمەن سالەمدەسە كەتكەنى ارتىق بولماس ەدى. مەن ونى بالا كۇنىنەن جاقسى بىلەمىن عوي. ءتىپتى ىستان باۋدى قالاي باۋلاۋ كەرەك ەكەنىن دە ۇيرەتكەنمىن. مەن ونىڭ اكەسىنىڭ الدىندا ءوز بورىشىمدى بارىنشا ادال اتقاردىم. ادال بولعانىم سونشا جۇرتتىڭ بەتىنە ۇيالماي، تىكە قاراي الامىن.
ءبىراق الگى سايتان العىر روزا قايدا قۇرىپ كەتتى؟! تۇسىنسەم — بۇيىرماسىن! ايەلدەردىڭ وسى ادەتى-اي، قوناقتارعا كۇندەلىكتى كيىپ جۇرگەن كيىمىمەن كورىنۋگە ەشقاشان كونبەيدى. قايتكەن كۇندە دە ادەمى كيىنىپ، ساندەلىپ، ءبالسىنىپ ءجۇرىپ الاتىنىن قايتەرسىڭ!
— كانە، اتتان تۇسىڭىزدەر، ىشكە كىرىڭىزدەر. ايەل قايدا كەتەر دەيسىڭدەر، ءقازىر-اق كورىنەدى ءوزى دە. ءبىزدىڭ جازعى مەكەنگە قوش كەلدىڭىزدەر! بىزدە كوفە جەتكىلىكتى، ايتەۋىر. ال جاقسىلاپ ىزدەستىرسە قانت تا تابىلىپ قالادى.
ءبىراق قوناقتار العىستارىن جاۋدىرىپ، سىپايىلىق تانىتتى، كوفەگە اۋرە بولماۋىن ءوتىندى. ال كەيبىرەۋلەردىڭ ۇيگە كىرىپ كورگىسى دە كەلدى. بۇل جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ كوپشىلىگى باي حۋتوردا تۇراتىن ەدى. سوندىقتان دا مىنا جازعى مەكەننىڭ تار ەسىگىنەن ءۇش بۇكتەتىلگەندەي بولىپ، ءيىلىپ ىشكە ارەڭ دەگەندە كىرۋدىڭ، ونىڭ ۇستىنە، كۇڭگىرت قاپاس بولمەنىڭ ەدەنىنەن اڭقىپ ەسىپ تۇرعان جەر ءيىسىن سەزىنۋدىڭ ءوزى قىزىق سياقتى. بىرەۋلەر سىقىر-سىقىر ەتىپ تۇرعان ساتىمەن جوعارى كوتەرىلدى، ال باسقالار ات ۇستىندە تۇرىپ-اق سوزسا، قول جەتەتىن الاسا تەرەزە ارقىلى ىشكە ءۇڭىلىپ قارادى. كەيبىر قىزدار روزانىڭ جاعدايىن ۇستى-ۇستىنە سۇراۋمەن بولدى. ولار ونى وزدەرىمەن بىرگە جيدەك تەرۋگە الا كەتپەك ەدى. روزانى ارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ ەشكىم تابا المادى. داۋىستاپ شاقىرعانعا دا ءۇن قاتقان جوق. ول ات اقىردىڭ تاساسىنداعى قابىرعاعا جابىسىپ، "ە، قۇداي، ەشكىم تابا الماسا ەكەن!" دەپ تىعىلىپ ءتۇر ەدى. ونىڭ بۇل ەسۋاستىق قىلىعى بيارتۋردىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ، ءتوزىمىن تاۋىسىپ بىتكەن بولاتىن... ول الەۋەتتى قارۋلى قولىمەن روزانى اقىردىڭ تاساسىنداعى قۋىستان سۋىرىپ الدى. "بۇل نە دەگەن ماسقارا! سەن سونشالىقتى نەگە ۇيالاسىڭ؟ مەنىڭ زاڭدى ايەلىمسىڭ عوي!" دەگەندەي اشۋلى كوزىمەن قارادى.
— مەن قوناقتارىمنىڭ كوفە ءىشىپ اتتانعانىن قالايمىن، — دەدى ول ايەلىنە. — قۇدايعا شۇكىر، كوفە جەتكىلىكتى عوي، ايتەۋىر. ادامدى كورسە، شوشيتىن تاعى اڭ سياقتى ساياق بولماۋ كەرەك. بار، وسى ءۇيدىڭ ايەلى ەكەنىڭدى ءبىلدىرىپ، قوناقتارمەن امانداس.
ول روزانى جوعارىعا الىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىندە باياعى ساۋىنعا كيەتىن كونەتوز كەنەپ كويلەگى، يىعىنا جامىلا سالعان ەسكى ءجۇن ورامالى بار ەدى. ءۇستى-باسىنا شاڭ-توپىراق، كوگەرگەن زەڭ جۇعىپ قالىپتى.
— مىنە، تابىلدى!
قوناقتار بايسالدى بولا قالىپ، روزامەن بايىپپەن امان-ساۋلىق سۇراستى.
جوق، كوفەگە اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق. قىزدار روزانى قولىنان جەتەكتەپ، وزەنگە قاراي الا جونەلدى. وندا جاسىل جاعالاۋعا وتىرىپ الىپ، اڭگىمە سوقتى. ءۇيدىڭ تاپ تۇبىنەن اعىپ جاتقان مىنا شاعىن وزەن ىزدەسە تاپتىرمايتىن تاماشانىڭ ناعىز ءوزى ەكەن. قانداي سۇيكىمدى، قانداي ءموپ-مولدىر دەسەڭشى! سودان كەيىن قىزدار مۇنىڭ قالاي تۇرىپ جاتقانىن سۇراستىردى. روزا:
— جامان ەمەس. جاپ-جاقسى تۇرىپ جاتىرمىز، — دەدى.
قىزدار ەندى مۇنىڭ بەتى نەگە ءىسىنىپ تۇرعانىن سۇراستىردى.
— ءتىسىم اۋىرىپ ءجۇر.
قىزدار "ەل-جۇرتسىز ايدالادا تۇرعان قانداي ەكەن؟ ساعان ۇناي ما ءوزى؟" دەپ تە سۇرادى. روزا مۇرنىن ىڭعايسىزدانا ءبىر تارتىپ قويدى دا كوزىن كوتەرە اشىپ قاراماستان: "مۇندا مەيلىنشە ەمىن-ەركىن" ەكەنىن ايتتى. قوناقتار سيقىر مەن زۇلىم كۇشتەر تۋرالى دا سۇراق قويدى. روزا مۇندا ەشقانداي دا سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ جوق ەكەنىن ايتتى. سونىمەن قوناقتار اتتانىپ كەتتى.
جاستار جاعى كوك شالعىندى كەشكە ەمىن-ەركىن ارالادى. ولاردىڭ كوڭىلدەنە سالعان اندەرى، كۇمىستەي سىڭعىرلاعان كۇلكىسى مەن وقىعان ولەڭدەرى سوناۋ تاۋ ەتەگىنەن حۋتورعا ەستىلۋمەن بولدى. شالشىقتى بالشىق جاقتان اتىلعان مىلتىق داۋسى بىرنەشە رەت گۇرس-گۇرس ەستىلدى. بيارتۋر سوڭعى كەزدە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي تىنىمسىز جۇمىس ىستەگەندىكتەن بۇگىن، جەكسەنبى كۇنى، دەمالىپ جاتىر ەدى. ۇيىقتاپ بارا جاتقان، ال ايەلى تەرەزەنىڭ الدىندا وتىرىپ الىپ، اتىلعان مىلتىق داۋسىنا قۇلاق تۇرۋمەن بولدى. ول شالشىقتى بالشىق جاقتان كوز الماي، ءار اتىلعان مىلتىق ءۇنىن ۇرەيلى قورقىنىشپەن كۇتىپ وتىردى. وعان بۇل اتىلىپ جاتقان وقتار بەينە ءبىر مۇنىڭ وزىنە ءتيىپ، جارالى .ەتىپ كەتەردەي بولىپ كورىندى. ول وقتىڭ تاپ جۇرەگىنە ءتيىپ، جازىلماستاي جارالى ەتىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ال بيارتۋر قاتتى ۇيقىعا كەتە قويماعان بولاتىن، قالعىپ-مۇلگىپ جاتىپ، ايەلىنىڭ ءار قىلىعىن باقىلاۋدا ەدى. ول مىلتىق اتىلعان سايىن ايەلىنىڭ سەلك ەتە ءتۇسىپ وتىرعانىن بايقاپ، بىلاي دەپ سۇرادى:
— سەن ونىڭ مىلتىق اتقانىن بۇرىن دا ەستىگەن بولارسىڭ، ءسىرا؟
— مەن بە؟ — دەپ اسىپ-ساسقان ايەلى كەنەت ورنىنان ۇشىپ تۇردى. — ەستىگەن ەمەسپىن!
مۇنداي ادامدار، ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى كوزىنە كورىنگەن تىرشىلىك يەسىن پايدالانىپ قالماي، ولاردىڭ ءومىرىن قور قىلماي، بوسقا جىبەرمەيدى، — دەدى دە، بيارتۋر تاعى دا ۇيىقتاپ كەتتى.
قوناقتار ىمىرت جابىلا حۋتورعا قايتا ورالدى. ولار ابدەن قاس قارايىپ، قاراڭعى تۇسكەنشە قۇس اۋلاۋعا كەتكەن اڭشىلاردى كۇتۋگە بەل بايلادى. قىزدار توستاعاندارىن تولتىرا جيدەك تەرىپ كايتىپتى. ءارقايسىسى روزاعا ارناپ ازداعان جيدەك بەرىپ جاتتى. ءسويتىپ وعان دا ءبىر توستاعان جيدەك ءتيدى. بۇل — جازعى مەكەن يەسىنە ارنالعان سىي.
روزا بۇل سىيلىقتى الماي-اق قويعىسى كەلىپ ەدى، قىزدار كونبەدى.
— ساعان نە بولعان، روزا؟ ءبىز مۇنى سەنىڭ تاۋىڭنان تەردىك قوي. الا بەر — اس يەسىمەن ءتاتتى! — دەپ تۇرىپ الدى.
قوناقتار ەندى بيارتۋردىڭ قوتانىندا بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ، ءار ءتۇرلى ويىن ويناۋعا كىرىستى. ولاردىڭ كوڭىلدى كۇلكىسى مەن ايقايلاعان داۋسىنان كەشكى تاۋ جاڭعىرىعىپ جاتتى. بۇل كۇنگى كەش سونشالىقتى تىمىق ەدى. كول ايناداي جارقىرايدى. اۋلادا شىبىن-شىركەي قاپتادى. اسپاندا جاڭا اي باياۋ جىلجيدى. كەڭ القاپتىڭ ءۇستىن مۇلگىگەن تىنىشتىق باستى.
— ءبىزدىڭ پوسەلكەدە، شاماسى، پىشەن ورۋعا دەگەن ىقىلاس ونشا بولمادى-اۋ دەيمىن، — دەدى بيارتۋر. — مەن اقساقالدىڭ جايىلىمىن قالاي تاپتاعاندارىڭدى جانە سەندەردىڭ قوجايىندارىڭنىڭ كوكتەمگە سالىم قالاي بەزەك قاققانىن كورەر ەدىم. ول ءۇشىن مەندە پىشەن تاۋسىلىپ، ولاردان ازداعان پىشەندى قارىزعا سۇراۋىم كەرەك بولار، ءسىرا.
ءبىراق ميريدەن كەلگەن پاستوردىڭ قىزدارى مەن ولاردىڭ قىزمەتشى، نوكەرلەرى بيارتۋردىڭ سارى ۋايىمعا سالىنىپ سويلەي تۇسۋىنە مۇرشا بەرمەدى، ونى قالاي دا كوڭىلدەندىرۋگە تىرىستى. ءتىپتى ءوز ورتالارىنا ەرىكسىز سۇيرەپ، دوپ ويناۋعا قاتىستىردى. كىمدە-كىم دوپپەن ۇرسا، دوپ تيگەن ادام ونى قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاۋعا ءتيىس. قىزدار بيارتۋردى تالاي رەت ۇستاپ الىپ جازالادى، ءوزىن دوپپەن ۇرعان سوتقار قىزداردى ءوز كەزەگىندە بۇل دا ۇستاپ الۋمەن بولدى. ولاردى قۋاردا الاقانىنا ءبىر تۇكىرىپ الىپ، "سەندەر قاشاعان قوزىدان جۇيرىك ەمەسسىڭدەر عوي، ءبارىبىر ۇستاپ الامىن!" دەپ ەسكەرتىپ قويدى. ءبىر كەزدە قىزدار بيارتۋردى ءبىر شەتكە وقشاۋلاۋ شىعارىپ الىپ، ونىڭ ولەڭ وقۋىن، اناۋ-مىناۋ ەمەس قىزىقتى، كوڭىل كوتەرەتىن كۇلكىلى قالجىڭ ولەڭدەر وقۋىن سۇرادى. بيارتۋردىڭ بۇعان ريزاشىلىقپەن قۇلشىنا كىرىسكەنى سونشا، ءتىپتى ءوزىنىڭ بەياۋىز ۇياتتان جۇرداي قالجىڭ ولەڭدەرىن دە تۇگەل وقىپ بىتكەنشە توقتالمادى. جاياۋ سال حرولۆ تۋرالى ولەڭدەردىڭ ەلۆيردىڭ ءحرولۆتى ۆيليالمگە دەگەن تابيعيلىقتان تىس، تىم دورەكى تاعىلىق قۇمارلىعى ءۇشىن ايىپتايتىن جەرىنەن باستاپ (وسى كەزدە قىزدار بەتتەرىن باسىپ، ءبىرىنىڭ تاساسىنا ءبىرى تىعىلىپ، جىرق-جىرق كۇلكىدەن تىيىلا المادى)، ينگەبورگتىڭ ءناجىس تولى قىش قۇمىرانى مەندۋلدىڭ باسىنا توڭكەرە سالعانىنا دەيىن (قىزدار ىشەك-سىلەلەرى قاتا قاتتى كۇلكىگە بەرىلدى) وقىدى. ەندى قىزدار بيارتۋردان وزدەرى تۋرالى ولەڭ شىعارۋدى سۇرادى. بيارتۋر ولارعا تاپ بۇگىن، تاۋ ستەگىنەن جيدەك تەرىپ جۇرگەندە، ويىنا بىرنەشە ولەڭ جولدارى كەلگەنىن، ءبىراق ولاردى ءالى وڭدەپ، جەتىلدىرىپ ۇلگەرمەگەنىن ايتتى. دەگەنمەن ونىڭ العاشقى ءتورت جولى ەداۋىر ءتاۋىر ىرعاققا بەيىم ەكەن:
جاسىل جەلەك جايقالعان
كوگالىمدى كوردىڭ بە،
سىڭعىرلاعان سۇلۋدىڭ
ۇنىنە قۇلاق ءتۇردىڭ بە.
گۋننانىڭ تەرگەن جەمىسى
ءبىر قاپشىقتاي بولىپتى،
ال رۋننا وڭاشا
سۇلۋمەنەن جولىقتى.
ولار بۇتا تاسالاپ
جيدەك تەرگەن بولادى.
بالداي ءتاتتى ەرنىمەن
ءسۇيىسىپ تە الادى.
قالىڭ وسكەن قارامىق
قاي مامىقتان كەم ەدى؟!
قۇداي اتقان قۋ جىگىت ۇيات بولار دەمەدى —
اسىر سالىپ الىستى،
جيدەكتەن دە تاتتىرەك
ەرىندەرگە جابىستى.
بۇل ولەڭدەردى ولار ءماز بولىپ، قۋانا قابىلدادى، راقاتتانا كۇلكىگە بولەندى. ءبىر جىگىت ونى جالما-جان جازىپ الىپ جاتتى.
جۇرت ابدەن كوڭىلدەنىپ، قىزۋ قۋانىشقا كەنەلگەن كەزدە بۇلاردىڭ ورتاسىنا ستاروستانىڭ ء ۇلى ينگولۆ ارنارسون يوۋنسسون كەلدى. ونىڭ جۇزىندە ادەتتەگىسىنشە وزىنە-وزى ابدەن ريزا، ءبىراق سالقىن كۇلكىنىڭ ءىزى بار. تاپ وسىنداي كۇلكى شەشەسىنىڭ جۇزىنەن دە ءارقاشان بايقالاتىن جانە ونىڭ وقىعان ولەڭدەرىن نەعۇرلىم اسەرسىز ءارى تۇسىنىكسىز ەتە تۇسەتىن ينگولۆ يىعىنان اسىرا اسىپ العان جىڭىشكە ارقاننىڭ ءبىر باسىندا — اتىپ الىنعان قازدار مەن ۇيرەكتەر، ال ەكىنشى باسىندا — فورەل بالىقتار. ول ەكى سالپىنشاقتى دا اتقوسشى باقتاشىسىنا بەردى دە ەردىڭ قانجىعاسىنا مىقتاپ بايلاۋدى بۇيىردى. سودان كەيىن بارىپ بيارتۋرمەن امانداستى. جۇزىندە ءالى دە سول سالقىن كۇلكى وينايدى، قامقورسىنعان كەيىپپەن جۇيكەنى جۇقارتا اسەر ەتەتىن كەيىپ بايقالدى. مۇنداي كەيىپ ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بارىنە ءتان بولاتىن.
— مەنىڭ ويىمشا، اكەم قاتتى قاتەلەسىپ، ۇلكەن جاڭساقتىق جىبەرىپ العان-اۋ دەيمىن. نەمەسە مۇنشالىقتى مول بايلىعى بار قىسقى جايىلىمدى ساعان سىيعا تارتا سالار ما ەدى؟! سەنىڭ جەرىڭدە اڭ اۋلاعانىم ءۇشىن مەن ەندى ساعان قانشا قارىزدارمىن؟ ايتشى ءوزىن.
— وزدەرىڭ سىيعا تارتقان جەردەن قۇس اتىپ، بالىق اۋلاعاندارىڭ ءۇشىن ءبىر نارسە تالاپ ەتۋدىڭ ەشقانداي قيسىنى جوق قوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — شىنىندا دا ءوزىڭ ايتىپ تۇرعانداي، بۇل ءبىر قاسيەتتى، قۇنارلى جەر. مەن ونى — سەن بىلەسىڭ بە، بىلمەيسىڭ بە، جازعى مەكەن دەپ اتادىم. مۇنداعى بايلىق كوزىنىڭ تۇنىپ تۇرعانى سونشا، مەن مىنا سەن سياقتى — سەن ماعان ءالى كىشكەنتاي ينگاسىڭ عوي — بىرەۋدىڭ حۋتورىنان ولەكسە تاتيتىن قۇس اۋلاۋعا قىزىقپايمىن. مەنىڭ قويلارىما وسى شاعىن وزەننىڭ بويىنداعى كوك شالعىن شوپتەن ارتىق ەشتەڭە قاجەت ەمەس. ال سەندەر، بالكىم، ميريدە، مالدى پىشەنگە قۇس پەن بالىق قوسىپ بورداقىلايتىن شىعارسىڭدار؟ بۇلارىڭ جاڭالىق بولۋعا لايىق ەكەن.
— تىلىڭە شيقان شىقسىن سەنىڭ، بيارتۋر. باياعى مىنەزىڭ ءالى قالماپتى عوي، سايتان العىر! — دەدى ينگولۆ ارنارسون، بارىنشا پاڭدانا جىميىپ. ءسويتتى دە الگى سالپىنشاق تىزبەكتەن بىرنەشە ۇيرەك پەن بالىقتى ءبولىپ الىپ، بيايارتۋردىڭ اياعىنىڭ استىنا تاستاي سالدى.
— مەن سەنىڭ مۇنداي نارسەنى مەنىڭ قوتانىمدا قالدىرماعانىڭدى قالاعان بولار ەدىم، — دەدى بيارتۋر. — ويتكەنى قاسيەتتى جەكسەنبى كۇنى مۇنشالىقتى ءتىرى قۇس پەن بالىقتى ولتىرگەنىڭ ءۇشىن ەرتەڭگى كۇنى قۇداي الدىندا ءوزىڭ جاۋاپتى بولعانىڭ دۇرىس دەپ سانايمىن.
ولاردىڭ وسى اڭگىمەسىنە قىزدار كەلىپ كيلىكتى. ولار بيارتۋردىڭ مىنا ۇيرەك پەن بالىقتى الىپ قالۋدان ءتىپتى دە باس تارتپاۋىن ءوتىندى. ەڭ بولماسا روزا ءۇشىن الىپ قالۋىن سۇرادى.
— بۇل ءقازىر بارىپ تۇرعان تاماشا قۇس! — دەستى.
— مەنىڭ بار كەزىمدە ۋتيرەدسميريدە تاۋىق ەتى جەۋگە جارامسىز سانالۋشى ەدى. ونىڭ ەسەسىنە جىلقى ەتىنە دەگەن قۇشتارلىق كۇشتى بولاتىن، — دەدى بيارتۋر. — ال ءقازىر وندا جابايى قۇستىڭ ەتى قۇندى بولسا، وندا مىنا ولەكسە جەمتىكتى وزگە بىرەۋگە ەمەس، ستاروستانىڭ وزىنە سىيلاعاندارىڭ ءجون.
— ال مەن مۇنى روزانىڭ قۋانا-قۋانا قابىل الاتىنىنا كامىل سەنىمدىمىن! — دەدى قىزداردىڭ بىرەۋى. — ول بەيشارا بيىلعى جازدا جاس ەت جەپ، قۇماردان شىقتى دەيسىڭ بە؟!
— سەن ءويتىپ قامقورسىماي-اق قوي. ءبىز ءۇشىن، ياعني كەدەي شارۋالار ءۇشىن، ەڭ باستى نارسە — مال ازىعىنىڭ مول بولۋى، — دەدى بيارتۋر. — ادامدار جازدىڭ كۇنى ەت جەمەسە دە ەشتەڭە ەتپەيدى. ونىڭ ەسەسىنە، قىسقى ماۋسىمدا مال ازىعى مول بولسا، ابدەن جەتىپ جاتىر.
مىنا جاۋاپتى ەستىگەندەردىڭ ءبارى دە كۇلىپ الىستى. ولار كەدەي شارۋانىڭ ومىردەن تۇيگەن دانىشپاندىعىنا بارىنشا ۇشقىرلىقپەن جەڭىل-جەلپى قارادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى جاستار وداعىنا مۇشە ەدى. وداقتىڭ توراعاسى ينگولۆ ارنارسون يوۋنسسون بولاتىن. جاستار ءوز ەلىنە شىن بەرىلگەن ادال پەرزەنتتەر سانالاتىن. ولاردىڭ ۇرانى: "ءبارى دە يسلانديا ءۇشىن!"، "يسلانديالىقتار ءۇشىن!". ەندى مىنە، ولار وز ەركى وزىندەگى دەربەس سەلولىق قوجايىن بولىپ تابىلاتىن، ءوز ەلىنىڭ باقىتتى كەلەشەگىنە كامىل سەنەتىن، ونىڭ ۇستىنە، مۇنىڭ ءبارىن دە وز ىسىمەن دالەلدەي بىلگەن اداممەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ تۇر. راس، ولار مۇنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە كۇلىپ تە الدى.
قالاي دەگەندە دە بۇگىنگى تىپ-تىمىق جەكسەنبىلىك كەشتە ءوزىنىڭ جەكە مەنشىك قوتانىن ماقتانىش ەتىپ تۇرعان، باستاعان ءىسىن بۇكىل دۇنيەنىڭ قاراما-قارسى كەدەرگىسىنە قاراماي، وجەتتىكپەن ەرەگىسە ءتۇسىپ، اياعىنا دەيىن جەتكىزۋگە ءارقاشان ءازىر، ول ءۇشىن بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسىن تابيعي جانە تابيعاتتان تىس جاۋىز كۇشتەرگە قارسى قاجىماي-تالماي جۇرگىزۋگە بەكەم بەل بۋعان ادام، مىنە، وسى. بۇل ادام ولارعا كۇشتى اسەر ەتتى. ولار اتقوسشى قىزمەتكەرلەر اتتاردى الىپ كەلگەنشە ءالى دە ءبىراز ۋاقىت كۇتتى. بيارتۋردىڭ دەلقۇلىلاۋ ەسەرسوقتىعىنا ولاردىڭ ەشقايسىسى دا رەنجىگەن جوق.
ينگولۆ ءان ايتۋدى ۇسىندى.
— ءبىز بيارتۋر ەكەۋىمىز بايىرعى ەسكى دوستارمىز، ءتىپتى ەمشەكتەس ەگىز تۋىستار سياقتىمىز، — دەدى ول. — ءبىز قانشاما ۋاقىتتى بىرگە وتكىزدىك دەسەڭدەرشى! ءبىر-بىرىمىزدىڭ تەرەڭدەگى سىرىمىزدى جاقسى تۇسىنە الامىز. مەن، سەندەر قالاي دەسەڭدەر، ولاي دەڭدەر، مەن بيارتۋردى جوعارى باعالايمىن. روزانى دا ودان كەم كورمەيمىن. بۇل ەكەۋى ەلىمىزدى العاش رەت قونىستانۋشىلاردىڭ ەرلىگى بۇگىنگى يسلانديالىقتىڭ بويىندا دا ساقتالىپ قالعانىن كورسەتىپ بەردى. يسلانديالىق شارۋا جاساسىن!
ول ءوزىنىڭ سەرىكتەرىن ءان سالۋعا كوندىردى. ولار شىرقاتىپ ءان سالا باستادى.
ەڭسەنى ەزگەن ەڭبەگىڭ
قانشاما اۋىر بولسا دا،
بىرلىگىمىز جاساسىن —
اتا-بابا جولىمەن
ءالى ىلگەرى باساسىڭ.
ەل مەن جەردىڭ باعىنا
كۇش-جىگەردى اياماي،
تاۋ سۋىنداي تاساسىڭ!
ەڭسەنى ەزگەن ەڭبەگىڭ
قانشاما اۋىر بولسا دا،
بىرلىگىمىز جاساسىن —
اتا-بابا جولىمەن
ءالى ىلگەرى باساسىڭ.
ەل مەن جەردىڭ باعىنا
كۇش-جىگەردى اياماي،
تاۋ سۋىنداي تاساسىڭ!
بۇل ولەڭنىڭ بيارتۋردى، تەك قانا سونى دارىپتەۋگە ارنالعانىنا ءبارى دە كەلىستى. يسلانديالىق ءتۇڭعىش ءىزاشاردىڭ، تاۋ القابى تۇرعىنىنىڭ، يسلانديانىڭ وسى ءبىر ەر جۇرەك پەرزەنتىنىڭ داڭقى ارتا بەرسىن! جازعى مەكەننىڭ تۇرعىندارى بيارتۋر مەن ونىڭ ايەلى جاساسىن! قوناقتار مۇنداي وتانسۇيگىشتىك، پاتريوتتىق اندەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ايتتى:
تاۋ مەن تاسقا پاتشايىم،
قاسيەتتى جەر-انا،
اق ءسۇتىڭدى اقتايمىن،
ساعان دەگەن ءموپ-مولدىر
سەزىمىمدى ساقتايمىن.
قانشا ولكەنى كەزسەم دە
سەنەن ارتىق ۇجماقتى
بۇل دۇنيەدەن تاپپايمىن.
تۋعان ولكەم — قيماسىم،
مەن دە سەنىڭ قيماسىڭ!
جاساسىن جاس يسلانديا، ۋرا! بۇلاردىڭ داۋسى تاۋدى جاڭعىرىقتىردى. ونىڭ جالعاسى تامىلجىعان تۇپ-تۇنىق جازعى كەشتە ودان ءارى ەستىلىپ تۇردى. بۇعان كولدەگى گاگاركا قۇستار (سولتۇستىكتى مەكەندەيتىن قۇستاردىڭ كوپ تاراعان ءتۇرى) ءۇن شىعارماي تاڭدانىستى. اتقوسشىلار اتتاردى الىپ كەلدى. بىرنەشە ايەل روزامەن قوشتاسىپ شىعۋ ءۇشىن ۇيگە كىرىپ كەتتى. ءبىراق ول تاعى دا زىم-زيا جوق بولىپ شىقتى. جۇرتتىڭ ءبارى اتقا قونعان كەزدە ينگولۆ ارنارسون تاعى دا ءان سالۋدى ۇسىندى. شالشىقتى بالشىق جاقتان جازعى مەكەننىڭ يەلەرىن قۇتتىقتاۋعا ارنالعان، سەلولىق ءومىردى دارىپتەپ، ماداقتاعان ءان اۋەنى كوپكە دەيىن ءۇنسىز ەستىلۋمەن بولدى. وسىناۋ يەن دالادا:
مەنىڭ ءۇيىم دارا تۇر.
باقىت تاپقان سول ۇيدەن
دەمەدى ول ماعان: "بارا تۇر"،
قۇشاعىنا الىپ باۋرادى.
قارا تاستى جىلىتقان
كۇن شۋاعى سياقتى.
دەگەندەي بوپ: "بۇل بايعۇس
قالجىرادى، جاۋرادى".
قايران مەنىڭ ەر حالقىم
ماقتان ەتسەم، تۇرارلىق
بولاتتاي بەرىك دوستىعى،
قينالسام، كومەك سۇرارلىق.
سەن باردا مەنىڭ كوڭىلىم
كوتەرىڭكى ءارقاشان
دوس ءسۇيىنىپ، دۇشپانىم
كۇيىنگەننەن جىلارلىق!
سوناۋ تۇرعان جالعىز ءۇي —
جازعى مەكەن سونداي ءۇي،
وزگەلەر ونەگە الارلىق!
كوڭىلدى ءان اۋەنى ۇزاق ۋاقىت ەستىلىپ بارا جاتتى. ال، انشىلەر شالشىقتى بالشىقتى ارتقا تاستاپ، قۇرعاق تا قاتقىل جەرگە شىققان بويدا استارىنداعى اتتارىنا قامشى باسقان سوڭ قۇلاققا ات تۇياعىنىڭ ءدۇرس-دۇرس ەتكەن ءدۇبىرى كەلدى. جازعى كەشتىڭ ىمىرت قاراڭعىلىعى الداعى اڭعار مەن كوسىلگەن كەڭ دالانى تۇمشالاي ءتۇستى. شارۋا بيارتۋر ءوز قوتانىنىڭ تورىندە ءبىراز تۇردى دا ۇيىقتاۋ ءۇشىن ۇيىنە كەتتى.
قايدان شىققانى بەلگىسىز، روزا كىرىپ كەلدى. ول كۇيەۋىنەن ەشنارسە تۋرالى سۇراعان جوق.
— تومەندە، وزەننىڭ جاعاسىندا، ساعان ارنالعان سىي-سياپات جاتىر، — دەدى بيارتۋر.
— ماعان ارنالعان دەيسىڭ بە؟
— ءيا، قۇس پەن بالىق.
— ونى كىم بەردى؟
— بار دا ءوزىڭ كورسەڭشى. بالكىم، ونىڭ سالىپ كەتكەن بەلگىسىنەن تانىرسىڭ.
بۇل جاعدايدى پايدالانا قويعان روزا لىپ بەرىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. وزەنگە كەلدى. شىنىڭدا دا وندا ونىڭ قۇسى مەن ونىڭ بالىعى جاتىر ەكەن. بۇعان ەندى وسىندا ءان سالعان ادامداردىڭ داۋىستارى ءالى دە ەستىلىپ تۇرعانداي. شالشىقتى بالشىق ۇستىندە جايىلعان ءان اۋەنى مۇنىڭ قۇلاعىنا ءالى دە كەلىپ تۇرعانداي بولدى.
قوتاننىڭ ءبىر جاق شەتىنىڭ ۇستىمەن ۇرەيلى ءبىر توپ ۇيرەك سامپىلداپ تىم تومەن ۇشىپ ءوتتى.
— ەندى سەندەردىڭ ۇرەيلەنىپ، قورىقپاي-اق قويۋلارىڭا بولادى، — دەپ جاس كەلىنشەك وزىنە-وزى سىبىرلادى. — ول كەتىپ قالدى — بۇل جەردە جوق.
ول وزەن جاعاسىندا قويۋ قاراڭعىلىق قۇشاعىندا تەرەڭ ويعا شومىپ، كەپكە دەيىن تۇرىپ قالدى. قۇلاعىنا ماناعى سالىنعان ءان اۋەندەرى مەن الدەقاشان قول جاعالاي وقتىن-وقتىن تارس-تۇرس اتىلعان مىلتىق داۋسى قايتادان ەستىلىپ جاتقانداي ەدى. بۇل ونىڭ ولتىرگەن كىناسىز قۇستارى تۋرالى دا ويعا قالدى.
ەندى كوپ ۇزاماي، كۇز تۇسەدى.
ونىنشى تاراۋ
تاۋعا ساپار الدىندا
تاۋعا ساپارعا شىعار الدىندا بيارتۋر جازدا ءوسىرىپ جىبەرگەن ساقالىن قىرىپ تاستاماق ەدى. ول مۇنداي اۋرەشىلىكتى جەك كورەتىنىن جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن بۇرىننان دا بىلەتىن، ال قازىرگى قىرىنۋ كەزىندە وزىنە-وزى قاتتى ۇرىسۋمەن بولدى. ءبىراق جالتارىپ كەتۋگە مۇمكىندىك قالمادى. قوي مەرەكەسى جاقىنداپ قالعان ەدى. ونى جانە ءبىر ىڭعايسىز جاعداي كۇتىپ تۇردى. بيارتۋردىڭ كەلىنشەگى ول جوقتا حۋتوردا ءبىر ءوزى قالۋدان ولەردەي قورىقتى. "نەسى بار، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق — جۇرەك اۋرۋىنىڭ زاردابى عوي" دەپ ويلادى بيارتۋر. ول تاۋدا ءۇش كۇن بويى جۇرۋگە، جوعالعان قويىن ىزدەۋگە، سودان سوڭ باسقا دا شارۋالارمەن بىرگە ساتۋعا ارنالعان قوزىلاردى قالاعا ايداۋعا ءتيىس بولاتىن. ال كەلىنشەگى قايتكەن كۇندە دە حۋتوردا جالعىز قالا المايتىنىن، ەڭ بولماسا، ونىڭ ءيتتى وزىمەن بىرگە ەرتە كەتپەۋىن ءوتىندى. ال، ول، بيارتۋر، تاۋعا ءيتسىز بارۋ — تاۋدىڭ بيىك شىڭىنا اياقسىز كوتەرىلۋمەن بىردەي ەكەنىن ايتىپ، ءتۇسىندىردى. روزا رايىنان قايتتى، ياعني ەندى وعان ءبىر-اق جول قالادى — ۋتيرەدسميريگە كەتۋى كەرەك. ويتكەنى ونىڭ بۇل جەردە قاپتاعان قالىڭ زۇلىم كۇشتەردىڭ اراسىندا، جاپادان-جالعىز شوشايىپ وتىرا بەرۋىنە بولمايدى. ءبىراق بيارتۋر ءۇشىن ونىڭ ءوزىنىڭ نەمەسە ايەلىنىڭ ۋتيرەدسميري جاقتان كومەك سۇراپ، جالىنىشتى بولۋى ادام توزگىسىز اۋىر ازاپ سياقتى بولىپ كورىندى. ماسەلە بىلاي شەشىلدى: بيارتۋر تاياۋدا حۋتور ماڭىنداعى ءوزىنىڭ شاعىن وتارىندا كورگەن ءبىر توقتىنى ۇستاپ اكەلىپ، روزامەن بىرگە قالدىرۋعا ۋادە ەتتى. ساقالىن الىپ بولعاننان كەيىن ول الگى توقتىنى ىزدەۋگە كەتتى. اقىرى ونى ءيتىنىڭ كومەگىمەن ۇستاپ الىپ، كەشكە قاراي ۇيگە جەتەلەپ كەلدى. قوتاننىڭ ءبىر شەتىنە بايلانعان توقتىنى گۋدلبراۋ — تاس جارعىش دەپ اتادى. ءبىراق ول كۇنگى كەشتە روزا ءۇيىقتاي المادى: بايلاۋلى توقتى ۇزدىكسىز ماڭىراۋمەن بولدى — ويتكەنى وعان ادامداردىڭ بۇل قاتىگەز قىلىعى ءتىپتى دە تۇسىنىكسىز ەدى.
يت ەرتكەن قويشىلار تاڭ ەندى ساز بەرگەن كەزدە حۋتورعا اتتارىن ەكپىندەتە جەتىپ كەلىستى. بيارتۋر ولاردى ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعان. شالبارىنىڭ بالاعىن شۇلىعىنىڭ ىشىنە جىبەرىپتى. مۇنىسى وعان الدەبىر سالتاناتتى ءسان بەرگەندەي ەدى. قوناقتاردى ريزا بولعان جارقىن جۇزبەن قارسى العان ول كەلگەن ادامداردىڭ بارىمەن جەكە-جەكە امانداسىپ بولدى دا، كوفە ءىشىپ شىعۋعا شاقىردى. كوپشىلىگى بيارتۋردىڭ باسپاناسىن كورە كەتۋگە ۇيعاردى. كەيبىرەۋلەرى ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى تۇتىنگە تولى بولمەگە كوتەرىلدى. ولارعا ىلەسە-مىلەسە يتتەرى دە جوعارى شىقپاقشى ەدى، ءبىراق تىم تىك ساتىمەن كوتەرىلە الماي، شاۋىلدەپ ءۇرىپ، قىڭسىلاعان بويى تومەنگە سىرعىپ ءتۇسىپ جاتتى.
— سالىپ العان سارايىم، مىنە، وسى، — دەدى بيارتۋر. — ازىرشە ءوز بورىشىمدى مۇقيات وتەپ كەلەمىن.
— كوپ ادام تاپ وسىلاي شاعىن ىستەن باستاپ، شارۋاسىن شالقىتا وسىرگەن تانىمال تۇلعاعا اينالعان، — دەدى تاۋ كورولى. ول ءوزىنىڭ دە كىشى جۇمىستان باستاپ، بىرتە-بىرتە ەل قاتارىنا قوسىلعانىن ەسكە سالىپ ءوتتى: ءقازىر ول ءبىر قاۋىم ەلدىڭ شىركەۋىندەگى كىشى قىزمەتكەرگە دەيىن ءوستى، ءارى يت ەمدەۋشى ماماندىعىنا يە بولدى؛ ەگەر ءساتى ءتۇسىپ جاتسا، ءدىني قاۋىم كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانۋدان دا ءۇمىتسىز ەمەس.
— اڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، حۋساۆيكتىك يوۋننىڭ ءوزى دە بۇكىل شارۋاسىن جىن-پەرىدەن سۇراپ العان اياداي جەردە باستاعان كورىنەدى عوي، — دەپ ابايسىز اڭگىمە ايتىپ قالدى قازىرگى ءومىردىڭ قولايلى جاعدايلارىنا يە بولعان جاس جىگىت.
— ال، جىگىتتەر، تەزىرەك قوزعالايىق، — دەدى تاۋ كورولى. ول جول بويى ءوزىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، كۇلدىرىپ كەلگەن جاستاردى ۇيدەن ەرتەرەك شىعارماق بولدى. ويتكەنى ولار تاۋعا قاراي كوتەرىلگەندە مۇنىڭ سوڭىنان ەرىپ وتىراتىن، ال شالشىقتى بالشىقتى كەشكەن كەزدە بۇعان لاي سۋدى شاشىراتا باسىپ وزىپ، العا سۋىرىلا شىعىپ كەتەتىن. ونىڭ كىم بولسا سونىمەن كوفە ىشۋگە ءتىپتى دە زاۋقى سوقپايتىن. ول نەعۇرلىم بايسالدى، سالماقتى ادامدارمەن عانا اسىقپاي وتىرىپ كوفە ءىشۋدى ۇناتاتىن. وندايدا ءبىر جۇتىم اراقتان دا كەت ءارى ەمەس بولاتىن. ال، ءقازىر مۇندا كىشى-گىرىم بالا-شاعامەن، قاراۋىندا قىزمەتكەرى جوق، ءبىرلى-جارىم قويى جوعالسا، ونى تەك ءوزى ىزدەۋگە ءماجبۇر بولاتىن ۇساق-تۇيەك حۋتورلىقتارمەن ۋاقىتتى بوسقا وتكىزۋ قاجەت ەمەس دەپ ءبىلدى. وسى ۇساق-تۇيەك ادامدار اراسىندا نيدۋركوتتىق توۋردۋر قارت تا بار ەدى. ول — جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ تۋعان قايىن اتاسى. بەيشارا بالالارىنىڭ كوبىنەن جاستاي ايىرىلدى، ال ءتىرى قالعاندارىنان ەشقانداي وپا تابا المادى. بىردەن-بىر ءۇمىت ارتقان ارمانى — جەكەمەنشىك ديىرمەنىنىڭ راقاتىن دا كورە العان جوق. ول وسىنىڭ ءبارىن باسىنان كەشىرىپ، بارىنە دە توزە ءبىلدى. ءبىراق ادەتتەگى وزگە جۇرت سياقتى قاتىگەزدىككە دە سالىنبادى، تاعدىرىنا دا نالىمادى. ءبارىن دە ءپالساپالىق بايسالدىلىقپەن، باسقا تۇسسە باسپاقشىل تاقۋا دىندارلىقپەن قارسى الىپ، شىداي بەردى، شىداي بەردى. تاپ ءقازىر وعان ءوزىنىڭ سۇيىكتى قىزى روزانىڭ مىنا تۇتىنگە تولى بولمەسى الدەبىر ەرەكشە قۇتتىحانا سياقتى بولىپ كورىندى. ءتىپتى كوزىنە جاس الدى. روزا ونىڭ ساتىمەن كوتەرىلۋىنە كومەكتەستى. كۇن قاقتى بولعان بەتىنە، ۇيپالاقتانا وسكەن اپپاق ساقالىنا ءوزىنىڭ بەتىن باسىپ، باۋىرىنا تارتا قۇشاقتاپ كورىستى.
— شەشەڭ بايعۇس سەنىڭ الدىڭدا شىن جۇرەكتەن باس ءيىپ، تاعزىم ەتۋىمدى ءارى مىنا ءبىر ازىن-اۋلاق سىيلىقتى تابىس ەتۋىمدى سۇراعان ەدى، — دەپ، بەت ورامالعا بۋىلعان كىشكەنتاي عانا تۇيىنشەكتى ۇسىندى، ونىڭ ىشىندە جارتى قاداق قانت پەن ازىراق كوفە بار ەدى.
روزا اكەسىنىڭ قۇشاعىنان ايىرىلمادى. ونىڭ توسىنە باسىن توسەپ، الجاپقىشىنىڭ ەتەگىمەن كوزىنىڭ جاسىن سۇرتۋمەن بولدى. روزانىڭ بۇل مىنەز-قۇلقىنان شىن جۇرەكتەن شىققان پەرزەنتتىك مەيىرىم مەن وزىندىك بەرىك ءبىر بەتتىلىك ايقىن اڭعارىلعانىنا بيارتۋر تاڭدانا قارادى. ول روزانىڭ مۇنداي جان ەكەنىن ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇر. ەندى ءبىر قاس قاعىم ساتتە روزا ۋايىم-مۇڭدى باتىل سىلكىپ تاستادى دا ءوزىنىڭ سەزىمىنىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتۋدەن تايىنبايتىن قىز ەكەنىن تولىق تانىتتى.
— ارداقتى اكەم، اياۋلىم مەنىڭ! — دەدى ول. — مەن سەنى سونشالىقتى قاتتى ساعىندىم عوي!
روزانىڭ اكەسىن كورگىسى كەلىپ، سارعايا ساعىنعانى، ءتوزىمى تاۋسىلا كۇتىپ جۇرگەنى بيارتۋردىڭ ويىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-بىر رەت كىرىپ تە شىقپاپتى. ونىڭ اكەسىنىڭ توسىنە جاس بالاشا ەركەلەپ جابىسىپ قالعانىن كورگەندە نەكە قيىلعان تويدان كەيىنگى العاشقى ءتۇننىڭ وزىندە-اق، مۇنىڭ بۇعان دەيىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ارمانداپ جۇرگەنىندەي، ءوزىنىڭ جەكە بيلىگى، ياعني كوسىلىپ جاتقان كەڭ دالا كورولىنىڭ بيلىگى، ءتىپتى دە شەكسىز ەمەس ەكەن-اۋ دەپ، ۇيالاپ قالعان كۇدىكتى ويىن قۋىپ تاستاپ، ودان ارىلۋعا مۇرشاسىز ەكەنىنە تاعى دا كوز جەتكىزدى.
ەر ازاماتتار جايعاسىپ وتىردى دا قالتالارىنان ناسىباي شاقشالارىن سۋىرىستى. ەندى ولار الداعى اۋا رايى تۋرالى وتە بايسالدى دا مازمۇندى اڭگىمەگە كىرىستى. بۇل تاقىرىپ تالقىلانعان كەزدە بىلگىرسىنگەن ەسكى ادەتپەن ءجيى-جيى قايتالاناتىن ءبىرىڭعاي ۇقساس ءسوز تىركەستەرى قايتا-قايتا اۋىزعا الىندى. ولار اۋەلى قىس ايلارىنداعى اۋا رايىنىڭ قانداي بولعانىنا جالپى شولۋ جاساستى، بىرتە-بىرتە كوكتەمدەگى جاعدايعا توقتالدى. سودان كەيىن عانا ساۋلىقتار، قوزىلار، ولاردان قىرقىلعان ءجۇننىڭ ساپاسى تۋرالى اڭگىمەگە اۋىستى، جازعى اۋا رايىن دا ۇمىت قالدىرمادى. ءار اپتا سايىن بولىپ وتىرعان وزگەرىستەر تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ ءوتتى، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تۇزەتىپ، ناقتىلاي ءتۇستى. ايتىلعان تۇجىرىمداردىڭ دالدىگىنە كەپىلدىك بەرۋگە بولاتىنداي جاعدايعا كەلىستى. ولار اۋا رايى قۇرعاق بولعان، نوسەرلەتە جاڭبىر جاۋىپ، داۋىل سوققان كەزەڭدەردىڭ بىردە-بىرىن ۇمىت قالدىرماي، ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەلەدى. ءتىپتى اۋا رايىنىڭ قانداي بولاتىنىن الدىن الا بولجاعان كورىپكەلدەردىڭ لاعىپ كەتىپ ايتقاندارى جايىنا قالىپ، ءبارى دە تابيعاتتىڭ ءوزىنىڭ قالاۋىنشا بولىپ وتكەندەرىن دە ۇمىتپاپتى. ءسويتىپ اركىم تابيعاتتىڭ قاتىگەز كۇشتەرىنە قارسى، وزىندىك دۇرىس دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىن جەكە ءوز باستارىنان قالاي وتكىزگەنى ءسوز بولدى. اركىم ءوزىنىڭ ورعان پىشەنىن قۇرعاق كەزىندە نەمەسە جاڭبىردىڭ استىندا قالىپ، بۇلىنە باستاعان شاعىندا اتقا ارتىپ، ۇيدى-ۇيلەرىنە قالاي تاسىپ العانىن ايتتى. كەيبىرەۋلەردىڭ شاپقان ءشوبى جيناۋسىز قالىپتى، ەندى بىرەۋلەرىنىڭ ءشوبىن جەل ۇشىرىپ كەتىپتى، ءۇشىنشى بىرەۋلەردىڭ ءشوبىن وزەندەگى سۋ اعىزىپ اكەتىپتى.
بۇلاردىڭ ىشىندە تاۋ كورولىنەن وزگەلەرىنىڭ ءبارى دە باتىراق جولداۋعا شاماسى جوق كەدەي شارۋالار بولاتىن. سوندىقتان دا ولار ادەتتە وزدەرىنىڭ ءجاسوسپىرىم بالالارىن، كارى-قۇرتاڭ شالداردى، اقىل ەسى كەم، سونداي-اق كەمتار جانداردى كومەكشى رەتىندە پايدالاناتىن.
— ءيا، مەن وز شارۋاشىلىعىمدى ون بەس جىل بويى باتىراق جالداماي-اق، جالعىز ءوزىم جۇرگىزدىم، — دەدى ءقازىر ءال-اۋقاتى جاعىنان ورتا شارۋا قاتارىنا قوسىلعان تاۋ كورولى. -شىنىمدى ايتسام، مەنىڭ ەڭ باقىتتى شاقتارىم دا سول جىلدار ەكەن. جالدانعان جۇمىسشىلارعا جالاقى تولەۋ دەگەنىڭ — كىمدى بولسا دا قايىرشىلىق حالگە دۋشار ەتپەي قويمايتىن شىعىن.
ۋنديرحليدتىك ەيناردىڭ پىكىرىنشە، بايلار نە دەسە دەسىن، وزىڭە قولبالا بولارلىق جاناشىر جاقىنىڭ كەرەك. نەمەسە ايتەۋىر ءبىر جالشى قىزمەتكەر ۇستاۋ قاجەت. ونسىز بۇل ءومىر، ءومىر ەمەس! ءتىپتى ەشقاشان دا ءجوندى ءومىر بولا المايدى. ول دەگەنىڭ ءتانىڭ ءۇشىن ازاپ كورۋدەن كوز اشپايتىن ناعىز يتشىلىك ءومىر، ول رۋحاني جانىڭ ءۇشىن ارىپ-اشىپ، اشتان ولۋمەن بارا-بار.
— باسقانى قايدام، تاپ سەنىڭ جىلاناتىن ءجونىڭ جوق، ەينار، — دەدى گيليدەن كەلگەن كرۋسي. — قولىندا ۇلىڭ ستەيني بار عوي.
ءبىراق ەينار مۇنىڭ ءوزى ماردىمسىز جۇبانىش قانا ەكەنىن ەسكە سالدى: وز ادامىڭ بولسا دا، وزگە ادام بولسا دا اقى تالاپ ەتەتىنىن بىلمەيسىڭدەر مە تۇگە؟ ونىڭ ۇستىنە، جەردەگى جۇمىستى تەڭىزدەگى جۇمىسپەن سالىستىرۋعا بولمايدى. شاماسى، ستەيني دە، ءبىر كۇنى باسقالار سياقتى تايىپ تۇرادى-اۋ دەپ قورقامىن.
جاستار ءوسىپ جەتىلە سالىسىمەن اتا-اناسىنا قاراسىن كورسەتپەيتىن قىرسىق شالدى عوي ءبىزدى. ويتكەنى، جەردىڭ اتى — جەر، تەڭىزدىڭ اتى — تەڭىز. مىسالى، ۋردارسەلدە تۇرعان مارقۇم ءتاۋراريندى الايىق. بەيشارانىڭ ءۇش ۇلى بار ەدى. ءبارى دە سوقتالداي-سوقتالداي جىگىت بولدى. ءبىراق، امال قانشا، وز كۇندەرىن وزدەرى كورەر كەزدە ۇشەۋى دە تەڭىز توسىنە تايىپ تۇردى. بىرەۋى سوندا ءجۇرىپ، سۋعا كەتىپ ءولدى. قالعان ەكەۋى سوناۋ امەريكادان ءبىر-اق شىقتى. ولار بيىلعى كوكتەمدە اكەلەرى ولگەندە سورلاپ قالعان شەشەسىنە ەڭ بولماسا تورت-بەس جول حات جازىپ، كوڭىل ايتۋدى دا بىلمەدى ەمەس پە؟ ولاي ەتۋ ويلارىنا كىرىپ شىقپاپتى. شەشەلەرىنە بىرنەشە كرون اقشا سالۋعا دا جاراعان جوق. ەندى قىزى مەن ەكەۋى عانا قالعان كەمپىر بايعۇس ءوز حۋتورىن پاستورعا بەرىپ وتىر. ويتكەنى پاستوردىڭ ولاردى شىركەۋدىڭ ءدىني قاۋىمى ەسەبىنەن اسىراۋدى مىندەتىنە العانى بەلگىلى.
ەينار تاپ وسىنداي كۇن مەنىڭ دە باسىما تۋاتىن بولار دەپ شامالايتىن. ويتكەنى ونىڭ دا ەكى ۇلى كەتىپ قالعان بولاتىن، ال قولىنداعى ءۇشىنشىسى مۇنىڭ سوزىنە قۇلاق قويۋدان قالىپ بارادى. ءبىراق گيليدەن كەلگەن كرۋسي بالالاردىڭ قايعىسى ءالى ەشتەڭە ەمەس قوي، ەڭ قيىنى كارى-قۇرتاڭ ءمۇساپىر قارتتاردى باعۋ دەپ سانايتىنىن ايتتى. ولاردىڭ اراندارى اشىلىپ، قوماعايلانا تاماققا تويمايتىنىن ايتساڭ، ەشكىم سەنبەي كۇيدىرەدى تۇگە. كرۋسيدىڭ ءوز اكەسى وسىدان ءبىر جىل بۇرىن سەكسەن بەس جاسىندا قايتىس بولعان ەدى.
— ءبارىڭىز دە بىلەسىزدەر، مەن قايىن ەنەمدى اسىراپ باعۋعا ءماجبۇر بولدىم. مەنىڭ تولەيتىن سالىعىمنىڭ مولشەرى سول ءۇشىن دە ازداپ قانا كەمىتىلدى. ءقازىر سول كەمپىر سەكسەننىڭ ەكەۋىندە. قايتادان كادىمگى بالا سياقتى بولىپ قالدى. كوزىنە نە كورىنسە، سونى الىپ، ويناپ وتىرادى. بيىلعى جاز بويى اس ۇيدەگى ىدىس-اياق اتاۋلىنى ودان جاسىرىپ قويۋمەن بولدىق. اقىلىنان اداسىپ، الجاسقانى سونشا، قولىنا ىلىككەن زاتتى بۇرىش-بۇرىشقا تىعىپ قوياتىندى شىعاردى.
— ال كەزىندە ول ءوز ىسىنە وتە پىسىق، جيناقى جان ەدى عوي، — دەپ سوزگە ارالاستى نيدۋركوتتىق توۋردۋر.
— ەي، قايىرىمدى جاندار، سەندەر ءبۇيتىپ ۋايىمداي بەرمەڭدەر، — دەدى گيلتەيگادان كەلگەن توۋرير. بۇل سيدەينكا دەگەن قىزدىڭ اكەسى بولاتىن. سول قىز وتكەن قىستا ويلاماعان جەردەن بالا تۋىپ الىپ، اكەسىن اتا اتاندىرعان ەدى. تاعدىر قايدا ايداسا دا ۇلدار ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورەدى عوي. كارى-قۇرتاڭ قارتتار دا ەشتەڭە ەمەس. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تىم ۇزاق جاسايدى دەمەسەڭ، ءتونىپ تۇرعان اجالىنان قاشىپ قۇتىلا المايدى. كەزەگىمەن و دۇنيەگە اتتانا بەرەدى. قىزداردى ايتساڭدارشى، قىزداردى، قايىرىمدى جاندار- اۋ! ولاردى نە باي المايدى، نە قۇداي المايدى. نەشە ءتۇرلى اۋرە-سارساڭعا سالادى، ماشاقات كورسەتەدى! مىناداي قيىن-قىستاۋ زاماندا مەن قىز وسىرگەن بەيشارالاردى قاتتى ايايمىن. سىزدەر قالاي دەپ ويلايسىزدار؟ قازىرگى ساپالى جۇننەن ۇيدە قولدان توقىلاتىن ءجۇن شۇلىقتاردى كيە قويادى دەپ ويلايسىزدار ما؟ قاتەلەسەسىزدەر، ءولىپ بارا جاتسا دا كيمەيدى! ولارعا تەك جۇپ-جۇقا جىبەك شۇلىق كيىپ، كەربەزدەنۋ كەرەك. اتا-اناسىمەن جىل بويى سالعىلاسىپ ۇرسىسۋدان كوز اشپايتىنى دا سودان.
— كوپ ادامنىڭ جاقسىلىقتى قىزدان كورىپ جۇرگەنى بەكەر ەمەس، — دەپ قارسى داۋ ايتتى تاۋ كورولى. — قىزداردىڭ كۇمىس كۇلكىسى مەن سىپسىڭ-سىپسىڭ تەز سويلەگەن ءۇنىن ءوز ۇيىندە ەستىگەن قانداي عانيبەت دەسەڭىزشى!
— وندا تۇرعان قايداعى عانيبەت؟ ولاردىڭ قالتاسىن اقشاعا تولتىرىپ بەرۋ وڭاي ەمەس. ال ولار قالاعا بارىپ، اقشانى بەت قاراتپاي، وڭدى-سولدى شاشقاندى قالايدى. ءتىپتى تالاپ ەتەدى. وڭتۇستىككە بارىپ قىزمەت ەتكەندى ۇناتادى. ەگەر اتا-اناسى بۇعان كەلىسىم بەرمەسە، وندا ولارعا كورەسىنى كورسەتەدى! بالەنىڭ باسى ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۇپ-جۇقا جاساندى كاپرون شۇلىق ساتىپ اپەر دەۋدەن باستالادى. ال سوندا ول قانداي شۇلىق؟ بارىپ تۇرعان كوزبوياۋشىلىق! قانشاما اقشا شاشىپ، ساتىپ العان الگى شۇلىقتى تۇككە العىسىز زات دەمەسكە امالىڭ جوق. سايتان العىر سول شۇلىقتىڭ ۇزىندىعى سونشا، ءتىپتى قىزداردىڭ شابىنا دەيىن جەتەدى، ءبىراق تيتتەي دە جىلىتپايدى. ال ەگەر، رەزەڭكە باۋى بوساپ، اياقتىڭ باسىنا ءتۇسىپ كەتسە، قولدان كەلەر قايران جوق، ماسقارا بولادى! ءبىزدىڭ كەزىمىزدە شۇلىق دەگەن ايەلدەردىڭ ءىش كيىمىنە — پانتالونعا جەتىپ تۇرسا، جاراي بەرەتىن، ەشقانداي دا ايىپ سانالمايتىن. ول كەزدەگى ايەلدەر قازىرگىدەي ۇياتسىز ەمەس ەدى عوي، قازىرگىدەي ءبىر تۇتام عانا بەلدەمشە كويلەك كيمەيتىن.
— ءيا، تاپ سولاي بولاتىن، — دەپ كەلىسە كەتتى تاۋ كورولى. — ءبىراق قازىرگىنىڭ ءبىر جاقسى جەرى — بەلدەمشە كويلەك تىگۋگە بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا از عانا ماتا جەتىپ ارتىلادى.
— مۇنىڭ اقىرى نەمەن تىنار ەكەن؟ مەنىڭ بىلەتىنىم، سەنىمدى بىرەۋدىڭ ايتۋى بويىنشا، قاعاز سياقتى جۇپ-جۇقا جاساندى شۇلىقتار كوپ ۇزاماي-اق ىسكە اسپاي قالاتىن كورىنەدى. سوندىقتان دا ءبىر قىز ءبىر ەمەس، ەكى جىبەك شۇلىق ساتىپ الىپ، قاباتتاپ كيىپ الاتىندى شىعارىپتى، — دەدى توۋرير.
— نە دەيدى؟ جىبەك شۇلىق؟!
— ءيا، ءدال سولاي. جىبەك شۇلىق! تاپ-تازا جىبەك تالشىقتارىنان توقىلعان! مەن ول قىزدىڭ كىم ەكەنىن دە ايتىپ بەرە الامىن: پاستوردىڭ ورتانشى قىزى. ول وتكەن جىلى رەيكياۆيككە بارىپ قايتىپ ەدى عوي.
— جۇرت نە دەمەيدى، اۋزىنا كەلگەنىن وتتاي بەرەدى، — دەپ مىڭگىر ەتە قالدى نيدۋركوتتان كەلگەن توۋردير.
— مەنىڭ قىزىم سدەينكانىڭ بويىنداعى كەمشىلىگى از دەي المايمىن ءبىراق وسەك-وتىرىككە وزگەلەردەي تىم قۇمار ەمەس. ول الگى جىبەك شۇلىقتى ءوز كوزىمەن كورگەنىن ايتىپ، انت-سۋ ءىشتى. ايەلدەر اۋەلگىدە ءسانقويلىقتىڭ، سوڭىنان اقىماقتىقتىڭ سالدارىنان ءوزى قىسقا ءبىر تۇتام بەلدەمشە كويلەكتىڭ ىشىنەن ءىش كيىم كيۋدەن قاشقاقتايدى. سودان بارىپ شابىنا جەتكىزە جۇپ-جۇقا جاساندى شۇلىق كيۋگە تىرىسادى. ال ونداي شۇلىقتى ءبىر قوزىنىڭ باعاسىنا زورعا ساتىپ الاسىڭ. سودان بەلدەمشە كويلەكتى قىسقارتا تۇسپەگەندە قايتەدى؟ ۇياتسىزدىقتىڭ ءورشىپ كەتكەنى سونشا، ەندى كوپ ۇزاماي، تەك جىبەك شۇلىقپەن عانا ءجۇرۋ سانگە اينالادى. سوندا بەلدەمشە كويلەكتىڭ مۇلدە كەرەگى بولماي قالادى.
— سوڭعى جەتى جىلدىڭ ىشىندە مەن وزىمە ءجونى ءتۇزۋ ءبىر شالبار دا ساتىپ المادىم، — دەپ تاعى دا مىڭگىرلەپ قويا بەردى توۋردۋر. — سوندا مىناداي ءسانقويلىق ءبىزدى قايدا الىپ بارىپ سوقتىرادى؟ ارينە، قالتامىزدى قاقتىرىپ، تاقىر كەدەيگە اينالدىرادى. ەگەر جۇرتتىڭ ءبارى ار-ۇياتتى جيىپ قويسا، ارىنا دا، جارىنا دا ادال ايەل قالماي بارا جاتسا، سونداي سۇمدىقتان باسقا نە كۇتۋگە بولادى؟! ونداي ۇشىپ-قونبا جەڭىلتەكتىك تالاي قىزدىڭ اكەسىنىڭ سورىن قايناتادى، بۇكشەڭ قاعىپ ەرتەلى-كەش تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى.
بىرەۋ تۇرىپ پاستوردىڭ قىزدارى وتە جاقسى ءومىر سۇرەدى، ولارعا ءبارى دە جەتكىلىكتى ەكەنىن ايتىپ قالادى...
— ولارعا، ارينە، ءبارى دە جەتكىلىكتى، — دەدى توۋرير. — پاستوردىڭ ءوزى دە جامان تۇرمايتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟ قالاي جاڭا جىل دەگەنشە قازىنادان ونىڭ قالتاسىنا ءبىر جارىم مىڭ كرون تەگىننەن-تەگىن ءوزى كەلىپ قۇيىلا باستايدى. سوندا بۇل ونىڭ داراقى قىلجاقباستىعىنا جاسالعان سىي-سياپات بولعانى ما؟ مىنە، ناعىز ءومىر دەپ وسىنى ايت! ال، ءبىز سياقتى بەيشارالارعا ونداي ءومىر قايدا؟
— ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، — دەدى نيدۋركوتتىق توۋردۋر، — ءبىر جارىم مىڭ كرون دەگەننىڭ قانداي بايلىق ەكەنىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟ شاماسى، بۇل وعان بەرىلگەن ۋادە عانا شىعار.
— مەن ءوزىم سوزىمنەن تانىپ كورگەن جان ەمەسپىن، — دەپ، ونىڭ بەتىن قايىرىپ تاستادى توۋرير.
— وۋ، توقتاڭىزدار، ول كارى قاقپاستىڭ جاقسى جاقتارى دا بار، — دەدى بيارتۋر. وعان پاستور تۋرالى ايتىلعان جاعىمسىز سوزدەر ۇناعان جوق ەدى. ويتكەنى قويدىڭ ءتاۋىر تۇقىمىن ويلاپ تاپقان ونى جان-جۇرەگىمەن جاقسى كورەتىن. — ءوزى عالىم باسىمەن سونشالىقتى قىلجاقباس قارت بولعانىنا قاراماي، قويلارى قانداي تاماشا دەسەڭىزدەرشى! مەن ونىڭ الگى ءبىر جارىم مىڭ كروندى ءۇش قىزىنا قوسا جاساۋ رەتىندە بەرسە دە الماس ەدىم — ودان گورى اسىل تۇقىمدى ءبىر قوشقارىن العاندى ارتىق سانايمىن. ايتپاقشى، وسى كۇزدە قالادا ەتتىڭ باعاسى قانداي ەكەنىنەن حابارلارىڭىز جوق پا؟
تاۋ كورولى وز ەستىگەندەرىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەردى. ءبىراق ماسەلە باعاعا كەلىپ تىرەلگەندە سىرتتان سۇراپ بىلگەن باعاعا سەنىم ارتۋعا بولمايتىنىن دا ەسكەرتىپ ءوتتى. قاۋىم ستاروستاسى حۋتورلارىنىڭ ءبىرىن جالعا العان، كەلدتەن كەلگەن حرودلوگۋر ءوزىنىڭ توقتىلارىن ءارقاشان ميريدەگى يوۋنعا ساتاتىنىن ايتتى. ويتكەنى ونىڭ يوۋننان جالعا حۋتور العانى ءۇشىن وعان ءبارىبىر اقى تولەۋىنە تۋرا كەلەدى ەكەن. ال ونىڭ ەسەسىنە ءمۇتتايىم كارت باعانىڭ ايىرماسىن بۇعان قولما-قول قايىراتىن كورىنەدى. ءسويتىپ ول مۇنىڭ توقتىلارىن نەعۇرلىم ارزانعا الۋعا تىرىسادى. ال، بۇل قىمباتقا ساتامىن دەپ الىسقا مال ايداپ اۋرە بولمايتىن كورىنەدى: كوك اسپاندا تىراۋلاعان تىرنادان قولعا قونعان سارى شىمشىقتىڭ ءوزى ارتىق دەپ جۇرە بەرگەندى ۇناتادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، فوردتا ناقتى اقشانى ەشقاشان ۋاقىتىلى الا المايسىڭ — قاشان بولسا دا قارىزعا بەلشەڭنەن باتاسىڭ دا جۇرەسىڭ.
بيارتۋر كەيدە قولدا ناقتى اقشانىڭ بولعانى جاقسى ەكەنىن جوققا شىعارمايدى. ال ەگەر كىمگە قارىز بەرۋ، كىمنەن قارىز الۋ دەگەنگە كەلەتىن بولساق، وندا توقتىلاردى تەك برۋنيگە نەسيەگە بەرۋ كەرەك. ويتكەنى قاۋىم ستاروستاسىمەن مامىلە جاساسا قالساڭ، اقشانى كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستايتىن تەك سونىڭ ءوزى عانا بولىپ شىعادى. ول برۋني كىمنەن نەسيەگە توقتى الۋعا كەلىسپەسە سولاردىڭ ەسەبىنەن عانا بايىپ وتىر. سەبەبى، ول بۇل جەردە فوردتاعى برۋني بەرەتىن باعانىڭ ۇشتەن ەكىسىن عانا ۇسىنادى. ال وڭتۇستىكتەگى، اتاپ ايتقاندا، ۆيكاداعى ءتىرى قويلاردى ساتۋدان قانشا پايدا تابادى؟ برۋني سۇرايتىن باعادان ەكى ەسە قىمباتقا وتكىزەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل قويدى وزگەلەر سياقتى جيىرما-وتىز باستان عانا ەمەس، جۇز-جۇزدەپ ساتادى. ول از دەسەڭىز، ۆيكادا ساۋدا فيرماسىنداعى باعانى تەك ءوزى عانا بەلگىلەيدى.
— ءدال وسى ايتقانىڭ راس بولا قويار ما ەكەن؟ — دەپ تاعى دا كۇمانداندى نيدۋركوتتان كەلگەن توۋردۋر، قۇلاشتى كەڭگە سەرمەيتىندەرگە سەنە بەرمەيتىن ادەتىنە باسىپ. — شىركىننىڭ تاۋەكەلشىلىن سونشاما! قويلارىن كوسىلىپ جاتقان ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالامەن تالاي پوسەلكەلەردى باسىپ ءوتىپ، سوناۋ وڭتۇستىككە ايداۋ كىمگە بولسا دا قىمباتقا تۇسەدى. جولشىباي مال شىعىنى دا بولماي تۇرمايدى، ءجيى كەزدەسەدى.
تاۋ كورولى ءبرۋنيدىڭ نەسيەسى كوپ ادامدى قيىندىقتان قۇتقارىپ قالىپ ءجۇر دەپ پايىمدايتىنىن ءبىلدىردى. برۋني ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىن رەنجىتپەۋگە، ولاردىڭ شارۋاسى شالقايىپ، كەرى كەتپەۋىنە قامقورلىق جاسايدى. برۋني ءوزى سەنگەن بىرەۋگە قارىز بەرمەپتى دەگەندى ەستىگەن جان جوق بولار-اۋ، شاماسى؟ راس، ول قازىرگى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قولما-قول ناقتى اقشا تولەۋدى ول دا ۇناتپايدى. شاماسى، كوپتەن بەرى ودان ناقتى اقشا الا قويعان ەشكىم دە جوق شىعار. ونىڭ ۇستىنە، برۋني ءتاۋىر تاۋارلارعا تىم ساراڭ. ونىڭ ەسەسىنە، وزىمەن ىستەس بولعان ارىپتەستەردىڭ جوقشىلىقتان قيىندىق كورگەندەرى كەمدە-كەم. ونداي جاعداي جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن شاعى كوكتەمدە عانا كەزدەسىپ قالاتىنى دا راس. سايىپ كەلگەندە، تاۋ كورولى ءسوزىن بىلاي دەپ تۇيىندەدى: جالپى العاندا، بارلىق ماسەلە اقشاعا بارىپ تىرەلەدى دەۋگە بولمايدى: مەن اقشانىڭ نە كەنىن كوزىمەن كورمەگەن تالاي جاننىڭ ەل قاتارىنا قوسىلىپ، ابىرويعا بولەنگەنىن بىلەمىن.
— ۇمىتپاي تۇرعانىمدا ايتا كەتەيىن... — دەدى ول. — بيىلعى كوكتەمدە باس قوسقان جيىندا وكرۋگتىق سۋديا مەنەن "يت ەمدەۋدىڭ ءتاسىلىن بىلەتىن ءتاۋىر بىرەۋدى تابۋىڭا بولماس پا ەكەن؟" دەپ سۇرادى.
— سۇراعانى دۇرىس قوي، — دەدى بيارتۋر. — يتتەردىڭ جاعدايىن قاتاڭ قاداعالاپ تۇرۋ قاجەت. بالكىم، سەن ءوز قۇلاعىڭمەن ەستىگەن دە شىعارسىڭ؟ مەن ۇيلەنۋ تويىم ءجۇرىپ جاتقاندا ايتىپ ەدىم عوي: سەنىڭ تۇككە تۇرعىسىز سۇيىق ءدارىڭ كومەكتەسۋگە دارمەنسىز بولىپ شىققان كەزدە مەن ءوز ءيتىمدى ءوزىم ەمدەيمىن.
— مەنىڭ وكرۋگتىق دارىگەردىڭ وزىنەن العان ءدارىمدى تۇككە تۇرعىسىز دەۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇقىعى جوق، — دەپ، ونىڭ ءسوزىن ءبولدى تاۋ كورولى سالقىن ۇنمەن. — ول ءدارى عىلىمنىڭ ەرەجەلەرى تۇگەل ساقتالا وتىرىپ جاسالادى. ءبىراق ول ءدارى بارلىق ۋاقىتتا بىردەي دۇرىس قولدانىلادى دەپ كەپىلدىك بەرۋگە بولمايدى. وكرۋگتىق سۋديانىڭ ماعان دەنى دۇرىس كومەكشى تابۋىڭ قاجەت دەۋىندە وسىنداي سىر بار.
شارۋالار قايتكەن كۇندە دە شۇعىل شارا قابىلداۋ كەرەك دەگەن ۇيعارىمعا كەلدى. ويتكەنى بيىلعى كوكتەمدە ۋتيرەدسميريدىڭ وزىندە دە توپالاڭ اۋرۋى كەزدەسكەن بولاتىن.
— ءيا، مەن بۇل جاعدايدى ويلاستىرامىن، — دەدى تاۋ كورولى وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى سونشالىقتى زور ەكەنىن سەزىنگەن ادامشا. بۇل — وتە ماڭىزدى جۇمىس. ءبىراق دارىگەردىڭ جالپى العانداعى جۇمىسى سياقتى ابىروي اپەرە بەرمەيتىن جەكسۇرىن قىزمەت. بۇعان ىسىلعان ىسكەر ادام كەرەك. بالكىم، مەن ءوزىمنىڭ بولاشاق كومەكشىمە سۋديانىڭ جوعارى ەڭبەكاقى تاعايىنداۋىنا قول جەتكىزە الارمىن. ءبىراق ازىرشە ونداي ۋادە بەرە المايمىن.
— بۇل جۇمىستى قاۋىم ستاروستاسىنىڭ وزىنە جۇكتەۋگە دە بولادى عوي، — دەدى بيارتۋر. ميري تۋرالى ەستەلىك مۇنىڭ جان-جۇيەسىنە تىكەندەي قادالىپ، مازاسىن الاتىن. — مەنىڭشە يت ەمدەيتىن ەڭ جاقسى كومەكشىڭىز بولۋعا سول لايىق.
بۇل ۇسىنىس جاي قالجىڭ رەتىندە قابىلداندى دا قوناقتاردىڭ ىقىلاسىن اۋدارا قويمادى. ولار قاباقتارىن تىرجيتىپ، مىرس-مىرس كۇلدى دە قويدى.
وسى كەزدە ۇيگە روزا كوفە الىپ كىردى. شىنى اياق جەتىسپەگەندىكتەن جۇرت كوفەنى ەكى كەزەكتە ىشۋىنە تۋرا كەلدى.
— ىشىڭىزدەر، ىشە تۇسىڭىزدەر، — دەدى بيارتۋر. — مايلى كىلەگەيىمىز جوق — اسقازانىمىز اۋىرادى دەپ قورىقپاي-اق قويىڭىزدار. ونىڭ ەسەسىنە ءبىز كوفە ءدانىن ايامايمىز.
— دانيالىقتاردىڭ مايلى كىلەگەيىنەن ءدام تاتىپ كورىڭدەر، — دەدى تاۋ كورولى، قوينىڭداعى ءتوس قالتاسىنان قاڭىلتىر جايپاق قۇتىنى شىعارىپ. ونىڭ تىعىنىن اشا باستاعاندا شارۋالاردىڭ كوزدەرى كۇلىمدەپ، جۇزدەرى جايناپ سالا بەردى. مەن تاۋعا ساپار شەككەندە ءوز سەرىكتەستەرىمدى سىيلاۋعا ءارقاشان قۋانىشتىمىن، — دەدى ول، ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇسىپ. ءسويتتى دە ءار ىدىسقا ازداپ اراق قۇيا باستادى. — كىم بىلەدى، ەرتەڭ پوسەلكەگە قايتىپ ورالعاندا، بالكىم، سەندەر دە مەنى الدەبىر نارسەمەن قۋانتاتىن بولارسىڭدار. سوڭعى جىلدارى سالىقتىڭ ءزىل باتپان سالماعى شارۋالاردىڭ ەڭسەسىن ەزىپ بارا جاتقانىن وزدەرىڭ دە جاقسى بىلەسىڭدەر. بالكىم، تاياۋداعى بولاشاقتا كەدەي-كەپشىك شارۋالاردىڭ قاۋىمدىق كەڭەستە ءوز وكىلى دە بولىپ قالاتىن شىعار. جارايدى، ونى ايتىپ، كۇنى بۇرىن تون پىشپەي-اق قويالىق.
— پەچەنەدەن دە الىپ وتىرىڭىزدار، دوستار، — دەپ ءوتىندى بيارتۋر. — مىنا سايتان العىر قانتتى دا قالدىرماڭىزدار. روزا، تاۋ كورولىنە تاعى ءبىر شىنى اياق كوفە قۇيشى.
— ءيا، ءيا، دوستارىم، — دەدى تاۋ كورولى، ءوز قوينىنان سۋىرىپ بەرگەن قاڭىلتىر قۇتى وتىرعانداردى تۇگەل ارالاپ شىققان كەزدە. بيىلعى پىشەن شاپقان كەزدە اۋا رايى ونشا قولايلى بولا قويعان جوق. ءبىراق سوعان قاراماي، شاماسى، الدەبىر ولەڭ جولدارىن شىعارعان بولارسىڭدار.
— دۇرىس ايتاسىز. ءقازىر جاقسى ولەڭ تىڭداعاننىڭ ءوزى دە ءبىر عانيبەت قوي، — دەپ قولداي كەتتى ونى وزگەلەر.
— تۇسىنۋگە قيىن ولەڭدەرگە مەنىڭ قۇمار ەمەس ەكەنىمدى بىلەسىڭدەر، — دەپ ءسوز قىستىردى ەينار.
— كەيبىر جاعدايدا ءوزىم شىعاراتىن قاراپايىم عانا بولماشى ولەڭدەرىمدە مەن ونداعى ىرعاققا ءمان بەرىپ، باس قاتىرىپ جاتپايمىن، بارىنشا شىندىقتى ايتۋعا تىرىسامىن.
جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر ەيناردىڭ پوەزياسىن مەنسىنبەيتىن. مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەتىن. ويتكەنى ونىڭ ءوزى ەجەلگى ولەڭ ۇلگىلەرىنە ەلىكتەپ وسكەن. ءبىراق ءدىندى دارىپتەيتىن ماقتاۋ ولەڭدەر مەن تىم جاڭاشا ءسان قۋۋعا بەيىم ولەڭدەر جازۋعا مۇلدە قۇلىقسىز بولاتىن. سونداي-اق قيسىنسىز قيالعا قۇرىلعان ەرسى ولەڭدەردى دە جەك كورەتىن.
— اكەم مارقۇم، — دەدى ول، — ولەڭدى وتە جاقسى كورۋشى ەدى. ءوزى دە جامان جازبايتىن. ولەڭ جازۋدىڭ ەرەجەسىن بالا كەزىمدە سول كىسىدەن ۇيرەنگەن ەدىم. سول ءادىستى ءالى كۇنگە دەيىن قاتاڭ ۇستانىپ كەلەمىن. قازىرگى سكالدتاردىڭ (اقىنداردىڭ) نەشە ءتۇرلى قۇبىلتىپ، سوڭعى كەزدەگى سۇلۋسىماق سانگە سالماق بولعان ارەكەتتەرىن، مىسالى ۋتيرەدسميريدەگى باس بايبىشەنىڭ جاڭالىقسىماقتارىن ءتىپتى دە قاجەتسىنبەيمىن. مەن ءوز اكەمنەن ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ جەتى جيناعىن مۇرا ەتىپ الىپ قالدىم. مىنانى اتاپ ايتۋعا ءتيىستىمىن: بۇرىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ولەڭ جازاتىن نەبىر شەبەر شايىرلار بولعان. ولار ولەڭنىڭ ءوز ولشەمىن قاتاڭ ساقتايتىن: ءبىر شۋماق ولەڭ ءتورت جولدان عانا تۇراتىن. ولاردىڭ ولەڭدەرى ءار ءتۇرلى ماقاممەن وقي بەرۋگە جاقسى كەلەتىن. سونىڭ وزىندە كوركەمدىك قاسيەتىن، مازمۇنى مەن ءمانىن ەشقاشان جوعالتپايتىن. ولار قايداعى ءبىر قايعى-قاسىرەتتى، مۇڭ-زاردى، ءار ءتۇرلى جىلاڭقى جىرلاردى جازۋدان اۋلاق بولاتىن. ءدىندى دارىپتەيتىن پسالومدار جازۋدى پاستورلاردىڭ ۇلەسىنە قالدىراتىن. ولار ەشنارسەگە مويىماعان، شاعىنىپ جىلاپ-سىقتاۋدى بىلمەگەن ەرجۇرەك جاندار ەدى، كوكىرەكتەرىن قاعىپ، جەلپىنە ماقتانۋدان دا اۋلاق بولاتىن. مىسالى، ۋلۆار تۋرالى ريمدەردى* الىڭىز. ولاردا تەك ء ۇلى شايقاستار، ەرەن ەرلەردىڭ قانعا بوككەن كەسكىلەسكەن ۇرىستارى عانا سۋرەتتەلەدى، اسەرلى جىرلانادى. مىنە، جۇرەك جۇتقان ناعىز باتىرلار دەپ سولاردى ايتۋ كەرەك! ولار قازىرگى اقىندار سياقتى ايەلدەردىڭ الدىندا قۇلشا جورعالاپ، ەڭبەكتەگەن ەمەس. ال الدەبىر اتاقتى سۇلۋ تۋرالى ەستىپ-بىلە قالسا، ول قىز دۇنيەنىڭ قاي قيىرىندا بولسا دا باس سالىپ تارتىپ اكەلۋگە اتتاناتىن. ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن تالاي ەلدى باعىندىرىپ، حالقىنا ويران سالاتىن. ولاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جەرىندە تاۋ-تاۋ ولىكتەر قالاتىن.
شارۋالار پوەزيا تۋرالى ۇزاق داۋلاستى، ءارقايسىسى ءوز پىكىرىندە قالدى: بىرەۋلەرى ەجەلگى جىرلاردى، ونىڭ ەرلىك رۋحىن جاقسى كورەتىنىن، ال ەندى بىرەۋلەرى بۇكىل ادامي نەمەسە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەتىن پوەزيانى سۇيەتىنىن ايتىستى. ولاردىڭ وسىنداي داۋ-دامايعا بەرىلىپ، ۇزاق وتىرىپ العانى سونشا، ءتىپتى بىردە-بىرەۋىنىڭ وز ولەڭىن وقۋىنا ۋاقىت قالعان جوق.
— كىمدە-كىم كىسىنىڭ ءتۇسىنۋى قيىن كۇردەلى دە تەرەڭ ويلى ولەڭ جازسا، ونىڭ وزىنشە مەنمەنسىپ، داندايسىپ كەتەتىن ادەتى بولادى. وندايلار ادامنىڭ جان دۇنيەسى تۋرالى جازاتىن اقىنداردان وزدەرىن تىم جوعارى قويادى، — دەدى ەينار.
بيارتۋر ونىڭ بۇل سوزىنە جاۋاپ رەتىندە ءوزىن ەشقاشان دا ۇلى سكالد دەپ ساناماعانىن، دەگەنمەن قالاي بولسا سولاي ءاتۇستى سۇيكەي سالىنعان ولەڭسىماققا جانى شىداي الماستاي قارسى ەكەنىن ايتىپ سالدى. ءتورت جولدان عانا تۇراتىن ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ دە ىرعاقتى ۇيقاسى ءوزارا ۇيلەسىم تاباتىن بولۋى ءتيىس.
— ەگەر مەنى شىن مانىندەگى سكالد دەپ تانىساڭدار، — دەدى ول — شۋماق سايىن ۇشتەن كەم ىرعاقتى دا ۇيلەسىمدى ۇيقاسى جوق ولەڭدى* حالىق اراسىنا تاراتۋعا ەشقاشان دا كەلىسپەس ەدىم.
تاۋ كورولى ءوزى سىيلاعان ىشكىلىك بۇلاردىڭ بارعان سايىن بويىن قىزدىرىپ، ويىن وياتىپ، ءسوزدى كوبەيتىپ بارا جاتقانىن كوردى دە بۇل جەردە پوەزيا ماسەلەلەرىن ايتىسىپ-تارتىسىپ تالقىلاپ وتىرۋعا ۋاقىت جوق ەكەنىن ەسكەرتپەك بولىپ بىلاي دەدى:
— مەن سەندەردىڭ قىزۋ ايتىس-تارتىستارىڭا ارالاسسام، ساعان نە جوق دەپ قارسى بولا قويماسسىڭدار دەپ ويلايمىن. مەن ءوز ومىرىمدە بىردە-بىر ولەڭ جازىپ كورگەن جان ەمەسپىن. ءبىراق، مەنىڭشە، اقىندار ءارقاشان اقيقاتقا دەگەن ماحاببات پەن ۇيلەسىمدى ىرعاقتى ۇيقاستىڭ قاق ورتاسىن مىقتاپ ۇستانۋى كەرەك سياقتى. ولار شىنايى شىندىقتى ىرعاقتى ۇيقاسقا اينالدىرا بىلەتىن بولسىن، ونسىز ەشقاشان دا شىندىقتى جىرلاي المايدى.
— ىرعاقتى ۇيقاسقا تۇسپەگەن اقيقاتتى شىندىق دەۋگە بولمايدى، — دەدى بيارتۋر. — ەگەر ىرعاقتى ۇيقاس دۇرىس قوسىلسا، وسىنىڭ ءوزى اقيقات.
— تۇك تۇسىنسەم، بۇيىرماسىن، — دەپ قارسى پىكىر ايتتى ەينار. — سىزدەر سياقتى اقىلدى ادامداردىڭ اۋزىنان وسىنداي سوزدەردى ەستىگەنىمە تاڭ قالامىن. ويتكەنى ىرعاقتى ۇيقاس دەگەنىمىز ىرعاقتى ۇيقاس، ال اقيقات شىندىق دەگەنىمىز اقيقات شىندىق قوي. ولاردىڭ بىر-بىرىنە قانداي قاتىسى بار؟!
يستادالدان كەلگەن وۋلاۆيۋر بۇل پىكىرتالاستى بارىنشا نەمكەتتىلىكپەن سەلسوق تىڭداپ وتىرعان بولاتىن. ءبىراق وزىنشە عىلىمي سيپاتتاعى ايتەۋىر ءبىر وي-پىكىر ايتىپ قالۋعا، ءسويتىپ كۇردەلى پروبلەمانى شەشىپ تاستاعانسىپ وتىرۋعا قۇمار ەسكى ادەتىنە باسىپ، مىنا اڭگىمەگە از دا بولسا ءوز ۇلەسىن قوسۋدى ارتىق ساناعان جوق:
— ءيا، جىگىتتەر! بۇل ومىردە شىنىندا دا ءتۇسىنۋى قيىن قۇپيا قۇبىلىستار از ەمەس، — دەپ، ىڭعايى كەلىپ قالعان كەزدە ءسوز قىستىرا قويدى. — سونىمەن كەلەسى پاسحا مەرەكەسى سەنبىگە تۋرا كەلەدى دەسەدى عوي...
وتىرعاندار اڭگىمە تاقىرىبىن كۇرت بۇرىپ جىبەرگەندىكتەن از-كەم اڭتارىلىپ، ءۇنسىز قالدى.
— سەنبىگە؟ — دەدى ويلانىڭقىراپ بارىپ ءۇن قاتقان تاۋ كورولى. — ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، پاسحا مەيرامى بارلىق ۋاقىتتا تەك جەكسەنبىگە تۋرا كەلەدى.
— ءيا، مەن دە تاپ وسىلاي دەپ ويلايتىنمىن، — دەدى ماسايراي سويلەگەن وۋلاۆيۋر. — بۇل جولى مەن مۇنى "حالىق دوستارى" وداعى شىعارعان كۇنتىزبەدەن كوردىم. وندا سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ، ايقىن جازىپ قويىپتى: كەلەسى جىلعى پاسحا سەنبىگە تۋرا كەلەدى ەكەن.
— شاماسى، بۇل قاتەلىك بولار، — دەدى تاۋ كورولى.
— كۇنتىزبەدە دە قاتەلىك بولۋشى ما ەدى؟ قاتە كەتۋى مۇمكىن ەمەس. كۇنتىزبەدە قاتە جىبەرۋگە كىمنىڭ جۇرەگى داۋالاي الادى؟ وسىنشا ويعا قالىپ، باسىم قاتتى... ايتپاقشى، مىناداي ءبىر جاعداي ەسىمدە ساقتالىپ قالىپتى: وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن پاستور گۋنچمۋندۋردىڭ ۇيىندە قونىپ شىققانىم بار ەدى. سوندا ءبىر كونە كىتاپتان وقىعانمىن: كۇن جىل سايىن ازداپ كەشىگەتىن كورىنەدى. ەگەر وسى جاعداي راس بولسا، وندا ۋاقىتتىڭ دا كەيىن قالىپ، كەشىگۋى دۇرىس قوي. تاۋراتتىڭ ءبىر جەرىندە جازىلعانىنداي، كۇن ءبىر ورىندا قوزعالماي، تۇرىپ قالعان* دەسەدى.
— قىمباتتى وۋلاۆيۋر، — دەدى بيارتۋر. — وسى ايتىپ وتىرعانىڭا ءوزىڭنىڭ سەنەتىنىڭدى جان بالاسى ەستي كورمەسىن. كىتاپتاردا جازىلعان نارسەلەردىڭ بارىنە دە قۇلاپ سەنە بەرمەي، ابايمەن قاراۋ كەرەك. مەن كىتاپ اتاۋلىعا، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە تاۋراتتاعى اڭگىمەلەرگە ەشقاشان دا سەنبەيمىن. كىتاپتا جازىلعان نارسەنىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرىپ شىعۋعا ەشكىمنىڭ دە شاماسى كەلمەيدى. كىتاپتار قانشا قاجەت بولسا، سونشا وتىرىك ايتا بەرەدى. ويتكەنى سەن وندا ايتىلعان وقيعالاردىڭ باسى-قاسىندا بولىپ كورگەن جوقسىڭ عوي... ەگەر ۋاقىت شىركىن شىنىندا دا اندا-ساندا ءبىر كۇننەن كەشىگىپ تۇراتىن بولسا، وندا پاسحا مەيرامى ايتەۋىر ءبىر كەزدە روجدەستۆو مەيرامىمەن ءبىر كۇنگە تۇسپا-تۇس كەلەر ەدى.
— مەن تاريحتا ايتىلاتىن ءبىر نارسەگە كامىل سەنەمىن، — دەدى تاۋ كورولى. — ءولى ييسۋستىڭ جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭگىسىن قايتا تىرىلگەنى انىق. ولاي بولسا، پاسحا مەيرامى جەكسەنبىگە تۋرا كەلۋى ءتيىس: بۇل جەردە ۋاقىتتىڭ كەشىگىپ ارتتا قالىپ قوياتىنىندا نەمەسە ىلگەرى وزىپ كەتەتىنىندە تۇرعان دانەڭە جوق.
— مەن ونىڭ قاشان ءتىرىلىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن، — دەدى بيارتۋر. — ءوزىم قاسىندا بولعانىم جوق. بىرنەشە ايەل عانا بولىپتى-مىس قاسىندا. بالكىم، ولار ۇستامالى قويانشىق اۋرۋى بار ايەلدەر شىعار. ولاردىڭ سوزىنە قالاي سەنەرسىڭ؟ ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۋتيرەدسميريدە وڭتۇستىك جاقتان كەلگەن ءبىر ايەل بولدى. ءبىر كۇنى ول بىرەۋدىڭ تاۋ بەتكەيىنە تاستاپ كەتكەن نارەستەسىنىڭ جىلاعان داۋسى قۇلاعىما ۇزدىكسىز ەستىلىپ تۇر دەپ بولمادى. جازدىگۇنگى تۇنگە قاراعان كەشكى مەزگىل ەدى. نارەستە شىرىلداپ جىلاپ، وكسىگىن باسا الماي جاتىر دەپ قايتالاۋىن قويمادى. باردىق. سوندا نە بولدى دەڭىز؟ نارەستە دەپ جۇرگەنىمىز ماۋىققان جابايى مىسىق ەكەن، سايتان العىر!
— جارايدى، جەتەر ەندى! — دەدى تاۋ كورولى. ونىڭ مىناداي ۇزاق-سونار دەرەكسىز اڭگىمەگە ارالاسقىسى جوق ەدى. — بيارتۋر جابايى مىسىق تۋرالى ايتىپ ءوتتى عوي. ال سەندەر تۇلكى تۋرالى نە ويلايسىڭدار؟ ايتىڭدارشى!..
— ويلاپ قويۋ عانا ازدىق ەتەدى. ناقتى ءبىر نارسە جاساۋ كەرەك، — دەپ جاۋاپ قايتارىستى وعان. — بۇل تۋرالى قاۋىم ستاروستاسىمەن اقىلداسىپ العان ءجون بولار؟
— و، سۇمپايى جىلپوس قۋ تۇلكى قاۋىم ستاروستاسىن ونشا مازاسىزداندىرا قويمايدى، — دەدى بيارتۋر. — بىلتىر ول جيىرما تۇلكى تەرىسىن ساتتى، ساتقاندا دا قىمباتقا ساتىپ، مول پايدا تاپتى.
باسقالار دا پىكىرىن ءبىلدىردى: "كورەسىنى ءالى تۇلكىدەن كورەتىن بولامىز" دەستى ولار. تۇلكى بىلتىر قويعا قارا كۇزدە قىرعيداي تيگەن ەدى، سول قىلىعىن بيىل دا قايتالايدى. شارۋالار تۇلكىنى تىلدەرى جەتكەنىنشە بالاعاتتاپ، قارعاپ-سىلەۋمەن بولدى. ال تاۋ كورولى بايسالدى كەيىپپەن سويلەدى: تۇلكىنىڭ ادامدار ءۇشىن زۇلىم جاۋىز بولىپ تابىلاتىنىنا كۇمان جوق ەكەنىن بەدەلدى تۇردە مالىمدەدى. ال نيدۋركوتتان كەلگەن كارت اقىرىندا بىلاي دەپ قورقىتتى:
— تۇلكى بىلتىر كۇشتى لاڭ سالىپ ەدى، اسىرەسە كوكتەمدە قۇتىرىپ كەتكەن بولاتىن. ەندى ونىڭ سالار سويقانىن كۇزدە كۇتە بەرىڭىزدەر، — دەدى ول.
كوفە ءىشىلىپ ءبىتتى. تاۋ كورولى قاڭىلتىر قۇتىسىنىڭ اۋزىن جاۋىپ، قويىن قالتاسىنا قايتا سالدى. تاڭ اتىپ، اينالا جارىق بولىپ قالعان ەدى. قويلاردى بىر-بىرىنەن ايقىن ايىرۋعا تولىق جەتەدى.
— ءيا، — دەدى تاۋ كورولى، ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ. — مىنا كوسىلگەن دالادا مەن تالاي رەت بولعان ەدىم. ءبىراق بۇعان دەيىن مەنى ەشكىم دە ەشقاشان بۇگىنگىدەي جايدارى مەيماندوستىقپەن جاقسى قارسى العان ەمەس. قوناقجاي قوجايىننىڭ ۇيىنە قىستىڭ سۋىق كۇنىندە كەلگەن قانداي جاقسى! ءبىزدى وتە جاقسى كۇتتى، ءدام تاتقىزدى. ەندى قويلاردى قۋىپ ۇستاپ، بولۋگە كىرىسۋ كەرەك.
ءبىراق بيارتۋر ماسەلە مەيماندوستىقتا تۇرعان جوق دەپ پايىمدايتىنىن ايتتى.
— ەڭ باستىسى، — دەدى ول، — ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەستىكتە. سەن ءولىسىڭ بە، ءتىرىسىڭ بە، وندا وزىڭنەن وزگە ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق بولسا، مىنە، سول جاقسى! مەنىڭشە، ناعىز تاۋەلسىز دەربەستىك دەگەنىمىز، مىنە، وسى! بىرەۋدىڭ قول استىندا باعىنىشتى بولعان ادامنىڭ قانىنا سىڭگەن قاسىرەتى — بوستاندىقتى اڭساپ، وعان ۇدايى ساعىنىشپەن سۋساپ كوز اشپاۋى.
— ءيا، — دەدى، تاۋ كورولى. — بۇل جاعداي ماعان وتە تۇسىنىكتى. يسلانديالىقتار — تاۋەلسىز دەربەستىكتى جانىنداي جاقسى كورەتىن حالىق. يسلانديادا ءبىر كەزدە وز بوستاندىعى وزدەرىندە بولعان حيەۆدينگتەر* تۇرعان. ولار ەلىنىڭ كورولىنە باعىنىپ، باس يگەننەن گورى ەركىندىكتە ءولىپ كەتكەندى ارتىق كورگەن. ولار تاپ مىنا ءوزىڭ سياقتى جۇرەك جۇتقان باتىرلار بولعان، بيارتۋر. سەنىڭ ءوزىڭ، بيارتۋر، جانە سەن سياقتى باسقا دا جاندار — بوستاندىقتى بارىنەن جوعارى باعالايتىن يسلانديالىقسىڭدار. سەندەر يسلانديالىق تاۋەلسىز دەربەستىكتىڭ ارقا سۇيەپ كەلگەن، ءالى دە ارقا سۇيەي بەرەتىن ناعىز بەرىك تىرەگىسىڭدەر. روزا، شاماسى، مىنا اڭعاردىڭ سولعىن گ ۇلى سياقتى جۇدەپ-جاداپ بارا جاتپاعان سياقتى عوي. مەن ونىڭ تاپ بۇگىنگىدەي گۇل-گۇل جايناعانىن بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپىن. روزا، ءوزىڭ ايتشى، مىنا ميداي جازىق كەڭ دالادا ءوزىڭدى-وزىڭ قالاي سەزىنىپ ءجۇرسىن؟
— ارينە، مۇندا ءوزىڭدى-وزىڭ وتە-موتە ەمىن-ەركىن سەزىنەدى ەكەنسىڭ، — دەپ جاۋاپ قاتتى روزا، مۇرنىن سىپ ەتكىزىپ ءبىر تارتىپ قويىپ.
— ءيا، — دەدى تاۋ كورولى الگى ىشىلگەن اراقتان كەيىن ونىڭ ۇنىندە باي شارۋاعا ءتان الدەبىر ايبىندى تاكاپپارلىق پايدا بولعان سياقتى. — ەگەر تاپ وسى ۇيدەگى سياقتى رۋح كۇشتىلىگى ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىمىزدىڭ ءبارىنىڭ بويىندا بولسا عوي، شىركىن! وندا يسلانديا ءوزىن قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇرعانىن ويلاپ، الاڭداي قويماس تا ەدى.
— سولاي دەڭىزدەر، — دەدى نيدۋركوتتان كەلگەن قارت توۋردۋر. — ءبىزدىڭ اتتاناتىن ۋاقىتىمىز بولىپ قالعان جوق پا؟ مەنىڭ الگى كوتەرەم كولىگىمە قونعانىمشا قانشاما ۋاقىت كەرەك دەسەڭدەرشى!
ول بوساعادا تۇر ەدى. ۇزاق جاساپ، ءومىر بويى كەدەيشىلىكتەن كوز اشپاي، الدەبىر الىس ارماندى اڭساۋمەن كەلە جاتقان وسى ءبىر قاۋدىراپ-قاۋساپ تۇرعان قارتتىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، وعان ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتپاي جانىنان وتە شىعۋ قيىن بولدى. تاۋ كورولى ونى ارقاسىنان بىر-ەكى رەت جىگەرلەندىرە قاعىپ-قاعىپ قويدى دا بىلاي دەپ ءتىل قاتتى:
— ءيا، قۇدىرەتتى توۋردۋر قارتىم! مىنا ءومىر ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن بەينە ءبىر لوتەرەيا ويىنى سياقتى.
— قالاي-قالاي دەيسىڭ؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ەشنارسە ۇقپاي قالعان قارت. ول الگى تەڭەۋدىڭ نە ەكەنىن تۇسىنگەن جوق. ويتكەنى ءوزى ومىرىندە قولىنا لوتەرەيا بيلەتىن ءبىر-اق رەت ۇستاپ كورگەن ەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن رەدسميريدەگى باس بايبىشە زيراتتى جوندەۋدەن وتكىزۋ ءۇشىن دەپ ءبىر قۇلىندى قايىرىمدىلىق قورىنا ارناپ لوتەرەيا ۇتىسىنا تىككەن بولاتىن. لوتەرەيا ويىنىنىڭ ۇتىس قورىتىندىسى بويىنشا قاۋىم ستاروستاسى ءوز قۇلىنىن ءوزى ۇتىپ العان ەدى.
— اكە، قىمباتتىم مەنىڭ، — دەدى روزا، ونى سۇيەمەلدەپ اۋلاعا الىپ شىققان سوڭ. — بۇگىن تۇندە تاۋداعى لاشىققا قونعاندا اباي بولىڭىز — جىلى جامىلىپ جاتىڭىز.
شىنىمدى ايتسام، وسى ءبىر قاشاعان قوزىلاردى تاۋ مەن تاستا، ميداي جازىق كەڭ دالادا قۋالاپ جۇرەتىن قۋاتىم قالعان جوق قوي. مەن نەسىنە اۋرە بولامىن، وسى؟ جاسىم سەكسەنگە كەلدى. حۋتوردىڭ وزىندە دە قالت-قۇلت ەتىپ، ارەڭ جۇرەمىن، — دەدى ول، اتىنىڭ تىزگىنىن قولىنا الا بەرىپ.
ەر ازاماتتار تاۋ بەتكەيىندە جۇرگەن يتتەرىن شاقىرىستى. قوتاننىڭ ءبىر شەتىندەگى قاشاعا بايلاپ قويعان ساۋلىق مىنا ابىر-سابىر مەن جۇگىرىسكەن يتتەردى كورىپ، مازاسىز ماڭىراۋمەن بولدى.
قارت توۋردۋر قوشتاساردا قىزىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى. ءسويتتى دە اتقا قونۋعا ارەكەت ەتتى. روزا ونىڭ اياعىنا ۇزەڭگى توسىپ، قولتىعىنان دەمەدى. ەردىڭ ۇستىندە قارتتىڭ قۇيرىعىنا جۇمساق بولۋى ءارى ەردى بۇلىنۋدەن ساقتاۋى ءۇشىن قارا قويدىڭ تەرىسىنەن جاسالعان بوستەك بار ەكەن. روزا قازىرگى كارى بايتال گلايسانىڭ تۇمسىعىن جۇمساق الاقانىمەن قايتا-قايتا سيپادى. بۇل ونى قۇلىن كەزىنەن بىلەتىن. ول كەزدەگى حۋتور قانداي قىزىق ەدى! سودان بەرى ون سەگىز جىل ءوتىپ كەتىپتى. ول كەزدە نيدۋركوتتاعى بالالاردىڭ ءبارى دە وزدى-وزدەرىنىڭ ۇيلەرىندە بولاتىن. ال ءقازىر دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراپ كەتىسكەن. وسى كەزدە ءتىلىن سالاقتاتىپ سامۋر جەتىپ كەلدى. شاماسى، بوتەن يتپەن تالاسىپ قالعان بولۋى كەرەك. ول روزانى تانىپ، قۋانا قىڭسىلاپ، ەركەلەي ۇمتىلدى. الگى وزىمەن تالاسقان يتتەردى ۇمىتىپ تا كەتتى. روزا اكەسىنە ەرىپ كەلگەن يتىنە بالىق بەرۋ ءۇشىن ۇيىنە كىرىپ شىقپاي تۇرا المادى.
— اكە، سامۋر سىزگە وتە-موتە كەرەك قوي. ايتپەسە ءبىر تۇنگە ماعان قالدىرىپ كەتۋىڭىزدى ءوتىنىپ سۇراعان بولار ەدىم. بيارتۋردىڭ ماعان سەرىك بولسىن، ەس بولسىن دەپ قالدىرىپ بارا جاتقان قويىنان قايران بولماي ما دەپ قورقامىن.
بلەسيىن جەتەكتەپ بيارتۋر كەلدى. ول كەلىنشەگىن جانىنا وتە بەرە اسىعىس-ۇسىگىس ءسۇيدى دە الدەبىر تاپسىرمالار بەرە سالا اتقا قوندى. ەردىڭ ۇستىندە وتىرىپ، ءيتىن شاقىرىپ الدى. ادامداردىڭ ءبارى دە كەتىپ بولدى. روزا ولاردى كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. ولاردىڭ ەڭ سوڭىندا اكەسى كەتىپ بارا جاتتى. ول بۇكشيە ءتۇسىپ كارى بايتال گلايسانىڭ قوس ءبۇيىرىن ءالسىن-السىن تەپكىلەپ قويادى. بەيشارا گلايسا شالشىقتى بالشىقتا ءىلبي باسىپ، ارەڭ كەتىپ بارادى.
ون ءبىرىنشى تAPAۋ
قىركۇيەكتىڭ تۇنىندە
كوپ ۇزاماي جاڭبىر سىركىرەي باستادى. اسپاندى قاپتاعان سۇرعىلت بۇلت تۇتاسا كەلىپ، جاڭبىر تامشىلارى بىرتە-بىرتە ىرىلەنە ءارى اۋىرلاي ءتۇستى. بۇل ناعىز كۇزگى جاڭبىرعا اينالدى. ونىڭ بۇكىل اينالا توڭىرەكتى ساتىرلاتىپ الا جونەلگەن داۋسى ءبىرتۇرلى ۇرەي تۋعىزدى: اسپان الەمىنىڭ كەڭىستىگىنەن شەلەكتەپ قۇيىپ تۇرعان نوسەردىڭ شەتى-شەگى بولاتىنى كورىنبەيدى. الدىڭعى جاقتى تۇتاسقان سۇرعىلت بۇركەنىش كولەگەيلەپ تۇرعانداي، ەشنارسە كورىنبەيدى: تۇتاس ءبىر ولكەنى جابىرقاڭقى كوڭىل كۇي جايلاپ العانداي، ءبىر سارىندى ءارى بىركەلكى جاۋعان جاڭبىر شالشىقتى جەردە ءوسىپ، سولعىن تارتا باستاعان ءشوپتى جۋىپ، كولشىكتىڭ بەتىن استان-كەستەن ەتىپ، لايلاندىرىپ جىبەردى، سۇرعىلت قۇمشاۋىت قايراڭداردى دا، كومىردەي قاراۋىتىپ تۇرعان تاۋدى دا كوزدەن عايىپ ەتتى. حۋتور بىتكەننىڭ ءبارىن دە قالىڭ نوسەرمەن تۇمشالاپ، وزگە دۇنيەدەن ءبولىپ تاستادى. ۇزدىكسىز ساتىرلاعان، باسىلار دەپ ۇمىتتەنۋگە بولمايتىن دىبىس ءۇيدىڭ ىشىندەگى بۇرىش-بۇرىشتىڭ ءبارىن دە جايلاپ العان سياقتى: قۇلاقتى تۇندىرىپ، الىس پەن جاقىننىڭ ءبارىن دە تاسا ەتتى. مۇنىڭ ءوزى ءومىردىڭ ءوزى تۋرالى كۇندەلىكتى كوڭىلسىز كوپ حيكايات سياقتى. بەينەبىر نە شارىقتاۋسىز، نە قۇلدىراۋسىز تەپە-تەڭ ءارى ەلەۋسىز ەتىپ جاتقان ءومىردىڭ ءوزى دەۋگە بولارلىق. ءبىراق سونىڭ وزىندە دە ول سەنى كەڭدىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن قىزىقتىرا تارتىپ اكەتە الادى. مىنە، تاپ سونداي شۋلى مۇحيتتىڭ ءتۇپسىز تەرەڭىندە جاتقان ءبىر عانا وڭاشا ۇيدە جۇرەگى اۋىراتىن جالعىز ايەل قالعان بولاتىن.
روزا شۇلىعىنىڭ تەسىگىن تورلاپ جاماپ الماق ەدى، ءبىراق .ونىڭ قولىنىڭ ىسكە بارا قويار ءتۇرى بولمادى؛ ول تەرەزەنىڭ الدىندا قيمىلسىز وتىرىپ الدى — سىرتتان ەستىلىپ تۇرعان ساتىر-سۇتىر دىبىس بەينە ءبىر سيقىرلاپ تاستاعانداي. تەرەزەدەن سوناۋ كەڭ القاپتى تۇمشالاپ تۇرعان سۇرعىلت تۇمانعا قادالا قاراۋمەن بولدى. تەرەزەنىڭ الدىندا پايدا بولعان شالشىققا دا ارا-اراسىندا جاس بالاشا قىزىعا ءۇڭىلىپ قويادى. كەشكە قاراي كۇشتى جەل تۇردى. ول جاڭبىردى كوتەرىپ اكەتىپ، تۇتاسقان سۇر بۇلتتى ساتىرلاعان اق تاسقىنىمەن قوسا-موسا بەينە ءبىر توپىرلاتا ايداعان قويداي قۋا باستادى. جاڭبىردان سوڭعى تاسقىن سۋ بالشىقتى شالشىققا قاراي كوبىك اتا اسىعىپ اقتى. ول كەي جەرلەردە تەڭىز تولقىنى سياقتى جوعارى كوتەرىلىپ بارىپ، وزەننىڭ جارلى جاعاسىنا شارپي سوقتىعىسادى دا بىت-شىتى شىعا شاشىرايدى.
قوتانداعى بايلاۋلى قوي ماڭىراعانىن قويدى، بايلانعان ارقاننىڭ ۇزىندىعىنا قاراي قازىقتان ۇزاڭقىراپ بارادى دا باسىن تومەن سالىپ، قوس ءمۇيىزىن جەلگە قارسى توسادى. روزا ونى اياپ كەتتى: جالعىز ءوزى اياق-قولى ماتاۋلى تۇتقىندا قالعانداي بەيشارانىڭ ءحالى شىنىندا دا مۇشكىل ەدى. روزا ونى ەڭ بولماسا جابىندى شاتىردىڭ استىنا كىرگىزۋدى ويلادى. ال گۋدلبراۋ وزىنە تايانىپ كەلە جاتقان ايەلدى كورىپ، قاشىپ قۇتىلىپ كەتپەك بولدى، ءبىراق مىقتاپ بايلاعاندىقتان قاشا المادى. روزا ارقاننان ۇستاعان بويى وعان جاقىنداي بەردى، اقىرىندا قوس مۇيىزىنەن سۇيرەپ، ۇيگە قاراي الىپ ءجۇردى. ونى قاراڭعى قوراعا يتەرىپ كىرگىزدى دە ەسىكتىڭ ىشكى ىلگەگىن سالىپ، تارس جاۋىپ قويدى. گۋدلبراۋ قوراعا كىرگەننەن كەيىن دە ماڭىراۋىن قويمادى. ءۇستىنىڭ سۋىن ءبىر سىلكىپ تاستادى دا ەندى ەركىن بوستاندىققا شىعۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن سەزگەن ول بۇرىنعىسىنان دا قاتتىراق ماڭىرادى، داۋسى بۇكىل حۋتوردى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى. روزا گۋدلبراۋدى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن سۋ اكەلىپ بەرىپ ەدى — ىشپەدى، شوپ بەرىپ ەدى — جەمەدى. ول مىنا ايەلدەن ۇركىپ، ءبىر بۇرىشتان ءبىر بۇرىشقا اينالىپ قاشۋمەن ءجۇردى.قاراڭعى قورادا الدەبىر كوگىلدىر سياقتى اندا-ساندا جىلت-جىلت ەتە قالاتىن كوزىمەن سەنىمسىز تۇردە قاراپ قويادى. ءبىر كەزدە الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ تۇياعىمەن تارس-تارس ەتكىزە جەر تارپىپ، ايەلدىڭ وزىنە ايبات شەككەندەي بولدى. روزا وعان ازداعان بالىق ۇگىندىسى مەن ناننىڭ قيقىمىن بەرىپ تە كوردى. گۋدلبراۋ بۇل سىي تاباقتان دا ءبىرجولا باس تارتتى. اقىرىندا روزا "ال ەندەشە!" دەگەندەي، ونى جونىنە قالدىردى. ءبىراق بەيشارا قوي بارعان سايىن ءجيى ماڭىراعانىن قويمادى.
ۋاقىت وتە بەردى. ءىڭىر قاراڭعىسى تۇسە باستادى. روزا بوتقا ءپىسىرىپ، جەپ الدى. وسى كەزدە كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قويۋ قاراڭعىلىق ورنادى. روزا پەشتەگى وتتى وشىرمەۋگە تىرىستى. ويتكەنى ءۇيدىڭ ءىشى ءارى سۋىق، ءارى سىز ەدى. توبەدەن ەكى جەردەن تامشى اعىپ تۇردى. ونىڭ ۇستىنە، جانىپ تۇرعان شام دا جوق. ال ءۇيدىڭ ءىشى جارىق بولسا، نەمەسە كەم دەگەندە ءسونىپ بارا جاتقان شوقتىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرسا، ول دا سەپ قوي — ءوزىڭدى-وزىڭ ءقاۋىپسىز سەزىنە الاسىڭ. روزا پەشتىڭ جانىندا ۇزاق وتىردى. وتتىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇرسىن دەپ، ونىڭ قاقپاعىن جارتىلاي اشىپ قويدى. ول وزىنە ءوزى سىي جاساعانداي ءماز بولىپ، شەشەسى سالەمدەمەگە بەرىپ جىبەرگەن تۇيىنشەكتەن الىپ، كوفە قايناتىپ ءىشتى، ادەتتەگى ءبىر ءتۇيىر ورنىنا بەس ءتۇيىر قانت جەدى. ويتكەنى بۇل ءوزىنىڭ سىباعاسىنا تيگەن قانت ەدى. ول بىرىنەن سوڭ ءبىرى بىرنەشە شىنى اياق كوفە ءىشىپ وتىرىپ تا پەشتەگى وتتىڭ شوعىنان كوز المادى — بۇگىنگى ءتۇنى ءوزىنىڭ تۇلا بويىن بيلەيتىن ۇرەيلى قورقىنىشتى ىسىرىپ تاستاۋعا تىرىستى. دەگەنمەن دەنەسى دىرىلدەپ، ەلەگىزي بەردى. روزا ءبىر كەزدەگى قۋانىشتى كۇندەرىن ادەيى ەسكە تۇسىرۋمەن بولدى. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ جانىن الدەبىر راقات سەزىمىنە بولەنگەندەي جاقسى اسەر ەتتى. گۋدلبراۋ دا ماڭىراعانىن قويىپ، جاتىپ قالدى. ءبىراق جاڭبىر تەرەزەنى بۇرىنعىسىنشا سابالاپ، تىنىمسىز جاۋىپ تۇردى. جەل دە ۇدەي ءتۇستى، — ءتىپتى ءۇيدىڭ ءوزىن شايقالتىپ جىبەرەردەي كورىندى. ۋاقىتتىڭ تىم كەش بولعانى سونشا، روزا پەشتىڭ جانىنان كەتۋگە قورقا باستادى: وعان مىنا قويۋ قاراڭعىلىق قوينىندا قايداعى ءبىر زۇلىم كۇشتەر قاپتاپ جۇرگەن سياقتى بولىپ ەلەستەي بەردى. ەكى اياعىن استىنا باسىپ، ەكى قولىن قوينىنا تىعىپ وتىردى — ەگەر ول ەكى قولىن ەكى جاققا جازىپ جىبەرسە، الدەبىر زۇلىم كۇش شاپ بەرىپ ۇستاعان بويى مۇنى سۇيرەپ الا جونەلەتىندەي بولىپ كورىندى. وسى قالپىندا قيمىلسىز ۇزاق وتىردى، قورقىنىش تا سەيىلە باستاعانداي ەدى. ءبىراق جاتا-جاتا ەلەگىزىپ، زەرىككەن قوي ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قايتادان مازاسىزدانا ماڭىراپ قويا بەردى. قاراڭعىلىق قوينىنان قۇلاق جارىپ جىبەرەرلىك الدەبىر اششى ايقاي ەستىلگەندەي بولدى. بالكىم، مىنا گۋدلبراۋ دا سودان شوشىپ ويانعان بولار. نەمەسە ءوزىن الدەبىرەۋ قۋىپ، ۇستاي الماي جۇرگەن شىعار. ايتپەسە قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنان ەكىنشى بۇرىشىنا جان ۇشىرا اينالىپ قاشا بەرەر مە ەدى؟! ول الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ تۇياعىمەن جەر تارپىپ، ەكى رەت توقتادى. روزاعا بىرەۋدىڭ بەتىنە بىرەۋ ىشقىنا ۇرلەپ تۇرعانداي ەستىلدى. اپىر-اي بۇل كىم بولدى ەكەن ءوزى؟ بالكىم، ەشكىمنىڭ بەتىنە ەشكىم دە ۇرلەپ تۇرماعان شىعار...
اقىرىندا روزا تومەن تۇسەتىن تەكپىشەك ساتىعا قاراي ەڭكەيىپ:
— قوشاقانىم-اۋ، قورىقپاي-اق قوي! — دەدى.
ول ءۇنسىز مەڭىرەۋ ىشىندە جاڭعىرىققان ءوز داۋسىن ءوزى ەستىگەندە جۇرەگى تۋلاپ قويا بەردى: ول وز داۋسىن ءوزى تانىعان جوق. روزا تومەنگە تۇسەتىن تەسىك قۋىسىنىڭ جانىندا سىلەيگەن بويى تاپجىلماي تۇرىپ قالدى. ءيا، ءيا، بۇگىنگى تۇندە ءوزى كۇتكەن ماقۇلىق زۇلىم كۇش ءتىپتى تاياۋ كەلىپ قالعان سياقتى. توبە شاشى تىك تۇرىپ، تۇلا بويى قالتىراپ، دىرىلدەپ قويا بەردى، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، ءىشى-باۋىرى تىلگىلەنگەندەي اۋىرسىندى. تومەندە بىرەۋ بار، قويدى بۇرىش-بۇرىشقا قۋىپ جۇرگەن دە سول اقىرى ونى ۇستاپ الىپ، تاماعىنان بۋىندىرعان سوڭ بەيشارانىڭ ماڭىراۋعا شاماسى كەلمەي قالعان بولۋى كەرەك. سودان سوڭ ونى قورانىڭ ءبىر بۇيىرىنە لاقتىرىپ تاستاعان شىعار. الدەبىرەۋ، الدەبىر نارسە... ءبىر كەزدە گۋدلبراۋ قايتادان ماڭىراپ قويا بەردى. ەندى ونىڭ داۋسى بارلىق نارسەدەن ءۇمىتىن جانتالاسا ءبىرجولاتا ۇزگەندەي بولىپ، وتە ايانىشتى، بۇرىنعىسىنان دا قورقىنىش-ۇرەيگە تولى سياقتى ەستىلدى.
جوق، روزا ەسىنەن تانا قۇلاپ قالعان جوق. ول وشاقتاعى شوققا تامىزىق سالىپ، وت جاعۋعا، ءۇيدىڭ ىشىنە جارىق بەرۋگە كىرىستى. ويتكەنى مىنا سىتىر-سىتىر جانىپ جاتقان وتىننىڭ جالىنى تۇسىرگەن جارىق ونىڭ سەنىم ارتقان بىردەن-بىر ءۇمىتى ەدى. سوندىقتان دا وتتى وشىرۋگە ءتىپتى دە بولمايدى!
"مۇمكىن، سونشالىقتى قورقاتىنداي ەشتەڭە دە بولعان جوق شىعار"، — دەپ ويلادى روزا، جانى كەتىپ، سىرەسىپ قالعان ساۋساقتارىمەن ارەڭ دەگەندە پەشتەگى وتقا قۇرعاق وتىن تاستاپ جاتىپ.
الدەبىرەۋ، الدەنە... بالكىم، ەشكىم دە، ەشنارسە دە جوق بولار. ءوزىنىن شاعىن عانا جەكە وتباسىنداعى وشاقتىڭ كىپ-كىشكەنتاي پەشىندە جانىپ جاتقان وتقا — بوستاندىقتىڭ، تاۋەلسىز دەربەستىكتىڭ لاۋلاپ جانا تۇسكەن وتىنا سۇيسىنە دە قىزىعا قاراپ قويىپ، ەندى ەلەگىزىپ الاڭداماۋعا بەكەم بەل بۋدى. ەشقانداي دا قورقىنىشتى ەلەس، ەشقانداي دا كولۋمكيللي جوق. مىنا كوسىلىپ جاتقان كەڭ دالادا بوستاندىق پەن ەركىندىكتىڭ قايىرىمدى قۇدايى عانا بار. ول ادامداردى يتتەردەن جوعارى قويادى (سولاي بولۋى ابدەن مۇمكىن). كىم بىلەدى، ەندى جيىرما ءۇش جىلدان كەيىن بۇل دا قاۋىم ستاروستاسىنىڭ ايەلى، ۋتيرەدسميريدەگى باس بايبىشە سياقتى بىرەۋ بولىپ شىعا كەلەر. "ءومىر دەگەنىمىز لوتەرەيا ويىنى سياقتى" دەگەن جوق پا بۇگىن مۇنىڭ اكەسىنە تاۋ كورولى. قۇداي مەنىڭ قايىرىمدى قارتىما قۋات بەرە گور! الگى لوتەرەيا ويىنىندا وكپەسىنە سۋىق تيگىزىپ، اۋرۋىن اسقىندىرىپ الا كورمەگەن. ونىڭ جاسى سەكسەنگە كەلىپ قالدى. سوعان قاراماي، بۇگىنگى ءتۇندى تولىعىمەن تاۋداعى لاشىقتا وتكىزبەكشى... جوق، روزانىڭ مۇنداي اۋىر ويدان ارىلۋى كەرەك. ول جاماندىق تۋرالى ەمەس، تەك جاقسىلىق، اسەمدىك تۋرالى ويلاۋى ءتيىس. "تاۋ-پاتشايىم، جەر-انا!" ءيا جەر — ءوزىمىزدىڭ انامىز.
روزا كوپتەن بەرى ءان سالماعان ەدى. ەندى، مىنە، پەش الدىندا وتىرىپ، الدەبىر ادەمى ءاننىڭ اسەم اۋەنىن سىزىلتىپ سالا باستادى. بۇل — ونىڭ وسى ولكەگە جاس كەلىنشەك بولىپ كەلگەلى سالعان ءبىرىنشى ءانى. ءبىراق مۇنداي ادەمى ءاندى ناقىشىنا كەلتىرە سالۋعا داۋىسى جەتپەيتىن سياقتى كورىندى. قالاي تىرىسىپ، ارەكەت ەتىپ باقسا دا داۋىسى جەتپەي قالا بەردى، ۇرەيلى قورقىنىشتىڭ سالدارىنان ءۇنى ءۇزىلىپ شىعىپ، ءاننىڭ يىرىمىنە كەلگەندە قايتا-قايتا سۇرىنۋمەن بولدى. ءاندى نەعۇرلىم ۇزاق ايتقان سايىن جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوقتى. وتان سۇيگىش پاتريوتتىق مۇنداي ءاندى ءالى ەشكىم دە تاپ وسىلاي ماقتانىش سەزىمىمەن ايتىپ كورمەگەن دە بولار. ءبىراق ونىڭ انىنە مۇنىڭ تاپ ءوزى سياقتى ەلەگىزىپ قورىققان قويدىڭ "مە-ە-ە..." دەپ ماڭىراعان ۇرەيلى ءۇنى ۇلاستى.
ءيا، بۇعان دەيىن وتان سۇيگىش بىردە-بىر ءان تاپ وسىلاي نەعۇرلىم ۇيلەسىمدى ۇنمەن ايتىلىپ كورمەگەن دە شىعار.
اقىرىندا قويدىڭ ماڭىراۋى ءۇمىتىن ۇزە قاجىعان، ءتىپتى قارلىققان داۋىسقا اينالدى. روزا ەندى كۇدىكتەنە باستادى: وسى داۋىس شىنىندا دا قويدىڭ ماڭىراعانى ما ءوزى؟ ويتكەنى كادىمگىدەي ماڭىراۋ ەمەس، الدەبىر تورىققان شاعىم سياقتى ەستىلدى. بالكىم، مۇنى ابدەن ازاپقا سالىپ، قورقىتقىسى كەلىپ جۇرگەن الدەبىر جاۋىز قۇبىجىقتىڭ ءوزى شىعار؟ ماشاقاتتى ابىگەر مەن ارى-بەرى جۇگىرىس از-كەم ۇزىلىستەن كەيىن قايتا جالعاستى. الدەبىرەۋ ساتىعا جارماسقان سياقتى. ەسىكتىڭ جانىنان ونىڭ مۇرنىنىڭ شۋىلى ەستىلگەندەي بولدى. ءتىپتى ءۇيدىڭ ارقالىق ماتكەسى دە سىقىرلاپ قويا بەرگەندەي. سودان سوڭ ازداپ تىنىشتىق ورناعانداي بولدى. تەك بوراننىڭ تەرەزەنى سوققان دىبىسى عانا ەستىلدى. روزا بوران ەندى باسىلاتىن بولار دەپ ۇمىتتەندى. قوي دا سايابىر تاپقانداي بولدى. جۇرەگى ءبىر قالىپتى سوعا باستاعانداي. ءبىراق تاپ وسى كەزدە كەنەت ءۇيدىڭ سىرتقى ەسىگىن بىرەۋ بارىنشا قاتتى سوققانداي بولدى، بۇكىل ءۇيدى سولقىلداتىپ وتكەندەي سەزىلدى. بوران قايتا قۇتىرىنا ءتۇستى، تارس-تۇرس ەتكەن، سىقىر-سىقىر ەتكەن، شيق-شيق ەتكەن دىبىستار ۇستى-ۇستىنە قاباتتاسا ەستىلدى. بەينە ءبىر بارلىق نارسە قيراپ بارا جاتقانداي.
روزاعا العاشقىدا مۇنىڭ ءبارى دە تاۋ جاقتان ەستىلگەندەي بولىپ ەدى. ەندى مىنە، ءۇيدىڭ الدىڭعى بولىگى قۇلاپ بارا جاتقانداي ەسەر ەتتى. سوعان ىلە-شالا تومەننەن شىرىلداعان شۋىل كەلدى قۇلاعىنا. ول ەندى قويدى بىرەۋ بۋىندىرىپ جاتىر دەگەن ويعا قالدى. روزا كەرەۋەتتىڭ ءبىر شەتىنە مىقتاپ جارماسقان بويى قالتىراپ-دىرىلدەپ، ۇرەيى ۇشقان قالپىندا سىرەستى دە قالدى. ول بەينە ءبىر جان ءتاسىلىم ەتەر الدىنداعى ادام سياقتى قۇدايعا جالبارىنۋمەن بولدى. اقىرىندا كويلەگىن شەشكىسى كەلدى، ءبىراق شەشە المادى. ويتكەنى بولماشى عانا سىبىس مىنا قاراڭعىلىق قۇشاعىندا دەمىن ىشىنە تارتىپ تىم-تىرىس جاتقان قۇبىجىق زۇلىم كۇشتىڭ يەسىن وياتىپ جىبەرەتىن سياقتى كورىندى. ول مەيلىنشە ساقتىقپەن قۇس مامىقتىڭ استىنا كىردى، ەش جەردەن ۋىلدەمەيتىندەي مۇقيات قىمتاندى. ءتىپتى باسىن دا بۇركەپ الدى. روزا وسى جاتقاننان بۇكىل دەنەسى ءدىرىل قاعىپ، جۇرەگى سىزداپ اۋىرىپ، ۇزاق جاتتى. وعان ەشقانداي دا ەستەلىكتەردى ەسىنە الۋ كومەكتەسە قويمادى. بۇرىنعى باسىنان كەشكەن قۋانىشتارىنىڭ بارلىعىنان دا مىنا بۇگىنگى قورقىنىشى كۇشتى بولدى. ول ەندى ءالى ۇزاق كۇتەتىن تاڭ جارىعى تۋرالى ويلاۋعا تىرىستى. ادام دەگەن ءۇمىتىن ەشقاشان ۇزبەيدى ەكەن. ءتىپتى، ابدەن تىعىرىققا تىرەلىپ، قۇتىلىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى كەزدە دە ءۇمىتىن جوعالتپايدى. ادامدار كوزگە تۇرتسە، كورگىسىز قانداي قاراڭعى ءارى ۇزاق تۇندە دە تاڭنىڭ ايتەۋىر ءبىر اتارىنا كامىل سەنە ۇمىتتەنەدى.
روزا الگى سۇمدىقتان قالشىلداپ-دىرىلدەپ ۇزاق جاتتى. اقىرىندا نە ۇيقى ەمەس، نە دەمالىس ەمەس، الدەبىر قالعىپ-مۇلگىگەن جاعدايدا شەكسىز دۇنيە ارقىلى — نە كەڭەستىگى، نە ۋاقىتى جوق دۇنيە ارقىلى — تىلسىم سىرى مول كيىن ساپارعا ءوز ەركىنەن تىس اتتانىپ بارا جاتقانداي سەزىندى. ول سوناۋ ءبىر كەزدە وتكەن الىس كۇندەردىڭ اقىلعا قونبايتىن نەبىر وقيعالارىن قايتادان باسىنان كەشىرگەندەي، ءوزى سول ءبىر كەزدەرى تانىس بولعان ادامدارمەن قايتا كەزدەسكەندەي بولدى. مەيلىنشە تاڭ قالارلىعى سول ەلەستەردىڭ كوز الدىنان بارىنشا ايقىن كورىنۋى ەدى. روزا الدەقاشان ۇمىتىلعان ءبىر داۋىستى — ءبىراق ءوزى ءۇشىن ەشقاشان دا بالەندەي ماڭىزى بولىپ كورمەگەن داۋىستى — تاعى دا ەستىدى. مۇنىڭ ومىرىندە كەزدەيسوق جىلت ەتە قالعان، ءقازىر ۇمىت بولعان ءبىر جىلى ءجۇزدىڭ ءاجىمى تاعى دا ايقىن اڭعارىلعانداي ەدى. كوز الدىندا پايدا بولعان ادامداردىڭ جۇزدەرى مۇنىڭ ميىن بەينە ءبىر قاتەرلى ىسىك سياقتى جەگىدەي جەپ جاتتى. مىسالى بۇعان بۇگىن تاڭەرتەڭگىسىن وسىندا مەيمان بولىپ كەتكەندەر، ولاردىڭ ۇياتسىزدىقپەن شەكتەسەتىن ەرسى قىلىقتارى سونشالىقتى ەگجەي-تەگجەيلى ەلەس بەرىپ ءوتتى. سول ادامداردىڭ بەينەلەرى نەعۇرلىم ايقىن ءارى دالىرەك ەلەس بەرگەن سايىن مۇنى ودان سايىن ۇرەيلەندىرە ءتۇستى. ولاردىڭ روزانىڭ ساناسىنا تەرەڭ ءسىڭىپ قالعانى سونشالىقتى، ولاردان ويشا ارىلۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولمادى. ولار تاڭ قاراڭعىلىعىندا ۇيقىلى-وياۋ جاتقاندا دا كوز الدىنان كەتپەي-اق قويدى، ولگەن ادامداردىڭ قاتىپ-سەمىپ قالعان جۇزدەرىنىڭ ادەتتە تۇسكە كىرەتىن كورىنىستەرى سياقتى تۇرىپ الدى. ءبىراق ولار بەينە ءبىر ءتىرى ادامدار سياقتى كەلىپ، وزدەرىن وزدەرى ءتىرى ادامدار سياقتى ۇستايتىنىن قايتەرسىڭ. سوندا دا بولسا ءسىز مۇنىڭ ءتۇس ەكەنىن، ول ادامداردىڭ دۇنيەدەن وزعانىن، ءتىپتى الدەقاشان جەرلەنىپ تە قويعانىن ايقىن بىلەسىز. ولاردىڭ جابىرقاڭقى مۇڭدى كۇلىمسىرەگەنى — ءولى ارۋاقتىڭ كۇلكىسى. ولاردىڭ قورقىنىشتى اڭگىمەلەرى — ءولى جانداردىڭ اڭگىمەلەرى. ولاردىڭ بەت پەردەسى — ءسوزسىز اپاتقا ۇشىراۋدىڭ الدىنداعى ۇرەيلى قورقىنىشتى بۇركەمەلەپ تۇراتىن مۇزداي سۋىق جامىلعى ءتارىزدى. ءبىز كەزدە ولار دا ەلەۋلى ادامدار قاتارىنا قوسىلۋدان ءۇمىتتى ەدى. ءبىراق اقىل-ەسى ءبۇتىن بىردە-بىر ادام ونداي ءۇمىتتىڭ اكتالا قوياتىنىنا ەشقاشان سەنبەيتىن. مىسالى، بيارتۋر ەندى جيىرما ءۇش جىلدان كەيىن قاۋىم ستاروستاسى بولارمىن دەپ ويلايدى. "ال سوندا مەن كىم بولامىن؟" دەگەن وي ساپ ەتە قالدى روزاعا. ونىڭ اكەسى دە باقۋات شارۋا، ءتىپتى، بالكىم، قاۋىم ستاروستاسى بولۋدى ارمانداۋمەن كەلدى. سونداي ماقساتپەن ول وزەن بويىنان ديىرمەن دە سالعان ەدى. ءبىراق بۇگىنگى تۇندە ول قايدا قالدى ەكەن؟ جاسى جەتپىستەن الدەقاشان اسىپ كەتكەن، كەۋدەسىندە ءالسىز عانا جانى بار، سارىپ اۋرۋى مەڭدەگەن، اۋرۋ اياقتارىن ءجوندى باسا دا المايتىن ايانىشتى قارت بۇگىنگى تۇندە ەلسىز-جۇرتسىز ءبىر قۋىستاعى تاۋ قويناۋىندا جاتقان بولار. ال ونىڭ وزەن جاعاسىندا ارمانىنا ارقاۋ بولعان ديىرمەنىن مۇك باسىپ قالعالى قاشان! كوپ بولدى، نيدۋركوتتاعى بالالار وينايتىن قوي اسىقتارى قايدا ەكەن؟ بالا كەزىندە بۇل دا قورا-قورا قويى، جەلىندەرى جەر سىزعان تولىپ جاتقان ساۋىن سيىرلارى، تاۋ قويناۋىنداعى ءشوبى شۇيگىن جەكەمەنشىك جايىلىمدا تاي، قۇلىندارى ارالاس اسىر سالىپ، جارىسقان ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلارى بار بايلىقتى كوز الدىنا الىس ارمانىنداي ەلەستەتەتىن. ءسويتىپ ءوزى دە قاۋىم ستاروستاسىنىڭ بايبىشەسى سياقتى ءارى اقىلدى، ءارى تالانتتى بولۋدى، ۇلكەن دە ءسان-سالتاناتتى ادەمى ۇيدە تۇرۋدى ارماندايتىن. ال ءقازىر بۇل قايدا تۇرىپ جاتىر؟ مۇنىڭ ءورىس تولى مالى قايدا؟ تاسىپ تۇرعان تالانتى قانە؟ جازۋ-سىزۋدىڭ ءوزىن زورعا ۇيرەندى. ونىڭ نەبارى جالعىز ساۋلىعى عانا بار. ديىرمەنشىنىڭ لاشىعىندا وتكەن بالا كەزىندە بۇل وزىنشە باي ادامنىڭ ءبىرى سياقتى ەدى. روزا كادىمگى ولەڭ-جىرلاردا ايتىلاتىنداي تابىن-تابىن سيىرلارى، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلارى بولاتىنداي ۇمىتتەنەتىن. وزەننىڭ وزىندىك ەرەكشە اۋەنى ەستىلىپ تۇراتىنداي ەدى. ءتىپتى ءالى ەشقانداي ىسكە قوسىلماعان ديىرمەننىڭ دە تەڭدەسى جوق تاماشا وزىندىك ادەمى قاسيەتى بار سياقتى بولاتىن. ول وزەن جاعاسىنداعى لاشىقتىڭ جانىندا الدىنا قوي اسىعىن شاشىپ تاستاپ، اكەسى تەڭىز جاعالاۋىنان تاۋىپ اكەلگەن ادەمى ۇلۋ قابىرشاعىمەن ويناپ وتىرعانىن ەلەستەتتى. روزا اسىرەسە ۇلۋ قابىرشاعىن وتە جاقسى كورەتىن: ونى بۇل دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات زات دەپ ەسەپتەيتىن. ونى اپا-سىڭلىلەرىنە دە، اعا-ىنىلەرىنە دە بەرمەيتىن. ولاردىڭ ۇلۋ قابىرشاعىمەن ويناۋىنا رۇقسات ەتپەيتىن... ەنى، مىنە، سول ۇلۋ قابىرشاعى قايدا قالدى دەسەڭىزشى؟..
— مە-ە-ە...
وسى ءبىر اششى داۋىس ونى بىردەن وياتىپ جىبەردى. قۇلاعىنا ادام تاڭ قالارلىق الدەبىر ءۇمىتسىز تورىعۋدىڭ ۇنىندەي ەستىلدى.
تۇسىندە وعان بۇل قوي سويىلعانداي ەلەستەپ ەدى. ەندى، مىنە، ارادا ءۇش ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە ونى جىن-پەرىلەر كەلىپ قايتا ءتىرىلتىپ كەتكەندەي. مىنا جەر استىنان شىققانداي قارلىققان داۋىستىڭ ءتىرى ماقۇلىقتان شىعۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. بۇل ەرتەدەگى جازۋلاردا ايتىلا بەرەتىن، قورلىق كورىپ، ازاپ شەككەن جانداردىڭ بىرەۋىنىڭ جان ايقايى بولۋى كەرەك. يەسىز كەڭ-بايتاق دالاداعى بارلىق جىن-پەرىلەر مەن زۇلىم كۇشتەر تۇگەلىمەن ءبارى جينالىپ كەلىپ، وسى قويدىڭ بويىنا ەنگەندەي. ەل-جۇرتسىز تاستى ءشول دالاداعى جارتاستىڭ استىنا لاقتىرىپ تاستالعان جاس بالالاردىڭ ەلەسى دە، ميىن الىپ جەۋ ءۇشىن ولتىرىلگەن كىناسىز بەيشارالاردىڭ دا نەمەسە قۇدايدى دا، ونىڭ ۇلى ييسۋستى دا جەك كورەتىن الدەبىر پاپاشىلداردىڭ دا ەلەستەرى كەزىپ جۇرگەن سياقتى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ارمانى بىرەۋ-اق: بارلىق جاندى ماقۇلىقتار وزدەرىمەن بىرگە ماڭگى ازاپ شەگىپ، قورلىق كورە بەرسە ەكەن دەيدى.
بۇل قورقىنىشتى ءتۇن وسىلاي ءوتتى.
اقىرىندا روزا قۇس مامىقتان باسىن شىعارىپ، جان-جاعىنا كوز جۇگىرتۋگە تاۋەكەل ەتتى. ول بولمە ىشىنە سىبىرلەپ تۇسە باستاعان بوزعىلت جارىقتى كوردى. ءوزىن ادام ايتىپ بولماستاي جەڭىل سەزىنگەنى سونشا، ءتىپتى بۇكىل ومىرىندەگى ەڭ ۇزاق جانە ەڭ قورقىنىشتى قۇبىجىق ءتۇننىڭ اياقتالۋعا تاقاپ، تاڭ اتىپ كەلە جاتقانىن بايقادى. جەل باسىلىپتى. ءبىراق بۇكىل دۇنيەنى ساتىرلاتا سوعىپ، تولاسسىز جاۋعان جاڭبىر ءالى قۇيىپ تۇر ەكەن. گۋدلبراۋ تاعى دا ماڭىراي باستادى. جارىق بىرتە-بىرتە كۇشەيە ءتۇستى. روزانىڭ كوڭىل كۇيى دە وزگەرىپ سالا بەردى. اعارىپ اتقان تاڭنىڭ الدىندا تۇنگى قۇبىجىقتىڭ ءبارى دە تىم-تىراقاي قاشىپ كەتكەندەي. مىنە، ابدەن جارىق بولدى. روزا قويدان قورىققانىن قويدى. ەندى ونى ولەردەي جەك كوردى، ءوزىنىڭ ەڭ زۇلىم قاس جاۋى سانادى. ويتكەنى گۋدلبراۋدىڭ ماڭىراعان داۋسى روزانىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ ءبىتتى. جوق، روزا بۇل جىن-پەرىنىڭ ءۇنىن وشىرمەسە بولمايدى ەكەن! ءالى دە ءسال-پال جارىق بولا ءتۇسسىن. بۇل ونىڭ باتىلدىعىن ارتتىرادى. سوندا بۇنىڭ مىنا قارعىس اتقان قويدىڭ قىلىعىنان ءبىرجولا قۇتىلۋىنا ەشكىم دە، ەشنارسە دە كەدەرگى بولا المايدى. اقىرىندا ءوزىنىڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، اسىعا باستادى. ول توسەگىنەن قارعىپ تۇردى دا، كيىمىن كيۋدى دە ويلاماستان، بولمە ىشىندە قۇر قول، كەۋدەسى جارتىلاي جابىلعان كۇيدە ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. بۇگىنگى ۇيقىسىز وتكەن تۇننەن كەيىن ول ادەتتەگىسىنەن الدەقايدا بوزعىلت كورىندى، ال ەكى كوزى تاعىنىڭ جانارىنداي جارق-جۇرق ەتتى. روزا شاتىردىڭ استىنداعى قابىرعانى اينالىپ ءجۇرىپ، بيارتۋردىڭ ءىلۋلى تۇرعان شالعى وراعىن تاۋىپ الدى. ونىڭ ءجۇزىن كەنەپپەن وراپ قويىپتى. روزا تەرەزەنىڭ جارىعىنا جاقىن بارىپ، وراقتىڭ ءجۇزى قانداي ەكەنىن قىلشىققا سالىپ، بايقاپ كوردى. وتكىر ەكەن. ءسويتتى دە تومەن ءتۇستى. گۋدلبراۋ ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي، ءبىر قابىرعادان ەكىنشى قابىرعاعا قاراي اتىلا قاشۋمەن بولدى. روزا ونى قۋىپ بەردى. تۇنگى استان-كەستەڭ كەزىندە قۇلاپ تۇسكەن تىرما مەن ءبىر بۋما ارقانعا ءسۇرىنىپ جىعىلىپ قالا جازدادى. ءبىراق ەندى ول ەشنارسەدەن دە قورىققان جوق. ونىڭ باتىل ويىن ەشنارسە دە وزگەرتە المادى. شارشاپ-شالدىعىپ ءجۇرىپ قويدى اقىرى ۇستاپ الدى. مويىن جۇنىنەن مىقتاپ ۇستاعان بويى گۋدلبراۋدى اۋلاعا الىپ شىعۋ ءۇشىن سۇيرەي جونەلدى. قوي ءتورت اياقتاپ تارتىنىپ، كەرى شەگىنشەكتەدى، وسقىرىنىپ، پىسقىرىپ، قيعىلىق سالدى. روزا ونى قوتان ارقىلى وزەننىڭ جاعاسىنا سۇيرەپ باردى. بۇل وزەننىڭ بالشىقتى شالشىققا بارىپ قۇياتىن تۇسى ەدى. روزا وسى جەرگە قويدى جىعىپ سالىپ، تورت اياعىن بۋدى. ەندى اينالا تۇپ-تۇگەل جاپ-جارىق بولعان ەدى.
روزا ونشا اسىققان جوق. قويدىڭ القىمىنداعى ءجۇنىنىڭ جىگىن كادىمگى تاجىريبەلى قاساپ سياقتى مۇقيات اشتى. گۋدلبراۋ اجالىنىڭ جەتىپ قالعانىن بىلگەندەي، بۇكىل دەنەسىن قالش-قالش ەتكىزىپ، ايەلدىڭ ەكى قولىنا ەرىك بەرمەۋگە تىرىستى، ماڭىراعىسى كەلىپ، اۋزىن اشتى، تاناۋىن جەلبىرەتتى، بايلاۋلى اياقتارىن سەرىپپەك بولىپ، جانتالاسا ارەكەت ەتىپ كوردى. ءبىراق بۇل كەزدە روزادا ەشقانداي دا اياۋشىلىق نەمەسە جاناشىرلىق سەزىمى قالماعان ەدى. ول قويدىڭ ۇستىنە نىق وتىرىپ الىپ، ونى ەكى اياعىنىڭ اراسىنا سالىپ، قىسىپ ۇستادى. اقىرىندا وراقتىڭ وتكىر جۇزىمەن قويدىڭ القىمىن تارتىپ كەپ جىبەردى. ءبىراق وراقتىڭ ءجۇزى وتكىر بولعانىمەن قوي باۋىزداۋعا پىشاق سياقتى ونشا ىڭعايلى ەمەس ەدى. روزا ءوزىمدى جارالاپ الار ما ەكەنمىن دەپ ساقتاندى. سودان كەيىن ول وراقتى ەكى قولىمەن بىردەي ۇستاپ، قويدىڭ القىمىن قيقالاپ كەسە باستادى. ءبىر كەزدە قويدىڭ جىپ-جىلى قانى بەتىنە شاپشىپ كەتتى. قانسىراعان قوي ازداپ السىرەي باستادى. ءبىر كەزدە ونىڭ باس كوتەرۋگە مۇرشاسى كەلمەدى — قيمىلسىز قالىپ، قورىلداي باستادى. اقىرىندا قويدىڭ بۇكىل دەنەسى ءبىر سىلكىنىپ، ءدىر ەتە قالدى. ەندى قويدىڭ قۇيرىعىنىڭ ۇشى عانا سوڭعى رەت قيمىلدادى. روزا قويدىڭ باسىن دەنەسىنەن بولەك كەسىپ الدى دا قانىن وزەنگە قاراي اعىزدى. الايدا كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە اققان قاننىڭ شالشىعى قالىپ قويدى. روزا وزەننىڭ جاعاسىنا وتىرىپ الىپ، ەكى قولىن، بەتىن جۋدى، وراقتى مۇقيات تۇردە مۇككە ءسۇرتىپ، تازالادى. روزانىڭ دەنەسى قالتىراي باستادى، ول قاتتى شارشاعانىن ەندى ءبىلدى، ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىن دا ويلاپ جاتپاستان، ۇيگە قاراي اياقتارىن ءىلبي باسىپ بارا جاتتى — كيىنگىسى كەلدى. بولمەگە كىرگەن بويدا كەرەۋەتكە وتىرا كەتتى. ابىرجىعانى باسىلايىن دەدى. ول ەندى وزىنە-وزى كەلگەننەن كەيىن بۇعان دەيىن بۇكىل دەنەسىن قىسىپ، قۇرساپ تۇرعان قالپىنان ايىعىپ، جانىنا جاعىمدى ءبىر ءتۇرلى ادەمى السىزدىكتى سەزىندى. بولمە ءىشىن سۇرعىلت جارىق جايلاپ الدى. روزا جالاڭاش يىقتارىن قۇس مامىقپەن قىمتاپ، بىردەن ءتاتتى ۇيقىعا كەتتى.
روزا ۇيقىسىنان ويانعاندا كۇن تۇسكە تاياپ قالعان ەدى. تۇسىنە نە كىرىپ ەدى ءوزى؟ ول الاقانىمەن بەتىن جانە ەكى كوزىن سيپاپ ءوتىپ، ءتۇسى مەن ءوڭىنىڭ، تۇسىندە كورگەنى مەن قازىرگى كورىپ وتىرعانىنىڭ ەكى اراسىن اجىراتقىسى كەلگەندەي بولدى. ونىڭ تۇسىنە ۋتيرەدسميريدەگى باس بايبىشە كىرگەن ەدى. ال بۇل، روزا، بۇكىل قاۋىمدا قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن ءبىر سۇمدىق ارەكەت جاساپتى: باس بايبىشەنى باۋىزداپ تاستاپتى. جالت بۇرىلىپ تەرەزەگە قاراپ ەدى، تاڭعا جۋىق نەبارى قوي باۋىزداعانى ەسىنە ءتۇستى. ويتكەنى ول قوي بۇگىنگى تۇنگى جالعىزدىقتا يەسىنەن بەتەر ەلەگىزىپ، ۇزدىكسىز ماڭىراپ، ۇيقى بەرمەي، قورقىتۋمەن بولعان ەدى. ءبىراق روزا بۇل ارەكەتىنەن قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، ۇيالا قويعان جوق. تەك وزىنە-وزى تاڭ قالدى. ونىڭ بۇگىنگى ۇيقىسىز وتكەن تۇننەن كەيىن تاڭ اتا بەرە تاپ وسى توسەكتەن تۇرىپ، بەينە ءبىر جان العىش ازىرەيىلگە ۇقساعان ايەل سياقتى بولعانىن ەسىنە العىسى كەلگەن جوق. روزا ۇستىنە كيىمىن كيدى، باسىنا ورامالىن تارتتى. ەندى ول بولعان وقيعانىڭ ءىزىن جويىپ، ءوزىنىڭ قىلىعىن بيارتۋرعا قالاي دا بىلدىرمەي، جاسىرۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەن ەدى. ول قوي جاتقان جاعالاۋعا كەلىپ، ونى تەۋىپ كوردى. قويدىڭ تۇتاس ۇشاسى. شىنىمەن-اق تۇتاس ۇشا ما، قۇدايىم-اۋ؟! روزانىڭ تابەتى ارانداي اشىلدى، قۇمارلىق پەن قۋانىشتان تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتىپ قويا بەردى. مىنە، قويدىڭ ىشەك-قارنى، جاس جىگەرى، ءدامدى ەتى — ءبارى-بارى بار!.. ول ءوزىنىڭ نە ىستەگەنىن ەندى تۇسىنگەندەي بولدى: كاستريۋلگە سىيارلىقتاي ەتىپ ەت كەسىپ الدى. ونىڭ جاز بويى اڭساعان اسىل ارمانى ەندى ورىندالعانداي ەدى.
روزانىڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ قويا بەردى، اشىققان قارنى راقاتتانا توياتىنىن الدىن الا سەزىنە باستادى. تەزىرەك ەتتى مۇشەلەپ ءبولىپ، كاستريۋلگە سالۋ كەرەك تە، وتقا قويۋ قاجەت. ول قالتاسىنان باكىسىن الىپ، قايراپ-قايراپ، قويدىڭ تەرىسىن ىرەۋگە كىرىستى. بۇرىن تەرىنى ىرەۋ، ەتتى جىلىكتەپ ءبولۋ دەگەندى ءوزى بىلمەسە دە وزگەلەردەن كەرگەنى بار بولاتىن. اۋەلى قويدىڭ ءىشىن جارىپ، ىشەك-قارىنىن اۋداردى، ءىش مايىن سىلىپ، وكپە-باۋىرىن ءوتى جارىلىپ كەتپەيتىندەي ەپتىلىكپەن بولەك الدى. ىشەك-قارىندى وزەننىڭ سۋىنا جۋىپ تازالادى. بۇل جۇمىستاردىڭ ءبارىن اتقارىپ بىتكەن بويدا شىداي المايتىن بولعان سوڭ ۇيىنە جۇگىرىپ بارىپ، كاسترولدى وتقا قويىپ، ەت سالىپ كەلدى. ىشەكتىڭ ىشىنە ءىش ماي مەن تۋرالعان قارىن سالىپ، ءوسىپ جاسادى. ونى باۋىرمەن جانە بۇيرەكپەن قوسا استى. كوپ ۇزاماي بولمەنىڭ ءىشىن ءپىسىپ جاتقان اۋەس استىڭ بۋى بۇرقىراعان حوش ءيىسى جايلاپ الدى. ەت پىسكەنشە روزا قويدى تۇگەل جىلىكتەپ، جيناپ-تەرىپ ۇلگەردى. قوي سويىلعان ورىننىڭ تاپ-تازا بولعانى سونشا، ءتىپتى قارعالاردىڭ شۇقىپ جەۋىنە دە ەشنارسە قالدىرمادى. قويدىڭ توق ىشەگىن ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا ءىلىپ قويىپ، ابدەن تازالاپ الدى. ەتتى مۇقيات تۇزداپ، جاشىككە سالىپ قويدى.
بۇل جۇمىستاردى تۇگەل اتقارىپ بىتكەنشە كاسترولدەگى ەت تە ەزىلىپ پىسكەن ەدى.
شاماسى، ەڭ باي دەگەن حۋتور يەسىنىڭ مەرەكەلىك داستارقانىنداعى تاعام دا تاپ بۇگىنگىدەي ءدامدى دە باي بولىپ كورمەگەن شىعار. قالاي بولعاندا دا، گۋدمۋند باي* زامانىنان بەرى بىردە-بىر ءدامدى تاعام ەشقاشان ءدال بۇگىنگىدەي ەشكىمدى دە سىلەكەيىن شۇبىرتا راقات سەزىمىنە بولەمەگەن بولار. روزا سوزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز ءدامدى، مايى سورعالاعان ءاسىپتى ەكى شەتىنەن الما كەزەك كەسىپ جەپ، ارا-اراسىندا قويدىڭ جۇپ-جۇمساق ەتتى جۇرەگى مەن وزىندىك ەرەكشە تاماشا ءدامى بار بۇيرەگىنەن دە الىپ وتىردى. سەمىز مالدىڭ مايى كىلكىگەن، ەمگە ىشەرلىك بال تاتىعان جاس سورپاسىن تامسانا وتىرىپ، سۇيسىنە ءىشتى. تابەتى بارعان سايىن اشىلا تۇسكەن روزا تاعامدى ۇزاق جەدى، قايتا-قايتا جەدى، سوندا دا توياتىن سياقتى كورىنبەدى. بۇل ونىڭ كۇيەۋگە تيگەلى بەرگى ەڭ العاشقى باقىتتى كۇنى ەدى. سودان سوڭ روزا شەشەسى سالەمدەمەگە بەرىپ جىبەرگەن كوفەنى قايناتتى، وعان قانتتى مولىنان سالىپ، راقاتتانا ءىشتى.
تۇستەن كەيىن ونىڭ بويى بالقىپ، تاعى دا راقات سەزىمىنە بولەنىپ، قالعىپ-مۇلگي باستادى. العاشقىدا ول پەشتىڭ جانىندا ەكى اياعىن العا سوزىپ جىبەرىپ، ەكى قولىن تىزەسىنە سالا وتىرىپ ەدى. ازدان سوڭ بۇلاي وتىرا بەرۋگە مۇرشاسى كەلمەيتىنىن سەزىندى دە توسەگىنە بارىپ جاتتى. سول جاتقاننان ءتاتتى ۇيقىعا كەتتى. ۇزاق، وتە ۇزاق ۇيىقتادى.
ون ەكىنشى تاراۋ
دارىگەردىڭ كەڭەسى
بيارتۋر قويلارىن ايداپ ءتورتىنشى كۇنى كەشكە قاراي كەلدى دە وزگە شارۋالارىمەن بىرگە تاعى ءبىر ساپارعا — بۇل جولى قالاعا اتتاندى. ول جايلاۋداعى قويلارىن تۇگەلدەي دەرلىك ايداپ كەلگەن بولاتىن. سولاردىڭ ىشىنەن جيىرما قوزىنى ساتۋعا ءبولىپ الدى. ون ەكى قوزى قاۋىم ستاروستاسىنىڭ جەرىن پايدالانعان قارىزىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ساتىلدى، ال قالعان قوزىنىڭ اقشاسىنا ءبىر قاپ قارا بيداي ۇنىن، بىرنەشە فۋنت كادىمگى اق بيداي ۇنىن، تۇزدالعان بالىق، كوفە، قانت، س ۇلى جانە يىسكەيتىن از عانا ناسىباي ساتىپ الدى. سونداي-اق ەكى قوزىنىڭ ىشەك-قارنىن الا كەلدى. ول قالا مەن ەكى اراعا ءۇش رەت بارىپ قايتتى — باسقا بىرەۋلەردىڭ اتىن جالداپ قارىزدار بولعىسى كەلمەدى. كوز شىرىمىن شالا-شارپى الا سالىپ، كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي، جول جۇرۋمەن بولدى. وزگە باقۋات شارۋالار سياقتى ءبىر-اق رەت قاتىناعاننان ءتورى ءۇش رەت بارىپ كايتقاندى دۇرىس كوردى — تاسىمال جاساعانى ءۇشىن تاعى دا قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ قالعىسى كەلمەدى. تىنىمسىز تۇنگى جۇرىستەن ابدەن قالجىراعان، كۇزگى نوسەر جاڭبىردا مالمانداي بولىپ سۋ ءوتىپ كەتكەن، ميى ەزىلىپ جاتقان جولدىڭ شاشىراعان باتپاعىنا تىزەسىنە دەيىن بىلعانىپ كەلگەن ول ايەلىنىڭ گۇلدەي جايناپ، ۋىلجىپ تۇرعان بالاۋسا ءجۇزىن كورگەندە قۋانىپ كەتتى: ول بۇعان كۇزدە ءپىسىپ تولىسقان شالقان سياقتى كورىندى. شاماسى، روزا زۇلىم كۇشتەردىڭ ەلەسى تۋرالى ويلاعاندى قويىپ، باتىلدانىپ العان سوڭ ءوزى كەتەردە بۇعان سەرىك بولسىن دەپ قالدىرىپ كەتكەن بايلاۋلى قويدى بوساتىپ قويا بەرگەن سياقتى.
بيارتۋر قالادا بولعان كەزىندە دارىگەرگە جولىعا كەتۋدى ۇمىتقان جوق ەدى: جۇرەك اۋرۋى — قاسارىسقان قىڭىر دەرت، اياق استىنان قايتالاپ ۇستاي سالادى. سوندىقتان دا ساقتىق جاقسى. قۇداي دا ساقتانعاندى ساقتايدى. بيارتۋر قالتاسىنان دومالاق ءدارى تابلەتكالارى سالىنعان شىنى قۇتىنى الىپ، ايەلىنىڭ قولىنا ۇستاتتى. ول ءدارىنى دوكتور فينسەن بەرىپ جىبەرگەن بولاتىن.
— جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل ءدارىنىڭ كۇشى دە، قاسيەتى دە كوپ. عىلىمنىڭ بۇكىل قۇدىرەتى دە وسىندا دەسەدى. بۇل كادىمگى يتتەردى ەمدەيتىن ءدارى ەمەس. ءبىراق سوندا دا، سەنىڭ ىشكى سارايىڭدى تازارتادى، ياعني ساعان ەشقانداي اۋرۋ قاتەرلى بولمايدى. ءدارىنىڭ قۇرامىندا الدەبىر عاجايىپ سول بار كورىنەدى. ول بارلىق زياندى نارسەنى ءوز بويىنا تارتىپ الادى. ىشەكتىڭ شانشىپ، ءبۇرىپ اۋىرۋى اتىمەن بولمايدى. قانىڭا دا ەرەكشە قۋات بەرەدى.
روزا شىنى قۇتىنى الاقانىنا سالىپ، سالماقتاپ كوردى.
— بۇل ءۇشىن مەن قانشا تولەدىم دەپ ويلايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
روزا ونى بىلگەن جوق، بىلە دە المايتىن ەدى.
— قالتاما قول سالىپ ءاميانىمدى الا بەرگەنىمدە ماعان فينسەن قارتتىڭ نە دەگەنىن بىلەسىڭ بە؟ "قىمباتتى بيارتۋر، بولماشى نارسەگە بولا قالتاڭا قول سالماي-اق قوي، — دەدى. — ءبىز ءبىر پارتيانىڭ ادامدارى ەمەسپىز بە، ەسەپتەسىپ جاتقانىمىز جاراسپايدى". "بۇنىڭىز قالاي؟ — دەدىم مەن. — مەن بۇرىن-سوڭدى مۇنداي قۇرمەتكە يە بولىپ كورگەن ەمەسپىن! اتاقتى دارىگەر مەنى ءوز پارتياسىنىڭ مۇشەسى دەپ سانايدى! ال مەن انشەيىن قاتارداعى قاراپايىم شارۋا عانا ەمەسپىن بە؟ ونىڭ ۇستىنە، ءوزىمنىڭ جەكە حۋتورعا يە بولعانىما ءبىر-اق جىل". ول ماعان نە دەدى دەسەڭشى: "قىمباتتى بيارتۋر، ايتىپ جىبەرشى، سوڭعى سايلاۋ كەزىندە ءبىز قانداي باعىت ۇستانىپ ەدىك؟" مەن: "قانداي باعىت ەدى؟" دەيسىز بە؟ ونى مەن قايدان بىلەيىن. التينگتىڭ مۇشەسى ءوزىڭىز بىلەسىز دە. ال ماعان كەلەتىن بولساق، ءقازىر قانداي باعىت ۇستانسام، وندا دا سونداي باعىت ۇستانعان بولۋىم كەرەك. جالپى العاندا، باتىراقتىڭ نەمەسە كەدەي شارۋانىڭ مەملەكەتتىك ىستەرگە، ەلدى باسقارۋعا ارالاسىپ، باستارىن بوسقا قاتىرۋىنىڭ نە قاجەتى بار؟ ءبارى دە بوس اۋرەشىلىك! مەن بىلاي دەپ سانايمىن — مەن عانا ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى دە وسىلاي دەپ سانايدى — ۇكىمەت ءارقاشان قالتالى بايلار مەن بالتالى كۇشتىلەردى عانا قولدايدى، ونىڭ ۇساق-تۇيەك ادامدارمەن جۇمىسى بولمايدى. سولاي بولعان سوڭ جالاڭ اياق جارلى-جاقىبايلاردىڭ بۇل زاماننىڭ شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس مىقتىلارىمەن ىستەس بولۋىنىڭ قاجەتى دە جوق" دەدىم.
"قىمباتتى بيارتۋر، — دەدى ول، مەنى وزىمەن تەرەزەسى تەڭ ادام ساناپ، — بۇل ايتقانىڭدى دۇرىس دەپ ويلايمىن. — ۇكىمەت ەڭ الدىمەن حالىققا قاجەت، سول ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. ەگەر حالىقتىڭ داۋىس بەرۋگە، سونىڭ وزىندە دۇرىس داۋىس بەرۋگە اقىل-ويى جەتپەيتىن بولسا، وندا ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنا جاۋاپسىز ادامداردىڭ ءوتىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ءبىز بۇل جاعدايدى ەشقاشان دا ويىمىزدان شىعارماۋعا ءتيىسپىز. سونىڭ ىشىندە بايلىعى جوق، كەدەي ادامدار دا سولاي ەتۋى ءتيىس". — "ءيا، دۇرىس ايتاسىز، — دەدىم مەن (ال، سەن بىلەسىڭ بە، مەنىڭ اقىلدى قارتپەن ايتىسىپ-تارتىسۋعا ءتىپتى ىقىلاسىم بولعان جوق). — ءسىز، فينسەن، ارينە، كوپ بىلەتىن عالىم ادامسىز".
مەن ءارقاشان دا ءبىزدىڭ جولىمىز بولعان ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم: ويتكەنى التينگتەگى ءوز وكىلىمىز دوكتور ەدى عوي. راس، ول عىلىمنان حابارى مول عالىم ادام. ونىڭ دوكتورعا ءتان جىپ-جىڭىشكە نازىك ساۋساقتارى مەن جارقىراعان التىن كوزىلدىرىگىن كورگەن ادامنىڭ بىردەن وسىلاي ويلايتىنىنا كۇمان جوق.
"مەن، — دەدىم وعان، — قانداي زات ساتىپ السام دا اقشاسىن تولىق تولەۋگە ادەتتەنگەن اداممىن. مەنىڭ ويىمشا، حالىقتىڭ ەمىن-ەركىن بوستاندىعى مەن تاۋەلسىز دەربەستىگى دەگەنىمىز ونىڭ ەشكىمگە قارىزدار بولماي، ءوز كۇنىن ءوزى كورە الاتىن دەربەس قوجايىن بولا الۋى. سوندىقتان دا، قىمباتتى فينسەن، قىسىلىپ-قىمتىلىپ ۇيالا كورمەڭىز، مىنا ءدارىڭىز ءۇشىن ءتيىستى اقشاسىن الۋىڭىزدى سۇرايمىن. مەن بۇل ءدارىنى ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزدان الىپ تۇرعاننان كەيىن ونىڭ وتە جاقسى، پايداسى مول ەكەنىنە كامىل سەنىمدىمىن".
ءبىراق قارت دارىگەر مەنىڭ اقشا تۋرالى ايتقان ءسوزىمدى قۇلاعىنا دا ىلمەدى. «ونىڭ ەسەسىنە، — دەدى ول، — كۇزگە قاراي ءبىر-بىرىمىزدى ەسىمىزگە الاتىن بولامىز. ءبىر قولايلى جەردە جولىعىپ، ىڭعايلى كەزدە كەزدەسەتىن شىعارمىز. سوندا قالاي داۋىس بەرۋ كەرەكتىگىن ءسوز ەتەرمىز. ءقازىر زامان قيىن بولىپ كەتتى، دەدى ول، وتە قيىن بولا تۇسۋدە. التينگتىڭ الدىندا شەشۋشى قيىن كۇردەلى ماسەلەلەر كوبەيىپ بارا جاتىر. ولاردى شەشۋ ءۇشىن، جارلى-جاقىباي كەدەيلەردىڭ ادام ءتوزىپ بولمايتىن اۋىر جاعدايىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن جانە يسلانديانىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا ايانباي كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن اقىل-پاراساتى مول ادامدار قاجەت.»
ءسويتىپ سول ىزگى نيەتتى، قۇرمەتتى دە مەيىربان ادام ورنىنان تۇرىپ، مەنىڭ ارقامنان قاعىپ، بىلاي دەدى: "ايەلىڭنىڭ الدىندا مەنىڭ اتىمنان مىندەتتى تۇردە تاعزىم ەت جانە وعان مىنا ءدارىنى ءىشىپ كورۋ ءۇشىن ارنايى بەرىپ جىبەرىپ وتىرعانىمدى ايت. بۇل — ادام اعزاسىنداعى سۇيىقتىققا قارسى قولدانىلاتىن ەڭ سەنىمدى ءدارى. اسىرەسە جۇرەكتىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋعا پايدالى".
ون ءۇشىنشى تاراۋ
اقىن ايەل
كۇزگە قاراي قوناقتار جازعى مەكەنگە ءجيى-جيى سوعاتىن بولدى. ويتكەنى پوسەلكەدەن قالاعا باراتىن جول وسى اڭعار ارقىلى عانا وتەدى. جۇك تيەلگەن اتتاردىڭ شۇباتىلعان كەرۋەندەرى كۇن سايىن دەرلىك وسى وزەندى بويلاپ، بوس جاتقان كەڭ دالا ارقىلى شىعىسقا قاراي اعىلۋمەن بولادى. داۋلەتتى شارۋالار ولاي قاراي دا، بىلاي قاراي دا سالت اتپەن ءجۇرىپ وتەدى، تيەپ بارا جاتقان جۇكتەرىن الىپ كەلۋدى باتىراقتارعا تاپسىرادى. اۋقاتتى باي شارۋالار كەي-كەيدە قىزۋ كەزىندە ءتۇن جارىمىندا كەلىپ، بيارتۋر مەن ونىڭ ايەلىن شىرت ۇيقىسىنان وياتىپ جىبەرەدى. پوەزيا تۋرالى، قىزدار تۋرالى قاي-قايداعى اڭگىمەلەردى ىشەكتەي سوزىپ، داۋرىعا سويلەسىپ، ءتۇنى بويى ۇزاق وتىرىپ الادى. ويتكەنى ولار جاساندى قۇراستىرىلعان قالجىڭ ولەڭ شۋماقتارىن، وتانسۇيگىشتىك ءانۇرانداردى، ادەپتەن تىس بىلاپىت اندەردى، كۇلكىلى پسالومداردى داۋىستارى قارلىققانشا ورىنداپ، ءتۇنى بويى كوڭىل كوتەرىپ، ءماز بولىسادى. اقىرىندا ولار جىرتىلىپ ايىرىلىسا تارايدى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى سودان كەيىن عانا توسەگىنە جاتىپ، كوز شىرىمدارىن الادى.
بۇلاردىڭ ۇيىنە باي شارۋالاردىڭ ءسان-سالتاناتتى سالت ات مىنگەن ايەلدەرى دە سوعا كەتەتىن. ولار جازعى مەكەندەگى سۇيىكتى روزانى ءبىر كورىپ، ءسۇيىپ كەتۋ ءۇشىن عانا جولدارىنان بۇرىلىپ، بالشىقتى شالشىقتى كەشىپ ءوتىپ، ارنايى كەلەتىن. بىردە ولاردىڭ اراسىندا ۋتيرەدسميريدەگى قاۋىم ستاروستاسىنىڭ ايەلى دە بار ەدى. ءوزىنىڭ سوۋتي دەگەن سۇيىكتى اتىنا ءمىنىپ، ول دا قالاعا بارا جاتىر ەكەن. فرۋدىڭ ۇستىندە سالت اتقا مىنگەندە كيەتىن كويلەگى بار بولاتىن. ونىڭ ەتەگىنىڭ كەڭدىگى سونشا، ءتىپتى جارتى قاۋىم سىيىپ كەتەتىندەي كورىندى. باسىندا — جۇپ-جۇقا بەت پەردەسى بار قالپاق. فرۋ بەت پەردەنى ءوزىنىڭ تاناۋىنان جوعارى كوتەردى دە قىمباتتى روزاسىنىڭ بەتىنەن سۇيگەن بولدى. ونىڭ روزاعا جاقسىلىق جاساپ، قۇرمەت كورسەتكەنى سونشا، قاتارىنان تورت شىنى اياق كوفە ءىشتى. وعان ۇيدەگى ازىق-تۇلىك قورىنىڭ قانشا ەكەنى دە كورسەتىلدى. ونىڭ ەسەبى بويىنشا، تۇزعا قاقتالعان بالىق روجدەستۆو مەرەكەسىنە دەيىن، ال قارا بيدايدىڭ ۇنى، شاماسى، جاڭا جىلعا دەيىن جەتەتىن بولۋى كەرەك. ءبىراق، ارينە، روزا ولاردى ۇنەمدەپ جۇمساي بىلسە. فرۋ جاڭا جەرلەرگە قونىستانۋدىڭ مەيىلىنشە جاراسىمدى جاقسى قۇبىلىس ەكەنىن ايتىپ ءوتتى. مۇنىڭ ءوزى حالىقتىڭ تاراپىنان كۇشتى قولداۋ تاۋىپ كەلە جاتقان كورىنەدى. مۇنىڭ ءوزى يسلانديانى العاشقى قونىستانۋشىلاردىڭ ەرلىك رۋحىنا تولى. ول ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ وتكەن كەزەڭدەگى باقىتىنان گورى بولاشاقتاعى باقىتىنا الدەقايدا زور اسەرىن تيگىزبەسە، كەم اسەرىن تيگىزبەيدى. بۇل قوزعالىس "جەكە ادامدار باستاماسىنا" كەڭ جول اشىپ كەلەدى. سوندىقتان دا ول ءقازىر تەڭىز جاعالاۋىنداعى قالالاردا كۇشەيە ءتۇسىپ وتىر دەگەن كەلەڭسىز باعىتتى باسىپ تاستاپ، جەڭىپ شىعاتىن بولادى. ماسەلەنىڭ ءمانىسى ادامدى دەنە ەڭبەگى مەن وي ەڭبەگى تۇرعىسىنان العاندا كادىمگى يتتەردىڭ دەڭگەيىنە دەيىن تومەندەتكىسى كەلەتىندەردىڭ ارەكەتىندە عانا ەمەس. فرۋ جەردەن قول ۇزگەن ادامداردى وزدەرىن-وزدەرى جوعالتقاندار دەپ سانايدى. ولار كۇنى ەرتەڭ-اق اپاتتى جاعدايعا ءسوزسىز دۋشار بولادى دەپ بىلەدى. كەڭ اڭعاردا كىلەمدەي قۇلپىرىپ جايقالا ءوسىپ تۇرعان گۇلدەردى نەمەسە ادامزاتتىڭ جۇرەگىنە قاسيەتتى كوك اسپانعا كوتەرىلەر جولدى كورسەتىپ تۇرعان كوگىلدىر تاۋلاردى ادامداردىڭ قالاي كوزى قيىپ، تاستاپ كەتەتىنى تاڭ قالارلىق نارسە ەمەس پە؟ حۋتورلارعا بەرىك ورنالاسىپ العاندار — قۇدايدىڭ شىن مانىندەگى سۇيگەن قۇلدارى، سەڭىمدى كومەكشىلەرى. جەر بەتىندەگى ىزگىلىك پەن سۇلۋلىق اتاۋلىنى قولدايتىن دا، نىعايتا تۇسەتىندەر دە سولار. اڭعاردى جايلاعان شارۋا -يسلانديا حالقىنىڭ وتكەندەگى، قازىرگى جانە بولاشاقتاعى ارقا سۇيەر مىقتى تىرەگى.
— ءيا، — دەدى روزا، — تاۋەلسىز دەربەستىككە جەتەر ەشنارسە جوق. ەڭ باستىسى — بوستاندىق، ەركىندىك.
ونىڭ بۇل سوزدەرى اقىن ايەلگە وتە-موتە ۇناپ كەتتى. روزا ءوزىنىڭ ويىن تاماشا ايتىپ جەتكىزدى. مۇنداي قاراپايىم ءارى ايقىن ويلانۋدىڭ قاسىندا قالا ءومىرىنىڭ انشەيىندەگى سىرتقى سۇلۋلىعى سولعىن تارتىپ سالا بەرەدى. مىنە، ءبىزدىڭ الدىمىزدا — ، ەڭ جوعارى اسىل مۇراتتاردى ىزدەپ ارماندايتىن ايەلدىڭ تولىققاندى بەينەسى. ونى بۇل جولدان ەشقانداي دا زۇلىم كۇشتەردىڭ ۇرەيلى ەلەسى تايدىرا المايدى. ويتكەنى ول ەلسىز-جۇرتسىز بوس جاتقان كەڭ دالاداعى زۇلىم كۇشتەردىڭ ەلەسى تۋرالى الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى دا ەجەلگى ەرتە زاماندا ءومىر سۇرگەن ءوي-ورىسى تار، بارىنشا نادان ءارى قورقاق، جىگەرسىز جانداردىڭ ويدان شىعارعان جالعان نارسەلەر ەكەنىن جاقسى بىلەدى. اقىن ايەل ءسوز اراسىندا جازعى مەكەن يەسىنىڭ قايناتقان كوفەسى ەرەكشە ءدامدى ەكەنىن ايتىپ ءوتتى. ءبىراق ونى اسىرەسە ءسۇيسىندىرىپ، قىزىقتىرا ءتۇسىپ وتىرعانى — مىنا كىپ-كىشكەنتاي شاعىن بولمە. مۇندا نە قاجەتتىنىڭ ءبارى دە قول سوزىم جەردە تۇر. ال ۇلكەن ءۇيدىڭ ماشاقاتى قانشاما مول دەسەڭىزشى! ونداي ءۇيدىڭ تۇرعىندارى قانشاما ءتۇن بويى ۇيقى كورمەي، تاڭدى تاڭعا ۇرا كوزدەرىمەن اتقىزۋعا ءماجبۇر. مىسالى، ول ءوز ۇيىندە ەڭ كەمى جيىرما ءۇش بولمە بار ەكەنىن، مۇنى روزانىڭ ءوزى دە راستاپ بەرە الاتىنىن ايتتى. ولاردا جيىرمادان استام ادام تۇرادى. تۇرعىنداردىڭ جاس مولشەرلەرى دە، مىنەز-قۇلىقتارى دا ءار ءتۇرلى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە قاسى-قاباقتارىنا قاراۋ كەرەك، ءوز مىندەتىنە جاۋاپسىز قاراپ، ونى ىقىلاسسىز اتقاراتىن قىزمەتشىلەردىڭ ىس-ارەكەتتەرىن قاداعالاۋ قاجەت، كەيبىر كەلەڭسىز جايلاردى جۋىپ-شايىپ، بىلدىرمەۋگە، ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرۋ ءۇشىن بەرگى جاعىڭمەن بولسا دا جىلى سوزدەر ايتۋعا تۋرا كەلەدى.
— ناعىز باقىت ۇلكەن ءۇيىڭنىڭ بولعاندىعىندا ەمەس، — دەدى ول، — ءتىپتى دە وندا ەمەس! شاعىن عانا حۋتورىڭ، از عانا جەرىڭ، كىپ-كىشكەنتاي ءۇيىڭ بولعانعا نە جەتسىن! نەگە ولاي؟ مەن ونىڭ سەبەبىن اقىننىڭ سوزىمەن ايتىپ بەرەيىن، قىمباتتىم: "بولعان جەردە ماحاببات پەن ىنتىماق ءارقاشاندا باقىتتىسىڭ سەن تىم-اق!" سودان كەيىن بالالى بولاسىڭدار — بۇل دا ءبىر باقىت، قۋانىش. ايتپاقشى، قىمباتتىم، سەنىڭ ايى-كۇنىڭ جەتەتىن كەزىڭ قاشان ەدى؟ سۇراعانىم ءۇشىن ايىپ ەتپە.
وسى ءبىر ءوزى كۇتپەگەن توسىن سۇراقتان قاتتى قىسىلىپ قالعان روزا كوزىن باسقا جاققا تايدىرىپ اكەتىپ، جوپەلدەمەدە نە جاۋاپ ايتارىن دا بىلمەدى. ال باس بايبىشە كەلىنشەكتىڭ ءىشىن سيپاپ كورمەك بولعاندا ول شوشىنا جالت بۇرىلدى. فرۋدىڭ قولىنىڭ ءتيىپ كەتۋىن الدەبىر ادەپسىز قىلىق ساناعانداي، ەداۋىر شەگىنىپ كەتىپ، ءوزىنىڭ قۇرمەتتى قوناعىنا قىمسىنا ۇيالىپ، ءبىر ءتۇرلى تاڭدانا قارادى. مۇنىسى ولاردىڭ بۇعان دەيىنگى جاراسىمدى جىلى لەبىزدى اڭگىمە اۋەنىنە ونشا ۇيلەسە قويمادى. سوندا قالاي بولعانى: قورقىنىش پا، جاقتىرماي جەك كورۋ مە، ۇيالىپ قىسىلۋ ما الدە وسىنىڭ ءبارىنىڭ قوسىندىسى ما؟ ونىڭ بۇل كوزقاراسىنان ءبىر عانا نارسە ايقىن اڭعارىلعان ەدى: "سەن ەندى ماعان تيىسپە!" دەگەندى، سونداي-اق "ۋايىمداپ، قورىقپاي-اق قوي، مەن سەنەن بۇدان بىلاي جاردەم سۇراپ، مازالامايمىن!" دەگەن الدەبىر سەنىمدى ماقتانىشتى بايقاۋعا بولاتىن.
ينگولۆ ارنارسوننىڭ شەشەسى روزانىڭ بۇل كوزقاراسىن وزىنشە قالاي تۇسىنسە، ولاي ءتۇسىنسىن، ايتەۋىر ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق ەدى: فرۋدىڭ ءوزى دە ازداپ قىسىلىپ قالدى. ءسويتتى دە بولاشاق نارەستە تۋرالى اڭگىمەنى كىلت توقتاتتى. ءبىراق ودان ءارى نە ايتۋدى بىلمەي قينالدى. كەلىنشەكتىڭ بەتىنە قاراۋدان قايمىققان فرۋ ەندى تەرەزەدەن سىرتقا كوز جىبەردى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، بلاۋفەدلدى تۇمان تۇمشالاپ تۇر ەكەن. "تاۋ شىڭدارىنىڭ كوك جۇزىنە قاراي اتىلۋىن قاراشى!" دەگىسى كەلىپ ەدى، وعان قيسىن تابا المادى. فرۋدىڭ ىڭعايسىزدانىپ قىسىلعانى سونشا، ءتىپتى جازعى مەكەن يەسىنە ءقازىر جانە الداعى كەزدە قانداي كومەك ۇسىنا الاتىنىن دا ايتۋدى ۇمىتىپ قالدى. اقىرىندا ول بۇل ومىردەگىنىڭ ءبارى دە ادامنىڭ ءوز باسىنىڭ نە نارسەگە قابىلەتى بار ەكەنىن قانشالىقتى دۇرىس ايىرا بىلۋىندە جاتىر دەپ مالىمدەدى. وسى ءبىر دانىشپاندىق ناقىل سوز ونى ءوزىنىڭ داعدىلى ساباسىنا قايتا ءتۇسىردى:
— بوس جاتقان ايدالانى مەكەندەگەن ەرلى-زايىپتى ەكى جاستىڭ وزدەرىنىڭ قابىلەتى نەدە ەكەنىن دۇرىس تابا بىلگەنىنە كۇمان كەلتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. مەنىڭ بايقاۋىمشا، كەدەي جاندار وزدەرىن بايمىز دەپ ەسەپتەيتىندەرگە قاراعاندا الدەقايدا باقىتتى. ويتكەنى بايلار دەگەنىمىز كىمدەر ءوزى؟ ولار بايلىعى ءشىرىپ جاتقان ادامدار بولعانىمەن شىن مانىنە كەلگەندە قولدارىندا ەشتەڭە دە جوق، تەك سول بايلىقتى قالاي ساقتاپ، قالاي ارتتىرا بەرسەم ەكەن دەگەن ۋايىم-قايعىدان ازاپ شەگۋمەن جۇرەدى. اقىرىندا بۇل دۇنيەدەن وزگە كەدەيلەر سياقتى ولار دا وتەدى، جيعان-تەرگەنى ارتىندا قالادى. ولار ءتىرى كەزىندە نە ءىشىپ، نە جەسەم ەكەن دەگەندى ويلاپ باستارىن قاتىرۋمەن بولادى، ءومىردىڭ ناعىز قىزىعىنان قۇرالاقان قالادى. مىسالى، ءوزىم تۋرالى ايتايىنشى: تىرنەكتەپ جيعان تيىن-تەبەنىمىز (ەيريىمىز) قىزمەتكەرلەرگە اقى تولەۋدەن ارتىلا بەرمەيدى. ۇستىمە جاڭا كويلەك تىكتىرىپ كيسەم دەپ ارمانداپ جۇرگەنىمە ءۇش جىل بولدى. سول ماقساتىما ءالى جەتە الماي-اق كەلەمىن.
— راس قوي، — دەي سالدى روزا.
— مەنىڭ بىرەۋگە قول ۇشىن بەرگىم كەلەدى دە تۇرادى، — دەدى فرۋ. — ءبىراق مىناداي قيىن-قىستاۋ كۇندەردە ونداي جاقسىلىق جاساۋدان، امال جوق، تارتىنا تۇرۋعا دا تۋرا كەلەدى.
— ال، ءبىزدىڭ بوس جاتقان ايدالادا ءبارى دە جەتىپ ارتىلادى، — دەدى روزا ونىڭ سوزىنە جاۋاپ رەتىندە.
مۇنى ەستىگەن فرۋ ەرەكشە قاتتى قۋانىپ كەتتى: حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگى وسىلاي ويلاۋعا نەگىزدەلۋى ءتيىس.
— قىمباتتى روزا، سەن بىلەسىڭ بە، الدە بىلمەيسىڭ بە، قايدام، — دەدى بارىنشا ماڭعازدانا سويلەگەن ول. — وسىدان كوپ جىل بۇرىن ءبىزدىڭ قاۋىم مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ سەنىڭ بيارتۋرىڭا جەر ساتۋىنا سونشالىقتى قاسارىسا قارسى بولعان. ال، سەن، شاماسى، بيارتۋردىڭ ونىڭ قىر سوڭىنان قالماي، ۇزاق ۋاقىت بويى جالىنىپ ءجۇرىپ، اقىرى وز ايتقانىنا كوندىرگەنىن بىلەتىن شىعارسىڭ. ال قاۋىمداعىلاردىڭ پىكىرى باسقاشا ەدى: مىنا بوس جاتقان ايدالادا بيارتۋر ەشقاشان جالعىز ايەلىن دە اسىراي المايدى، شۇبىرعان بالالى بولعاننان وزگە تۇك تە بىتىرمەيدى دەپ ويلادى. سوڭعى كەزدە تولىپ جاتقان تۇتاس وتباسىلار قاۋىمنىڭ قامقورلىعىنا ءوتىپ، تەگىن تاماق اسىرايتىن ماسىل بولىپ جاتقانى ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسقا اينالىپ بارادى. قولدارىندا ءالى دە بولسا ازدى-كوپتى ءبىر نوسەرلەرى بارلاردىڭ سالىق تولەۋگە قۇلقى جوق. ال باي تۇراتىن اۋقاتتى دەگەن ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ يىعىمىزعا تۇسكەن ادام توزگىسىز ءزىل باتپان اۋىرتپالىق ەڭسەمىزدى كۇن وتكەن سايىن ەزىپ بارادى. وسى وتكەن قىستا سۇيرەڭدەگەن قىزىل تىلدەرىنە ەرىك بەرگەندەردىڭ بيارتۋر ەكەۋىڭ تۋرالى ايتقان سوزدەرى ەسىڭدە بولار. شاماسى، تاپ سول كەزدە قاۋىم كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسى بولدى. ماسەلەگە ءوزىم ارالاسقىم كەلىپ، بىلاي دەدىم: "سەندەر بيارتۋردىڭ قامىن جەپ، بوسقا اۋرە بولماڭدار. ەگەر ءبىزدىڭ قىمباتتى نيدۋركوتتىق توۋردۋردىڭ قىزى حۋتوردا وز قابىلەتىن تانىتا بىلمەسە، بۇل رەتتە بيارتۋرعا قامقور قولعانات بولا الماسا، وندا كوپ ۇزاماي مەنىڭ دە قاۋىم قامقورلىعىنا كوشىپ، ونىڭ موينىنداعى ماسىل بولۋىما تۋرا كەلەتىن شىعار. ەگەر ءبىزدىڭ قاۋىمدا شىنىندا دا ناعىز سەنىمدى ءارى ەڭبەكسۇيگىش ءبىر ادام بار دەيتىن بولساق، ول ءوزىمىزدىڭ نيدۋركوتتىق توۋردۋر ەكەنىنە كۇمان جوق. ويتكەنى ول سالىقتى ءارقاشان ءبىرىنشى بولىپ تولەيدى. مەنىڭ كۇيەۋىمە كەلىپ، اقشا تاپسىراتىن كەزدەرى ءاردايىم كوز الدىمدا ەلەستەيدى دە تۇرادى. قالتاسىندا اقشاسى بار ول اۋەلى باس كيىمىن شەشىپ، ۇستەل استىنا قويادى دا كامزولىنىڭ ىشكى قالتاسىنىڭ اۋزىن تۇيرەپ بەكىتكەن اعىلشىن تۇيرەۋىشىن اسىقپاي-ساسپاي اعىتادى. قالتاسىنان ءبىر قىزىل، ءبىر اق بەت ورامالعا مۇقيات ورالعان ءاميانىن الادى. مىنە، مۇنداي ادامدار باسقا بىرەۋلەر ءۇشىن ەشقاشان دا ارامتاماق ماسىل بولمايدى. نەمەسە بيارتۋردى الايىق، مەن ونى ءوزىمدى قالاي بىلسەم، تاپ سولاي بىلەمىن. ول قايداعى ءبىر قىزىق وقيعا قۋۋعا نەمەسە وڭاي پايدا تابۋعا قۇمار ەمەس. ەشكىمگە جاعىمپازدىق جاسامايدى. بىلايشا ايتقاندا، ەڭ سەنىمدى، ەڭ ادال ادام. ونىڭ ەشكىمگە ەشقانداي قارىزى دا، بورىشى دا جوق. ونداي ادامدار قاۋىمعا ماسىل بولمايدى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ اسىل قاسيەتتەرى قانىنا ءتان، سۇيەگىنە سىڭگەن ابزال ادامدار، مىنە، وسىنداي".
روزا ونىڭ بۇل سوزىنە ەشقانداي جاۋاپ قاتپادى. ويتكەنى فرۋ ءوزىنىڭ قىزمەتشى ايەلدەرىنىڭ ءبىرى الدەبىرەۋمەن وتە ىڭعايسىز ورىندا جانە وتە ىڭعايسىز كەزدە شاتاسىپ جاتقان جەرىندە ۇستىنەن تۇسكەننەن كەيىن ونىڭ بيارتۋر ەمەس ەكەندىگىنە كەپىلدىك بەرىپ، اراشا تۇسكەنى بار ەدى. دەگەنمەن دە روزانىڭ نازارىنان ستاروستا ايەلىنىڭ كوڭىلى تولماعانداي رەنىشى تىس قالا المادى. ويتكەنى ول، فرۋ، بيارتۋردىڭ تاعدىرىنا بەلسەنە ارالاسىپ، ونىڭ وسى حۋتوردى ساتىپ الۋىنا مەيىلىنشە كۇش سالعانى تۋرالى ۇزاق اڭگىمەسىن روزانىڭ قالاي بولسا سولاي نەمقۇرايدى، ىقىلاسسىز تىڭداعانىن انىق بايقاعان بولاتىن. ءسويتتى دە كوپ ۇزاماي-اق ورنىنان تۇرىپ، ءوزىن كوفەمەن سىيلاعانىنا ريزالىق رەتىندە ونىڭ بەتىنەن سۇيگەن بولدى، بەت پەردەسىن تومەن ءتۇسىرىپ، سوۋتيگە ءمىنىپ الدى دا ءجۇرىپ كەتتى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
قوشتاسۋ
تاۋعا بارىپ قايتقان ەكىنشى ساپارىنان كەيىن بيارتۋر ءبىر كارى قويىن سويىپ، ەتىن بوشكەگە سالىپ، تۇزداپ الدى؛ ول بۇل ەتتى جەكسەنبى كۇندەرى جانە قىستىڭ كۇندەرى ءجيى-جيى بولىپ تۇراتىن باسقا دا مەرەكەلەر ءۇشىن ساقتاۋدى ويلادى. ءبىراق كەي-كەيدە جەكسەنبى كۇندەرى ءالى ءسولى مول عاجايىپ جاس ەتتىڭ ءبىر ءتۇيىرىن كەسىپ الىپ، "كارى قويدىڭ تارامىس ەتى دە مۇنشالىقتى جۇمساق بولادى ەكەن-اۋ!" دەپ، تاڭ قالاتىن. ول تاۋدى ەكىنشى رەت ارالاپ، شارلاپ قايتقاندا دا گۋدلبراۋدى ىزدەپ، تابا الماي قويعان بولاتىن. ەندى بيارتۋردىڭ مازاسى كەتە باستادى — ءارتۇرلى ويلار مەن بولجامدار جاساۋعا كوشتى. ول نەعۇرلىم ىقتيمال نارسە بايلاۋلى تۇرعان قويدىڭ وزىنەن-وزى شوشىنا ۇركىپ، ءجىبىن ۇزگەن بويدا وڭتۇستىككە قاراي، سوناۋ بلاۋفەدلدى بەتكە الىپ، بەزىپ كەتكەن بولار — ەندى ونى ىزدەپ تابۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن توقتامعا كەلدى. سوندا دا بولسا ايەلىنەن ول قويدى سوڭعى رەت قاشان كورگەنىن قايتا-قايتا سۇراۋىن قويمادى. ال روزا گۋدلبراۋدىڭ ءجىبىن ءۇزىپ، شالشىقتى بالشىققا قاراي قاشىپ كەتىپ، كوزدەن ءبىرجولا عايىپ بولعانىن ايتۋدان تانبادى.
شارۋالار تاۋعا ءۇشىنشى رەت كوتەرىلدى. بيارتۋر گۋدلبراۋدان باسقا قويلارىن تۇگەل تاۋىپ الدى. بۇل جاعداي وعان بارىنشا تۇسىنىكسىز ءارى وعاش كورىندى. ونىڭ تىنىشسىزدانعانى سونشا، ءوزىن جوعالعان قوي تۋرالى ەجەلگى ەسكى تامسىلدەگى ادامداي سەزىندى.
— قانداي تاماشا قوي ەدى دەسەڭشى! — دەدى ول. — عاجايىپ جانۋار بولاتىن. بۇرالعان يمەك ءمۇيىزدى، ەكى ءبۇيىرى شىعىڭقى، وتە ساق جانۋار. پاستور گۋدمۋندۋر ويلاپ شىعارعان ناعىز ەتتى جانۋاردىڭ ءوزى دەرسىڭ. ويلى كوزقاراسىنىڭ ءوزى نەگە تۇراتىن! بارىنشا باتىل ءارى كۇمانمەن قارايتىن: مەن ءوز ەركىم وزىمدەگى قويمىن، ەشقانداي ادامنىڭ كومەگىن قاجەت ەتپەيتىن دەربەس جانۋارمىن دەپ تۇرعانداي كورىنەتىن... ونداي ساۋلىقتار تاۋ ىشىندەگى ناعىز حانىمدار سياقتى بولاتىن. راس، ەداۋىر ۇركەك ەدى، ءبىراق بەتالدى قاشىپ كەتپەيتىن. نەعۇرلىم جاقسى، ءشوبى شۇيگىن جايىلىم ىزدەيتىن جانە ونى تاپپاي قويمايتىن.
كەشكە ۇيقىعا جاتار الدىندا، بيارتۋر بىلاي دەدى:
— ە، قۇداي، بۇگىن گۋدلبراۋ تۇسىمە كىرسە ەكەن!
— سەن قاشاننان بەرى تۇسكە سەنەتىن بولعانسىڭ؟ — دەدى ايەلى.
— مەن نەگە سەنگىم كەلسە، سوعان سەنەمىن، — دەپ، بيارتۋر قاتقىل ۇنمەن جاۋاپ قاتتى. اقىلعا قونىمدى نارسەگە كامىل سەنەمىن ءبىراق جۇرەك اۋرۋىنا دۋشار ەتەتىن جانە سەرگەك سەزىمدى جوعالتاتىن تۇسكە سەنبەيمىن. — ول اشۋلى كەسكىنمەن قابىرعاعا قاراي تەرىس اينالدى.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ول ءوزىنىڭ بەينە ءبىر كوپتەن كۇتكەن تىلەگى ورىندالعانداي كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدە وياندى.
— ماعان گۋدلبراۋ ءتىرى جۇرگەن سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. وعان ەشنارسە بولماعان-اۋ شاماسى، — دەدى ول. تۇسىمدە ونىڭ شاعىن شاتقالدا، ءشوبى شۇيگىن جەردە جايىلىپ جۇرگەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. ەگەر تاپ قاي جەردەگى شاتقال ەكەنىن ەسىمە تۇسىرە السام عوي، شىركىن! تۇسىمدەگى ول شاتقال ماعان تانىس سياقتى. ءتىپتى بۇرىن وندا بىرنەشە رەت بولعانمىن-اۋ، شاماسى. ءوزىمنىڭ قاي جەردە ەكەنىمدى بايقاۋ ءۇشىن تاۋ باسىنا شىعۋعا قانشا ارەكەت جاساسام دا ءساتى تۇسپەي-اق قويدى. مەنىڭ ويىمشا، ول بلاۋفەدلدىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى جىلى بۇلاقتارعا تاياۋ شاتقالداردىڭ بىرەۋى بولۋى ءتيىس. ءوز قويىمدى ءوزىم جەتە تانىدىم. ول مەنىڭ گۋدلبراۋىم ەكەنىنە كۇمانىم جوق.
— سولاي دە، — دەدى ايەلى، ۇستەل ۇستىنە نان مەن جەكسەنبى كۇنگى تۇسكى استىڭ قالدىعىن قويىپ جاتىپ. ال مىنا قابىرعا بيارتۋردىڭ تۇسىنە كىرىپ جۇرگەن قويدىڭ قابىرعاسى بولاتىن.
كۇزدىڭ اياقتالار كەزى ەدى. نوسەرلەتكەن جاۋىن ەرىپ جاۋعان قارعا ۇلاستى. توبەلەر مەن قىراتتاردىڭ بەتى اق كورپە جامىلىپ ۇلگەردى. بوس جاتقان يەن دالانىڭ ءار جەر-ار جەرى دە اعارا باستادى، ال تاۋلار اق قالپاعىن باسا كيىپ الدى. ءبىراق ءالى سۋىق تۇسە قويعان جوق. قويلار قولعا قاراماعان، ءوز اياعىمەن جايىلىپ ءجۇر. بيارتۋردىڭ وتارى حۋتوردىڭ اتىس جاعىندا رەدسميرلىك وتارلارمەن ارالاس-قۇرالاس جايىلىپ جاتتى. كۇننىڭ كوزى بىرنەشە كۇن اشىق بولدى دا حۋتورعا تاياۋ تاۋلاردىڭ قارى ەرىپ كەتتى. شاتقالداردىڭ سولتۇستىك بەتكەيلەرىن عانا اق قىراۋ جاۋىپ جاتتى.
— بۇگىن مەنىڭ گۋدلبراۋىم ءۇشىن، ول قايدا جۇرسە دە، اۋا رايىنىڭ تاماشا بولاتىن ءتۇرى بار، — دەدى بيارتۋر.
كۇتپەگەن جەردەن قاتتى اياز ءتۇستى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ كولدىڭ بەتىندە قابىرشاق مۇز پايدا بولدى. سولعىن شوپتەردى قىراۋ باستى. ءتىپتى سىلدىراپ اعىپ جاتقان بۇلاقتاردىڭ جيەگىن دە جۇپ-جۇقا قابىرشاق مۇز كومكەردى. ولاردىڭ استىنان كوپىرشىك اۋا ارالاس سۋ اسىر سالا ويناپ جاتتى. بۇلاقتان باستاۋ العان وزەن قانداي كوركەم ءارى ءموپ-مولدىر ەدى. ول قابىرشاق مۇز قاتقان ەكى جاعالاۋدىڭ اراسىنداعى ارنامەن اسىعا اعىپ جاتتى. روزا جاعالاۋدا ءۇنسىز تۇرىپ، وزەن اعىسىنىڭ سىلدىرىن قۇمارتا تىڭداۋمەن بولدى. سۋ ديىرمەنى سالىنعان وزەننىڭ جاعاسىندا وسكەن ءوزى سياقتى مۇنىڭ نارەستەسى دە وسى وزەننىڭ بويىندا ەر جەتەتىن بولادى دەگەن قيال قۇشاعىندا ەدى ول.
بيارتۋر وعان بىلاي دەدى:
— جارقىنىم، ماعان ءۇش كۇنگە جەتەرلىك ازىق-تۇلىك ازىرلەشى، بوس جاتقان يەن دالانىڭ وڭتۇستىك جاعىن ءبىر شولىپ قايتايىن.
بۇل قىس تۇسكەن العاشقى كۇننەن ەكى اپتا وتكەندەگى جاسالماق ارەكەت بولاتىن.
— اقىلعا قونبايتىن نارسەنى قويساڭشى، — دەدى ايەلى. — مەن ول قويدىڭ الدەبىر جىراعا جىعىلىپ ولگەنىنىنە ءتىپتى دە كۇماندانبايمىن.
— جىراعا قۇلاپ ولگەنى قالاي؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى قاتتى نامىستانعان بيارتۋر. — مەنىڭ گۋدلبراۋىمدى ايتىپ تۇرمىسىڭ؟ پاستور گۋدمۋندۋر ويلاپ شىعارعان تۇقىمنىڭ قويىن ايتىپ تۇرسىڭ با؟ سەن ونى بەينە ءبىر كوتەرەم بولعان الدەبىر بەيشارا توقتى دەپ ساناپ تۇرعاننان ساۋمىسىڭ؟ ءوزىڭنىڭ اقىل-ەسىڭ دۇرىس پا؟
— ال، وندا ول قويىڭ توپالاڭ ءتيىپ ولگەن شىعار! — دەدى روزا.
— جوق، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، — دەپ كەلىسپەدى بيارتۋر. — ول توپالاڭنان ولگەن جوق. ەسۋاستىق ساندىراقتاۋىڭ جەتەدى ەندى!
— قىستىڭ قاقاپ تۇرعانىنا قارامايمىسىڭ؟ اۋا رايىنىڭ قالاي بولارىن قايدان بىلەسىڭ؟
— و، مەن يەن دالانى بۇدان دا قاتال قىسقى كەزدە تالاي رەت شارلاعانمىن. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىمنىڭ ەمەس، وزگەنىڭ قويلارىن ىزدەگەنمىن. سوندا ماعان ەشكىمنىڭ دە جانى اشىپ، مۇسىركەپ كورگەن ەمەس. ايايتىن دا ءتۇرى جوق بولاتىن.
— سەن مەنىڭ جاعدايىمدى ويىڭا دا المايسىڭ عوي.
— قۇس مامىقتىڭ استىنداعى اۋا رايى ءارقاشان جاقسى بولادى.
— نە دەگەن ۇياتسىز ەدىڭ!
— بۇل جەردە ءسوز جارىستىرىپ تۇرۋدىڭ رەتى جوق، — دەپ بيارتۋر دا العان بەتىنەن قايتپادى. — تاۋراتتا ايتىلعانداي، جوعالىپ تابىلعان ءبىر قوي، قوراداعى ءجۇز قويدان ارتىق.
— ال ەگەر ول قوي توپالاڭنان ءولىپ قالعان بولسا شە؟
— وندا مەنىڭ ارىم تازا بولادى: مەن ونىڭ ءولى نە ءتىرى ەكەنىن بىلۋگە ءتيىستىمىن. بالكىم، سەن مەنى ار-وجدانىمنىڭ قيناي تۇسكەنىن قالاپ تۇرعان بولارسىڭ؟
— ال، سەن جوقتا اۋىرىپ، قينالىپ قالسام قايتەمىن؟
— اۋىرمايسىڭ! قۇدايعا شۇكىر، ونداي كۇنگە دەيىن ءالى ەداۋىر ۋاقىت بار.
— سەنىڭ ءوزىڭ قاقاعان قارلى بوراندا ءۇسىپ ولسەڭ، نە بولماق؟
— جەتەدى ەندى! — دەدى بيارتۋر. — سەنىڭ ساندىراق سوزدەرىڭە ابدەن تويدىم. مۇنىڭ ءبارى — جۇرەك اۋرۋىنىڭ زاردابى. ءيتتىڭ تاماعىن ۋاقتىلى بەرىپ ءتۇر. ال ماعان قان ارالاس بىرنەشە ءاسىپ پەن ىشەك قارىننان جاسالعان شۇجىق وراپ بەر. ءبىر بوتەلكە سۋىق قويۋ كوفە قۇيىپ بەرسەڭ، ءتىپتى جاقسى.
روزا قاس قاعىم ءسات ويلانىپ قالدى: بيارتۋردىڭ كەتەر-كەتپەسىن ءبىر اۋىز سوزبەن شەشە الاتىن جاعدايى بار ەكەنىن ەسىنە الدى. ءبىراق ونداي وكتەمدىككە بارۋعا ىشتەي نامىستاندى. ونىڭ ەسەسىنە، قاۋىپ-قاتەرمەن قورقىتۋعا كوشتى. ءبىراق كۇيەۋىنىڭ ۇيدە قالۋىنا بۇل ءتاسىل دە جارامسىز ەدى.
— ەگەر سەن مەنىڭ ءبىر ءوزىمدى قالدىراتىن بولساڭ، وندا مەن پوسەلكەگە كەتەمىن.
— پوسەلكەگە؟ جوق، سەن ءويتىپ ماسقارا بولۋعا ءتيىس ەمەسسىڭ. سەن ءوز تاعدىرىن ءوزى بيلەيتىن دەربەس ادامسىڭ.
— ال مەن قايتكەندە دە بارامىن.
— ەگەر، قاسارىسىپ، ەرەگىسە تۇسسەڭ، ارينە باراسىڭ. قويلار عانا قاسارىسقان قىڭىر ما دەسەم، ونىسى ايەلدىڭ قىڭىرلىعىنا قاراعاندا تۇك تە ەمەس ەكەن عوي.
— سەن مەنىڭ اياعىمنىڭ اۋىر ەكەنىن، ايى-كۇنىم جاقىنداپ قالعانىن بىلەسىڭ عوي!
— مەن ءبىر نارسەنى انىق بىلەمىن. مەنىڭ بالام جارىق دۇنيەگە جاڭا جىلدان كەيىن عانا كەلەدى. ال باسقا بىرەۋدىڭ بالاسىمەن جۇمىسىم جوق.
— ونىڭ قيمىلداي باستاعانىنا كوپ بولدى.
— ولاي بولۋى ابدەن مۇمكىن. وعان مەنىڭ ەشقانداي قاتىسىم جوق...
ايەلى نە ايتسا دا بيارتۋر العان بەتىنەن قايتپادى. ول ەكى جۇپ جىلى شۇلىق پەن جۇننەن توقىلعان كەۋدەشەسىن كيدى. ايەلىنىڭ جول ازىق دايارلاپ بەرەر نيەتى جوق ەكەنىن سەزگەن ول ەندى ونى ءوزى قامداستىرۋعا كىرىستى. روزا پەشتىڭ جانىندا بۇعان تەرىس قاراپ وتىرىپ الدى. قويدى ءوزىنىڭ سويىپ العانىن مويىنداۋ ونىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپادى. بيارتۋر روزا ءالى دە بولسا اقىلعا كەلەر دەگەن ۇمىتپەن كىبىرتىكتەپ كىدىرە بەردى، مىڭگىر-مىڭگىر ەتىپ، بىرنەشە ولەڭ وقىعان بولدى. ءبىراق ونىڭ بەتى بەرى قارار ءتۇرى بايقالمادى، قىبىر ەتپەستەن، تاپجىلماي وتىرا بەردى.
— جارايدى وندا، — دەدى بيارتۋر. مەن ەداۋىر كىدىرىپ قالدىم. ۋاقىت كۇتپەيدى.
روزا باسىن تومەن سالعان بويى قىبىر ەتپەستەن مەلشيىپ وتىرا بەردى.
بيارتۋر بايپاقتارىنىڭ باۋىن تاعى ءبىر رەت تەكسەرىپ شىقتى دا الدەبىر نارسەلەردى ايتىپ، مىڭگىرلەدى. ءۇي بەينە ءبىر قۇلاعالى تۇرعانداي ونىڭ شاتىرى مەن يتارقالىق بورەنەسىن جۇدىرىق سۇيەگىمەن تىقىرلاتا قاعىپ كوردى. ءسويتتى دە الدەبىر داستاننان مىڭگىر-مىڭگىر ەتىپ بىرنەشە جول ولەڭ وقىدى...
— ال ەندى قوش بول، — دەدى بيارتۋر.
وعان ەشقانداي جاۋاپ تا، قىبىر ەتكەن قيمىل دا بولعان جوق.
— الدە ساعان ءيتتى قالدىرىپ كەتسەم بە ەكەن؟ — دەدى بيارتۋر. — مەن سونشالىقتى كوپ قوي جيناي قويماسپىن.
تاعى دا ۇنسىزدىك.
— ياعني، مەن ساعان ءيتتى قالدىرىپ كەتەمىن. ءبىراق سەنەن وتىنەرىم — قيا باسىپ ەشقايدا كەتە كورمە. ولاي ەتسەڭ، كىمگە بولسا دا تاۋەلدى ماسىلعا اينالاسىڭ. ال سەن ءوز تاعدىرىن ءوزى بيلەيتىن تاۋەلسىز دەربەس ايەل ەكەنىڭدى ۇمىتپا.
تاعى دا ۇنسىزدىك.
— سايتان العىر، ساعان نە بولدى سونشاما؟ ءتىرى ولىك سياقتى ءۇن-تۇنسىزسىڭ! — دەپ، داۋىس كوتەرە ايقاي سالدى بيارتۋر. ويتكەنى ونىڭ ءتوزىمى تاۋسىلعان ەدى. — كورگە كىرگەن سوڭ ءۇنسىز جاتىپ ۇلگەرەسىڭ ءالى-اق!..
ول تومەنگە ءتۇسىپ، ءيتىن شاقىردى. تيتلا يەسىنىڭ ساپارعا شىعۋعا بەت العانىن بىردەن سەزە قويدى. العاشقىدا وعان ەرىپ جۇرەتىن بولدىم عوي دەپ قۋانعانداي ەدى. ءبىراق ءوزىن ۇيگە شاقىرعانىنان ءبىر ءتۇرلى سەزىكتەنە ءتۇسىپ، جاقىن بارعىسى كەلمەدى. ول قوجايىنى جوق كەزدە ۇيدە قاماۋلى قالىپ زەرىگۋدەن قاتتى قورقاتىن.
— قانە، كەل ءوز ورنىڭا! — دەپ بۇيىردى بيارتۋر. سەندەردىڭ، ايەل زاتى اتاۋلىنىڭ، بىر-بىرىڭە جاقىن جاتقاندارىڭ جاقسى.
يت ءار ءتۇرلى امال-ايلا جاساپ، جاقىن بارعىسى كەلمەۋگە تىرىسىپ باقتى: قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، باسىن شايقادى، قىڭسىلاپ تا كوردى. بيارتۋر ونى قۋىپ بارىپ، توڭازىپ، قاتىپ قالعان كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتقان جەرىنەن تاپتى. تيتلا شىرىلداعان جاس نارەستە سياقتى قاتتى قىڭسىلادى. تايانىپ كەلىپ قالعان يەسىن كورىپ، ەندى ونىڭ ىڭعايىنا تەز كونە قويدى: ءبىر بۇيىرىنە اۋناي ءتۇسىپ، تۇمسىعىمەن جەر يىسكەدى، كوزىن جۇمىپ، تىپ-تىنىش جاتا بەردى. بيارتۋر كەلگەن كەزدە شالقاسىنان تۇسە جاتا قالىپ، ءدىر-دىر ەتكەن بويى اياقتارىن سوزىپ، ۇسىنا بەردى. بيارتۋر ونى قولتىعىنا قىسا ۇستاپ، ۇيگە الىپ كەلدى. ءسويتتى دە تەكپىشەك ساتىمەن كوتەرىلە بەرىپ، ونى موينىنان قىسا ۇستاپ، بولمەگە كىرەتىن قۋىستىڭ تەسىگىنەن اسىرا ىشكە لاقتىرىپ جىبەردى. انە ەندى ول ەدەندە جاتىر، بۇرىنعىسىنداي قاسارىسا قارسىلاسۋىن دا قويدى. تەك ءالى دە دip-دip ەتەدى.
— كوردىڭ بە، روزا؟ — دەدى بيارتۋر، — يت انە جاتىر. ونى تەز قاماپ قوي. ويتپەسەڭ، مەنىڭ سوڭىمنان ەرەمىن دەپ قاشىپ كەتەدى. قوش بول، قىمباتتىم. مەنى الگى سايتان العىر ستاروستانىڭ الدىندا ماسقارا ەتە كورمە — حۋتور كەزىپ، قاڭعىپ كەتپە.
ول جول ازىق سالىنعان تۇيىنشەك پەن تاياعىن الدى دا قوشتاساردا ايەلىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
— قوش بول، جارقىنىم مەنىڭ روزا! — دەدى ول
ايەلى ونىڭ مىنا سوزدەرىندەگى جىلىلىقتى سەزگەن بويدا بۇعان دەيىن مۇز باسىپ قاتىپ قالعان جۇرەگىنىڭ قالاي تەز ەري باستاعانىن سەزدى. ورنىنان تۇرىپ، كۇيەۋىن ءسۇيىپ ۇلگەرگەنشە ەكى كوزىنەن ىستىق جاس قالاي ىرشىپ-ىرشىپ كەتكەنىن ءبىر-اق بايقادى.
— قوش بول، — دەپ سىبىر ەتتى ول، جەڭىنىڭ ۇشىمەن كوز جاسىن ءسۇرتىپ تۇرىپ.
تيتلا جاتقان جەرىندە اياقتارىن سوزعان كۇيى قوزعالماي قالا بەردى.
بيارتۋر سىقىرلاعان تەكپىشەك ساتىمەن تومەن ءتۇستى دە ۇيگە كىرەتىن قۋىس تەتىكتىڭ ەسىگىن بەكىتتى. سىرتقى ەسىكتى دە سارت ەتكىزىپ جاۋىپ، جىلدامداتا ادىمداپ، اق قىراۋ باسىپ جاتقان بالشىق ارقىلى يەن دالاعا بەت تۇزەدى...
ون بەسىنشى تاراۋ
جوق ىزدەۋ
جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر تاۋداعى جايىلىمنىڭ الىس-جاقىن ىقپىل-جىقپىلىن وزگەلەردىڭ بارىنەن دە جاقسى بىلەتىن. ولاردا قاۋمالاپ ىزدەستىرۋدەن قالىپ قويعان قويلاردىڭ بولۋى ءالى دە ابدەن مۇمكىن ەدى. ول بوس جاتقان وراسان زور يەن دالانىڭ شىعىس جاعىنداعى بەتكەيدە، ال جاس كەزىندە باتىس جاعىنداعى بەتكەيدە ۇدايى قوي باققان. ەندى ول وز ەركى وزىندەگى تاۋەلسىز دەربەس شارۋا بولىپ العاننان كەيىن بۇرىن ءوزى تالاي ارالاپ وتكەن القاپتاردىڭ بىرىندە عانا تۇرىپ جاتىر. ول بۇل القاپتاردى بەس ساۋساعىنداي تۇپ-تۇگەل بىلەدى، ولاردىڭ اڭقىعان ءيىسىن دە، سايراعان قۇستارىن دا ابدەن زەرتتەگەن بولاتىن. ءوزىن وسى القاپتارعا ءجىپسىز بايلاپ، تاڭىپ قويعان قويلاردى، قارلى بوراندا دا، جايماشۋاق اشىق كۇندەردە دە جوعالعان قويلاردى ىزدەپ، تالاي رەت شارلاعان. ءبىراق بۇل وراسان زور يەن دالانىڭ بيارتۋر ءۇشىن ءالى دە اشىلا قويماعان عاجايىپ قۇپيا سىرى بار ەدى. بۇل دالا ونىڭ تۋعان اناسىنداي جاقىن بولىپ كەتكەن. ونىڭ ساۋلەتتى سارايى دا، كەڭ-بايتاق الەمى دە سول. تەڭىزشى ءۇشىن تەڭىز قانداي جاقىن دا ىستىق بولسا، بۇل ءۇشىن ول دا سونداي. ەرتە تۇسكەن قىستىڭ ايازدى اشىق كۇندەرىندە تاۋدان سوققان تاپ-تازا جەلگە بەتىن توسىپ، دالانى جالعىز ارالاعان كەزدە وعان تۋىپ-وسكەن وتان تۋرالى اندەر الدەقايدا تۇسىنىكتى بولا تۇسەتىن. ول ءوزىن پوسەلكەدە ءوتىپ جاتاتىن كۇندەلىكتى ۇساق-تۇيەك كۇيكى تىرشىلىكتەن ءارقاشان جوعارى سەزىنەتىن ءارى بوستاندىقتىڭ عاجايىپ سەزىمىنە بولەنەتىن. ونداي سەزىمنىڭ كۇشتىلىگىن قويلاردىڭ وزدەرى تۋىپ-وسكەن تاۋعا دەگەن قۇشتار قۇمارلىعىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى. قويلار، ەگەر وزدەرىن جەكسۇرىن يتتەر پوسەلكەگە قايتا قۋىپ تىقپالاماسا، سوندا، تاۋ ىشىندە، ولۋگە ءارقاشان دايىن. كۇزدىڭ مۇنداي كۇندەرىندە بيارتۋر ءبىر وزەننەن ەكىنشى وزەنگە، ءبىر اسۋدان ەكىنشى اسۋعا ءوتىپ، ۇزاق ساپار شەككەندە ونىڭ جۇرەر جولى ماڭگى تاۋسىلمايتىنداي كورىنەتىن، بەلگىلى سكالدتىڭ كوڭىل كۇيى ءارقاشان كوتەرىڭكى بولاتىن. تاۋ ىشىندەگى وڭاشا ساتتەر ونىڭ پوەتيكالىق شابىتىن شاقىرا تۇسەتىن. ول جەكە سوزدەردىڭ ءوزىن ساعاتتار بويى قايتا-قايتا قۇبىلتىپ، اسەرلى ولەڭ ورنەگىنە تۇسىرمەيىنشە تىنىم تاپپايتىن. مۇندا ونىڭ ويىن پوەزيادان ءبولىپ اكەتەتىن ەشنارسە دە بولمايتىن. بۇگىن، ول كەڭ-بايتاق يەن دالا توسىندە ءوزىنىڭ كوپتەن تانىس ەسكى دوسى — ىشقىنا سوققان اساۋ جەلمەن قايتا كەزدەسكەندە، ايەلىمەن قوشتاسار كەزدەگى كوڭىلسىز ويلار تابيعاتتىڭ بويىنداعى كەڭ تىنىستى ناعىز ەركىندىكتەن راقاتتانا ءلاززات الۋىنا ءتىپتى دە كەدەرگى بولعان جوق. كۇزدىڭ وسىنداي كۇنىندە يەن دالاعا ۇزاق ساپار شەگۋدەن ارتىق ەشقانداي دا قىزىق بولمايدى. ال بلاۋفەدل ءوزىنىڭ جارقىراعان سۇلۋ كوركىمەن تاپ وسى كەزدەگىدەي ەشقاشان دا تارتىمدى بولا بەرمەيدى. يەن دالانىڭ جازدا كەلگەن قاناتتى قوناقتارى الدەقاشان تاراپ، جىلى جاققا تۇگەلدەي ۇشىپ كەتكەن. مۇندا ءقازىر تەك اق قۇرلار عانا قالعان. ولار توڭازىپ، قاتا باستاعان باتپاقتىڭ ۇستىمەن تومەن ۇشىپ وتەدى، تىنىمسىز قىت-قىتتايدى، قىزىققۇمار كوزدەرىن جىپىلىقتاتا اشىپ-جۇمادى. ۇيرەك اتاۋلى جىلى كولدەر مەن تەڭىزدەر جاققا كەتىپ بىتكەن: ويتكەنى يەن دالاداعى كولدەر مەن وزەندەردىڭ بەتى ءقازىردىڭ وزىندە مۇز جامىلىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. قارقىلداعان قارعالار عانا ەرسىلى-قارسىلى قالىقتايدى. ولاردىڭ جەكسۇرىن ۇنىنە قاراعاندا وسى توڭىرەكتىڭ ءبىر جەرىندە اقىرعى دەمى تاۋسىلىپ، تۇياق سەرپەر ءحالى قالماعان نەمەسە ارام ءولىپ قالعان قوي جاتقان سياقتى. قار ءالى دە جۇقا ەدى. ەشقاشان دا شۇيگىن ءشوپ وسپەيتىن، تاستاقتى توپىراق سىرەسكەن مۇزعا اينالىپتى. انە ءبىر قىردىڭ استىنان قۋ تۇلكى قىلاڭ بەرىپ ءوتتى. ازدان سوڭ جۇمساق قاردىڭ ۇستىندە بىرنەشە بۇعىنىڭ ءىزى جاتقانىن كوزى شالدى.
بيارتۋر بۇل كۇنى ەكى اڭعاردى ارالاپ ءوتتى: ونىڭ بىرىندەگى قىراتتاردا قالىڭ ارشا وسەتىنى، ونىڭ اراسىندا قويدىڭ پانالاۋى، ال ەكىنشىسىندەگى جىلى بۇلاقتاردىڭ اينالاسىنداعى شالشىقتى بالشىقتا كوك ءشوپتىڭ ءوسىپ تۇرۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ەسىنە ءتۇسىردى. ءبىراق ەش جەردەن دە تىرشىلىكتىڭ بەلگىسىن بايقاي المادى. اڭعاردىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى بالشىقتان تومەنىرەكتە، وزەننىڭ مۇز قاتا قويماعان جىلىمىندا ءبىر توپ جابايى ۇيرەكتىڭ ەمىن-ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەنىن كوردى.
كەش ءتۇسىپ، كوز بايلانا باستادى. بيارتۋر ەندى بلاۋفسدلگە قاراي بەت الدى: وندا تۇنەپ شىعۋعا قولايلى ورىن بار ەكەنىن بىلەتىن. ال ەرتەڭ ەرتەمەن تاۋدىڭ ءىشىن، اسىرەسە ونىڭ ىق جاعىنداعى ەداۋىر جىلى وڭتۇستىك بولىگىن كەزىپ، جوق ىزدەيدى. بۇل اڭعاردا قويلاردىڭ ءتىپتى قىس بويى جايىلىپ جاتا بەرەتىنى دە بەلگىلى بولاتىن. كەشكى قاراڭعىلىق قويۋلانعان كەزدە اي تۋدى. قىراتتار مەن اڭعارلارعا كوگىلدىر جارىعىن توكتى. ۇيىرىلگەن جۇقا قۇم باسقان مۇزدىڭ بەتى بەينە ءبىر التىنداي بولىپ جارقىرادى. يەن دالادا مەڭىرەۋ ۇنسىزدىك ورنادى. وسىنداي تىنىشتىق پەن وسىنداي جارىقتىڭ قۇشاعىنداعى ءوز ءومىرىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنىنا قاجەت نارسەنى قاجىماي-تالماي ىزدەپ جۇرگەن ادامدى تابيعاتتاعى ەڭ جەتىلگەن تۇلعا دەۋگە بولاتىن ەدى.
بيارتۋر ءوزىنىڭ تۇنەپ شىقپاق ورنىنا — سدرۋتفەدلدىڭ ەتەگىندەگى ۇڭگىرگە ابدەن كەشتەتىپ جەتتى. ول ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىندا وتىرىپ، ايدىڭ جارىعىمەن كەشكى اسىن ءىشتى. ۇڭگىردەگى ۇساق تاستاردىڭ ورتاسىندا بەتى تەپ-تەگىس ۇلكەن قويتاس جاتاتىن. بۇل جەرمەن ارى-بەرى وتكەن جولاۋشى ەجەلدەن سوندا جاتىپ دەم الاتىن. بيارتۋر ونى-مۇنى ازىق-تۇلىك سالىنعان تۇيىنشەك قاپشىعىن جاستىق ەتتى دە ۇيقىعا كەتتى. ول بۇل ۇڭگىرگە كوپ جىلدان بەرى كۇزدىڭ اياعىندا كەلىپ قونعان بىردەن-بىر ادام ەدى. بيارتۋر اۋا رايىنىڭ كەز كەلگەن جاعدايىندا دا تاس توسەكتىڭ ۇستىندە ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرمەيتىندەي بولىپ ۇيىقتاي بىلەتىن. بۇل جەر وعان بۇرىننان ۇنايتىن. كوز شىرىمىن ەداۋىر العان ول ۇيقىسىنان ويانىپ كەتتى. دەنەسى قالتىراپ، توڭا باستاپتى. بۇل ۇڭگىردە ول مۇنداي جاعدايعا بۇرىن دا تالاي رەت تاپ بولعان. ءبىراق ودان قورىقپايتىن. ويتكەنى دەنەسىن قالاي تەز جىلىتۋدىڭ ءتاسىلىن جاقسى بىلەتىن: ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ۇلكەن قويتاستى قوس قولداپ، ارى-بەرى قوزعالتۋعا كىرىسەتىن، دەنەسى جىلىنعانشا سولاي جاسايتىن. ءسويتىپ ول وسى ءتۇنى دە ورنىنان ءۇش رەت تۇرىپ، الگى قويتاستى قايتا-قايتا ون سەگىز رەتتەن قوزعالتتى. وزگە قاي جەردە بولسا دا مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن قيىندىق تۋدىرعان بولار ەدى. ويتكەنى قويتاستىڭ سالماعى كەمىندە ەلۋ فۋنت كەلەتىن. ءبىراق بيارتۋر ءۇشىن الگى قويتاستى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ەلۋ ءتورت رەت قوزعالتۋ ابدەن ۇيرەنشىكتى نارسە ەدى.
ول مۇنداي ۇلكەن تاستاردى قوزعاۋدى قاتتى ۇناتاتىن. دەنەسىنىڭ قالتىراپ-دىرىلدەگەنى تەز باسىلىپ، تۇيىنشەگىن جاستانا سالا قايتادان ۇيقىعا كەتۋمەن بولدى. ول ءتورتىنشى رەت ويانعاندا ءوزىن جاقسى دەم الىپ، سەرگەك سەزىنگەنىن بايقادى. تاڭ بوز بەرىپ، ەندى-ەندى اتىپ كەلە جاتىر ەكەن. جالما-جان جولعا شىعىپ، تاۋدىڭ ءىشىن ارالاۋعا كىرىستى، ونىڭ قۋىس-قۋىسىن شولىپ شىقتى. جاياۋ ءجۇرىپ، دەنەسى جىلىنعان كەزدە تاعى ءبىر تاستىڭ ۇستىنە وتىرا قالىپ، قان ارالاس پىسىرىلگەن اسىپتەن جەپ، ورازاسىن اشتى.
بيارتۋر تاۋ اراسىنداعى اسۋدان اسىپ، تۇسكە قاراي رەيكيا اڭعارىنا قاراي ءتۇستى. مۇندا كەيبىر جەرلەر ءالى جىپ-جىلى ەكەن. ولاردىڭ قۇمداۋىت بەتكەيلەرىنەن بۋ بۇرقىرايدى. ءبىراق جىلى بۇلاقتار كورىنبەيدى. ەندى ازداپ تەمەن تۇسسە، يەن دالا باستالادى. ونىڭ كەي جەرلەرىندە تەمىرلى سۋدىڭ بەتى قىزعىش تۇسكە بويالعان سياقتى كورىنەدى. تاۋ ەتەگىنەن ەڭىسكە قۇلاعان بەتكەيدەگى شالعىندى القاپتى ارشا مەن بۇتا ارالاس ءشوپ جاۋىپ جاتىر. قويلاردىڭ بۇل جاققا جايىلۋ ءۇشىن ءجيى-جيى ءوتىپ كەتەتىن ادەتى بار بولاتىن. ءبىراق بۇل جول وسى جاقتا بيارتۋر قالاي اتالاتىنىن ءوزى دە بىلە بەرمەيتىن بەيتانىس قۇستاردىڭ داۋسىنان وزگە ەشقانداي تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى بايقالعان جوق. ولار وزدەرى جايعاسىپ العان جىلى ورىندارىنان كوتەرىلە ۇشادى. شاماسى، جىلى بۇلاقتاردىڭ ماڭىندا بولاتىن كوپ قۇستاردىڭ ءبىر ءتۇرى بولسا كەرەك.
بۇل اڭعاردا ەمدىك قاسيەتى مول بىرنەشە جىلى اراسان بار ەدى. بيارتۋر مەيىرىن قاندىرا سۋ ءىشىپ الۋ ءۇشىن سولاي قاراي بۇرىلدى. ول وسى سۋدىڭ ادام اعزاسىنداعى زياندى سۇيىق اتاۋلىنى جۋىپ-شايىپ اكەتەتىنىنە، قان قۇرامى مەن باۋىردى تازارتاتىنىنا، ءار ءتۇرلى اۋرۋدىڭ الدىن الىپ، كۇنىلگەرى ساقتاندىراتىنىنا قۇلاي سەنەتىن. سوندىقتان دا بۇل سۋدى كەم دەگەندە جىلىنا ءبىر رەت راقاتتانا ءىشىپ تۇرۋدى قاجەت دەپ سانايتىن.
بيارتۋر ەندى شىعىسقا قاراي بارعىسى كەلدى. ونداعى وزىنە بەلگىلى شاتقالداردى تۇگەل ارالاپ شىقپاق بولدى. ول شاتقالدار يەن دالانى كەسىپ اعاتىن يەكۋل وزەنىنە قاراي قۇلديلايتىن. بۇگىن يەن دالانىڭ شىعىس جيەگى شەكتەسەتىن تاۋ ەتەگىندەگى لاشىقتا تۇنەپ شىقپاقشى. جول تىم الىس ەدى. اياز ونشا كۇشتى ەمەس بولاتىن. ءبىراق اسپاندى بۇلت قاپتاي باستادى. كەيىنىرەك، كۇندىز قالىڭ قار ءتۇستى. بيارتۋر يەكۋل وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىمەن ءجۇرىپ وتىردى. وزەننىڭ ارعى بەتىندە وزگە وكرۋگتىڭ جايىلىمى جالعاسىپ جاتىر. قويلار اعىسى قاتتى، مول سۋلى تەرەڭ وزەننىڭ ارعى بەتىنە ىلۋدە بىردە عانا وتە الاتىن وزەننىڭ يرەڭ-يرەڭ ەتىپ، بۇرالاڭداپ اعاتىن يىندەرىندە شوپ قالىڭ وسەتىن دە وندا قويلار قىس ورتاسىنا دەيىن ءجيى-جيى بوي تاسالاپ قالا بەرەتىن.
وسى اڭعاردا پوسەلكە مەن مۇزداق بيىكتىڭ اراسىندا ءبىر كەزدە جالعىز حۋتور بولاتىن. ءبىراق وندا كوپتەن بەرى ەشكىم تۇرمايتىن. ويتكەنى، ايتۋشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، حۋتوردى قۇبىجىق سيقىر كۇشتەر جايلاپ العان كورىنەدى. وزەننىڭ اعىسى بوران سوعىپ تۇرعانداي ءقازىر دە قاتتى ەدى. ءبىر ءتۇرلى قاراقوشقىل كورىنەدى، ال اعىسىنىڭ گۇرىلى الىستان ەستىلەدى. قالىڭ قاردىڭ بۇركەپ تۇرعان پەردەسىنىڭ تاساسىنداعى قاراڭعىلىق ادەتتەگىدەن الدەقايدا قويۋ سياقتى. جاپالاقتاپ جاۋعان كار جەر بەتىن كوپ ۇزاماي-اق تۇتاسىمەن جاۋىپ ۇلگەردى. ءجۇرۋ قيىنداي ءتۇستى. اياز دا كۇشەيە باستادى. ول سۋىقتىڭ ءبارىن دە قاتتى اعىپ جاتسا دا ەندى-ەندى قاتا باستاعان يەكۋل وزەنى وزىمەن بىرگە الىپ كەلىپ جاتقانداي.
بيارتۋر مۇنداي قويۋ قاراڭعىلىقتا قوي ىزدەپ بولمايتىنىن ءتۇسىندى. قاردى بوران كۇشەيە ءتۇستى، اينالانى تۇنەرگەن قاراڭعىلىق باستى. ول ەندى ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ توڭىرەگىندە جايىلىپ جۇرگەن قوزىلارىن ۋايىمداي باستادى. ويتكەنى مىناداي قارلى بوراندا ولاردىڭ قىرىلىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ال ءقازىر ول قوزىلاردى قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن يەن دالانى كەسىپ ءوتىپ، ۇيگە ورالۋ — اقىلعا قونبايتىن نارسە. بيارتۋر وسىلاي دەپ سانادى: كەش باتىپ، ءتۇن بولىپ قالدى. ۇيتقىپ سوققان كارلى بوران كۇشەيىپ كەلەدى، ال ءوزى تاۋ كەزگەن ۇزاق جۇرىستەن قالجىراپ ءبىتتى. ءسويتىپ ول ەندى اقىلعا قونىمدى بىردەن-بىر دۇرىس شەشىم قابىلدادى — العاشقى جوسپارى بويىنشا يەكۋل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋى بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، تاۋ ەتەگىندەگى لاشىققا جەتىپ، قونىپ شىقپاق. الايدا ادام ءوزىنىڭ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قانداي جاعدايعا تاپ بولاتىنىن بارلىق ۋاقىتتا بىردەي بىلە بەرمەيدى. كەيدە الدىن-الا دالمە-دال جاسالعان جوسپاردى اقىلعا قونا بەرمەيتىن، ادام سەنگىسىز كەزدەيسوق جاعدايدىڭ ءوزى دە بىت-شىت ەتەدى. جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋردىڭ بۇگىنگى تۇندە كوزدەگەن جوسپارى تاپ وسىلاي بولىپ شىقتى. تاۋ بەتكەيىن جىرىپ جاتقان كوپ شاتقالدىڭ ءبىرىن بيارتۋردىڭ ەندى كەسىپ وتپەك بولعانى سول ەدى، اناداي جەردە شاتقالدىڭ بەتكەيىندە سەكىرىپ ويناپ، اسىر سالىپ جۇرگەن بىرنەشە جۇيرىك جانۋاردى كورىپ قالدى. ولار سۋدىڭ جيەگىندەگى جاردىڭ باسىنا بارىپ توقتادى. بيارتۋر ولاردىڭ بۇعىلار ەكەنىن ايقىن اڭعاردى — بىرەۋى بۇقاسى، ۇشەۋى ۇرعاشىسى ەكەن. ولار ەداۋىر ۋاقىت جاعالاۋدا توپتانىپ تۇرىپ قالدى: بۇقا-بۇعى جاعالاۋداعى جاردىڭ ءدال باسىندا، ال ءۇش ۇرعاشى بۇعى ونىڭ ارت جاعىندا تۇردى. بۇقا-بۇعىدان الدەبىر قورعانىس قيمىل كۇتكەندەي. ءبىر كەزدە ءبارى دە مۇيىزدەرىن جەلگە قاراتا بۇردى دا، ادامعا تەرىس قاراپ تۇردى. ويتكەنى جەل وزەن جاقتان سوعىپ تۇر ەدى.
بيارتۋر شاتقالدىڭ ءبىر شەتىنە توقتادى دا، بۇعىلارعا مۇقيات قاراۋمەن بولدى. بۇعىلار تۇرعان تۇرىستارىن ۇدايى قۇبىلتتى،
بيارتۋر ولاردى تەك ارت جاعىنان عانا كورە الدى. ولار، شاماسى، ءولى دە جاپ-جاس عاجايىپ جانۋارلار بولۋى كەرەك. بيارتۋر: "مەنىڭ جولىم بولايىن دەگەن ەكەن" دەپ ويلادى. نەسى بار، ءبىر بۇعىنى، اسىرەسە ولاردىڭ بۇقاسىن ۇستاپ السا، ءتىپتى دە جامان ەمەس قوي! ويتكەنى، ونىڭ دەنەسىنىڭ ىرىلىگىنە قاراعاندا، ەتكە قارىق قىلاتىن ءتۇرى بار. ال بۇعىنىڭ ەتى — بايباتشا شونجارلاردىڭ داستارقانىنا قويىلاتىن سۇيىكتى تاعامنىڭ تاپ ءوزى! ەگەر، بيارتۋر جوعالعان قويدى ىزدەپ تاپپاعان كۇننىڭ وزىندە، بۇعىنى ۇستاپ الماق بولعان ارەكەتى ءساتتى اياقتالسا، ەشتەڭەدەن دە ۇتىلمايدى. ال، ەگەر بۇقانىڭ ءوزىن ۇستاپ السا، ونىڭ قانىن جەرگە تيگىزبەي، قالاي سويىپ الماق؟ بۇعىنىڭ قانى دەگەنىڭىز عاجايىپ ءدامدى شۇجىق قوي! سوندىقتان دا ونى ۇيگە مۇمكىندىگىنشە ءتىرى جەتكىزگەن دۇرىس بولار ەدى. ەندى بيارتۋر قالتاسىنان جولاۋشى ءۇشىن وتە قاجەت ەكى زاتتى — پىشاق پەن ءبىر بۋدا باس ءجىپ ىزدەي باستادى. ونىڭ ەكەۋى دە بار بولىپ شىقتى — ءبىر بۋدا جۋان ءجىپ پەن بۇكپەلى باكى تابىلدى. ەندى ول وزىنشە بىلاي دەپ ويلادى: "ءقازىر مەن بۇقانىڭ ۇستىنە سەكىرىپ ءتۇسىپ، جىعىپ سالايىن: پىشاقپەن تاناۋىن تەسىپ، ءجىپ وتكىزىپ الامىن دا شىلبىرلاپ جەتەلەيمىن سوندا ونى يەن دالا ارقىلى الىپ ءوتۋ قيىن بولمايدى. جوق دەگەندە بەلگىلى ءبىر جەرگە دەيىن جەتەكتەپ بارىپ، مىقتاپ بايلاپ كەتەمىن دە، كومەككە ادام ەرتىپ كەلەمىن. بۇل جەردەن جازعى مەكەنگە دەيىن نەبارى ءبىر-اق كۇندىك جول". وسىنداي جوسپار جاساپ العان بيارتۋر اقىرىن-اقىرىن بۇقپالاپ بارىپ، شاتقال مەن وزەن اراسىنداعى تار جەردە توپتالىپ تۇرعان بۇقالارعا تاياپ قالدى.
ول شاتقالدىڭ بيىكتەۋ جاعاسىنا وتە-موتە ساقتىقپەن ورمەلەپ شىعىپ، بايقاپ قاراپ ەدى، بۇعىلارعا دەيىن نەبارى ون ەكى فۋتتاي عانا جەر قالىپتى. ونىڭ بويىندا اككى بولعان جىرىندى اڭشىنىڭ سەزىمى ويناپ شىعا كەلدى. ءتىپتى جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ قويا بەردى. ول شاتقالدىڭ قيا بەتىمەن تاعى دا جوعارى كوتەرىلە ءتۇسىپ، ەڭ بيىككە شىعىپ الدى دا، بۇقاعا تامان تايانىپ باردى. ەندى جارتى قادام قالعاندا ونى بىردەن باس سالىپ، ءبىر ءمۇيىزىنىڭ تۇبىنەن مىقتاپ ۇستادى دا، ايىرىلماي قويدى. بەيقام جانۋارلار ويدا جوقتا ادامنىڭ قالاي پايدا بولا قالعانىنان قاتتى شوشىپ، سەلك ەتە ءتۇستى دە، باستارىن جوعارى كوتەرىپ، قۇلاقتارىن ۇرەيلەنە تىگە قالىستى. ۇرعاشى بۇعىلار قارلى بوراننىڭ قۇشاعىنا ەنىپ، تومەندەگى وزەنگە قاراي جان ۇشىرىپ قاشا جونەلدى. بۇقا-بۇعى العاشقىدا مۇيىزىنە جابىسقان بيارتۋردى قوسا-موسا الىپ قاشپاق بولدى. ءبىراق بيارتۋر اياعىن جەرگە مىقتاپ تىرەپ تۇرىپ الدى، ال الەۋەتتى قولدارى بۇعىنى تىرپ ەتكىزبەدى. بۇعى باسىن قالاي بۇلعالاقتاتسا دا ادامدى لاقتىرىپ تاستاۋعا دارمەنسىز بولدى. ازدان سوڭ بيارتۋر بۇعىنىڭ الدەبىر نارسەمەن مايلاپ قويعان سياقتى مۇيىزىنەن ايىرىلىپ قالاتىنىن سەزدى. بۇقا-بۇعى سونشالىقتى تەز، شاپشاڭ قيمىلدايدى ەكەن ال، بيارتۋردىڭ ونى مىقتاپ ۇستايتىن وزگە نۇكتەسى بولمادى، ىزدەپ تابا المادى. اقىرىندا ول ءتىپتى بۇل بۇعىعا شاماسى كەلەتىنىنە كۇماندانا باستادى. بۇعىنىڭ ءمۇيىزى — ءقاۋىپتى قۇرال. ەگەر ول ءىشىڭدى جارىپ، ىشەك-قارنىڭدى ارالاستىرا اقتارسا، ودان ءلاززات الا المايسىڭ. بۇقا-بۇعى مەن بيارتۋردىڭ اراسىنداعى جانتالاسقان جەكپە-جەك ارپالىس وسىلاي باستالدى. ال بۇل ايقاستا بيارتۋرعا قاراعاندا بۇقا-بۇعىنىڭ جاعدايى وتە-موتە ۇتىمدى ەدى. ءتىپتى جاعانى بويلاپ، بيارتۋردى ەداۋىر جەرگە دەيىن سۇيرەپ اكەتتى. بيارتۋردىڭ ەسىنە كەنەت ءوزىنىڭ بالا كەزىندە قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋدى باس ءبىلدىرىپ ۇيرەتكەن ءبىر ءادىسى تۇسە كەتتى: ول ەندى بۇقا-بۇعىمەن قاتارلاسا جۇگىرىپ بارىپ، ارقاسىنا قارعىپ ءمىنىپ الۋى ءتيىس. بيارتۋر تاپ سولاي ەتتى دە. قاس قاعىم ءسات وتكەندە ول بۇعىنىڭ ۇستىندە جايداق وتىرىپ، ونىڭ مۇيىزدەرىنەن مىقتاپ ۇستادى. كەيىن ونىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جەلاياق جۇيرىك بۇعىنى سالت ءمىنۋ ونىڭ وزىنە تانىس وزگە جانۋارلاردىڭ قاي-قايسىسىنان بولسا دا وتە-موتە قيىن ءارى قولايسىز ەكەن: قۇلاپ قالماۋ ءۇشىن سونشالىقتى كوپ كۇش-جىگەر جۇمساپتى. ابىروي بولعاندا ول سەرۋەن كوپكە سوزىلعان جوق. ارقاسىنداعى جەكسۇرىن جولاۋشىسىن ەداۋىر جەرگە دەيىن الىپ قاشىپ، شاۋىپ بارعان، ءبىراق ونى لاقتىرىپ تاستاپ، قۇلاتىپ كەتۋگە مۇرشاسى بولماعان بۇقا-بۇعى ەندى مەيلىنشە جانكەشتىلىك ارەكەت جاساۋعا تاۋەكەل ەتۋدى ويلادى. انە، ول ءبىر جاعىنا شۇعىل جالت بۇرىلدى دا يەكۋل وزەنىنە قويدى دا كەتتى، وندا ءوزىنىڭ جۇزۋىنە قولايلى تەرەڭدىكتى دە تەز تاپتى.
ءيا، جوعالعان قويىن ىزدەپ، جولعا شىققان بيارتۋر تولىپ جاتقان وسىنداي وقىس وقيعالارعا تاپ بولدى: انە، ول يەكۋل وزەنىنىڭ سۋىنا بەلۋارىنان باتىپ كەتىپ بارا جاتىر. استىنا مىنگەنى ۇيرەنشىكتى كادىمگى ات ەمەس، قايداعى ءبىر شىتىرمان وقيعالاردى ىزدەگەن اتاقتى سەرىلەر مىنەتىن سايگۇلىك تۇلپارلار سياقتى ويناقشىعان جۇيرىك كولىك. بيارتۋر تاپ وسى وقيعانى ماقتانىش تۇتا قويدى ما ەكەن، ءسىرا.!؟ ءاي، قايدام، ونداي ماقتانىش ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا، تۇسىنە دە كىرمەيتىندەي بولعان شىعار! ونىڭ وزىندىك ءارى ادەتتەگىدەن تىس سول ءبىر ساپارى تۋرالى ويلاناتىن بوس ۋاقىتى دا قالماعان بولار، شاماسى. ويتكەنى ونىڭ بۇكىل نازارى قايتكەن كۇندە دە تەپە-تەڭدىك ساقتاۋعا شوعىرلانىپ، بۇعىنىڭ ارقاسىنان اۋىپ ءتۇسىپ قالماۋدى عانا ويلاعان شىعار. ول بۇعىنىڭ مۇيىزىنەن قاتتى ۇستاعان بويى ونىڭ ەكى بۇيىرىنەن اياعىن بوساتپاۋ ءۇشىن ەكى تاقىمىن بارعان سايىن قىسا تۇسكەن بولاتىن. بيارتۋر اۋانى ۇستى-ۇستىنە قوماعايلانا تەرەڭ جۇتتى، ەكى كوزى قاراۋىتىپ سالا بەردى. اعىس بۇعىنى كەي-كەيدە تومەنگە قاراي الا جونەلەدى. سوعان قاراعاندا، بۇعىنىڭ جاعاعا شىعاتىن ويى ءتىپتى دە جوق بولۋى كەرەك. وزەننىڭ ارعى جاعاسى تىك جار ءارى بيىك ەكەن. سونىڭ وزىندە قالىڭ تۇمان اراسىنان اندا-ساندا زورعا كورىنەدى. بيارتۋر ءوزىن-وزى شەتسىز-شەكسىز مۇحيتتىڭ اساۋ تولقىندى ايدىنىندا ەسكەكسىز ەسكى قايىقپەن ەرىكسىز ءجۇزىپ بارا جاتقانداي سەزىندى. وزەننىڭ ەكپىندى اعىسى بۇعىنى سۋعا باتىرىپ تا جىبەردى. ونداي كەزدە سۋ بيارتۋردىڭ يەگىنە دەيىن جەتەدى. ال سۋدىڭ سۋىقتىعى سۇيەكتەن وتەدى. بيارتۋردىڭ كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالا باستادى. ول اۋەلى نە سۇمدىقتىڭ بۇرىن بولاتىنىن بىلە المادى — ءوزى ەسىنەن تانىپ، قۇلاپ قالا ما الدە بۇعى سۋعا باتىپ كەتە مە؟ مۇنىڭ قايسىسى بولسا دا وسىمەن ءبارى دە ءبىتتى دەگەن ءسوز ەدى. ولار يەكۋل وزەنىمەن ودان ءارى ءجۇزىپ بارا جاتتى.
ون التىنشى تاراۋ
جىر جولدارى
اقىرىندا بيارتۋر بۇقا-بۇعىنىڭ جاعاعا شىققىسى كەلەتىنىن سەزدى-اۋ ايتەۋىر. بايقاپ قاراسا، بۇلار وزەننىڭ شىعىس جاق جاعالاۋىنا ەداۋىر جاقىن ءجۇزىپ كەلەدى ەكەن -جاعالاۋداعى مۇزدىڭ جيەگىنە دەيىن بىرنەشە شىنتاقتاي جەر بار. ولار مۇزدى جاعالاۋدى بويلاپ، ءالى دە ءبىراز ءجۇزدى. وزەننىڭ جيەگىندەگى جىپ-جىلتىر كوكپەڭبەك تايعاق مۇزدىڭ ارعى جاعى الىنباس بيىك قامالدىڭ قالىڭ قابىرعاسى سياقتى. وعان شىعۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. بيارتۋر ايتەۋىر ءبىر قولايلى كەزەڭدى كۇتۋ كەرەك ەكەنىن سەزدى: بۇعى جاعالاۋعا نەعۇرلىم جاقىن قالعان ساتتە ونىڭ ارقاسىنان اۋناپ ءتۇسىپ، مۇزدىڭ بەتىنە ەڭبەكتەپ بارىپ شىعىپ الۋعا ارەكەت جاساۋ قاجەت. مىنا سۋىق سۋدىڭ ىشىندە قالا بەرۋگە ەندىگى جەردە ءتىپتى دە بولمايدى. ءبىراق ول كوزسىز ەرلىك جاساپ، سۋعا سەكىرۋدىڭ اجال قاتەرى ەكەنىنە كۇماندانبادى. ءبىر كەزدە بۇعى جاعالاۋداعى مۇزدىڭ جيەگىنە جارتى شىنتاقتاي جاقىن قالدى. وسى ءساتتى پايدالانا قويعان بيارتۋر بۇعىنىڭ ءمۇيىزىن قويا بەرە سالىپ، سۋعا اۋناپ ءتۇستى. ءسويتىپ بيارتۋر بۇعىمەن ءبىرجولا قوشتاستى. ونى قايتا كورە دە العان جوق. سودان بەرى ونىڭ بۇل جانۋاردىڭ تۇقىمىنا دەگەن جەركەنىشتى جەك كورۋىندە شەك بولمادى.
سول كەزدە دە، ودان كەيىن دە بيارتۋرعا بۇعى دا كولۋمكيلليدەن ءبىر دە كەم ەمەس سۇمىراي الباستىنىڭ وزىندەي كورىنىپ كەتتى.
جاعالاۋداعى مۇزدىڭ شەتى وسال ەدى. مۇز بيارتۋردىڭ سالماعىنا شىداي الماي، سىتىر-سىتىر سىناپ كەتە بەردى. سىنىپ تۇسكەن وسىنداي ءبىر مۇز بولىگىمەن بىرگە اعىنعا ىلەسىپ، اعىپ كەتە جازدادى. شاماسى، پەشەنەسىنە جازىلعان ءالى دە كورەر جارىق دۇنيەسى بار بولعان شىعار — ءبىر كەزدە ونىڭ قولى ەداۋىر قاتتى قالىڭ مۇزعا ىلىكتى دە ءولدىم-تالدىم دەگەندە مۇزدىڭ ۇستىنە زورعا شىقتى. ونىڭ تۇلا بويى قالش-قالش ەتىپ، تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداۋمەن بولدى. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ. جاعالاۋداعى مۇز ۇستىندە قالا بەرۋ ءالى دە ءقاۋىپتى ەدى. بيارتۋر تەزىرەك جاعالاۋعا كوتەرىلۋگە تىرىستى. ءبىراق بۇل دا ءقاۋىپتى. ويتكەنى، تىك جاردىڭ بەتىن جىپ-جىلتىر كوك تايعاق مۇزداق باسىپ جاتىر. ەگەر قولى نە اياعى تايىپ كەتسە، جارىق دۇنيەمەن ءبىرجولا قوش ايتىسۋدان وزگە ەشنارسە قالمايدى. سۋىق سۋعا شومىلىپ شىعۋعا وسىلاي ءماجبۇر بولىپ، ابدەن قالجىراعان بيارتۋر جاعالاۋدىڭ قۇلاما تىك جارىنىڭ ۇستىنە ازەر دەگەندە ورمەلەپ كوتەرىلدى. ەندى، مىنە، ول امان-ساۋ قالپىندا اساۋ يەكۋلدىڭ شىعىس جاعالاۋىندا — وزگە وركۋگتىڭ جايىلىمى جاعىندا تۇردى. ۇستىندەگى كەۋدەشەسىن شەشىپ، سۋىن سىقتى. سودان كەيىن دەنەسىن قىزدىرىپ، كيىمىن قۇرعاتپاق بولىپ قاردىڭ ۇستىمەن ارى-بەرى سىرعاناۋعا كىرىستى. قار يەكۋلدىڭ سۋىنان الدەقايدا جىلى كورىندى. وقتىن-وقتىن توقتاپ قالىپ، ەكى قولىن قايتا-قايتا قۇلاشتاپ سەرمەدى — بۇل دا دەنەسىن جىلىتۋدىڭ ارەكەتى. ول بۇقا-بۇعىنىڭ وزەن سۋىمەن سۇيرەلەپ، قانداي قاتەرلى ويىن كورسەتىپ، ماسقارا ەتكەنىن ەندى عانا سەزىندى. بىرىنشىدەن، بيارتۋر وزەننىڭ تاۋ ەتەگىندەگى باتىس جاق جاعاسىندا تۇرعان داپ-دايىن باسپانا لاشىقتا تۇنەپ شىعۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. ونى بۇدان دا گورى قاتتى مازالاعان نارسە ءوزىنىڭ ويدا جوق جەردە وزەننىڭ شىعىس جاق جاعالاۋىنا شىعىپ قالعانى بولدى — جۇرەر جولى ارعى بەتتە، باتىس جاق جاعالاۋدا قالدى. ەندى ارعى بەتكە ءوتۋىنىڭ ءبىر-اق جولى بار: ۇيىنە بارار باعىتىنان كەرى بۇرىلىپ، تالاي جەردى اينالىپ ءوتۋ ارقىلى پارومعا جەتۋى كەرەك. ال ول جاقتان بەرى قاراي يەكۋل وزەنىنىڭ اڭعارىمەن كەيىن ءتۇسىپ، ەڭ تاياۋ حۋتورعا بارۋ ءۇشىن كەمىندە ون بەس ساعات جول جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى بيارتۋر كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي، تىنباي ءجۇرىپ وتىرعاننىڭ وزىندە كەمىندە ەكى تاۋلىك ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە، اۋا رايىنىڭ مىناداي جاعدايىن قايتەرسىڭ! ال قوراعا قامالماي، جايىلىمدا قالىپ قويعان قوزىلارىنىڭ تاعدىرى نە بولدى ەكەن؟!
بيارتۋردىڭ بۇكىل دەنەسى سىرقىراپ اۋىردى، ءبىراق ول مۇنى ونشالىقتى ەلەگەن جوق. ەگەر ول قارعا كومىلىپ جاتپاق بولسا، ۇستىندەگى سۋ كيىمى سۋىقتان ءبارىبىر ساقتاي المايتىن ەدى. قار بارعان سايىن قيىرشىقتانىپ، تىكەندەي وتكىر بولىپ، اياز كۇشەيە ءتۇستى. قار قالىڭداي باستادى. ونىڭ قاۋدىراپ قاتىپ قالعان سىرت كيىمى ءوزى قوزعالىپ جۇرگەن كەزدە سۋىقتى ىشكى كيىمىنە وتكىزبەيتىن سياقتى. كىرپىگى مەن ساقال-مۇرتىن اق قىراۋ قاپتادى. ازىق قالتاسىندا تاس بولىپ قاتىپ قالعان ءبىر جارىم توستاعان قان ارالاس شۇجىق بار. قولىنداعى تاياعىنان ايىرىلىپتى. كوزگە تۇرتسە، كورگىسىز قاراڭعىلىق ورنادى. ول پىشاقپەن تىلگىلەيتىندەي قويۋ. شىعىستان سوققان جەل بەتىنە ۇرلەيدى. بيارتۋر كەز كەلگەن تومپەشىككە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ارەڭ ءجۇرىپ كەلە جاتتى. كەي-كەيدە قار ءۇرىندىسى كومىپ تاستاعان بەلۋاردان دەرلىك كەلەتىن شۇقاناققا قۇلاپ تۇسەدى. قيىرشىق قار جەل ۇشىرعان كۇل سياقتى -بيارتۋردىڭ كوزىن اشتىرمايدى. ءبىر جاقسىسى — بيارتۋر العان باعىتىنان جاڭىلىسپايدى، اۋىتقىمايدى. ويتكەنى ونىڭ سول جاعىندا سارقىراپ اعىپ جاتقان وزەننىڭ كوڭىل جابىرقاتار شۋى ۇزدىكسىز ەستىلىپ كەلەدى.
ول ءوزىن قانشالىقتى ناشار سەزىنسە، تاعدىرىن سونشالىقتى كوبىرەك تىلدەپ، بالاعاتتاۋمەن بولدى. ەجەلگى اقىنداردىڭ جىرلارىندا دارىپتەلەتىن اتاقتى شايقاستاردى ەسىنە ءتۇسىردى. ءتىسى تىسىنە تيمەي كەلە جاتسا دا ەڭ جاقسى ولەڭ جولدارىن، اسىرەسە گريمۋر مەن اندري سياقتى الىپ كۇش يەلەرى تۋرالى شۋماقتاردى مىڭگىرلەپ ايتا بەردى، ايتا بەردى. ول ءوزىن زۇلىم الىپ گريمۋرمەن ۇزاق ارپالىسىپ كەلە جاتقانداي سەزىندى: ترولگامالىق بۇل جەكسۇرىن جىن-پەرىمەن باياعىدان بەرى ۇيرەنىسكەن جاۋى سەكىلدى ءاردايىم شايقاسقا شىعىپ جۇرگەندەي كورىنەتىن ەدى وعان. ءبىراق تاپ بۇگىنگى شايقاس شەشۋشى شايقاس بولماق. ول گريمۋردىڭ جۇرەك اينىتار جەكسۇرىن ءومىر جولىن، ونى ساۋەگەي بالگەر گراۋا سۋ جاعاسىندا جولىقتىرعان كەزىنەن باستاپ ويشا شولىپ شىقتى. اشۋ-ىزا كەرنەپ، سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن ول الدەبىر زۇلىمدىقپەن قاستىق ويلايدى. بيارتۋر ونىڭ، كەك كەرنەگەن زۇلىم سيقىرشىنىڭ، بۇل ارەكەتىن سكالدتىڭ ولەڭ جولدارىمەن سۋرەتتەدى. انە، ونى جەر جۇتىپ، بەلۋارىنا دەيىن باتىپ بارادى. جان داۋسىن شىعارا ايقاي سالادى، اۋزىنان جالىن لاۋلايدى. ەشقانداي ادامنىڭ ونى جەڭىپ شىعۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى ەدى.
ءبىر قۇبىجىق ءتۇن جامىلىپ،
ءجۇردى جولدىڭ بويىندا.
"ادام ەتىن قورەك ەتسەم،
قىزىل قانىن سىمىرسەم،
جىلىكتەرىن مۇجىسەم!"
دەگەن ارام نيەتى بار ويىندا.
تاۋ سىلكىنىپ، تەڭىز تۋلاپ،
استان-كەستەن بولسىن مەيلى دۇنيە،
ونى ەلەيتىن قۇبىجىقتىڭ ءتۇرى جوق:
تاماشالاپ، ريزا بوپ قۋانباق ول
ىزا بۋىپ، اشۋ قىسقان
سايتانداردىڭ بيىنە!
بيارتۋردىڭ بۇل سايتانعا دەگەن ءبىر مىسقال دا اياۋشىلىعى جوق ەدى. ول ءار شۇقاناققا قۇلاعان سايىن ورشەلەنە ءتۇستى، ءتىپتى دە بەرىلمەدى — ەسەلەنگەن كۇش-قۋاتپەن قايتا-قايتا ورمەلەپ شىعىپ، ىلگەرى جۇرە بەردى، جۇرە بەردى. قينالعان كەزدە تىستەنە ءتۇستى، اۋزىنان وت-جالىن شاشقان گريمۋردى ۇستى-ۇستىنە تىلدەپ، بالاعاتتاۋمەن بولدى. ول ءوزىن گريمۋردى قاشان توزاقتىڭ ەڭ الىس ازاپتى تۇكپىرىنە قۋىپ تىققانشا، ءسويتىپ ونى سەمسەرىن سۇڭگىتە تىلگىلەنگەنشە، جەر مەن تەڭىزدىڭ كازىرگى استان-كەستەن قوزعالىسى سياقتى اقىرعى دەمى بىتكەنشە قالتىراپ-دىرىلدەپ، جان ءتاسىلىم ەتكەنىنشە تىنىم تاپپاۋعا بەينە ءبىر بەكەم بەل بۋعانداي سەزىندى.
بيارتۋر گريمۋردىڭ سازايىن تارتقىزىپ، توزاققا قۋىپ تىقتىم-اۋ اقىرى دەگەن اسەردەن ارىلا الماي، ونى قايتا-قايتا كوز الدىنا ەلەستەتە بەردى. ونى اقىننىڭ ماڭگى ولمەيتىن ولەڭ جولدارىمەن كۇشەيتە ءتۇستى. الايدا جانە ءبىر اسۋدان اسقاندا قارسى الدىنان ۇيتقىپ سوققان قارلى بوران بيارتۋردىڭ كوزىن اشتىرمادى، اياعىن دا ىلگەرى باستىرمادى. وندا ۇزىننان ءوشى، قىسقادان كەگى بارداي-اق قۇلاعىنا ىشقىنا ۋىلدەۋمەن بولدى — شاماسى كەلسە، قۇلاتىپ تۇسىرمەك. الاساپىران ايقاس ۇزدىكسىز جالعاسا بەردى. بيارتۋر جەر مەن كوكتى سىلكىندىرگەن جان تۇرشىكتىرەرلىك كەرەمەت دۇلەي كۇشتىڭ قۇبىجىق يەسىمەن جەكپە-جەككە تۇسكەندەي:
باسىن شايقاپ، ءتىسىن قايراپ،
قۇتىرىندى قۇبىجىق.
تاستار ۇلىپ، بي بيلەدى سايتاندار،
مىڭ قۇبىلتىپ، قيساڭداتىپ بەت-اۋزىن،
ازان-قازان، ايقاي دا شۋ —
قاراپ تۇرساڭ ءبىر قىزىق!
بۇل جولى بيارتۋردىڭ كوز الدىنان ءاندريدىڭ گارەكپەن شايقاسى ءوتىپ جاتتى:
...اۋزىن اشىپ، اقسيتادى تىستەرىن
اق كوبىگى شاشىرايدى جان-جاققا
اتتىڭ باسىن قويا بەرىپ اندري
قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاپ الماق گارەكتى.
قۇيىن ۇيتقىپ، الاۋلايدى وت-جالىن،
ىسقىرادى، ىزىلدايدى اينالا.
تاڭدامايدى ادام با، الدە باسقا ما،
بولات سەمسەر سوعىلادى تاسقا دا.
انە، گارەك سىلتەدى سوم سەمسەرىن —
ءتىلىپ ءتۇستى ول ءاندريدىڭ ساۋىتىن.
قان مايداندا كىم ەلەيدى وندايدى،
اندري دە ۇمتىلدى العا دولدانا.
دۇلەي كۇشپەن سەرمەدى ول دا قارۋىن —
جاۋىن جەڭىپ، كەك الماسا بولا ما؟!
كەسكىلەسكەن شايقاس سۋرەتتەرى وسىلاي ودان ءارى جالعاسا بەرەدى، جالعاسا بەرەدى.
جوق، جوق، مۇنداي زۇلىم جىن-پەرىلەردىڭ لايىقتى قاتاڭ جازاسىن تارتقىزباي بولمايدى. گارەكتىڭ نەمەسە جاياۋ باتىر ءحرولۆتىڭ، ءتىپتى بەرناۋتتىڭ شەشۋشى شايقاستاردا جەڭىلىس تاپقانىن ەستىگەن جان بار ما، ءسىرا؟ جوق! تاپ سول سياقتى جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر قانشاما ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ، شۇقاناققا قۇلاپ شىققانىمەن دە تابيعاتتىڭ زۇلىم كۇشىنە قارسى تۇرا الماپتى دەگەن ءسوزدى ەشكىمنىڭ ەستىمەۋى دە، ايتپاۋى دا كەرەك! "قارلى بوران قانشالىقتى قۇتىرىنا قاتتى سوققانىمەن جەڭىلمەيمىن، ەڭ اقىرعى دەمىم قالعانشا قارسىلاسىپ باعامىن!" اقىرىندا ول از-كەم كىدىردى دە ارقاسىن كادىمگى ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا سۇيەگەندەي ەتىپ، جەلگە قارسى توستى. ءبىراق جەل دە، بۇل دا ءبىرىن-بىرى تۇرعان ورىندارىنان قوزعالتا العان جوق. ەندى بيارتۋر قارعا كومىلىپ جاتا قالۋدى، ءسويتىپ تىنىعىپ الۋدى ۇيعاردى. ول ءۇشىن تەرەڭ شاتقالدىڭ ىشىنەن وزىنە قولايلى ىق جەردى ىزدەي باستادى. كۇرتىك قاردىڭ استىنان قوس قولداپ ۇڭگىر قازدى دا وعان ەڭكەيىپ كىردى، سودان سوڭ سىرتقى تەسىكتى قارمەن بىتەپ الۋعا كىرىستى. الايدا قار ونشا تىعىز ەمەس ەدى، قۇلاپ تۇسە بەردى. ال بيارتۋردىڭ قولىندا وزگە ەشقانداي قۇرالى بولعان جوق. جارىتىمسىز ناشار باسپانا تۇرعىزعان بولىپ ەدى، ءبارىبىر قايتا-قايتا قۇلاۋمەن بولدى. بيارتۋردىڭ كۇرتىك قاردىڭ استىندا ۇزاق ۋاقىت قالۋى دا ءقاۋىپتى ەدى — دەنەسىنە سۋىق ءوتىپ، اياق-قولى سىرەسىپ، جان كەتكەندەي ۇيي ءتۇستى. تۇلا بويى توڭازىپ، قاتىپ قالعانداي بولدى. ەڭ جامانى سول — ۇيقى قىسا باستادى. ال مىناداي قارلى بوراندا ۇيقى-دۇشپان اجال قۇشاعىنا وپ-وڭاي ەنگىزەدى. بارىنەن دە بۇرىن جىپ-جىلى ءارى تىپ-تىنىش سياقتى جالعان ءۇمىت الەمىنىڭ الداپ-ارباپ قىزىقتىرعانىنا بوي الدىرماۋى كەرەك. بيارتۋر ونداي ءازازىل ارەكەتكە بەرىلىپ، قار ۇستىندە ۇيىقتاپ قالماۋى ءۇشىن ادەتتە بالا كەزىنەن جاتتالىپ، ەسىندە قالىپ قويعان قايداعى ءبىر بەياۋىز، بىلاپىت ولەڭدەردى بار داۋسىمەن ايقايلاپ وقيتىن ەدى. ءبىراق قازىرگى جاعدايدا ولەڭ ايتۋعا مۇرشاسى كەلمەدى، داۋسى شىقپاي قالا بەردى. ونىڭ ۇستىنە، ۇيقى-دۇشپان بارعان سايىن قىسا ءتۇسىپ، سەزىمى مەن ساناسىن الدەبىر بۇلىڭعىر ۇمىتپەن شىرماپ، تۇمشالاي بەردى. بيارتۋردىڭ ءوزى كورىپ-بىلگەن ادامداردىڭ نەمەسە ەجەلگى داستانداردان وقىعان كەيىپكەرلەردىڭ بەينەلەرى كوز الدىنان ويشا ەلەس بەرىپ، ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتتى: ۇلكەن تاباققا سالىنىپ، بۋى بۇرقىراپ تۇرعان جىلقى ەتى كەلدى، قوي قورادا ۋ-شۋ ماڭىراعان قويلارى كورىنگەندەي بولدى. ەندى بىردە ونىڭ الدىندا ساۋىت-سايمانىن كيگەن بەرنوۋت باتىر تۇردى، پاستوردىڭ جىبەك شۇلىق كيگەن جەڭىلتەك قىزدارى ۇشقالاقتانا كولبەڭدەدى. اقىرىندا ول ءوزىنىڭ وزگە ءبىر ادامعا — ۋلۆار بالۋاننىڭ باۋىرى مەنمەن گريمۋرعا اينالىپ شىعا كەلگەنىن بايقاماي دا قالدى. اعايىندى ول ەكەۋىنىڭ اكەسى كورول ەدى، ول قارتايىپ، قاۋساعان شاعىندا جاپ-جاس حانىمعا ۇيلەنگەن بولاتىن. توسەك قىزىعىن كورە الماي، ءتۇنى بويى ءىشى پىسا زەرىگىپ، جابىرقانا جالىققان جاس ايەلگە ءتىپتى قيىن ەدى. ءبىر كۇنى ونىڭ نازارى ءوزىنىڭ سىمباتتى سۇلۋ تۇلعاسىمەن دە، كۇش-قايراتىمەن دە، ەرلىگىمەن دە ەلدەگى ەركەك اتاۋلىنىڭ بارىنەن دە اسىپ تۇسەتىن مەنمەن گريمۋرعا، كورولدىڭ ۇلكەن ۇلىنا تۇسكەن ەدى. جاس حانىمنىڭ عاجايىپ جاس جىگىتكە دەگەن ىنتىزار ىقىلاسى مەن ماحابباتى كۇشەيە ءتۇسىپ، كۇندىز كۇلكىسىن قاشىردى. ءتوزىمى تاۋسىلعان ول اقىرىندا ءبىر كۇنى تۇندە گريمۋردىڭ جاتىن بولمەسىنە ءوزى بارۋعا تاۋەكەل ەتتى. گريمۋردىڭ اكەسى، قاۋساعان كارت كورول تۋرالى ءزىلدى دە كۇلكىلى كەسكىنمەن عاشىعىنا بىلاي دەدى:
ونىڭ ماعان كورولدىگى نە كەرەك!
كورول مەنى مازاق ەتتى، قورلادى.
قاۋساعان شال، قاۋقارى جوق بويىندا —
ۇزاق تاڭعا وت-جالىن بوپ جاندى ءتانىم،
دوڭبەكشىدىم، كۇتتىم تالاي ىنتىعا.
گريمۋرعا وگەي شەشەسىنىڭ بۇل قىلىعى ءتىپتى ۇناعان جوق. ال ۇياتتان جۇرداي مىنا سوزدەرى ارىنا ءتيدى. ول ەندى وگەي شەشەسىن اقىلعا كەلىپ، ارام نيەتىنەن قايتارۋ ءۇشىن كوپ ارەكەت ەتتى.
"ورىنىمنان قوزعالۋىم كيىن!" دەپ،
جاتادى، تەك ءتۇنى بويى — ءتىرى ەلىك.
"سەن زارىعا كۇتكەن مىناۋ سىيىڭ" دەپ،
قۇمارىمدى قاندىراتىن ءتۇرى جوق.
ءۇمىتىمدى ءۇزدىم مۇلدە اكەڭنەن، —
وندا الگىندەي ارەكەتتىڭ ءبىرى جوق!
مەنمەن گريمۋر اسىپ-ساسىپ ەسىن جيامىن دەگەنشە مىناداي وقيعا بولىپ ۇلگەردى:
قۇمارىن ءبىر قاندىرۋعا ىنتىققان،
ەسى شىققان ايەل سوندا شىداماي،
ار-ۇياتتى جيىپ قويىپ ءبىرجولا،
كىرىپ باردى توسەكتەگى وگەي ۇلدىڭ قوينىنا.
كورگەن كىم بار بۇرىن-سوڭدى ومىردە
شەكتەن شىققان زور سۇمدىقتى، ماسقارانى مىناداي؟!
ەندى مەنمەن گريمۋردىڭ ءتوزىمى تاۋسىلدى، وگەي شەشەسىنىڭ ورەسكەل ماسقارا نيەتىنە قالاي دا جول بەرمەۋ كەرەك ەكەنىن جەتە ءتۇسىندى. ءسويتتى دە اتىپ تۇرىپ، قاسيەتسىز حانىمدى بارىنشا اشۋ-ىزامەن كوكىرەگىنەن كەرى يتەرىپ جىبەردى:
كورول ۇلىن اشۋ قىستى ىزالى،
شاپالاقپەن ەكى تارتتى اياماي —
وگەي شەشە قىلىعىنا توزبەدى،
ول ازداي-اق كوكىرەگىنەن ءبىر تەپتى.
شالقاسىنان قۇلادى ول ەدەنگە،
جورتا جىلاپ كورسەتتى كوپ كوز جاسىن
"سەن بۇزىلعان زيناقورسىڭ!" دەگەنگە.
كورول ۇلى ايقاي سالدى كۇيىنىپ:
"جوعال ارمەن! كورسەتپە ەندى قاراڭدى!..
قۋۋ كەرەك ادام ەمەس، ايۋاندى، ارامدى!.."
— سايتان السىن سەنى! — دەپ ايقاي سالدى بيارتۋر. ەندى ول كۇرتىك قاردىڭ ورتاسىندا تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، ويى بۇزىق حانىمدى، ونىڭ بارلىق ارام نيەتتى ايلا-شارعىسىنا قاراماي، كەۋدەسىنەن ءوزى كەرى يتەرىپ تاستاعانداي سەزىندى. داستانداردىڭ كەيىپكەرلەرى بۇزىلعان ايەلدىڭ ىرقىنا كونىپ، زيناقورلىققا سالىنعانىن قۇلاعى ەستىپ، كوزى كورگەن كىم بار؟ ويتكەنى ونداي جاعداي شەشۋشى شايقاستار كەزىندە ادەتتە قورقاقتاردىڭ ىردۋ-دىردۋ قۋانىشىنا اينالۋمەن اياقتالادى عوي. ونداي سابازداردىڭ ءبارى دە ادەمى ايەلدەردىڭ قۇشاعىنا ەنگەندە وزدەرىن ەڭ مىقتى باتىرلار رەتىندە سەزىنەدى، ال كەسكىلەسكەن قاندى شايقاستار كەزىندە ناعىز قويان جۇرەك قورقاقتاردىڭ وزدەرى ەكەنىن كورسەتىپ شىعا كەلەدى. جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋردىڭ كەسكىلەسكەن قيىن-قىستاۋ شايقاستىڭ قىزعان كەزىندە تۋ سىرتىن ءوزىنىڭ ولىسپەي بەرىسپەيتىن دۇشپانىنا قارسى توسىپ، الدە ءبىر حانىمنىڭ قىلىعىنا قىزىقپاي، قايسارلىق تانىتقانىن ەشكىمنىڭ دە ەستي المايتىنى ابدەن وكىنىشتى-اق. بيارتۋردىڭ ىزاسى كەلدى. ول كۇرتىك قاردىڭ ورتاسىندا بار كۇش-جىگەرىمەن جانتالاسا تىربانىپ، ءۇستى-باسىن ەكى قولىمەن ۇرعىلاي بەردى. تۇلا بويى راقات تىنىشتىققا بولەنۋگە، جاۋعا بەرىلىپ، قولىنداعى قارۋىن تاستاۋعا قىزىقتىرا ارباپ تۇرعان ماۋجىراعان قاتەرلى زۇلىم سەزىمنەن ارىلعانشا تىنىم تاپقان جوق.
بيارتۋر ءبىر مەزگىل دەنەسىن جىلىتىپ الۋ ءۇشىن ىلگەرى ءجۇرۋىڭ جالعاستىرا بەردى. اقىرىندا مۇز بولىپ قاتىپ قالعان قان ارالاس شۇجىقتىڭ ءبىر بولىگىن قوينىنا تىعىپ جىلىتپاق بولدى. قوينىندا الاقانىمەن جۇدىرىعىن قىسا ۇستاپ، ازەر جىلىتقان ونى قاتىگەز قىسقى ءتۇننىڭ قاراڭعى قۇشاعىندا قارمەن تۇزدىقتاعانداي ەتىپ، شەتىنەن كەمىرىپ جەۋگە كىرىستى.
بۇل ءوزى شەكسىز ۇزاق ءتۇن بولدى. بيارتۋر ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە تاپ بۇگىنگىدەي مۇنشالىق كوپ ولەڭدى وتە سيرەك وقيتىن. بۇگىن ول ءوز اكەسىنىڭ بۇكىل ولەڭدەرىن، ەجەلگى بارلىق كونە داستانداردى ويشا وقىپ شىقتى.
وزىنە بەلگىلى بارلىق ولەڭدەردى، باسىنان اياعىنا قاراي، اياعىنان باسىنا قاراي جاتقا وقىپ شىعۋعا بولاتىن، سونشالىقتى شەبەرلىكپەن جازىلعان ءوز ولەڭدەرىن دە قىرىق سەگىز ءتۇرلى ماقامعا سالىپ وقىدى. نەشە ءتۇرلى بىلاپىت، ادەپسىز شۋماقتاردى دا ۇمىت قالدىرعان جوق. ءبىر كەزدە مارقۇم شەشەسى ۇيرەتكەن ءبىر پسالومدى دا وقىپ جىبەردى. وسى ولكەدەگى ستاروستالار، كوپەستەر مەن سۋديالار تۋرالى ەل اراسىنا ەجەلدەن كەڭ تاراعان ءازىل ولەڭدەر دە نازاردان تىس قالمادى. ول كۇرتىك قاردان وقتىن-وقتىن تىسقا شىعىپ، قاشان القىنىپ، تىنىس الۋى قيىنداعانشا كەۋدەسى مەن ەكى يىعىن قوس قولداپ سابالاۋمەن بولدى.
ونىڭ ءۇسىپ كەتەمىن بە دەپ قورىققانى سونشا، ەندى كۇرتىك قارداعى ۇڭگىردەن كەتۋگە تاۋەكەل ەتتى. شاماسى، تاڭ اتۋعا جاقىن قالعان بولۋى كەرەك. ءبىر كۇن بويى قاردىڭ استىندا جاتۋ، تالعاجاۋ ەتەتىن تاماق تا ىشپەي، ادام تۇراتىن باسپانادان الىستا بولۋ ءتىپتى وڭايعا تۇسكەن جوق. ول تاعى دا جولعا شىقتى. العاشقىدا ول باسىن تىك كوتەرىپ، كەۋدەسىن جەلگە قارسى توسىپ، قاتتىراق ادىمداپ ەدى، شاتقالدان كوتەرىلىپ، ءبىر اسۋدان اسقاننان كەيىن ابدەن قالجىرادى، اياعىن باسىپ جۇرۋدەن قالدى. امال جوق، ءتورت اياقتاپ ەڭبەكتەۋگە كوشتى. تاستى بەتكەيلەردە اياعى تايىپ كەتىپ، تاس قياعا سىرعاناپ، شاتقالعا، ونىڭ جىرالى جەرلەرىنە تالاي رەت قۇلادى. قولىنداعى قولعابى دا ءتۇسىپ قالىپتى. ەندى سىرەسكەن ساۋساقتارى اشىپ، يكەمگە كەلمەي، جانى كەتە باستادى.
كەلەسى كۇنى يەكۋل اڭعارىنداعى ەڭ تاياۋ حۋتور برۋننىڭ تۇرعىندارى ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتقاندا، قارلى بوران بۇرىنعىسىنان بەتەر قۇتىرىنا ءبىر تاۋلىك بويى سوقتى. سوندا دا بولسا حۋتورداعى ۇيقىسى سەرگەك ايەل تەرەزە سىرتىنان ەستىلگەن الدەبىر جۇمباق دىبىستان بىرەۋدىڭ القىنا ەنتىككەن تىنىسى مەن قاتتى قاعىلعان ەسىك تارسىلىنان ويانىپ كەتكەن ەدى. ايەل جالما-جان كۇيەۋىن وياتتى. ولار ەسىك قاعىپ تۇرعان قانداي جان بولدى ەكەن دەپ تاڭ قالىستى. مىناداي قاقاعان كارلى بوراندا ءبىر قيانداعى الىس حۋتورعا قوناق كەلە قويادى دەپ كۇتۋ — اقىلعا قونبايتىن نارسە. سوندا بۇل ادام با ەكەن، الدە جىن-پەرى مەن ەكەن؟ ءۇي يەلەرى ۇستىنە جىلى كيىمدەرىن جامىلىپ، قولدارىنا شام ۇستاپ، ەسىككە تاياندى. ءسويتىپ سىرتقى ەسىكتى اشقان كەزدە كۇرتىك قاردىڭ ۇستىنە، بۇلاردىڭ اياعىنىڭ استىنا ءبىر ادام قۇلاپ ءتۇستى. راس، ونى ادام دەپ تانۋ دا قيىن ەدى. مۇز قۇرساۋعا تۇمشالانعان ول سوقتالانعان قار سياقتى ىشكە قاراي اۋنادى. بەتى-جۇزىن مۇز قابىرشاقتارى تۇتاسىمەن جاۋىپ الىپتى. ءۇستى-باسى قاردان كورىنبەيدى. ول قوس تىزەرلەپ وتىرىپ، ارقاسىن قابىرعاعا سۇيەپ ەدى، ءالسىز موينى بىلق-سىلق ەتىپ، باسى كەۋدەسىنە قۇلاپ ءتۇستى. مۇنى ءبىرجولا ءولتىرىپ تىنۋدان ءۇمىتىن ۇزگەن الدەبىر زۇلىم كۇشتىڭ قۇبىجىق يەسى وسى ەسىككە ادەيى ايداپ اكەپ تىققانداي. شامنىڭ ءالسىز جارىعى قوناقتىڭ بەتىنە ءتۇستى. ول تىنىسىن زورعا الدى، كەۋدەسىنەن قارلىققان سىرىل عانا ەستىلەدى. بەيشارانىڭ جوتەلىپ، تۇشكىرگىسى كەلەدى، ءبىراق مۇرشاسى جوق. ءۇي يەسى ونىڭ كىم ەكەنىن، قايدان جۇرگەنىن سۇرادى. الگى ادام كەۋدەسىن كوتەرۋگە تىرىستى دا ءوزىنىڭ جازعى مەكەننىڭ يەسى ەكەنىن ايتتى. وسى كەزدە ءۇي يەسىنىڭ بالاسى دا ۇيقىسىنان ويانعان ەدى. ولار اكەلى-بالالى ەكەۋى قوناقتى ىشكى بولمەگە سۇيەمەلدەپ الىپ بارماق بولدى. ءبىراق ول ونداي كومەكتەن باس تارتتى.
— مەن ءوزىم ءجۇرىپ بارا الامىن، — دەدى ول.
بيارتۋر ءۇي يەسى ۇلىنىڭ كەرەۋەتىنە كەسە-كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتتى. العاشقىدا سۇراقتارعا ءجوندى جاۋاپ قايتارا المادى، ماس ادام سياقتى ءتىلى بۇرالىپ، الدەبىر نارسەلەردى زورعا دەگەندە مىڭگىرلەدى. موڭىرەر الدىندا دەمىن ىشىنە تارتىپ، ىرس-ىرس ەتەتىن وگىز سياقتانىپ، اۋىر تىنىس الىپ جاتتى. ءبىر كەزدە وعان ءتىل ءبىتتى.
— مەنىڭ سۇيىق ءبىر نارسە ىشكىم كەلەدى، — دەدى ول
ءۇي يەسى ايەل وعان ءبىر توستاعان جىلى ءسۇت بەردى. شاماسى، ءبىر جارىم ليتردەي بولار. بيارتۋر ونى بىردەن ءسىمىرىپ سالدى. توستاعاندى يەسىنە قايتارىپ بەرىپ جاتىپ:
— سىزگە ۇلكەن راحمەت، شەشەي! — دەدى بيارتۋر.
ول موسقال جاستاعى ايەل ەكەن. قولىنا شام ۇستاسى دا، بۇعان ءسۇت ۇسىنۋى دا — ءبارى-بارى دە مۇنىڭ ءوز شەشەسىنە وتە-موتە ۇقسايدى ەكەن. ول مۇنىڭ ساقال-مۇرتى مەن قاسى-قاباعىنداعى مۇزدى جىلى الاقانىمەن سيپاپ تازارتتى، سىرەسىپ قاتىپ قالعان كيىمدەرىن قوس قولداپ تارتىپ شەشىندىردى، ۇسىگەن جەرلەرىن مۇقيات ىزدەستىردى، قولى مەن اياعىنىڭ ساۋساقتارىندا مۇلدە جان جوق سياقتى، ەش نارسەنى سەزبەيدى. ال ۇسىك شالعان تەرىسى وتتاي ىستىق ەكەن. الايدا، ونشالىقتى ءقاۋىپتى ەشنارسە جوق سياقتى. تۇلا بويىن قۇرساعان قابىرشاق مۇز ەرىگەن سوڭ ول وسى ءۇيدىڭ بالاسىنىڭ جىلى توسەگىنە جالاڭاش شەشىنىپ جاتتى دا، باسىن قۇس مامىقپەن جاۋىپ، تۇمشالاپ الدى. ول مۇنداي راقات توسەكتى ىلۋدە ءبىر رەت قانا كورە الاتىن ەدى. ايەل قوناققا اس ازىرلەۋ ءۇشىن شىعىپ كەتكەن كەزدە اكەلى-بالالى ەكەۋى قوناققا تاياۋ كەلىپ وتىردى. ودان اسىپ-ساسىپ ابىرجىعان تۇرمەن كوز المادى — مىناداي كىسى تاڭ قالارلىق قۇبىلىسقا سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى. ءتىپتى نە دەپ ايتار سوز تاپپادى. اقىرىندا قوناقتىڭ ءوزى ءتىل قاتتى. ول قۇس مامىقتىڭ استىندا جاتىپ، قارلىققان داۋىسپەن بىلاي دەپ سۇرادى:
— سىزدەر قويلارىڭىزدى جايىلىمنان جيناپ الدىڭىزدار ما؟
ءۇي يەلەرى قويلاردىڭ الدەقاشان قورادا ۇستالىپ كەلە جاتقانىن ايتتى. ودان ادام ومىرىنە ءقاۋىپتى مىناداي قاقاعان قارلى بوراندا بۇل جاققا، مىنا يەن دالاعا، قالاي كەلىپ قالعانىن سۇرادى:
— ادام ومىرىنە ءقاۋىپتى دەدىڭىز بە؟ — دەپ مازاسىزدانا سۇرادى بيارتۋر. — وندا تۇرعان نە بار ءتايىرى! مەن قاشان دا بولسىن ەڭ باستى، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە قويلار شىعار دەپ ويلايمىن.
ولار ەندى بيارتۋرعا ءۇستىن-ۇستىن سۇراق قويۋمەن بولدى.
— سىزدەر بىلەسىزدەر مە، مەن مىنا يەن دالاعا ءوزىم ءۇشىن راقات سەزىمىنە بولەنۋدى ماقسات تۇتىپ، جوعالعان ءبىر توقتىمدى ىزدەپ شىققانمىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ اسۋدان اسىپ تۇسكەنىمدى دە سەزبەي قالىپپىن.
ول از عانا ۇنسىزدىكتەن سوڭ ءسوزىن قايتا جالعادى:
— بۇگىنگى بوران قانداي قاتتى بولدى دەسەڭىزشى!
— بۇگىن عانا ەمەس، كەشەگى تۇندە دە سودان كەم بولعان جوق، — دەدى ءۇي يەلەرى. — اۋا رايىنا داۋا جوق. ناعىز كۇشتى داۋىل
— ءيا، — دەپ كەلىستى بيارتۋر. — وتكەن تۇندە دە جەل قۇتىرىنا قاتتى سوقتى.
ءۇي يەلەرى بيارتۋردىڭ سول سۇراپىل بوراندا قايدا قونىپ شىققانىن سۇرادى.
— كۇرتىك قاردىڭ استىندا، — دەپ جاۋاپ بەردى بيارتۋر.
ال ولار اسىرەسە مۇنىڭ يەكۋلدىڭ بەرگى بەتىنە قالاي وتكەنىنە تاڭدانا دا قىزىعا سۇرادى. ءبىراق بيارتۋردىڭ بۇل تۋرالى ەشنارسە ايتقىسى كەلگەن جوق.
— مۇنداي قاقاعان سۋىقتا قوزىلاردىڭ ورىستە قالىپ قويۋى جاقسىلىق ەمەس، — دەپ مۇڭايا ءتىل قاتتى بيارتۋر.
ال ءۇي يەلەرى بۇعان جاۋاپ رەتىندە: ەگەر ءبىز سەنىڭ ورنىڭدا بولساق، قويدىڭ قامىن جەپ ۋايىمداماي-اق، ءتىرى قالعانىمىز ءۇشىن قۇدايعا مىڭ دا ءبىر مارتە شۇكىرشىلىك ەتەر ەدىك دەستى.
— سىزدەردىڭ اۋقاتتى باي ادامدار ەكەندىكتەرىڭىز بىردەن بەلگىلى بولدى، — دەپ جاۋاپ قايتاردى ولارعا بيارتۋر. — ال مەن ءوزىمنىڭ ەركىم وزىمدەگى دەربەس ادام بولۋ ءۇشىن ءالى دە قاجىماي-تالماي كۇرەسۋمەن كەلەمىن. شاعىن وتار قويىمنىڭ بولۋى جولىندا مەن ون سەگىز جىل بويى بەل شەشپەي دەرلىك، ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەدىم. ول وتارىمنىڭ قار استىندا قىرىلىپ قالعانىنان گورى ءوزىمنىڭ ولگەنىم الدەقايدا ارتىق.
ءۇي يەسى ايەل بيارتۋرعا كەشكى استى توسەك ۇستىنە اكەپ بەردى. ول سىلقيا تويىپ الدى دا جاستىققا شالقالاپ جاتتى، تەز ۇيىقتاپ كەتتى دە قاتتى قورىلعا باستى.
ون جەتىنشى تاراۋ
ۇيگە قايتىپ ورالۋ
بيارتۋر ۇيدەن كەتكەنىنە بەسىنشى كۇن دەگەندە كەشكە قاراي بالشىقتى القاپ ارقىلى كەرى قايتتى. ول جوق ىزدەگەن ساپارىنىڭ سونشالىقتى ءساتسىز بولعانىنا ولەردەي وكىنىپ، قاتتى ۇيالدى. جايىلىمدا قالعان قويلارىنىڭ تاعدىرى قانداي بولعانىن بىرەسە ايتەۋىر ءبىر جاقسى ۇمىتپەن، بىرەسە ۇرەيلى قورقىنىشپەن ويلاپ ۋايىمدادى. وسىنىڭ ءبارى ازداي-اق، ول ءوز حۋتورىنا قايتىپ ورالعانىنىڭ قۋانىشتى بەلگىسى بولارلىق جىلت ەتكەن وتتىڭ نىشانىن دا كورە المادى. ءۇيدى قار باسىپ قالىپتى — ەسىك پەن تەرەزە الدىنداعى قار دا كۇرەلمەگەن. كۇرتىك كار ارقىلى وتەتىن تار سوقپاق تا جوق. پەشتىڭ مۇرجاسىنان شىعىپ جاتاتىن ءتۇتىن بايقالمايدى. ول ۇيگە جەتكەن بويدا تەرەزەنى ءۇرىندى قاردان جالاڭاش قولىمەن تازارتتى. ءسويتتى دە تەرەزەدەن ايقاي سالدى.
— روزا، ماعان ەسىك ارقىلى كۇرەكتى الىپ بەر!
بولمە ىشىنەن ءيتتىڭ ءالسىز قىڭسىلاپ، باياۋ ۇلىعان داۋىسى عانا ەستىلدى. بۇل ونىڭ الگى سوزىنە بەرىلگەن بىردەن-بىر جاۋاپ ەدى. بيارتۋر ايەلىن داۋىستاپ شاقىرۋمەن بولدى. يت تەرەزەنىڭ تەگىنە سەكىرىپ شىعىپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن اينەكتى تىرنالاي باستادى. بيارتۋرعا: "مۇمكىن ايەلىم اۋىرىپ جاتقان بولار" دەگەن وي كەلدى. ول ءبىرتۇرلى قوبالجيىن دەدى، ەسىكتى سىرتىنان كومىپ تاستاعان ءۇرىندى قاردى بار كۇشىمەن قوس قولداپ ارشۋعا كىرىستى. بۇل وتە قيىن جۇمىس ەدى. ەسىكتى ارى ىرعاپ، بەرى ىرعاپ ءجۇرىپ، ءوزى ازەر سياتىنداي قۋىستى ءولدىم-تالدىم دەگەندە زورعا جاسادى-اۋ ايتەۋىر.
بيارتۋر تەكپىشەكتى ساتىمەن جوعارى كوتەرىلگەندە ءيتى جۇگىرىپ كەلىپ، اياعىنا ورالدى. تاپ ءقازىر ونىڭ قۇيرىعىن بىرەۋ اياماي باسىپ كەتكەندەي جانى قينالا شاعىنىپ ۇلىدى. بۇل قاراڭعىلىق تەز تۇسەتىن كەز ەدى. بولمەدە قارا تۇنەك ورنادى. قار باسىپ قالعان تەرەزەدەن جارىعان جارىق تا تۇسپەيدى. بيارتۋردىڭ تۇرتىنەكتەپ قانا قوزعالۋىنا تۋرا كەلدى. ونىڭ ەدەن ۇستىمەن ءبىر ادىم جاساعانى دا سول ەدى، اياعى الدەبىر قالىڭ قاپقا سۇرىنگەندەي بولدى. ادەتتە مۇنداي جاعدايدا اۋزى قالىپ الىپ كەتكەن ۇيرەنشىكتى بالاعاتتاۋ ءسوزىن ايتتى.
— بۇل نە پالە تاعى دا!
بيارتۋر سىرىڭكە ىزدەپ كوپ اۋرە بولدى. سىرىڭكەنى زورعا تاپتىم با دەگەندە شامنىڭ مايى تاۋسىلىپ قالعانىن ءبىلدى. شىنىسىن قاپ-قارا كۇيە باسىپتى. ول شامعا ماي قۇيىپ، ونىڭ بىلتەسى ماي تارتىپ جانعان كەزدە نە سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءبىر-اق كوردى: سويتسە ول جاڭا ءوزىنىڭ ايەلىنىڭ مايىتىنە ءسۇرىنىپ كەتىپتى. ەدەندە سۇلاپ جاتقان روزادان تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى. قانعا مالشىنىپ ءولىپتى. ءقازىر قان قاتىپ قالعان. شاماسى، ول الدەبىر مۇقتاجدىقپەن توسەگىنەن تۇرعان بويدا قۇلاپ تۇسكەن-اۋ. ال ورنىنان قايتا كوتەرىلۋگە مۇرشاسى كەلمەگەن بولۋى كەرەك. ونىڭ قولىندا قانعا مالىنعان سۇلگى قالىپتى. ايەلىنىڭ مايىتىنە قاراپ، بيارتۋر نە بولعانىن ەندى ءتۇسىندى. توسەككە كوز تاستاي بەرگەندە ودان كەنەتتەن ءيتىنىڭ سەكىرىپ تۇسكەنىن كوردى. ونىڭ باۋىرىندا جاتقان كوزى جۇمۋلى الدەبىر تيتىمدەي قىزىلشاقا نارەستەنىڭ سارعىش تارتقان ءجۇزىن بايقادى. ءبىر قاراعاندا بەتىن ءاجىم باسقان قارتقا ۇقساي ما، قالاي ءوزى؟ ونىڭ جۇزىندە الدەبىر ءالسىز ءدىرىل پايدا بولدى. بولار-بولماس شىڭكىل مەن سىرىل ەستىلدى.
يت جۇدىرىقتاي عانا نارەستەنىڭ دەنەسىن باۋىرىنا باسىپ قىمتاي باستادى. ونىڭ ءوز قامقورلىعىنا العان نارەستەگە كورسەتەر بىردەن-بىر كومەگى وسى — ءوزىنىڭ اشتىقتان بۇرالىپ، ابدەن ارىقتاعان ءارى كىر باسقان دەنەسىنىڭ ازداعان جىلۋىن بەرۋ عانا. بيارتۋر جاقىنىراق كەلىپ، كىپ-كىشكەنتاي تىرشىلىك يەسىن انىعىراق كورمەك بولىپ ەدى، يت ءتىسىن اقسيتىپ ىرىلداپ قويا بەردى: "سەنىڭ بۇل نارەستەگە ەشقانداي قاتىسىڭ دا، كورۋگە قۇقىعىڭ دا جوق" دەگەندى بىلدىرگىسى كەلگەندەي. بەيشارانىڭ شەشەسى ونىڭ كىندىگىن كەسىپ، الدەبىر جىلى ماتاعا وراپ قويعان ەدى. شاماسى، ول توسەگىنەن تۇرعاندا سۋ جىلىتىپ، نارەستەنى شومىلدىرماق بولعان سياقتى. پەش پليتانىڭ ۇستىندە سۋ تولتىرىلعان كاسترول تۇر. سۋى سۋىپ قالىپتى. ويتكەنى وتتىڭ وشكەنىنە كوپ بولعان. مىنا نارەستەنىڭ بويىندا ءالى دە تىرشىلىك بەلگىسىنىڭ بار بولۋى الگى ءيتتىڭ جىلۋى ارقاسىندا عانا ەكەن.
بيارتۋر ايەلىنىڭ ءمايىتىن ەدەننەن كوتەرىپ الىپ، ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنىڭ كەرەۋەتى قارسىسىندا بوس تۇرعان كەرەۋەتكە سالدى. روزانىڭ قاتىپ-سەمىپ قالعان دەنەسىن جازىپ، تۇزەتىپ جاتقىزۋدىڭ ءوزى كوپ قيىندىققا ءتۇستى. ويتكەنى ول قايتىس بولعان كەزدە قالاي جاتقان بولسا، سولاي سىرەسە قاتىپ قالعان ەدى. ەكى قولى كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ قويۋعا كەلمەي، ءبىراز قينالدى. كومەسكى تارتىپ، بوزارعان كوزدەرى، اسىرەسە ادەتتە قىليلانىپ تۇراتىن وڭ كوزى وڭايلىقپەن جابىلمادى. مارقۇمنىڭ ءوز قىڭىرلىعى سياقتى. بارىنەن قيىنى جاس نارەستەنىڭ بويىنداعى ساقتالىپ قالعان تىرشىلىك ۇشقىنىن قالاي قايتا تۇتاتۋ ەدى. ال مۇنىڭ ءوزى الدەقايدا ماڭىزدى ماسەلە بولاتىن. مىنە، ءوز ەركى وزىندەگى تاۋەلسىز دەربەس ادامنىڭ الدىندا شەشۋى كۇردەلى وسىنداي مىندەت تۇردى. بۇل رەتتە تاجىريبەسى مول قول، اسىرەسە ايەل ادامنىڭ قامقور قولى قاجەت. ءوزىنىڭ جاس نارەستەگە ءتىپتى قولىن تيگىزىپ كورۋگە دە يكەمى جوق ەدى، باتىلى دا جەتپەدى. ەندى شىنىمەن-اق بوگدە بىرەۋلەردىڭ كومەگىنە مۇقتاج بولماق پا؟ ونىڭ ۇيدەن كەتەردە ايەلىنە بەرگەن ەڭ سوڭعى وسيەتى بوگدە بىرەۋلەردىڭ كومەگىن سۇراماۋ ەمەس پە ەدى؟ ءوز ەركى وزىندەگى تاۋەلسىز دەربەس ادامنىڭ ونداي كومەك سۇراۋى ءوزىنىڭ ەڭ جاۋىز قاتىگەز دۇشپانىنىڭ الدىندا باس ءيىپ، ماسقارالىقپەن باعىنۋىمەن بىردەي عوي. ەندى، مىنە، جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ ونداي كومەكتى ءوزى ىزدەپ، قورلىققا باس ءيىپ ەرىكسىز شىداۋىنا تۋرا كەلەدى. ول بۇل جۇمىس ءۇشىن كىم قانشا اقى سۇراسا دا تولەۋگە ءبىرجولا باتىل بەل بۋدى.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
ۋتيرەدسميريدە
— سوڭعى كۇندەرى مەنى تاعدىر قايدا سۇيرەپ، ساندالتپادى دەسەڭشى! — دەپ مىڭگىرلەدى جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر، ۋتيرەدسميريدەگى اس ءۇيدىڭ ەسىگىن كەشكە قاراي قاعىپ تۇرىپ.
— اقىرى كەلدىڭ-اۋ ايتەۋىر، — دەدى وعان ەسىك اشقان قىزمەتكەر. ول اياعىنا ءۇيىق كيگەن بويدا شىعا سالىپتى. قولىندا جاڭا عانا باسىلعان، ءالى بۋى بۇرقىراپ تۇرعان ءبىر بولەك جۇقا كيىزى بار. رەدسميريدە مۇنداي كاسىپشىلىك كۇشتى دامىپ كەلەدى. — ءبىز سەنى ءولىپ قالعان شىعار دەپ ويلاعان ەدىك.
— مەن ولىمگە اسىعىپ جۇرگەن جوقپىن، — دەدى بيارتۋر. — جوعالعان قويىمدى ىزدەدىم.
— سەن نەمەنە، اقىلىڭنان اداسقاننان ساۋمىسىڭ ءوزى؟ — دەپ سۇرادى ءۇي قىزمەتكەرى.
— تاۋدا جۇرگەن ءبىر توقتىم جوعالىپ كەتتى.
— بۇل ساعان عانا ءتان قىلىق: مۇندا، تاۋ ەتەگىندە، بۇكىل وتارىڭدى يەسىز قالدىرىپ، جوعالعان جالعىز توقتىنى ىزدەپ كەتكەنىڭ قاي ساسقانىڭ؟
— نەسى بار، بالكىم، مەن قاتەلىك جىبەرگەن شىعارمىن. ءبىراق تاۋراتتا "تاۋدا جوعالىپ، تابىلعان ءبىر قوي، قوراداعى ءجۇز قويدان ارتىق" دەپ جازىلعان ەمەس پە؟ — دەدى بيارتۋر، تاۋراتتاعى قوي تۋرالى جازىلعان سوزدەردى مەيلىنشە قۇرمەتتەيتىنىن ءبىلدىرىپ. — ونىڭ ۇستىنە، باي ادامدارمەن بەكەر قوڭسى قونعان جوقپىن عوي. بالكىم، ولار اۋا رايىنىڭ قيىن-قىستاۋ كۇندەرىندە قول ۇشىن سوزار دەپ ۇمىتتەنگەنمىن...
شىنىندا دا سولاي بولىپ شىققان ەدى: قارلى بوران ۇيتقىپ سوققان سول ءبىر كۇنى كەشكە قاراي رەدسميريدىڭ مالشىلارى بيارتۋردىڭ قويلارىن وز قويلارىمەن قوسا قۋىپ كەلگەن-دى. ستاروستا ونىڭ وتارىن ەرتەڭگىسىن تاڭ اتا سالىسىمەن جازعى مەكەنگە ايداپ بارىپ تابىس ەتۋدى، ال بيارتۋردىڭ وزىنە نە بولعانىن ءبىلىپ قايتۋدى كەشە عانا قاتتى بۇيىرعان ەدى.
— ىزدەگەن جوعىڭدى تاپتىڭ با؟
— سايتان السىن تۇگە، يەن دالانىڭ ونە بويىنان بلاۋفەدلدىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى جىلى بۇلاق باسىندا ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن قۇستاردان وزگە تىرشىلىك بەلگىسىن بايقاي المادىم، — دەدى بيارتۋر. — ال مۇنداعى قوزىلاردىڭ جاعدايى قالاي؟ پىشەنگە وتىعايىن دەدى مە؟
— بىرتە-بىرتە ۇيرەنىپ كەلەدى، — دەدى ءۇي قىزمەتكەرى. ول ۋايىمدايتىن ەشنارسەنىڭ جوق ەكەنىن، قوزىلار كوپ ۇزاماي-اق پىشەنگە جاپ-جاقسى وتىعىپ كەتكەنىن ايتىپ، بيارتۋردىڭ ءۇمىتىن كۇشەيتىپ قويدى.
ولار ءۇي شارۋاسىن جۇرگىزۋشى ايەل گۋدني ەسىكتەن كىرىپ كەلگەنشە وسىلاي اڭگىمە سوعىپ وتىر ەدى. ايەل جازعى مەكەن يەسىن داۋسىنان تانىپ، ونى اس ۇيگە شاقىردى. مۇنىڭ بوتقا جەگىسى كەلە مە نەمەسە ءتىپتى، جىلقى ەتىنەن ءدام تاتقىسى كەلە مە — سونى سۇرادى. بيارتۋر ءۇستى-باسىن قاتىپ قالعان قاردان كىشكەنتاي باكىسىمەن قىرىپ، تازالاعان بولدى، باسىنداعى قۇلاقشىنىن ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا ۇرىپ، قارىن قاقتى. Ac ءۇي ۇلكەن بولاتىن. ونداعى ادامداردىڭ ءارقايسىسى ءوز ىسىمەن ەمىن-ەركىن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك مول ەدى — بىرەۋلەر شۇعا توقۋمەن، كيىز باسۋمەن، ەندى بىرەۋلەر اتتىڭ قىلىن تازارتىپ وڭدەۋمەن اينالىسىپ جاتىر ەكەن. قىزدار جاعى جاباعى ءتۇتىپ، ءجۇن ساباۋدا. يتتەر ەدەن ۇستىنە كەرىلىپ جاتىپ الىپتى. بيارتۋرعا مۇنداعىلار تۇگەل تانىس. ونى ءتىپتى يتتەر دە جاقسى بىلەدى. بيارتۋردىڭ قارنى قاتتى اشىپ كەلگەن بولاتىن. قىزمەتكەرلەر كەنەتتەن سوققان قارلى بوران تۋرالى، ونىڭ قويلارعا قانداي قولايسىز اسەرى بولاتىنى تۋرالى اڭگىمە ايتىپ وتىردى.
— شاماسى، بيىلعى قىس تا سۇمدىق سۇراپىل سۋىق بولاتىن شىعار. روجدەستۆو مەيرامىنا دەيىن تۇسكەن قازىرگى سۋىق سونى كورسەتەتىن سياقتى...
— روزانىڭ قالى قالاي؟
— ءىم... — دەپ مىڭگىر ەتە قالدى بيارتۋر، اۋزىن تولتىرا اساعان بوتقانى جەپ بولا الماي. — يەكۋلدىڭ شىعىس جاعالاۋىندا سوققان سۋىق جەلدى ايتا كورمەڭىز. ونداي سۋىقتى مەن يەن دالانى نەشە ءتۇرلى قارلى بوراندار كەزىندە شارلاپ ءجۇرىپ كەزدەستىرگەن ەمەسپىن
— يەكۋلدىڭ شىعىس جاعالاۋىندا دەيسىڭ بە؟ — دەپ تاڭدانا سۇراق قويىستى وتىرعاندار. — يەكۋلدىڭ ارعى بەتىندە بولدىم دەگەن وتىرىگىڭە سەنە قوياتىن بىرەۋ تابىلا قويار ەكەن، شىركىن؟
— نەگە تابىلا قويماسىن؟ وزەندى يەن دالانىڭ وزىندە دە كەشىپ وتۋگە بولادى عوي. جۇرتتىڭ ءبارىن وزدەرىڭ سياقتى ۇيكۇشىك قوي دەپ ويلايسىڭدار ما تۇگە؟
— جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسىنداي قيىن-قىستاۋ قاھارلى قىستا ايى-كۇنى جەتىپ وتىرعان بايعۇس روزانىڭ ءبىر ءوزىن قالدىرىپ،
يەن دالادا ساندالىپ جۇرۋىڭە جول بولسىن؟.. — دەدى ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋشى ايەل، روزاعا جانى اشىعانىن ءبىلدىرىپ.
— باسقا بىرەۋدىڭ جۇمىسىنا ارالاسۋشى بولما، گۋدني! — دەپ جانى جاراتپاعان كەكەسىندى كۇلىمسىرەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — مەنىڭ ءوز بيلىگىم وزىمدە، نە ىستەسەم دە ءوز ەركىمدە. سەن مۇنى شىنىمەن-اق بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ — ءسويتتى دە ول قولىنداعى مۇجىلگەن سۇيەكتى يتتەردىڭ بىرەۋىنە لاقتىرا سالدى. — ءۇيدىڭ يەسى باس بايبىشە قايدا؟ الدەن-اق جاتىپ قالعان با؟
ستاروستانىڭ ايەلى ىشكى بولمەلەردىڭ بىرىنەن سىمباتتى سۇلۋ تۇلعاسىنا ماقتانعانداي بولىپ، كەلىستى كەلگەن كەۋدەسىن كەرە، شايقاتىلا باسىپ شىعىپ كەلە جاتتى. ول قىزىل شىرايلى ەكى بەتىنە تابيعي تۇردە قوسا بىتكەندەي جاراسىمدى كوزىلدىرىك ارقىلى بيارتۋرعا ءبىر ءتۇرلى سىن كوزىمەن قادالا قاراپ كەلەدى. جۇزىندە ادەتتەگىسىنشە مەنمەندىك پەن سالقىن كۇلكى وينايدى. تاپ وسى ءبىر پاڭدانعان تاكاپپار كۇلكىسى، ونىڭ ولەڭدى جاقسى جازۋدىڭ وزىنشە بەرىك ۇستاناتىن بيىك مۇراتتارى مەن شەبەرلىگى زور ەكەنىنە قاراماي، اقىن ايەل مەن امان-ساۋلىعىمىزدىڭ رومانتيكاعا قاتىسى جوق دەپ سانايتىن وزگە جانداردىڭ اراسىنداعى بەرىك توسقاۋىل بولاتىنداي قالىڭ قابىرعاعا اينالعان.
بيارتۋر بوتقا مەن ەتكە تويعىزعانى ءۇشىن سىپايى العىس ايتتى.
— سەن مەنى ءبىر وجاۋ بوتقا جەگەنىڭ ءۇشىن العىس ايتۋعا شاقىرتپاعان بولارسىڭ دەپ ويلايمىن، — دەدى فرۋ، جىلقى ەتى تۋرالى ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتپاي.
— ول ءۇشىن ەمەس، ارينە، — دەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — سەنەن ءبىر ماسەلە جونىندە از عانا كومەك سۇراعىم بار. كوردىڭ بە، قىرسىققاندا مىناداي ءبىر جاعداي بولىپ قالدى... ءبىزدىڭ وڭاشا سويلەسۋىمىزگە بولماس پا ەكەن؟.. سەن بىلەسىڭ بە، مەنىڭ ساعان جانە سەنىڭ كۇيەۋىڭە قويلارىمدى امان الىپ قالعاندارىڭ ءۇشىن مىڭ دا ءبىر العىس ايتقىم كەلەدى. مەن تاۋ كەزىپ جۇرگەنىمدە سەندەردىڭ قىزمەتكەرلەرىڭ مەنىڭ قويلارىمدى دا امان الىپ قالعانى ءۇشىن شەكسىز مول راحمەت!
باس بايبىشە بيارتۋردىڭ بۇل حۋتورداعى جالپى تارتىپپەن بۇرىننان جاقسى تانىس ەكەنىن ەسىنە سالىپ ءوتتى. مالدىڭ جاعدايىنىڭ بۇعان ەشقانداي دا قاتىسى جوق. ونداي ىسپەن باسقالار اينالىسادى.
— ول جاعىن بىلمەيمىن عوي، — دەدى بيارتۋر. — مەن قويلارىمدى ايداپ قايتۋعا ەرتەڭ كەلسەم بە دەپ ەدىم. مەنىڭ ويىمشا، ولار ستاروستانىڭ پىشەنىن جەپ، تاۋىسا قويمايتىن شىعار. ەگەر پىشەن قاجەت بولىپ، جەتىسپەي جاتسا، مەندە ءشوپ جەتەدى. "قارىز قايتقانىمەن قىزىق" دەگەن، كوكتەمدە قانشا قاجەت بولسا، سونشا ءشوپ بەرەمىن. الا بەرسىن.
— سەن ءبىر نارسەنى قايتا-قايتا ايتىپ، مىلجىڭداي بەرمەي، مەنىڭ قىمباتتى دا اياۋلى روزامنىڭ قالى قالاي ەكەنىنەن حابار بەرسەڭشى.
— مىنە، بارلىق ماسەلەنىڭ شەشۋشى ءتۇيىنى دە وسىندا جاتىر. مەنىڭ سەنى شاقىرتقانىم دا تەگىن ەمەس. ساعان بولماشى عانا ءبىر ءىسىم ءتۇسىپ تۇر.
فرۋ بيارتۋرعا جالت بۇرىلىپ قارادى: مىناۋ الدەبىر نارسەنى سۇراعالى تۇر-اۋ دەگەن كۇدىك پايدا بولدى. باس بايبىشەنىڭ جاڭا عانا جادىراپ تۇرعان جان دۇنيەسى كەنەتتەن اققان جۇلدىزشا سۋىق الەمنىڭ شەكسىز-شەتسىز كەڭىستىگىنە ۇشىپ كەتكەندەي. مۇندا، جەر بەتىندە، ونىڭ ايار كۇلكىسى عانا قالدى.
— مەن بۇل اڭگىمەنى مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ دە ەستۋىنە بولاتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ساعان سولاي ەتكەن پايدالى بولادى، — دەپ، فرۋ وز ويىن باتىل كەسىپ ايتتى.
— جو-جوق، ستاروستا ونداي ۇساق-تۇيەك ىسپەن اينالىسا قويمايدى، — دەدى بيارتۋر.
فرۋ بيارتۋردى وسى ۇلكەن ۇيدەگى ەڭ كىشى بولمەگە — ستاروستانىڭ بولمەسىنە ەرتىپ باردى. ەرلى-زايىپتىلار ءبىر توسەكتە جاتۋدى الدەقاشان قويعان بولاتىن. فرۋ كەنجە قىزى ودۋرمەن بىرگە بولەك بولمەدە جاتادى. ستاروستانىڭ جاتقان بولمەسى قۋىقتاي تار ءارى وتە جۇپىنى ەكەن. مۇنداي باسپانادا ادەتتە شىركەۋ قاۋىمىنىڭ قاراۋىندا كۇن كورەتىن الدەبىر باقىتسىز بەيشارالار عانا قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ تۇرا بەرەدى. مۇنداعى ايىرماشىلىق — ءبىر قابىرعا تولا كىتاپ سورەلەرى. قارا مۇقابالارمەن قاپتالىپ، تۇپتەلگەن توم-توم قالىڭ كىتاپ-قاعازدار - ۇكىمەتتىك جارلىقتار مەن قارارلار جيىنتىعى. مۇقابالاردىڭ ءتۇپ جاعىندا قاي جىلعى قۇجاتتار ەكەنى كورسەتىلىپ جەلىمدەلگەن تۇبىرشەك قاعازدار اعاراڭدايدى. سورەلەر سۇرگىلەنبەگەن تۇرپايى تاقتايلاردان قۇراستىرىلىپ، قابىرعاعا شەگەمەن بەكىتىلىپتى. كادىمگى كەدەيلەرگە ءتان كۇيكى كورىنىستەر. بويالماعان ءجۇن سالىنعان، ابدەن توزىعى جەتكەن كورپە جاتىر. ەدەندە قۇم ساعات تۇرىندەگى جامان تۇكىرگىش تۇر: كەرەۋەتتىڭ باس جاعىندا قابىرعاعا قولدان جاسالعان اعاش سورە ءىلىنىپتى. وندا ورنەكتى سۋرەت سالىنعان شاعىن عانا، كوزگە قوراش كورىنەتىن كەراميكالىق قۇمىرا مەن سۇيەك سىرقىراپ اۋىرعاندا جاعاتىن ماي سالىنعان بانكا قويىلىپتى. ولاردى باتتاسا شاڭ باسقانى ايقىن بايقالادى. قابىرعاعا تاياۋ جەردە سۇرگىلەنبەگەن تاقتايدان دورەكى جاسالعان ۇستەل ءتۇر. ونىڭ ۇستىندە وسى زامانعى جاپ-جاقسى جازۋ-سىزۋ قۇرالدارى جاتىر. تەرەزەنىڭ تاپ الدىندا — ۇلكەن جاشىك. ۇستەلگە جالعاسا توزىعى جەتكەن سىنىق ورىنتاق تۇر، ۇستىنە جاباتىن قابى جوق، سەرىپپەلەرى سىنعان جەرلەرىن جىپپەن شاندىپ، بايلاپ تاستاپتى. قابىرعادا حريستوستىڭ كوز تارتارلىق الەم-جالەم اشىق ءتۇستى مايلى بوياۋمەن سالىنعان بەينەسى، ورىس پاتشاسى نيكولايدىڭ پورترەتى، ۆيكتەگى كوپەستىڭ ءاتى-جونى جازىلعان كۇنتىزبە ءىلۋلى تۇر.
ستاروستا يوۋن توسەكتە ەكى قولىن جەلكەسىنە قويعان قالپىندا شالقاسىنان جاتىر ەكەن كوزىلدىرىگى مۇرنىنىڭ ۇشىنا دەيىن ءتۇسىپ كەتىپتى — شاماسى، ول جاڭا عانا گازەت وقىعان سياقتى. ستاروستا مۇرنىنان مىڭگىرلەپ، شالا-شارپى ەستىلگەن الدەبىر تۇسىنىكسىز سوزدەر ايتىپ امانداسقان بولدى. ويتكەنى ول قىمبات باعالى تەمەكى شايناپ جاتقان ەدى - سونىڭ سىلەكەي سۋى اعىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپپەن اۋزىن اشا الماعان بولاتىن. ول تەمەكىنىڭ ءاp تال جاپىراعىن قايتا-قايتا ۇزاق شايناۋدى ادەت قىلىپ العان ەدى. ءسويتىپ ونىڭ ءسولىن مۇمكىندىگىنشە مولىراق، سارقا سورۋعا تىرىساتىن. ناعىز بەيشارا كەدەي سياقتى كيىنىپتى -ۋماج-ۋماج، بىرنەشە جەردە جاماۋى بار، جاعال-جاعال داقتارى كوپ، تۇيمەسى جوق كەۋدەشەسىنىڭ جاعاسىن اعىلشىن تۇيرەۋىشىمەن تۇيرەپ قويىپتى. ونىڭ ۇستىنە، سادىرا جۇعىپتى، وعان قويدىڭ قىلشىقتى ءجۇنى جابىسىپ قالىپتى. سوعان قاراعاندا، ول جاڭا عانا قوي قورادا بولىپ قايتقان-اۋ، شاماسى. بۇتىنا كيگەنى — توزىعى جەتكەن ەسكى شالبار. ونىڭ جاماۋ سالىنعان جەرلەرىنىڭ جيەگى جىرىم-جىرىم، شاشاقتانا سالبىرايدى. بالاقتارىن قوڭىر ءتۇستى ءجۇن ءۇيىقتىڭ ىشىنە سالىپتى؛ جىلقىنىڭ كون تەرىسىنەن تىگىلگەن كەبىسىنىڭ وكشەسى قيسايىپ كەتىپتى. ودان ساسىق ءيىس مۇڭكيدى — يەسىنىڭ قوي قورانى جاڭا عانا تۇگەل ارالاپ كەلگەنىن دالەلدەپ جاتقانداي. ستاروستامەن سالىستارعاندا جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر الدەقايدا كەلىستى دە سىمباتتى كورىنەدى.
سوندا ءالى ىسىلماعان، ومىرلىك تاجىريبەسى از قاراپايىم شارۋاعا قاراعاندا ستاروستانىڭ بويىنان ونى ەرەكشەلەندىرەتىن ەلەۋلى بەلگىلەردىڭ شىنىمەن-اق تابىلماعانى ما؟ ونداي بەلگىلەرى جەتىپ ارتىلادى. ول بىلايشا قانشالىقتى ءمۇساپىر كەمباعال سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن ونىڭ وزگەلەردىڭ بىرىنەن دە جوعارى تۇرعانىنا جانە ولاردىڭ تاعدىرىن شەشىپ وتىراتىنىنا ەشقانداي كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. ول اۋزىنداعى تەمەكى سىلەكەيىنىڭ سورعالاپ اعىپ كەتپەۋى ءۇشىن ەكى ەرنىن جىمقىرىپ قىسا ءتۇستى. ءيا، بۇل ونىڭ بايىرعى ادەتى — قولىنا تۇسكەن نە نارسەنىڭ بولسا دا ءسولىن ەڭ سوڭعى تامشىسىنا دەيىن سۇلىكتەي سورىپ الماي ايىرىلمايدى. ونىڭ ادەتتەگىدەن تىس وتكىر، قاتال دا سۋىق سۇرعىلت كوزدەرى، بەتى-جۇزىنىڭ جوعارى بولىگىنىڭ جاراسىمدى دۇرىس ءبىتىمى، قارا قوشقىل قويۋ قارا شاشى، قۇلاقشىن ءتارىزدى جاۋىپ تۇرعان كەڭ ماڭدايى، اق كىرە باستاعان ەكى سامايى، ايقىن بەدەرلى جاق سۇيەكتەرى مەن يەگى، سۇپ-سۇر سالقىن ءجۇزى — مىنە، مۇنىڭ ءبارى دە كوپ وتىرىپ، جالىقپاي جۇمىس ىستەيتىنىنىڭ بەلگىلەرى. اسىرەسە، جىپ-جىڭىشكە، اپپاق ادەمى قولدارى، جۇمساق الاقانى مەن سالالى ساۋساقتارى، كۇتۋشىنىڭ جوقتىعىنا قاراماي، وزدەرىنىڭ كۇنكورىس ءناپاقاسىن تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن ەڭبەك ەتىپ تابۋعا ءماجبۇر ادامدارمەن سالىستىرعاندا مۇنىڭ نەعۇرلىم كۇشتى ءارى كۇردەلى تۇلعا ەكەنىن كورسەتىپ تۇرعانداي.
بيارتۋر ءوزىنىڭ بۇرىنعى قوجايىنىنا قول بەرىپ امانداستى. ال ستاروستا، ادەتتەگىسىنشە، بىردە-بىر ءسوز ايتپاستان، وڭ قولىنىڭ ەكى ساۋساعىن عانا ۇسىندى، قالعان ءۇش ساۋساعىن جۇدىرىعىنا ءتۇيدى. ستاروستامەن جيىرما جىلداي تانىس بولعان ۋاقىت بارىسىندا بيارتۋر ونىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ ەرەكشە تاسىلدەرىن قالىپتاستىرىپ العان بولاتىن. ول تاسىلدەر بيارتۋردىڭ باسىنان كەشىرۋگە ءماجبۇر بولعان لاجسىز تاۋەكەلدىلىك جاعدايلارىنان تۋىنداعان ەدى. مۇندايدا ول ءوزىنىڭ قوجايىنى كۇمان كەلتىرەتىن جاعدايدىڭ بارىنەن دە ۇدايى قورعانۋ قاجەت ەكەنىن بىلەتىن. ال ونداي جاعداي كەلە-كەلە كۇشتىلەردىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ادام رەتىندەگى قۇقىعىن قورعاۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ىنتىزار قۇشتارلىعىنا ۇلاسادى. ال ەشقاشان باسەڭ تارتپاعان ول كۇرەس ۇزاق جىلدارعا سوزىلدى، كۇرەس كەزىندە الدەبىر ىمىراعا كەلۋ تۋرالى ءسوز ەتۋگە دە بولمايتىن.
ستاروستانىڭ ايەلى قوناقتىڭ جاشىك ۇستىنە وتىرۋىن ءوتىندى. ول ورىنتاققا وتىرۋعا ستاروستانىڭ وزىنەن وزگە ادامداردىڭ يكەمى كەلمەيتىنىن ارنايى ەسكەرتىپ ءوتتى.
— تۋ، قويىڭىزشى سونى! — دەدى قارسىلىق بىلدىرگەن بيارتۋر. — ماعان وتىرۋدىڭ قاجەتى قانشا. جاسىمىز جەتىپ، قارتتىق كەلگەندە ەمىن-ەركىن جايعاسىپ وتىرۋعا ۋاقىت مولىنان تابىلادى عوي. — ءسويتىپ، بىلاي دەدى: — قۇرمەتتى يوۋن، مەن باس بايبىشەگە ايتتىم. ەگەر قىستىگۇنى قىسىلاتىن بولساڭىز، وندا مەنىڭ قويلارىمدى ءسىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىڭىز ەكى تاۋلىك بويى كۇتىپ باققانى ءۇشىن كوكتەمدە مەنەن قانشا ءشوپ الامىن دەسەڭىز دە ەركىڭىز ءبىلسىن.
ستاروستا باسىن جاستىقتان سونشالىقتى مۇقيات ساقتىقپەن كوتەردى — اۋزىنداعى تەمەكىنىڭ سىلەكەي سۋىن ىشىنە جۇتىپ قويۋدان دا، سىرتقا اعىزىپ الۋدان دا ساقتاندى. ءسويتىپ اۋزىن اشپاعان بويى:
— ءوز ءىسىڭنىڭ قامىن ءوزىڭ جوندەپ جە، جىگىتىم، — دەدى.
ونىڭ وزىنە ءوزى ريزا بولىپ، ماساتتانعان ءارى اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ ايتقان بۇل سوزدەرى ءقازىر بيارتۋردىڭ ارىنا اشىقتان-اشىق تيۋ بولىپ تابىلعان جوق ەدى. ءبىراق ستاروستانىڭ اۋزىنان شىققان ونداي سوزدەر بۇرىن مۇنى ادامزاتتىڭ ەڭ ايانىشتى ازعىنى قاتارىنا قوسقانداي، بۇعان الدەبىر قىلمىستى ءىسى ءۇشىن ايىپ تاعىپ تۇرعانداي بولىپ ەستىلەتىن. ءسوزدىڭ ونداي سارىنى مۇنىڭ بويىندا الدەبىر جاۋىنگەرلىك وشپەندىلىك وتىن تۇتاتىپ، بوستاندىققا، ەركىندىككە دەگەن ۇمتىلىس تۋدىراتىن، ءوز ەركى وزىندە بولاتىن تاۋەلسىز دەربەستىككە جەتسەم دەگەن رۋحىن وياتاتىن.
— "ءوز ءىسىڭنىڭ قامىن جوندەپ جە، جىگىتىم" دەدىڭىز بە؟ ول جاعىنا الاڭ بولماي-اق، تولىق سەنە بەرىڭىز. مەن ءوز ىسىمە ءوزىم قامقور بولا الامىن. قۇرمەتتى قارتىم، ەسىڭىزدە بولسىن، ازىرشە مەنىڭ سىزگە ءوزىمىز جاساسقان ۋادەمىز بويىنشا ءتيىستى نارسەدەن وزگە ەشقانداي بەرەشەگىم جوق.
ستاروستانىڭ ايەلى بيارتۋرعا: "ايتاتىن نارسەڭدى تەزىرەك ايتساڭشى، ۋاقىت كەش بولىپ بارادى" دەگەندى ەسكەرتتى.
بيارتۋر العاشقى جاسالعان ۇسىنىس بويىنشا جاشىكتىڭ ۇستىنە جاقسى جايعاسىپ وتىردى. ءسويتتى دە: "ءىم" دەپ، اقىرىن عانا جەلكەسىن قاسىدى، بەت-اۋزىن تىرجيتتى.
— ماسەلە بىلاي بولىپ ءتۇر... — دەپ باستادى ول اڭگىمەسىن، فرۋعا كوز قيىعىن جۇگىرتىپ. بۇل — ونىڭ جالپى جاعدايدى بايقاپ بىلگىسى كەلگەندەگى ادەتى. — ماسەلە، مىنە، مىنادا. مەنىڭ تاۋدا جۇرگەن ءبىر توقتىم جوعالىپ كەتتى...
وسىدان كەيىن بيارتۋر تاعى دا ۇزاق ءۇزىلىس جاسادى. جاقتىرماعان فرۋ وعان كوزىلدىرىگى ارقىلى قادالا قارادى. ءتوزىمى تاۋسىلىپ، بىلاي دەپ سۇرادى:
— ايتساڭشى ەندى، سودان كەيىن نە بولدى؟
بيارتۋر قويىن قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، الاقانىنا ءبىر شىمشىم ناسىباي سالدى.
— ول توقتىمدى گۋدلبراۋ دەپ اتاۋشى ەدىم، — دەدى ول، ءسوزىن جالعاستىرىپ. — وتكەن كوكتەمدە ول بەيشارا تۇپ-تۋرا ءبىر جاسقا تولعان بولاتىن. وتە جاقسى ءوسىپ كەلە جاتقان ەدى جانۋارىم. ءسىزدىڭ گەدمير دەگەن توقتىڭىزدان اينىمايتىن. ەكەۋى دە پاستور گرۋدمۋندۋردىڭ شىعارعان اسىل تۇقىمىنان عوي. مەن وسى تۇقىمداعى قويدى وتە جاقسى كورەمىن. تازا اسىل تۇقىمدى قويلار! تاۋداعى قويلاردى ايداپ كەلۋ ءۇشىن العاشقى ساپارعا شىعاردا مەن ونى ايەلىمە سەرىك بولىپ، ءبىر مەزگىل كوڭىلىن اۋلاسىن دەپ، ۇيدە قالدىرىپ كەتكەنمىن. سويتسەم ول بايلانعان ءجىبىن ءۇزىپ، نەگە ەكەنىن قايدام، ايدالاعا قاشىپ كەتىپتى. قويلاردى قاۋمالاپ جيناعاندا تابىلمادى. سودان كەيىن مەن وزىمە-وزىم: "سۇپ-سۇيكىمدى كىشكەنتاي گۋدلبراۋىمدى ىزدەپ تابۋىم ءۇشىن يەن دالانى كەسىپ ءوتىپ، وڭتۇستىك جاقتى شولىپ شىققانىم دۇرىس شىعار" دەگەن ويعا كەلدىم. ءسويتىپ گۋدلبراۋدى ىزدەۋگە شىقتىم. تاۋداعى قويلاردى قاۋمالاپ جيناعاننان كەيىن مەن ونىڭ وڭتۇستىك بولىگىنىڭ ىشىندە قالىپ قويعان تالاي قويدى، ونىڭ ۇستىنە، ءوز قويىمدى ەمەس، وزگەلەردىڭ قويىن تاۋىپ كەلگەنىمدى ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. بىلتىرعى جىلعا دەيىن سولاي بولىپ كەلدى عوي.
ستاروستا مۇنىڭ نە ايتقىسى كەلىپ وتىر دەگەندەي، سەزىكتەنگەن سۇراۋلى جۇزبەن موينىن بۇرا قاراپ قويدى. ءبىراق اڭگىمەنىڭ بەتىن بيارتۋردىڭ قايدا بۇرىپ كەلە جاتقانىن تۇسىنە المادى.
— ءسويتىپ مەن يەن دالانى كەسىپ ءوتىپ، وڭتۇستىككە قاراي جول تارتتىم، جوعارىعا، بلاۋفەدل تاۋىنا كوتەرىلدىم، رەيكيا وزەنىنىڭ اڭعارىن ارالادىم، ودان ءارى يەكۋل وزەنىنەن ءوتىپ، ونىڭ شىعىس جاعالاۋىنا شىقتىم.
— شىعىس جاعالاۋىنا دەيمىسىڭ؟ يەكۋلدەن قالاي ءوتتىڭ؟ — دەپ تاڭ قالدى فرۋ.
— ول جاعىن ايتىپ قايتەيىن، ءبىراق مەن ول ولكەدە ەشقانداي تىرشىلىك يەسىن كەزدەستىرە المادىم. تەك قانا، سايتان العىر قۇستاردان وزگە ەشتەڭە جوق. ولار دا جىلى بۇلاقتاردىڭ جاعاسىندا عانا بوي كورسەتتى. ءوزىم جانۋارلار قاتارىنا قوسقىم كەلمەيتىن ءبىر جەكسۇرىن بۇعى تۋرالى ءسوز ەتكىم دە كەلمەيدى. سونىمەن مەن بۇل ساپارعا تۇپ-تۋرا بەس كۇن، ءتورت ءتۇن ۋاقىتىمدى سارپ ەتتىم. ال ءولدىم-تالدىم دەپ ۇيىمە بۇگىن كەشكە قاراي زورعا جەتكەنىمدە مەن نە كوردىم دەپ ويلايسىزدار؟
ەرلى-زايىپتى ەكەۋ بۇل جۇمباقتى شەشە المادى، شەشۋ ءۇشىن باس قاتىرىپ، اۋرە بولعىسى دا كەلمەدى. ستاروستانىڭ ايەلى: "سونىمەن نە بولدى؟ توك ەتەرىن ايتساڭشى!" دەگەن ۇسىنىستى تاعى دا جاسادى.
— ءى-ىم، سەن پوەزيانى قاتتى قۇرمەتتەيسىڭ عوي. سوندىقتان دا مەن ساعان جاۋاپ رەتىندە ولەڭ وقىپ بەرەيىن. بۇل ولەڭ مەنىڭ ءۇيىمنىڭ شاڭىراعىندا نە بولىپ جاتقانىن ءوز كوزىممەن كورگەن كەزدە ويىما وزىنەن-وزى ساپ ەتە قالدى.
ءسويتتى دە بيارتۋر، ءوزىنىڭ ەسكى ادەتىنە باسىپ، ولەڭنىڭ ىشكى ىرعاعىنا كوبىرەك ەكپىن ءتۇسىرىپ، مىناداي ولەڭ وقىدى:
مەن توقتىمدى تابا المادىم —
ايازعا ۇشىپ ولگەن-اۋ،
ال ۇيىمدە، پەش تۇبىندە، كورگەنىم —
سولىپ جاتقان گۇل اناۋ.
ستاروستا "مىناۋ نە دەپ وتىر ءوزى؟" دەگەندەي، قاسى-قاباعىن كورىپ، بيارتۋر جاققا باياۋ عانا مويىن بۇردى. ول اۋزىن اشىپ، سوز سويلەۋدەن ءالى دە ساقتانىپ وتىر ەدى. ونىڭ ورنىنا ايەلى اسىعىس سۇراق قويدى.
— مەن سەنىڭ مىنا ولەڭىڭدى روزا ءبىر قىرسىققا ۇشىراپ قالعاننان ساۋ شىعار دەگەن ۇمىتپەن تۇسىنگەنىم دۇرىس بولار، ءسىرا؟
— قانداي قىرسىققا ۇشىراعانىن تاپ باسىپ ايتا المايمىن. قالاي دەسەم ەكەن، مەن تۇراتىن مەكەندە ەندى ونىڭ ءوزى دە جوق، كوزى دە جوق.
— ءبىزدىڭ روزامىزدى ايتاسىڭ با؟ — دەپ تەبىرەنە تولقىپ سۇرادى فرۋ. — سوندا ونىڭ شىنىمەن-اق ولگەنى مە؟ سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ ول ءالى ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى دە اشىلماعان، جاپ-جاس ەدى عوي؟..
بيارتۋر مانادان بەرى الاقانىنا سالىپ وتىرعان ناسىبايىن بارىنشا مۇقياتتىلىقپەن مۇرنىنا سالىپ، قۇمارتا يىسكەدى، تەمەكىنىڭ ءيىسى كوزىنەن جاس پارلاتتى. ول ماڭعازدانا باس كوتەرىپ، بىلاي دەدى:
— ءيا، ول جاپادان-جالعىز جاتىپ، جان تاپسىرىپتى.
مىنا جاڭالىقتى ەستىگەن ستاروستا ورنىنان قوزعالا تۇرىپ، ەكى اياعىن ەدەنگە ءتۇسىردى دە كەرەۋەتتىڭ جيەگىنە جايعاسىپ وتىردى. ول اۋزىنداعى تەمەكىسىن شايناۋدى ءالى دە قويعان جوق — ونىڭ قىمبات باعالى سىلەكەي-سولىن تۇكىرىپ تاستاۋعا ءالى ەرتە دەپ سانادى.
— الايدا ەڭ جامانى ءالى بۇندا عانا ەمەس، — دەدى بيارتۋر قايداعى ءبىر ءپالساپا سوعىپ. — اجال دەگەن بارىمىزگە بىردەي ورتاق بورىش قوي. ونى ءبارىمىز دە ايتەۋىر ءبىر وتەيتىن بولامىز. اجالدان قاشىپ قۇتىلاتىن ادام جوق. ونىڭ تىرناعىنا ءتىپتى ءسىز دە ىلىگەسىز. قۇدايدىڭ اماناتىن تاپسىرۋعا جۇرتتىڭ ءبارى دە قابىلەتتى. ونىڭ ەسەسىنە، ءومىر دەپ اتالاتىن نارسەدە قولىمىزدىڭ قىسقالىعى كوپ جاعدايدا سەزىلىپ قالا بەرەدى... ومىرگە جاڭادان تىرشىلىك يەسى كەلىپ جاتادى، ول ءوز اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەنشە اسىعىپ، اقىماق بولادى. ءبىراق جاس نارەستەگە قامقورلىق جاساۋ ءۇشىن كەيبىر جاعدايدا ونىڭ اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن ايقىنداۋ دا ارتىق بولماس ەدى. سىزدەر ماعان سەنىڭىزدەرشى، مەن بۇل جەرگە ايەلىمنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى كەلىپ وتىرعان جوقپىن — ەندى ونى ءبارى ءبىر قايتا ءتىرىلتۋ مۇمكىن ەمەس. ال كىناسىز جاس جەتىمەك ارەڭ-ارەڭ تىنىس الىپ، ءيتتىڭ باۋىرىندا جاتىر. قۇرمەتتى فرۋ، مەن سىزگە وسى جاعدايعا بايلانىستى كەلدىم. ماعان كەرەگى... مەنىڭ سىزگە ءبىر ءوتىنىش جاساعىم بار.
— جارقىنىم-اۋ، قىسقارتىپ ايتشى، سوندا ماعان نە دەمەكسىڭ؟ — دەپ سۇرادى فرۋ. ونىڭ جاساندى كۇلكىسى دە، كوزىلدىرىك اينەكتەرىنىڭ ارعى جاعىنان قادالا قاراعان كوزدەرى دە سۇپ-سۋىق كورىندى.
ال ستاروستا تۇكىرگىشكە ەڭكەيىپ، اۋزىنداعى سىلەكەي-سولدى سوڭعى تامشىسىنا دەيىن ءبىر-اق رەت شىرت تۇكىردى. اۋزىندا قالعان تەمەكى جاپىراعىن ءتىلىنىڭ ۇشىمەن ءبىر ۇرتىنا تىعىپ قويدى. كوزىلدىرىگىن كەڭسىرىگىنە ءتۇسىرىپ، قوناعىنا ونىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتەردەي وتكىر كوزدەرىمەن قادالا قارادى.
— مەنىڭ بىلگىم كەلگەنى — سەنىڭ تۇسپالداپ وتىرعانىڭ نە نارسە ءوزى؟ — دەپ سۋىرىلا سويلەدى اقىن ايەل. ەگەر سەن ايەلىڭنىڭ ءولىپ قالعانىن، ال نارەستەنىڭ ءتىرى ەكەنىن ايتقان بولساڭ، جۇمباقتاماي تۋراسىنا ءبىر-اق كوش. ءبىز جۇرتتىڭ بارىنە دەرلىك اقىسىز-پۇلسىز تەگىن كومەكتەسەتىنىمىز سياقتى ساعان دا قول ۇشىن سوزۋعا ءارقاشان ءازىرمىز. وزىڭە نە كەرەك — سونى ايت. ءبىراق مەن سەنەن ءبىر نارسەنى ەرەكشە قاتتى تالاپ ەتەمىن: بۇدان بىلاي ماعان دا، مەنىڭ وتباسىما دا كولەڭكە تۇسىرەرلىك قايداعى ءبىر اقىلعا قونبايتىن، ادام تاڭ قالارلىق تۇسىنىكسىز تۇسپالدار ايتىپ، سەن دە كەلمە، باسقا بىرەۋلەر دە كەلۋشى بولماسىن. وندا ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە!
"ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەسە، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما؟" دەگەندەي، بارلىق ءىستىڭ شەشۋىن ءوز ايەلى قولىنا العانىن كورىپ، ستاروستانىڭ جانى جاي تاپتى دا، ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ، ۇزاق ەسىنەي باستادى. ونىڭ اۋزىندا تەمەكىنىڭ سىلەكەي-سولى جوق كەزدە ءارقاشان ۇيقى قىسا باستايتىن ادەتىنە باسىپ، قالعىپ-مۇلگۋگە كوشتى، اڭگىمە تىڭداۋدان زەرىكتى. ونىڭ ەسەسىنە فرۋ تىنىم تاپپاي، تىپىرشۋمەن بولدى: بيارتۋر بارلىق كۇماندى ءبىر-اق سەيىلتكەندە بارىپ، جانى جاي تاپتى. سويتسە، بيارتۋر شىنىندا دا جازعى مەكەندە قارنى اشىپ، شىرىلداپ جاتقان نارەستەنىڭ اكەسى كىم ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن كەلمەگەن ەكەن.
— قۇرمەتتى فرۋ، مەن جاس نارەستە تۋرالى ەمەس، جاس قوزىلار تۋرالى اڭگىمە ايتۋعا شەبەرمىن، — دەدى ول، الدەبىر كەشىرىم سۇراپ ۇيالعان جانداي كەيىپپەن — مەن مۇندا سىزگە ءبىر عانا وتىنىشپەن كەلدىم — الگى قىزىلشاقا جەتىمەككە قورەك بولار از عانا جىلى ءسۇت تابىلار ما ەكەن؟ مەن قانشا قاجەت بولسا، سونشا اقىسىن تولەر ەدىم، ارينە.
تۇسىنىسپەۋشىلىك كۇدىگى تولىق سەيىلگەننەن كەيىن فرۋ ءوز ومىرىندەگى ەڭ ۇلكەن ءارى ەڭ سوڭعى قۋانىشى قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ كۇننىڭ وزىندە دە السىزدەرگە كومەك قولىن سوزۋدا، ولاردىڭ اياقتارىنان تىك تۇرۋىنا جاردەمدەسۋدە، نارەستەنىڭ جاڭا باستالىپ كەلە جاتقان ومىرىنە قامقورلىقپەن قولداۋ كورسەتۋدە دەپ بىلەتىنىن مالىمدەدى. ويتكەنى ونىڭ جومارت جۇرەگى تەك قۋانىشتى ساتتەردە عانا ەمەس، قايعى-قاسىرەت كەزىندە دە شارۋالار مۇددەسىن كوزدەپ سوعاتىنىن ايتتى.
ون توعىزىنشى تاراۋ
ءومىر
ستاروستانىڭ ايەلى قۇرعاق ۋادەمەن شەكتەلىپ قالمادى. تاپ سول كۇنگى كەشتە ول ءوزىنىڭ ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋشى ايەل گۋدنيدى اتقا مىنگىزىپ، جازعى مەكەنگە جونەلتتى. ونى جاياۋ بيارتۋر ەرتىپ كەتتى. گۋدني وزىمەن بىرگە بىرنەشە بوتەلكە ءسۇت، پريمۋس جانە جاس نارەستەگە قاجەت جايالىقتار الا ءجۇردى. جول باستاعان بيارتۋر جەتەگىندەگى ات جۇرەتىن قار ۇستىندە سۇرلەۋ سالىپ وتىردى.
گۋدنيدىڭ جازعى مەكەنگە كەلگەن بويدا بايقاعانى مۇڭكىگەن ساسىق ءيىس بولدى. قوي قورانىڭ قابىرعالارى زاكتەنىپ كەتىپتى. بۇلىنگەن بالىقتىڭ ءيىسى قولقانى قابادى. جوعارىدان ءمايىتتىڭ ءيىسى كەلەدى جانە شامنىڭ قوڭىرسىعان ءتۇتىنى سەزىلەدى. بىلتەسى كەبۋگە اينالعان شامنىڭ جارىعى بولار-بولماس قانا قىزارىپ، ءوشىپ بارادى ەكەن. ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزىپ ماشىقتانعان گۋدني بولمەنى جەدەل تۇردە جەلدەتىپ الۋعا نۇسقاۋ بەردى. ول كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە ۇزىنىنان سۇلاپ جاتقان ءمايىتتى كورپەمەن مۇقيات قىمتاپ جاپتى دا جاس نارەستەنى قولىنا الۋعا جاقىنداي بەردى. ءبىراق ونى ءيتتىڭ بەرگىسى كەلمەدى — ءوزى اشتان-اش ءبۇرىسىپ جاتقان يت ىرىلداپ ايبات شەككەن بولدى. جاس نارەستەنىڭ بەينە ءبىر تۋعان اناسى سياقتى. ونى ءوزىنىڭ بۇكىل دەنەسىن توسىپ قورعاعانسىدى. ءبىراق ءيتتىڭ وعان سونشالىقتى بەرىلگەن ادالدىعىن باعالاعان ادام بولعان جوق. ول ءتىپتى گۋدنيدى قاۋىپ الماققا دا ارەكەتتەنىپ كوردى. قارسىلاسىپ باققان ءيتتى جەلكەسىنەن ۇستاپ، ساتىدان تەمەن قاراي لاقتىرىپ جىبەرۋگە تۋرا كەلدى. بۇل كەزدە نارەستەنىڭ بويىنان تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنۋدەن قالىپ بارا جاتتى. گۋدني ونى قولىنا الىپ، ارى-بەرى اينالدىرىپ كوردى. باسىن تومەن سالبىراتىپ تا بايقادى، ەسىك جاققا الىپ بارىپ، بەتىن سىرتتاعى جەلگە توسىپ تا قارادى. ءبىراق مۇنىسىنىڭ ءبارى دە بوس اۋرەشىلىك بولدى: جارىق دۇنيەگە ەشكىمنىڭ شاقىرۋىنسىز ءارى قالاۋىنسىز كەلگەن كىپ-كىشكەنتاي قىزىل شاقا دەنە بۇل الەمدە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى جولىنداعى ەرلىگىن دە، ىقىلاسىن دا ءبىرجولا جوعالتقان سياقتى.
جاس كەلىنشەك كەزىندە جەسىر قالعان گۋدني مىنا نارەستەنىڭ ولگەنىنە ءتىپتى دە سەنگىسى كەلمەدى. ول جالعىز ايەلدىڭ جالعىز ءۇيلى حۋتوردا، تاۋ ىشىندەگى قاقاعان قارلى بوران ۇيتقىپ تۇرعاندا بوسانۋى دەگەننىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. گۋدني پريمۋستى جاعىپ جىبەردى دە، ۇستىنە سۋ تولتىرا كاسترول قويدى. بۇل ونىڭ ءوز ومىرىندە جاس نارەستە ءۇشىن ەكىنشى رەت سۋ قايناتۋعا كىرىسكەنى ەدى. سۋ جىلىعان كەزدە ول نارەستەنى شومىلدىرىپ، ونىڭ بۇكىل دەنەسىن جىلى سۋعا باتىرىپ ۇستادى. مۇرنىنا سۋ كەتىپ قالماۋىن ساقتىقپەن قاداعالادى. نارەستە جىلى سۋ ىشىندە وسىلاي ءبىراز ۋاقىت جاتتى. مۇنى كورگەن بيارتۋر گۋدنيدەن: "نارەستەنى ءپىسىرىپ جەگەلى وتىرعان جوقسىڭ با؟" دەپ سۇرادى. ءبىراق ول بۇل سۇراقتى ەستىگەن جوق. جاس نارەستەگە تىرشىلىك بەلگىسىنىڭ قايتا ورالار ءتۇرى بايقالا قويمادى. سودان كەيىن گۋدني ونى ەكى اياعىنان ۇستاپ، باسىن تومەن قاراتا سالبىراتىپ، اۋادا بىرنەشە رەت اينالدىردى. بيارتۋردىڭ مازاسى كەتە باستادى. جاسالىپ جاتقان ارەكەتتەردىڭ ءبارىن ءجىتى باقىلاپ جۇرگەن وعان بەيكۇنا بەيشارا نارەستەنى مۇنشالىقتى ازاپقا سالۋدىڭ ەندىگى جەردە ءتىپتى دە قاجەتى جوق شىعار، ەندى توقتاتۋ كەرەك بولار دەگەن وي كەلدى. اراشا سۇراۋعا بەل بۋدى.
— سەن، نەمەنە، ونىڭ ەكى اياعىن بىردەي جۇلىپ تاستاماقپىسىڭ، سايتان العىر-اۋ؟
بيارتۋردىڭ مۇندا ەكەنىن، شاماسى، ەندى عانا بايقاعان گۋدني وعان:
— جوعال ارى! ءوزىم شاقىرمايىنشا، مۇندا كەلۋىڭە رۇقسات ەتپەيمىن! — دەدى.
ءسويتىپ ول بيارتۋردى ونىڭ ءوز ۇيىنەن بىرىنشە رەت وسىلاي قۋىپ شىقتى. باسقا قانداي جاعدايدا دا ول مۇنداي اقىلعا قونىمسىز وكتەم بۇيرىققا باعىنباي، قارسى شىعىپ، ءوزىنىڭ گۋدنيگە ەشنارسە دە قارىز ەمەس ەكەندىگىن شەگەلەپ تۇرىپ ەسىنە سالعان بولار ەدى. ءبىراق ءقازىر ول ءوزىن تاياق جەگەن توبەتتەي سەزىنىپ، الگىندە تيتلا لاقتىرىلعان تەكپىشەك ساتىمەن، ەشنارسە سەزدىرمەي، تومەن ءتۇسىپ كەتتى. ول قوراداعى قاراڭعى قاپاستا نە ىستەرىن بىلمەدى. تولىپ جاتقان قيىنشىلىق اتاۋلىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باسىنان كەشىرگەن ول ابدەن قاجىپ ءبىتتى، ءوزىن-وزى جەكە باسىنىڭ ەركى جوق، بارىنە تاۋەلدى، بۇل ومىرگە مۇلدە قاجەتى جوق الدەبىر باسى ارتىق ادام سياقتى سەزىنىپ، ابدەن قورىندى. وعان ءتىپتى مىناداي دا وي كەلدى: بۇل ومىردە ءتىرى ادامدار، ولگەن ادامدارعا قاراعاندا وزدەرىنىڭ مۇلدە قاجەتسىز باسى ارتىق ادامدار ەكەنىن كەي-كەيدە ءىس جۇزىندە كوبىرەك سەزىنەدى ەكەن-اۋ. اقىرىندا جيناۋلى تۇرعان شومەلەدەن ءبىر قۇشاق پىشەندى جۇلىپ الىپ، ەدەنگە توسەدى دە بەينە ءبىر بۇرالقى يت سياقتى بۇك ءتۇسىپ جاتا كەتتى. قالاي دەگەندە دە ول تاپ ءقازىر ءوز ۇيىندە عوي.
تاڭەرتەڭ بيارتۋر جاس نارەستەنىڭ ىڭگالاپ جىلاعان داۋسىنان ويانىپ كەتتى. ول جوعارى كوتەرىلگەن كەزدە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ توسەگى ۇستىندە نارەستەنى قوس تىزەسىنىڭ اراسىنا الىپ وتىرعان گۋدنيدى كوردى. ول كەۋدەسىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەرىپ، نارەستەنى ءوز كەۋدەسىنىڭ قىزۋىمەن جىلىتىپ وتىر ەكەن. ال ونىڭ قارسى الدىنداعى كەرەۋەتتە بيارتۋردىڭ قايتىس بولعان ايەلى، جاس نارەستەنىڭ تۋعان اناسى جاتتى. گۋدني ءبىر شىمشىم ءجۇندى ماتاعا ورادى دا بوتەلكەنىڭ تىعىنى ەتىپ، ەمىزىك جاسادى. سودان سوڭ ەمىزىك سورۋدى ۇيرەتە باستادى. بيارتۋر بولمەنىڭ ورتاسىنا جەتە بەرە توقتادى دا، مىنا كورىنىستى قىسىلىپ-قىمتىرىلا تاماشالادى. ونىڭ بويىندا الدەبىر ۇيالشاقتىق سەزىمى ويانعانداي بولدى. سودان سوڭ ونىڭ جەل قاققان ساقالدى ءجۇزى مەن قىزارا ىسىنگەن ەكى كوزىندە قۋانىش كۇلكىسى ويناپ شىعا كەلدى.
— مىنە، سەنىڭ قىزىڭ. امان-ساۋ. ومىرگە قايتا ورالدى! — دەدى گۋدني، جاس نارەستەنى قالاي ءتىرىلتىپ العانىنا ايرىقشا ماقتانىپ.
— امان قالعانعا ۇقسايدى، — دەدى بيارتۋر. — بەيشارانىڭ كورەر جارىعى بار ەكەن عوي!
ول گۋدنيدىڭ تىزەسىندە جاتقان ءالى ءالسىز، نازىك جارالعان، جۇدىرىقتاي عانا جاندى سۇيسىنە تاماشالاپ، قىزىعا قاراپ شىقتى.
— بۇل نارەستەنى بىردەن ءتاي-تاي باسىپ، شاۋىپ كەتەدى دەپ ويلاۋعا بولمايتىن ەدى، ارينە، — دەدى بيارتۋر، ءبىرتۇرلى كەشىرىم سۇراعانداي. ءتاڭىر جارىلقاسىن، ءوزىڭ-اق ايتا قويشى، ادام بالاسىن مۇنداي كەزىندە كورۋ قانداي ايانىشتى ەدى!
— Ah، قانداي سۇيكىمدى ءسابي، — دەدى گۋدني، نارەستەنى ماڭدايىنان مەيىرلەنە سيپاپ. — ەندى ساعان اكەڭ قانداي ادەمى ات ويلاپ تابار ەكەن؟!
— ارينە، قالاي دەگەندە دە، مۇنىڭ، كىپ-كىشكەنتاي نارەستەنىڭ اكەسى، ەندى، ارينە، مەن بولامىن عوي. بۇعان ەڭ ادەمى ات تاۋىپ قويامىن.
گۋدني از-كەم ءۇنسىز قالدى. ول نارەستەنىڭ اۋزىنا ەمىزىك سالدى دا الديلەي باستادى. بيارتۋر بۇلارعا از عانا قاراپ تۇردى دا وزىنشە الدەبىر نارسەلەردى ويلاپ بولىپ، اقىرىندا باتىل شەشىممەن ءۇن قاتتى:
— ءبارى دە جاقسى بولدى! — ول ديۋ-پەرىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرارلىق، قۇس باسقان كۇشتى دە تۇرپايى قولىمەن نارەستەنىڭ بەتىن سيپاعان بولدى. ءسويتتى دە: — مەن بۇعان اۋستا سوۋلليليا* دەگەن ات قويامىن.
بيارتۋر بۇل كىپ-كىشكەنتاي تىرشىلىك يەسىنىڭ ەشكىمى دە جوق ەكەنىن ءبىر ءتۇرلى ماقتانىش ەتكەندەي بولىپ، ەندىگى جەردە ونىمەن قايعىنى دا، قۋانىشتى دا بىرگە بولىسۋگە ءبىرجولا باتىل بەل بۋدى.
— بۇل تۋرالى ەندى قايتىپ ءسوز ەتپەيتىن بولامىز، — دەدى ول، بەينە ءبىر وزىنشە ءتىل قاتىپ.
بيارتۋردى كۇتىپ تۇرعان ماشاقاتى مول ارەكەتتەردى ايتىپ تاۋىسۋدىڭ ءوزى دە قيىن ەدى. ويتكەنى قويلار ۋتيرەدسميريدە قالىپ قويدى. ايەلىن جەرلەۋدىڭ قامىن ويلاستىرۋ كەرەك. تابىت تابۋ قاجەت. پاستوردى شاقىرۋ، ءمايىتتى جەرلەۋشىلەردى قابىلداۋ، قالاعا بارىپ قايتۋ، اس بەرۋ سياقتى شارالار باستان اسادى.
— قىمباتتى گۋدني، — دەدى بيارتۋر، — مەنىڭ ساعان ءبىر ءوتىنىش ايتقىم كەلەدى: سەن مەنىڭ قامىر يلەۋىمە جاردەمدەسە الاسىڭ با؟ اسقا ارنالعان ءبالىشتى بارىنشا مول ءپىسىرۋىمىز كەرەك. وعان مەيىزدى دە، الگى دوڭگەلەك ءىرى قارانى — سەندەر قالاي دەپ اتاۋشى ەدىڭدەر، الحور ما ەدى؟ — سونى دا اياماي قوسا بەر. ۇنەم جاسايمىن دەپ اۋرە بولما. اقىسىن جاقسىلاپ تولەيمىن. قۇيماق تا جەتىپ ارتىلاتىن بولسىن. جۇرتتىڭ ءبارى تويعانىنشا ەمىن-ەركىن جەسىن. مەن ايەلىمنىڭ اسىنان ەشنارسەنى دە ايامايمىن، قوناقتاردى كەيبىرەۋلەر سياقتى ءدامسىز بىلامىقپەن شىعارىپ سالۋدى قالامايمىن.
جيىرماسىنشى تاراۋ
ماشاقاتى مول ارەكەتتەر
جازعى مەكەندە الدەبىر سيقىرلى ەلەس كۇشتەردىڭ جۇگەنسىز قىلىقتارى قايتادان باستالعانىنا جۇرتتىڭ ەشقانداي كۇمانى قالمادى. گۋدني وندا جالعىز بولماۋى ءۇشىن وزىنە سەرىك قىزمەتكەر ىزدەدى. روزانىڭ ءولىمى تۋرالى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر تارادى. ونداي اڭگىمەلەر جازعى مەكەننەن قانشالىقتى ۇزاققا جەتكەن سايىن سونشالىقتى ۇرەيلى، قورقىنىشتى بولا ءتۇستى. جۇرت ولارعا قۇلاي سەندى. ويتكەنى بۇل حۋتور تۇرعان جەر تۋرالى جامان اتاق ەرتەدەن بەرى كەڭىنەن ءمالىم بولاتىن. حۋتورداعى العاشقى جىلدىڭ وزىندە مۇنداي سۇمدىق باستالسا، بولاشاقتا بۇدان دا ماسقارا وقيعالاردى كۇتۋ كەرەك شىعار دەگەن كۇدىك كۇشەيدى. شىركەۋ قاۋىمى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بىردە پوسەلكەدە بيارتۋرمەن كەزدەسىپ قالعان كەزدە وعان مىناداي ەمەۋرىن تانىتتى: "ءقازىر بىزدە ءبىر قىزمەت ورنى كەز كەلگەن كۇنى بوساعالى ءتۇر. كەلەمىن دەسەڭ، ويلانىپ كور، بيارتۋر. — سەنىڭ حۋتورىڭداعى قازىرگى قيىن جاعدايدىڭ، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر كەزدە بۇكىل قاۋىم تۇرعىندارىنا ءقاۋىپ توندىرەتىنىن ۇمىتپا. ءوزىڭ بويداق قالدىڭ، قولىڭدا جەتىمەك جاس نارەستەڭ بار — ەندىگى كورەر كۇنىڭ نە بولماق؟ جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ۋتيرەدسميري قوجايىندارىنىڭ جاس جەتىمەك نارەستەنى ءوز تاربيەسى مەن قامقورلىعىنا الۋى تۋرالى ءوتىنىش جاساساڭ، وعان قۇلاق اسىپ، كۇپ الاتىن ءتۇرى بار. ءتىپتى ادەتتەگىدەي اقى دا سۇرامايتىن كورىنەدى. ءبىراق ساعان قويار جالعىز شارتى ولارعا ءوز يەلىگىڭدەگى جەردى قايتارىپ بەرۋ ەكەن.
— مەن ايتار ەدىم: بۇل ۇسىنىس ساعان وتە-موتە ءتيىمدى، — دەدى ءتوراعا، ءسوزىن تۇيىندەي كەلە.
بيارتۋر ۋتيرەدسميري قوجايىندارى، مۇنىڭ وزىنە تىكەلەي ايتپاسا دا، باسقا بىرەۋلەردىڭ اۋزىمەن ۇسىنىس جاساعانىنا قاراعاندا، مۇندا ءبىر قۇيتۇرقى سىر بولۋى كەرەك دەپ ويلادى.
— سىزدەر، باستىقتار، — دەدى ول، — بالالاردى ۋتيردسميريگە تاربيەگە بەرۋدى ءتيىمدى دەپ سانايتىن بولۋلارىڭىز مۇمكىن. ال مەن ولاي دەپ ويلامايمىن: كەرىسىنشە، تىم قىمباتقا تۇسەدى. مۇنى ءوز باسىمنان وتكىزگەن تاجىريبەدەن بىلەمىن. مەن ولاردىڭ تاربيەسىندە ون سەگىز جىل بويى بولدىم ەمەس پە؟ ال ءقازىر، ءوز ەركىم وزىمدە، ەشكىمگە تاۋەلسىز بولعان، ەلىمىزدىڭ ازات ازاماتىنا اينالعان كەزدە، ءوز بالالارىمدى ءوزىم تاربيەلەپ، ادامدار مەن قۇداي الدىنداعى بورىشىمدى ادال ورىندايتىن بولامىن. ولاردى باسقا بىرەۋدىڭ تاربيەسىنە بەرمەيمىن.
— مىناداي دا جاعدايدىڭ بولۋى مۇمكىن عوي، — دەدى شىركەۋ قاۋىمى كەڭەسىنىڭ توراعاسى. — سەن قانشالىقتى كۇش سالا قينالساڭ دا قارىزىڭنان قۇتىلا الماساڭ شە؟ اسىرەسە يەن دالادا شوپ شابۋ ءۇشىن قىزمەتكەرلەر جالداعان كەزدە قايتپەكشىسىڭ؟ سوندا سەنىڭ ءوز ەركىڭ وزىڭدەگى تاۋەلسىز بوستاندىعىڭنىڭ نە تامتىعى قالماق؟! ال ءوز باسىڭ قىزمەتكە كىرىپ الساڭ، جاعدايىڭ جاقسارىپ سالا بەرەر ەدى.
— مەن ءوز وتارىما يە بولۋ جانە جەر ساتىپ الۋ قۇقىعىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ون سەگىز جىل ءولىپ-تالىپ جۇمىس ىستەدىم. وزىمە ساراي سالىپ الدىم. راس، ول كورولدەر تۇراتىن، اشەكەيلى ءمارمار تاستار مەن پورفيردەن سالىنباسا دا ساراي دەگەن اتى بار عوي ايتەۋىر. ونىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ ءۇشىن ون سەگىز جىل ەڭبەك ەتتىم عوي. ازىرشە مەن شىركەۋ قاۋىمىنا دا، كوپەستەرگە دە ەشقانداي قارىز ەمەسپىن ال ستاروستاعا جەرىم ءۇشىن جارنامدى مۇقيات تولەپ كەلەمىن. سوندىقتان دا مەنىڭ ءۇيىم دە ءسىزدىڭ نەمەسە ستاروستانىڭ ءۇيى سياقتى "ءوزى ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم". مەنىڭ ستاروستانىڭ بالالارىندا ەشقاشان جۇمىسىم بولعان ەمەس. ولاردىڭ كىمنىڭ فاميلياسىن الىپ جۇرگەنىنە دە ءمان بەرمەيمىن — ول جونىندە شۋ كوتەرىپ تە جۇرگەن جوقپىن. ونىڭ ەسەسىنە مەن ستاروستادان ءبىر نارسەنى باتىل تالاپ ەتە الامىن: مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ ىسىنە ارالاسپاسىن، ارتىنا قاراپ، جايىنا ءجۇرسىن! مەن بالامدى قالاي شوقىندىرامىن، وعان قالاي دەپ ات قويامىن — وندا جۇمىسى بولماسىن! ستاروستاعا دا، باسقالارعا دا تاپ وسىلاي دەپ سالەم ايتىڭىز.
سول كۇنى بيارتۋر ستادۋردا تۇراتىن پاستورعا كەتتى. بۇل ونى وسى شىركەۋ قاۋىمىنداعى قويدىڭ تاماشا تۇقىمىن ويلاپ شىعارعانى ءۇشىن قاتتى قۇرمەت تۇتاتىن. بيارتۋردىڭ ىشكە كىرۋىن ءوتىندى: بولمەنى تەمەكىنىڭ كوك ءتۇتىنى قاپتاپ الىپتى. پاستور ەرسىلى-قارسىلى تىنىمسىز ادىمداپ ءجۇر ەكەن. شاماسى، نە ءدىني ۋاعىز ايتۋعا، نە ءوزىنىڭ شارۋاشىلىق ەسەبىنە دايىندالىپ جۇرگەن بولۋى كەرەك. ول وتە سيرەك كىدىرىپ، ودان دا سيرەك وتىردى. پاستور تولىق دەنەلى، شاشى قۋداي اپپاق، مۇرنى كوكشىل تارتقان، قازىمىرلىعى مول ءارى ىسكەر قارت ەدى. ول قاشان بولسا دا ءبىر جاققا اسىعىپ تۇرعانداي بولىپ، اسا ءبىر مەنمەن ماڭعازدىق تانىتۋدى ۇناتاتىن. شىققان تەگى اتاقتى دا كۇشتى . ونىڭ جاس كەزىندە وڭتۇستىك جاقتا وزىنە قاراستى شىركەۋ قاۋىمى بولاتىن. ءبىراق ءوز ءومىرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن وسىندا وتكىزىپ كەلەدى. ۋاقىت وتە بەردى، پاستور داۋلەتتى ءارى شارۋاعا بەيىم ادام بولىپ شىقتى. سوعان قاراماي، شارۋالار قاتىسىپ وتىرعان كەزدىڭ بارىندە دە جەر بەتىندەگى وتكىنشى يگىلىك اتاۋلى تۋرالى بارىنشا جەركەنىشپەن اڭگىمەلەيتىن، اۋىل شارۋاشىلىعى تۋرالى ءوزىنىڭ بىلگەنىنىڭ ءبارىن دە جاسىرىن ۇستايتىن. پاستور ادەتتە ءىسى باسىنان اسىپ جاتاتىن ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى سياقتى وتە از سويلەيتىن. وزىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ادامنىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبارىن دە قيسىنى جوق ساندىراق ءبىر نارسە دەپ قابىلدايتىن. پىكىر ايتۋعا كەلگەندە تىم قاتال ەدى، اڭگىمە نە تۋرالى بولسا دا وز ايتقانىنان قايتپاي، قىرسىعىپ وتىرىپ الاتىن. ءبىراق ول پىكىرىنەن وزگەلەر كەلىسكەننەن كەيىن تەز قايتاتىن. پاستور ادامدارعا مەيلىنشە از سەنىپ، ودان
كىم تۋرالى بولسا دا جىلى لەبىز ەستي قويۋ وتە قيىن ەدى. بۇل رەتتە ول تەك دانيا كورولىنىڭ وتباسى مۇشەلەرىن عانا جوعارى باعالايتىن. ولاردى بارىنشا تالانتتى ءارى قايىرىمدى جاندار دەپ بىلەتىن. اسىرەسە پرينسەسسا اۆگۋستاعا تابىنا باس يەتىن. ونىڭ پورترەتى مۇنىڭ جۇمىس كابينەتىندە ۇدايى ءىلۋلى تۇرادى. الايدا ول پرينسەسسا ومىردەن الدەقاشان وزعان بولاتىن. پاستور وزىنە قاراستى شىركەۋ قوعامى مۇشەلەرىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ تازالىعىنا سەنە بەرمەيتىن. ەگەر بۇل تۋرالى ءسوز بولا قالسا، تەك تۇماندى بۇلدىر تۇسپالدارمەن عانا شەكتەلەتىن. ءوزى وسى قوعامعا كەلگەلى بەرى قۇپيا قىلمىس تۇرلەرى كوبەيىپ كەتتى دەپ ويلايدى. جالپى جۇرتتىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، پاستور گۋدمۋندۋر باسىنا قايعى-قاسىرەت تۇسكەن ادامدارعا كومەك قولىن سوزۋدان ەشقاشان تارتىنبايدى. ول بىرەۋدىڭ بىرەۋگە ۇرسىپ جاتقانىنا دا نەمەسە بىرەۋدى بىرەۋدىڭ ماقتاپ جاتقانىنا دا شىداي الماي، شىر-پىر بولادى. ادەتتە قۇدايعا سەنە بەرمەيتىن ادامدار اراسىندا ءدىن تۋرالى بارىنشا بايسالدى ىجداعاتتىقپەن ۇزاق ۋاعىز ايتۋدى ۇناتاتىن. ال دىنگە قۇلاي سەنەتىن ادامدار اراسىنداعى اڭگىمەسى بالەندەي تاقۋالىق سيپاتتا بولا قويمايتىن. ءدىني ۋاعىزدارى بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولا بەرمەگەندىكتەن، كەي-كەيدە ءتىپتى تۇسىنىكسىز بولىپ كەتەتىندىكتەن تىڭداۋشى مۋريدتەرى پاستور گۋدمۋندۋردىڭ ايتقاندارىنا ونشا سەنبەيتىن.
— سەنىڭ تاعى دا حۋتور ارالاپ، سەندەلىپ جۇرىسىڭە جول بولسىن؟ — دەدى پاستور بيارتۋرعا، ادەتتەگى قازىمىرلىق قىلىعىنا باسىپ. ءسويتتى دە جانىنان جىلدام جۇرىسپەن ءوتىپ بارا جاتىپ قولىن ۇسىندى. قورقورىن قۇشىرلانا سورىپ، ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ ءوتتى. كوكالا ءتۇتىن شاۋىپ بارا جاتقان اتتىڭ ارتىندا قالاتىن قويۋ شاڭ سياقتى بيارتۋردىڭ توبەسىنە بۋداق-بۋداعىمەن ءۇيىرىلىپ، تونە ءتۇستى.
— مەنىڭ حۋتور ارالاپ، سەندەلىپ جۇرگەنىمدى قاشان كورىپ ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر. — ءبىراق مەن بۇل جولى پوسەلكەدە بولعانىمدى جانە شىركەۋ قوعامى كەڭەسىنىڭ توراعاسىمەن جولىققانىمدى جاسىرمايمىن.
— تفۋ، قويشى سول قاۋىم كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسىن! — دەپ، پاستور جەركەنىش ءبىلدىردى دە، پەش جانىندا كومىر سالۋلى تۇرعان شەلەككە تۇكىرىپ ءوتتى.
— ءبىز ونىمەن ەداۋىر اڭگىمەلەستىك. مەن وزىمە-وزىم بىلاي دەپ سۇراق قويدىم: وسى ءبىز ەكەۋىمىزدىڭ قايسىمىز بوستاندىقتا، ەرىكتى بولۋدى جاقسى كورەمىز. سونى سۇراۋ ءۇشىن سىزگە، پاستورعا، ارنايى بۇرىلدىم.
— بوستاندىقتى؟ وسىلاي دەدىڭ بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى پاستور. ول ءجۇرىسىن كىدىرتىپ، بيارتۋردىڭ بەتىنە كىشكەنتاي كوزدەرىن قاداپ، تەسىلە قارادى. قانداي بوستاندىقتى جاقسى كورەتىنىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتتى.
— مەن كەدەيلەرگە كەرەك بوستاندىقتى ايتامىن.
— ال، مەنىڭشە، بوستاندىق دەگەننىڭ بايلارعا دا، كەدەيلەرگە دە كەرەگى جوق، — دەپ اسىعا-ۇسىگە جاۋاپ بەرگەن پاستور تاعى دا ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
— ءوزىڭىز قاراڭىزشى، — دەدى بيارتۋر، — مەنىڭ جانە شىركەۋ قوعامى كەڭەسىنىڭ ارامىزداعى تۇسىنىكتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق مىنادا: مەن ءارقاشان بوستاندىق بەرۋدى تالاپ ەتۋمەن كەلەمىن، ال ول ءبىزدىڭ قاي-قايسىمىزدى دا جەرگە تاۋەلدى ەتىپ قويماقشى.
— ءبىزدىڭ جولىمىزدا ءوزىن-وزى قۇربان ەتىپ، ازاپ شەككەن قۇتقارۋشىمىز بەرگەن بوستاندىقتان وزگە بوستاندىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، — دەدى پاستور، اۋزى اۋزىنا جۇقپاي جىلدامداتا سويلەپ. ونىڭ ءسوز مانەرى بولار-بولماس از عانا ءبىر نارسە ساتىپ العىسى كەلىپ تۇرعان ادامعا "مەندە كەنەپتەن باسقا ماتا قالعان جوق" دەپ مەنسىنبەي قاراپ، ودان قۇتىلعانشا اسىققان ءتوزىمسىز ساۋداگەردىڭ قىلىعىن ەسكە سالدى. — بۇل جەردە ماسەلە ەرتەدەگى عۇلامالاردىڭ جازىپ كەتكەندەگىسىندەي ەكەن. — ءسويتتى دە الدەبىر تۇسىنىكسىز باسقا تىلدە دايەكتەمە كەلتىردى. سودان سوڭ بىلاي دەپ سۇراق قويدى: — بوستاندىق دەگەنىمىز نە ءوزى؟ ءيا، ءوزىم دە ويلاۋشى ەدىم، سەنى بۇل جونىندەگى تۇسىنىكتەن ماقۇرىم بولار دەپ. ءبىراق سەنىڭ تاۋ ەتەگىندەگى ءوز حۋتورىڭدا ءوزىڭ ەمىن-ەركىن تۇرىپ جاتقانىڭا قارسى ەكەن دەپ ويلاپ قالىپ جۇرمە. ول جەر ساعان وتە-موتە جايلى دا قولايلى. بۇرىنعى اتا-بابالار ايتىپ كەتكەندەي... — وسى جەرگە جەتكەندە پاستور تاعى دا تۇسىنىكسىز جانە ءبىر بوگدە دايەكتەمە كەلتىرىپ ءوتتى.
— قىمباتتى پاستور، مەن سىزبەن ەجەلگى ەۆرەيلەر تىلىندە پىكىر تالاستىرا المايمىن، — دەدى بيارتۋر. ماعان باسقا بىرەۋلەردىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىنىڭ ءبارىبىر، وعان ءمان بەرمەيمىن. ال، قوي ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ونى ەشكىمنەن كەم بىلمەيمىن دەپ ايتا الامىن. مەن ءسىز شىعارعان قوي تۇقىمىنىڭ وسى ولكەگە كوپ پايدا كەلتىرگەنىن دە جاقسى بىلەمىن.
— قارعىس اتسىن سولاردى! — دەدى پاستور، توقتاۋسىز ءجۇرىپ بارا جاتىپ. كوپ پايدا كەلتىرىپتى-مىس. سولاي ما؟ ارينە، قارنىنىڭ قامىن جەپ، قۇلقىنىنا قۇل بولعاندار ءۇشىن "پايدالى بولعان" شىعار. ءبىراق ولار بۇعان ءماز بولماۋى ءتيىس، قايتا ۇيالۋى كەرەك ەمەس پە؟
— ءى-ىم، تاۋراتتا قويدى قۇداي جىبەرگەن قۇرباندىق — كوك قوشقار دەمەۋشى مە ەدى؟
— جوق، ولاي ەمەس، — دەپ جاۋاپ قاتتى پاستور. — مەن تاۋراتتاعى قويدى قۇداي جىبەرگەن قۇرباندىق — كوك قوشقار ەدى دەپ تۇسىندىرۋگە قارسىمىن. بۇل جەردە مەن قويدى دا قۇداي جاراتقان دەگەندى جوققا شىعارعالى وتىرعان جوقپىن. ءبىراق قۇداي يەمىز قويدى وزگە جانۋارلاردان ارتىق كورەدى-مىس دەگەنگە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن! — ول ازىراق ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءبىرتۇرلى ايىپ تاققانداي ۇنمەن بىلاي دەپ قوسىپ قويدى: — تاۋ مەن تاستى، ەلسىز يەن دالانى كەزىپ، قوي سوڭىنان جۇگىرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ سوندا تۇرعان ءمان-ماعىنا قايسى؟
— مەن اعىمنان جارىلىپ، شىن جۇرەگىمنەن شىققان شىنىمدى ايتار بولسام، وندا ءبىز ەكەۋىمىزدىڭ قوي تۋرالى پىكىرلەرىمىز بىر-بىرىنەن ءتىپتى دە الشاق كەتپەيدى. مەن سياقتى وقىماعان ادامنان كۇتۋگە بولاتىن الشاقتىقتان الدەقايدا از. شىنىمدى سىزگە ايتايىن، پاستور گۋدمۋندۋر، مەن بۇل جەرگە اسا ءبىر ماڭىزدى ماسەلە جونىندە اقىلداسقالى كەلدىم. كوپتەن بەرى ويىمدا بار، ءتىپتى تۇسىمە دە كىرىپ جۇرگەن ماسەلە ەدى. سوندىقتان مەنىڭ سىزدەن سۇرايىن دەگەنىم... ءسىز كۇزگە قاراي ماعان ءبىر ىسەك قوشقارىڭىزدى ساتپاس پا ەكەنسىز؟ قۇداي قالاسا، اقىسىن قولما-قول، ناقتى تولەيتىن بولامىن قاجەت بولعان جاعدايدا، قۇدايدىڭ قولداۋىمەن، ءسىزدىڭ كوپەستەگى ەسەبىڭىزگە اقشالاي اۋدارۋىما دا بولادى.
بيارتۋر پاستوردىڭ تىكەلەي شابۋىلعا شىعۋىنا سىلتاۋ قالدىرماۋ ءۇشىن تاقۋالىق ءتارتىپ پەن "قارىننىڭ قامىن ويلاپ، قۇلقىننىڭ ق ۇلى بولۋدىڭ" قاق ورتاسىنداعى قولايلى قاعيدانى تابۋعا بار كۇشىن جۇمساپ باقتى. ءبىراق بۇل ارەكەتى ىسكە اسپادى. پاستوردى قانداي امال-شارعىمەن بولسا دا الداپ تۇسىرۋگە بولمايتىن ەدى.
— اقشا اۋدارۋىما دا بولادى؟ — دەپ، جاقتىرماعان اشۋلى سارىنمەن سۇراق قويدى. — قۇداي ءۇشىن ءوتىنىپ سۇرايمىن: ماعان ارناپ اقشا اۋدارۋدىڭ قاجەتى جوق. مەنىڭ اعا قىزمەتشىممەن سويلەسىپ كور..
— مەنىڭ وزىڭىزبەن كەلىسىپ الماي تۇرىپ، قىزمەتشىڭىزبەن سويلەسۋگە قۇقىعىم جوق قوي.
— ەگەر كوفە ىشكىڭ كەلسە، بىردەن ايت، — دەدى پاستور. — قۇدايدىڭ ءوزى كۋا، مەندە اراق جوق.
— مەن اراق جوق جاعدايدىڭ قاي-قايسىسىندا دا كوفەدەن باس تارتىپ كورگەن ەمەسپىن. ءومىرىن اراقسىز وتكىزۋگە تۋرا كەلگەن مەن سياقتىلار از ەمەس، وتە كوپ.
پاستور كوفە قايناتۋعا تاپسىرما بەرۋ ءۇشىن اس ۇيگە شىعىپ كەتتى. ازدان سوڭ تەمەكىسىنىڭ ءتۇتىنىن ۇزدىكسىز بۇرقىراتىپ قايتا ورالدى — توبەسىندە تۇيدەك-تۇيدەك ءتۇتىن ءۇيىرىلدى.
— سەن تەك قانا سيكوريي الاتىن بولاسىڭ، — دەدى پاستور. — ايتپاقشى، مەن سەنىڭ ءوز جانىڭدى و دۇنيەدەگى ازاپتان قۇتقارۋدىڭ قامىن جەپ جۇرگەنىڭدى ەشقاشان بايقاعان ەمەسپىن. سەندەردىڭ قاي-قايسىڭ دا تاۋ ىشىندە سەندەلۋمەن ءجۇرىپ، كەشىرىلمەس بەيقامدىققا بوي الدىرىپ قانا قويعان جوقسىڭدار، ەجەلگى ناداندىقتارىڭنىڭ سالدارىنان بەلشەلەرىڭنەن كۇناعا باتىپ تىنعانسىڭدار. ونىمەن دە قويماي، ادامدى قالاي بولسا سولاي الداپ كەتۋدى ويلاۋدان شارشامايسىڭدار.
پاستوردىڭ ءساندى كيىنگەن قىزدارىنىڭ بىرەۋى قوش ءيىسى بۇرقىراعان كوفە قۇيىلعان ۇلكەن مىس شاينەك، ادەمى سۋرەتتەر سالىنعان فارفور كەسەلەر، ءار ءتۇرلى سورتتى پيروجنىيلار، قانت جانە قايماق الىپ كىردى. پاستوردىڭ قىزى بيارتۋردى تانىپ، ونىڭ جازعى مەكەنىندە وزىنە جانە جانىنداعى بىرگە بارعان دوستارىنا شىن جۇرەكتەن جاقسى قابىلداۋ جاساعانى ءۇشىن العىس ايتتى. ول ءتىپتى بيارتۋردىڭ وتكەن جازدا قولما-قول سۋىرىپ سالىپ شىعارعان ولەڭدەرىن دە ەسىندە ساقتاپتى، ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتپاپتى. ونى بيارتۋردىڭ قۇرمەتى ءۇشىن جاتقا سوعىپ، وقىپ تا بەردى. پاستور ول ولەڭدەردى ىقىلاسسىز تىڭدادى دا وزىنشە الدەبىر نارسەلەردى مىڭگىرلەدى.
— تفۋ، — دەدى ول. — مۇنىڭ ءبارى قاي-قايداعى بىلاپىت نارسە عوي. لاتىن تىلىنە اۋدارۋعا كەلمەيدى. سەن بارا بەر، گۋنسا، بۇل جەردە ساعان قاراپ تۇرعان ەشتەڭە جوق.
قىز شىعىپ كەتكەن بويدا پاستور ەڭكەيە ءتۇسىپ، جازۋ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىن تارتىپ، جاشىگىن اشتى دا موينىنا دەيىن دەرلىك تولتىرا اراق قۇيىلعان قۇتىنى سۋىرىپ الدى. ءسويتتى دە ونىڭ تۇتاس ءبىر ستاقانىن شاينەكتەگى كوفەگە ارالاستىرىپ جىبەردى. سودان سوڭ كوفەنى فارفور كەسەلەرگە قۇيا باستادى. بيارتۋر پاستورعا جانە كوفەگە دەگەن قۇرمەت ءبىلدىرىپ ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتقان جوق. ەكەۋى كوفە ىشە باستادى. ءۇشىنشى كەسەنى ءىشىپ بولعاندا بيارتۋردىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى.
— ءىش، دوسىم، ءىش، — دەدى پاستور. — مىناداي اۋا رايىندا ايەلدەر سەنى كوفەگە قانسىن دەپ سىيلادى ەمەس پە؟
— مەن ءقازىردىڭ وزىندە ءۇش كەسە ءىشىپ قويدىم، — دەپ، سىپايىلىق تانىتتى بيارتۋر.
— قايدام، مەن ءوزىم كۇنىنە وتىز كەسەدەن كەم ءىشىپ كورگەن ەمەسپىن، — دەدى پاستور وعان جاۋاپ رەتىندە. ءسويتتى دە بىرەسە بيارتۋردىڭ كەسەسىنە، بىرەسە ءوزىنىڭ كەسەسىنە كوفە كۇيۋمەن بولدى. سونىمەن ءارقايسىسى التى كەسەدەن كوفە ءىشىپ، ۇلكەن شاينەكتى دە بوساتتى. بيارتۋردىڭ ماڭدايىنان دا، ەكى سامايىنان دا ءىرى-ىرى تەر تامشىلادى. ول كەسەدەگى اشەكەيلى سۋرەتتى تاماشالاي وتىرىپ، بىلاي دەدى:
— مىنا ەرىككەن قىزدار تىم ءتاۋىر ەكەن-اۋ، ءوزى. — ول كەسەنىڭ سىرتىنداعى جاپون قىزدارىنىڭ سۋرەتىن ايتىپ ەدى. — مەنىڭ جازعى مەكەنىمە جۇزدەرىندە عاجايىپ كۇلكى ويناعان پەريزات قىزداردىڭ سۋرەتى سالىنعان ادەمى كەسەلەر جەتكەنشە قاي زامان دەسەڭىزشى! مىنە، سولاي، قىمباتتى پاستور، — دەدى ول، ماڭدايىنىڭ تەرىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ جاتىپ. — ال بۇل ەكى ارادا مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ۇيقى-تۇيقىسى شىعىپ ءبىتتى. ... ايەلىم، ايتپاقشى، وتكەن كوكتەمدە نەكەمىزدى ءوزىڭىز قيعان ايەلىم، قايتىس بولدى.
— نە دەيدى؟ قالاي قايتىس بولدى؟ — دەپ الدەبىر كۇدىكپەن سۇرادى پاستور. — بۇل جەردە مەنىڭ قانداي كىنام بار؟ ەشقانداي قاتىسىم جوق قوي!
— ارينە، ەشقانداي كىناڭىز دە، قاتىسىڭىز دا جوق. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءتىپتى باسقا نارسە ەدى، — دەدى بيارتۋر بولعان وقيعاعا پاستوردان بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى تۇگەل الىپ تاستاعانداي سىڭايمەن. — ول بەيشارا تابيعي ءوز اجالىنان قايتىس بولدى، شاماسى. قانسىراپ قينالعاننان ولگەن بولۋى كەرەك. مەن بۇل سۇمدىقتىڭ قالاي بولعانىن جاقسى بىلەمىن. ونى قويىڭىزشى، تۇقىمىن ءوزىڭىز شىعارعان قويدىڭ ءبىر جاسار توقتىسى گۋدلبراۋ قايدا قۇرىپ كەتتى دەسەڭىزشى!.. ادامنىڭ اقىلىنا قونبايتىن نارسە! ول قورادا بايلاۋلى قالعان. سودان ءىز-تۇزسىز جوق. بۇل وقيعا وتكەن كۇزدە، تاۋداعى قويلاردى العاشقى قاۋمالاپ ايداپ قايتقان كەزدە بولعان ەدى... مەن گۋدلبراۋدى ۇيدە قالعان ايەلىمە سەرىك بولسىن، ءبىر مەزگىل ونىڭ كوڭىلىن اۋلاسىن دەپ تاستاپ كەتكەنمىن...
— بۇل جايىندا مەن ەشتەڭە دە ايتا المايمىن، — دەپ، وتە سالقىن ءۇن قاتتى پاستور. — ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن قوي ۇرلاۋمەن اينالىسپايمىن عوي. مەنىڭ سەنەن ءوتىنىپ سۇرانارىم — مەنى بۇل ىسكە ارالاستىرا كورمە.
— جالپى العاندا مەنىڭ ءبىر توقتامعا كەلىپ، باتىل بەل بۋۋىم كەرەك قوي، — دەپ، ويعا شوما جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — تىم بولماسا ايەلىم جونىندە. ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟
— بۇل رەتتە مەن ساعان ءدال ءقازىر-اق باسقا ءبىر ايەلدى ايتتىرا الامىن. مىنەزى جىبەكتەي جۇمساق. ايتقانىڭدى ەكى ەتپەيدى، كونبىس قىز. ءبىراق وزىمەن بىرگە تۇراتىن كەمپىر شەشەسى بار. تاۋەكەل ەتەمىن دەسەڭ، قابىرعاڭمەن كەڭەسىپ، ويلانىپ كور. كەمپىردىڭ ءبىر قاسيەتى — پسالتىردى تۇگەلدەي جاتكا سوعادى.
— اۋەلى ايەلىمدى جەرلەپ العانىم ءجون بولار، — دەپ، ادەپپەن ءتىل قاتتى بيارتۋر.
— وي، وسى جەرلەۋ دەگەننەن جەك كورەتىن نارسەم جوق، — دەپ ەسكەرتتى پاستور.
— ماسەلە مىنادا بولىپ ءتۇر، مارقۇمدى جەرلەمەي تۇرىپ، حۋتوردا ەشكىمنىڭ دە قالعىسى كەلەر ەمەس. ادامداردىڭ اقىماقتىعىندا، قايداعى ءبىر جوققا سەنە كەتۋىندە شەك جوق قوي.
— سەندەر ونى ۋاقىتشا، ەڭ بولماسا كوكتەمگە دەيىن وزدەرىڭ جەرلەي تۇرساڭدار دا جارايدى عوي. مەن مىناداي اۋا رايىندا بيىك تاۋعا كوتەرىلە الامىن دەپ ۋادە ەتۋگە دە جارامايمىن. مەن ابدەن قالجىراپ، قاجىپ بىتكەن قارتپىن. تۋا بىتكەننەن وكپەم جارىم، بالكىم ءتىپتى باۋىرىمدا قاتەرلى ىسىك تە بار بولار. ونىڭ ۇستىنە، سەنىڭ ايەلىڭنىڭ اجالى نەدەن بولعانى دا انىق ەمەس، ءالى دالەلدەنبەپتى. سەندەر، سول اڭعاردىڭ تۇرعىندارى، ءبىزدىڭ ايەلدەرىمىز ءوزىمىز تاۋدا قوي ىزدەپ جۇرگەندە انا دۇنيەگە اتتانىپ كەتىپتى دەپ ايتا سالۋدان ەشقاشان تايىنبايسىڭدار. ال، مەنىڭ بىلۋىمشە، ايەلدەرگە دە قويدىڭ كۇتىمى سياقتى قامقورلىق جاسالۋى ءتيىس. ءتىپتى دە كەش بولماۋى كەرەك. ءوزىمدى قاتال تاعدىرىم ايداپ كەلىپ، وسى وڭىردە وتكىزگەن وتىز جىل ءومىرىمنىڭ بارىسىندا مۇندا كەزدەسكەن سان-الۋان اجال تۇرلەرى تۋرالى ەرىنبەي-جالىقپاي، ەگجەي-تەگجەيلى ۇزاق اڭگىمەلەر ايتىپ بەرە الامىن. ەگەر ءوز مۇريدتەرىمە جانىم اشىمايتىن ادام بولسام، تولىپ جاتقان قىلمىستى سۇمدىقتىڭ بەتىن اشىپ، دالەلدەپ بەرەر ەدىم. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىمىزدىڭ ىرىپ-شىرىگەن وكىمەت ورىندارىمەن شاتاسىپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتۋعا مۇرشام جوق. — ابدەن قارتايدىم، قالجىراپ ءبىتتىم. ويتكەنى ءبىزدىڭ وكىمەت ناعىز ءىرى ۇرىلاردى، ءازازىل بۇزىق ارانداتۋشىلاردى، ءتىپتى كىسى ولتىرۋشىلەردى، ەشقاشان ساۋساقپەن شەرتىپ تە جازالامايدى. قايتا ماڭدايلارىنان سيپاپ، بوساتىپ قويا بەرەدى.
— دەگەنمەن دە ءسىز مەنىڭ روزامنان الدەقايدا كۇماندى جاعدايدا ولگەندەردىڭ تالايىن جەرلەگەنىڭىز وتىرىك ەمەس قوي.
— ءيا، سولاي دا شىعار، — دەپ اۋىر كۇرسىندى پاستور. — ءبىراق ءقازىر مەن، "ءبىر اياعىم جەردە، ءبىر اياعىم كوردە" دەگەندەي، اجال اۋزىندا تۇرمىن عوي. اۋرۋىم اسقىنىپ كەتكەن...
— مەنىڭ سىزدەن ءوتىنىپ، جالبارىنىپ سۇرايتىن ءبىر-اق نارسەم بار
— ەگەر اۋا رايى قاتتى بۇزىلىپ كەتپەسە، رەدسميريگە كەلە قويىڭىزشى.
— رەدسميري شىركەۋىندەگى كۇرەك سىنىپ قالعان. قۇداي-اقى سولاي، — دەدى پاستور، قايداعى ءبىر بولماشى سىلتاۋلاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتا ءتىزىپ. — ەگەر ءبۇتىن كۇرەك بولماي، الدەبىر سىنىق نارسەنىڭ قالدىعى ۇسىنىلسا، وندا مەن مارقۇم روزانىڭ قازىرگى تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپتى بولا المايمىن. — قيامەت كۇنى دە، ودان كەيىن دە، كەپىلدىك بەرمەيمىن. ال سەن، بايقايمىن، مەنەن مارقۇمعا قاتىستى بىرنەشە جىلى ءسوز ايتىپ، لەبىز ءبىلدىرۋىمدى تالاپ ەتپەكسىڭ. ونداي لەبىزدىڭ مىناداي اۋا رايىندا نە قاجەتى بار؟ ءوز باسىم تۇسىنبەيمىن. ونىڭ ۇستىنە، ايتا بەرەر ءسوز دە قالمادى.
— ۇزاق سەزدىڭ ءوزى دە قاجەت بولا قويماس، — دەدى بيارتۋر.
— بالكىم، مۇنداي ءسوزدى رەدسميريلىك اقىن ايەل ايتار؟ — دەپ ۇسىنىس جاسادى پاستور. — بىلتىرعى كوكتەمدە سۋىرىلىپ سويلەپ، توقتاماي قويىپ ەدى عوي. ەندى قارا كۇزدە سويلەمەيتىندەي نە كورىنىپتى وعان؟
— سىزدەن جاسىراتىن نە سىرىم بار مەنىڭ؟ — دەدى بيارتۋر. — ءوز باسىم ول ايەلدىڭ سوزىنە يلانا قويمايمىن. سىزگە ەندى ايتايىن، سول كوكتەمدە ءسوزدى ءوزىڭىز-اق سويلەگەندە دۇرىس بولاتىن ەدى. دەگەنمەن دە مەن، شىنىمدى ايتسام، جالپى العاندا، ونداي سوزدەردىڭ، اسىرەسە ۇزاق سوزدەردىڭ ەشقايسىسىنا دا سەنبەيمىن.
— الايدا مەن سويلەر بولسام، ۇزاققا سەرمەيمىن، كوپ سويلەگەننىڭ كوكەسىن تانىتامىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى پاستور. — ويتكەنى ءسوز سويلەي باستاعان كەزدە تولىپ جاتقان ويلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ىركىلمەي اعىلىپ كەلە بەرەدى، كەلە بەرەدى. وندايدا ءوزىڭدى-وزىڭ قالاي توقتاتارسىڭ، ءبارىن دە — ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ءوزارا قارىم-قاتىناسى تۋرالى دا، شىركەۋ قاۋىمىنا دەگەن كوزقاراسى تۋرالى دا قالاي ايتپاي كەتە الارسىڭ!..
— بۇل ءوزى قالاي قاراۋعا بايلانىستى. كەيبىرەۋلەردىڭ ويىنشا، سوز از بولسا، جاۋاپكەرشىلىك تە كەم. ءبىراق، ماعان سالسا، ءبارىبىر، نە ايتساڭ دا بولا بەرەدى، تەك مارقۇمنىڭ اتىنا جامان ءسوز ايتىلماۋى ءتيىس. ەڭ باستىسى — ءسوزدى پاستوردىڭ ءوزى دەر كەزىندە جانە ءتيىستى ورىندا سويلەگەنى. ولاي بولماسا، كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق قويارسىڭ؟ كىم كورىنگەننىڭ ءتىلى قىشىپ، ويلارىنا كەلگەنىن سوعا بەرەدى: مەنى جارىتىپ ءسوز سويلەۋگە ءجوندى تاپسىرىس تا بەرە الماپتى دەۋى عاجاپ ەمەس. ال مەن ونداي قورلىققا توزە المايمىن. ويتكەنى ءوز ەركى وزىندە، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام دەگەن اتىم بار. ايەلىم دە ءوزىم سياقتى تاۋەلسىز، دەربەس ادام بولاتىن.
— سوندا سەن ونداي سوز ءۇشىن قانشا اقى تولەي الاسىڭ؟
— ءى-ىم... بۇل جونىندە وزىڭىزبەن كەلىسىپ الۋىمىز كەرەك سياقتى. مەنىڭ ويىمشا، ءسىزدىڭ ماعان دەگەن بەرەشەگىڭىز بار بولۋى كەرەك. ەسىڭىزدە مە، وتكەن كوكتەمنەن قالعان ەدى عوي. سول قارىزىڭىزدى وتەگەنىڭىز ءجون-اۋ دەپ سانايمىن. تەگى قارىزدى وتەۋدى تىم كەشىكتىرە بەرمەگەن دۇرىس.
— جوق! ولاي دەمە! — دەپ، پاستور ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. — مەن سەنىڭ وزىڭمەن نەبارى ءبىر جاز بويى عانا نەكەدە تۇرعان، ونىڭ ۇستىنە، كۇتپەگەن جەردەن ءولىپ قالعان ايەلىڭ تۋرالى سوز سويلەمەيمىن. مەنىڭ بۇل ءىستى ۋشىقتىرماعانىم ءۇشىن قۇدايعا مىڭ دا ءبىر مارتە شۇكىر دە. ءبىزدىڭ بىلاي دەپ كەلىسكەنىمىز ءجون: مەن نەكە قيار كەزىندە ءسوزدى تەگىن ايتقان بولامىن. ال ونداعى ءسوزدىڭ ورنىنا مارقۇمدى جەرلەۋ كەزىندەگى سوزبەن اۋىستىرۋ جونىندەگى مامىلەگە بارا المايمىن.
— مەن بىلاي دەپ ويلايمىن، قىمباتتى پاستور: مەنىڭ ايەلىمدى جەرلەۋ كەزىندە دە ءسىزدىڭ ءسوز سويلەۋىڭىزدى تالاپ ەتۋگە زاڭدى قۇقىعىم بار. راس، روزا قوساعىمەن قوسا اعاراتىن كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرە العان جوق. ءبىراق ول قالاي دەگەندە دە مەنىڭ ايەلىم. ونىڭ ۇستىنە، حريستيان قىزىنا ءتان عاجايىپ مىنەز-قۇلقىمەن جاقسى ايەلىم بولا ءبىلدى عوي.
— ول حريستيان دىنىندە مە ەدى ءوزى؟ — دەپ، اشۋ شاقىرا ءتىل قاتتى پاستور. ويتكەنى ول، كىم دە بولسا مەيلى، بىرەۋ تۋرالى ايتىلعان ماقتاۋ سوزگە توزە المايتىن ءىشى تار ادام بولاتىن.
— ءيا، حريستيان دىنىندە بولاتىن، — دەدى بيارتۋر. پاستوردىڭ قايتكەن كۇندە دە كوڭىلىن اۋلاپ، ىقىلاسىن اۋدارۋعا قۇشتارلىق تانىتپاق بولىپ. بالكىم، شىن مانىندەگى حريستيانكا بولا قويماسا دا وعان وزىنشە ۇقساپ باعۋعا بارىنشا تىرىساتىن ەدى.
— مىنە، مۇنىڭ جاڭالىق ەكەن. بۇل جاقتاعى ادامدار شىنىندا دا حريستيان بولۋعا بەت بۇرا باستاپتى، — دەپ، پاستور قىزبالىقپەن ءتىل قاتتى. — ال رانگارۆالد وكرۋگىنىڭ تۇرعىندارىن ءدىندى قاتاڭ ۇستاناتىن شىن مانىندەگى تاقۋا جاندار دەۋگە ابدەن بولادى. ونداعى ءاربىر ەكىنشى حۋتوردان كەم دەگەندە ءبىر اۋليە نەمەسە پايعامبار ادامدى كەزدەستىرەسىڭ. ال مەن مۇندا قۋعىن-سۇرگىندە جۇرگەن وتىز جىلدىڭ ىشىندە شىنايى حريستيان سەزىمى بار، قۇداي الدىندا قۇلشىلىق ەتىپ، ءوزىنىڭ كۇنالى ىسىنە وكىنىپ جۇرگەن بىردە-بىر ءجونى ءتۇزۋ ادامدى كەزدەستىرە العان جوقپىن. قايدا قاراساڭ دا قاپتاعان قىلمىستان، جۇرەك اينىتارلىق اۋىر قىلمىستان كوز اشا المايسىڭ... ون ءتورت ادامنىڭ ءولىمىن، تولىپ جاتقان تاستاندى بالالاردى كوردىم. ال قاساقانا تۇسىك جاساۋ تۋرالى ءسوز ەتپەي-اق قويايىن.
— جارايدى، ول جايىندا مەن ەشنارسە بىلمەيمىن. بىلەتىنىم — ءبىر-اق نارسە: ءوز ايەلىم وتە جاقسى ادام ەدى. ول قۇدايعا دا، ادامدارعا دا جان-تانىمەن بەرىلە كامىل سەنەتىن. ءبىراق ونىسىن جۇرتقا جاريا ەتۋدى ۇناتپايتىن. ەگەر ءسىز مەنىڭ ايەلىم تۋرالى سوز سويلەيتىن نيەتىڭىز بولا قالسا، وندا، قۇداي ءۇشىن دەپ ايتايىن، تەك قانا الدەبىر جاقسى ءسوز ايتا كورىڭىز. ويتكەنى مەن ونى وتە جوعارى باعالاۋشى ەدىم.
كۇيەۋىمەن نەبارى ءبىر جاز عانا تۇرىپ، قايتىس بولىپ كەتكەن قاتارداعى ايەلدىڭ اتىنا ارتىق ايتىلعان بۇل اسىرە ماقتاۋدى پاستور گۋدمۋندۋردىڭ ادەتتەگىسىنشە جوققا شىعارۋىنا قاراپايىم ادەپ ساقتاۋ ەرەجەسى مۇرشا بەرمەدى. بۇل جولى ول شەشەنسىگەن ءارى عيبرات ايتقانسىعان دىلمارلىقپەن الدەنەشە يشارات جاساپ، پرينسەسسا اۆگۋستانىڭ ءىلۋلى تۇرعان پورترەتىن نۇسقاپ، مىناداي سوزدەردى ايتۋمەن عانا شەكتەلدى:
— ەگەر سەن ايەل اتاۋلىنىڭ، سونىڭ ىشىندە عاجايىپ پرينسەسسانىڭ، ادامگەرشىلىگى مول ايەلدىڭ ۇلگىسى بولا الاتىن جاندى كورىپ-بىلگىڭ كەلسە، ول، مىنە، كوز الدىڭدا تۇر. ال سەندەر، تۇككە تۇرمايتىن ايانىشتى ادامسىماقتار، بۇل پەرىشتەلەردىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى ويلاندىراتىن از دا بولسا ءبىر نارسە بىلە الساڭدار، سول دا جەتىپ ارتىلار ەدى. سەندەر، وزدەرىڭنىڭ شاما-شارىقتارىڭا قاراماي، ىزگى نيەتتى قاسيەتتى رۋحتىڭ الدىندا وزدەرىڭنىڭ بيتتەپ كەتكەن باستارىڭدى يۋگە ءارقاشان ارلانعان بولاسىڭدار. بىلايشا الىپ قاراعاندا، سەندەر وزدەرىڭنىڭ كىنالارىڭنان جانە ىشەك قۇرتتىڭ سالعان الەگىنەن ءار كوكتەم سايىن قىرىلىپ جاتاتىن قوي قۇرلى جوقسىڭدار، سانا جاعىنان ولاردان دا تومەن دەڭگەيدە قالىپ قويعانسىڭدار. ەشتەڭە ويلامايسىڭدار. ال كورول حريستياننىڭ بالالارىن كۇن سايىن تاڭعى ساعات التىدا وياتاتىن تاماشا ءتارتىپ بولعان — ولار، بالالار، اۋا رايىنىڭ قانداي ەكەنىنە قاراماي، قۇتقارۋشى يەمىزبەن رۋحاني سۇحباتتاسۋدان جالىقپاعان. ولار سارايداعى شاعىن شىركەۋدە ونداعى ءدىن قىزمەتكەرى اشتان بۇرالىپ، داۋىسى قىرىلداپ، ءجوندى شىقپاي السىرەگەنشە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋدى ۇناتاتىن. كوردىڭ بە، ادامدار سونداي بولۋى كەرەك.
وسى كەزدە بيارتۋر شىداي الماي، قارق-قارق كۇلىپ جىبەردى:
— حا-حا-حا! مۇنىسى رەدسميريدەگى ءبىر قوماعاي ءيتتىڭ قىلىعىنا ۇقسايدى ەكەن! ول يت جىلقى ەتىنە قانشا تويسا دا ونى جەۋدەن باس المايتىن بولىپتى.
— سەن نە دەپ وتتاپ كەتتىڭ؟ — دەپ سۇرادى پاستور، بايسالدىلىق تانىتپاق بولىپ. ءبىراق ءوزىنىڭ ەشنارسەگە تۇسىنبەي، اڭ-تاڭ قالىپ، اۋزىن اشىپ، قاسىن كەرگەن قالپىندا قيمىلسىز وتىرىپ قالعانىن اڭعارعان جوق.
— ماسەلە بىلاي بولعان ەكەن، — دەپ تۇسىندىرە باستادى بيارتۋر. — رەدسميريدە قالادان كەلگەن ءبىر جاس جىگىت تۇرىپتى. ەسىل دەرتى بىرەۋلەرگە ارامدىق جاساۋ، بۇزىقتىق ىستەۋ بولعاندىقتان جۇرت ونى جەك كورىپ كەتىپتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ول اۋلاداعى يتتەردىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، دوستاسىپ الۋعا ۇيعارىپتى. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ دە ءيتىم بولعان دەسەدى. مەنىڭ ءيتتى جاقسى كورەتىنىمدى ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز عوي. ءيتىم وزىمە ابدەن بەرىلگەن ناعىز دوسىم ەدى. ءوزى اقىلدى بولاتىن. حا-حا-حا!..
— تۇككە تۇسىنسەم، بۇيىرماسىن! — دەدى پاستور، ءالى دە اڭ-تاڭ قيمىلسىز قالپىن وزگەرتپەي.
— تۇسىنبەيتىن ەشتەڭەسى دە جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر، كۇلكىسىن تىيا الماي.
— يت جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي ەتتى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قىلعىتىپ جۇتىپ جاتقانىن كورگەندە بارىپ مەن دە ءبىر-اق تۇسىنگەنمىن. ماسەلە مىنادا ەكەن: الگى قۇداي اتقان جىگىت يتتەردى وزىنە ۇيرەتىپ، ولاردىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن اس ۇيدەگى جىلقى ەتىن قىس بويى ۇرلاۋمەن بولىپتى. — مىنا اڭگىمەڭ ادامنىڭ جۇرەگىن اينىتادى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى پاستور. -قۇداي ءۇشىن جوعال ارمان! قاراڭدى باتىرشى!
— جارايدى، قىمباتتى پاستور، قارامدى باتىرايىن، — دەدى بيارتۋر بايسالدى ۇنمەن. — ءوزىنىڭ ويىن بىلدىرگەنى ءۇشىن ەشكىم ايىپتى بولا المايدى عوي. سولاي ەمەس پە؟ مەن بۇدان ەشكىمگە ەشقانداي زيان كەلە قويماس دەپ ويلايمىن. كوفە بەرىپ سىيلاعانىڭىز ءۇشىن ۇلكەن راحمەت! مەن مۇنداي ءدامدى كوفەنى كوپتەن بەرى ىشكەن ەمەسپىن. سونىمەن ءبىز كۇزدىگۇنى ساتىلاتىن توقتى تۋرالى، باسقا ماسەلەلەر تۋرالى دا كەلىستىك قوي؟ سولاي ما؟
— مەن الداعى كوكتەمگە جەتەر-جەتپەستە-اق ولەتىن شىعارمىن دەگەن ۇمىتتەمىن. ولە كەتسەم، قايداعى ءبىر قاعىلعان-سوعىلعان سۇمىرايلاردان ءبىرجولا قۇتىلار ەدىم. كورىسە الماي قالساق، وسىمەن ماڭگىلىككە قوش بول
ءبىراق بيارتۋردىڭ پاستورمەن بۇلاي قوشتاسۋ نيەتى جوق ەدى. ول سالماعىن ءبىر اياعىنان ەكىنشى اياعىنا اۋىستىرا تۇرىپ، اقىرىندا ويىنداعىسىن باتىل ايتىپ سالۋعا بەكىندى:
— مەنىڭ ايتقالى تۇرعانىم مىناۋ، پاستور گۋدمۋندۋر. ەگەر مەن دۇرىس ەسىتىپ، دۇرىس تۇسىنگەن بولسام، ءسىز ماعان ءبىر، ءبىر ەمەس-اۋ ەكى ايەل تۋرالى اڭگىمە ايتتىڭىز عوي دەيمىن.
— نە دەپ تۇرسىڭ؟ — دەدى پاستور مەزى بولىپ، اشۋلانعان سارىنمەن. نەمەنە، ەكەۋىن دە الىپ كەتپەك ويىڭ بار ما؟ مەن ولاردان قۇتىلا الماي وتىر ەكەن دەپ ويلاپ قالما.
— سوندا ولار نە قىلعان ادامدار ءوزى؟
— ولار قايىرىمى مول قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن اسپان استى، جەر ۇستىندە تۇراتىن ادامدار. بۇرىن سولتۇستىك جاقتاعى يەن دالا سانديگيلدە تۇرعان. سانديگيل مەنىڭ قاراماعىمداعى ءدىني قاۋىم قۇرامىنا تىركەلگەن. وتاعاسى الدەبىر ىشكى دەرتتىڭ زاردابىنان قايتىس بولعان. ولاردىڭ قولدارىنداعى بار بايلىعى — نەبارى ون جەتى ارىق-تۇرىق قوي، توزىعى جەتكەن ونى-مۇنى ۇي-مۇلىكتەرى، وتكەن كۇزدە وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن ەكى كوتەرەم جىلقى. ءيا، بار بايلىعى وسى عانا. بەيشارالار قايعىدان قاجىپ، ەڭسەلەرى ەزىلىپ وتىر. مارقۇم شالى قىرىق جىل بويى حۋتورعا يە بولسا دا الداعى قيىن-قىستاۋ قارالى كۇندەرگە ارناپ ەشنارسە ارتىلدىرا الماپتى. جەرىنىڭ دە قۇنارى كەم ەكەن، ءونىم ءوندىرىپ تە جارىتپاپتى.
— ءى-ىم، ايتەۋىر ءبىر جاپىراق بولسا دا جەرى بار ەكەن عوي! سولاي ما؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— ءيا، ولاردىڭ جەرى بار ەكەنى بار، — دەپ جاۋاپ قاتقان پاستور كەنەت جالت بۇرىلدى دا، ەسىكتى ايقارا اشىپ، داۋىستاپ جىبەردى: — فيننا مەن حالبەرا كەمپىردى تەز شاقىرىڭدار. مۇندا ولاردى ءوز ۇيىنە الىپ كەتكىسى كەلەتىن ادام وتىر دەڭدەر.
ازدان سوڭ ەسىك اشىلىپ، ارعى جاعىنان ەكى ايەل قاتار كورىندى. شەشەسى ءبىر نارسەنى توقىپ كەلەدى. ول قولدان توقىلعان سۇرعىلت، قوڭىر ءتۇس ارالاس تور تاقيا كيىپ الىپتى. تۇيىق ادامداردا ءجيى كەزدەسەتىن ادەت بويىنشا ەكى قاسى جوعارى كوتەرىڭكى. ول باسىن كوتەرىپ، تىك قاراعان جوق. موينىن از عانا بۇردى دا، كوزىنىڭ قيىعىن سالدى. ونىسى بەينە ءبىر ءوزىنىڭ مۇرنىنىڭ ۇشىنا قاراعانداي بولىپ كورىندى. قىزى قىرىق جاستاردا. ءبىراق ءبىرتۇرلى يكەمسىز. سونداي-اق ءبىر اياعىن ازداپ قيرالاڭداتا باسادى ەكەن. ونىڭ ەسەسىنە، ءجۇزى جىلى: جۇپ-جۇمساق ءارى نازىك كورىندى، شەشەسىنە ءتىپتى ۇقسامايدى.
ەكەۋى تابالدىرىقتان اتتاي بەرە كىلت توقتادى. بىر-بىرىنە ءيىن تىرەسە تاياۋ تۇرعانى سونشا، ەسىكتى جابۋ مۇمكىن بولماي قالدى.
كەمپىر ءىس توقۋىن توقتاتپادى. ال قىزى الدەبىر ءۇمىت ۇشقىنى جىلت-جىلت ەتكەن ۇلكەن كوزدەرىن ەر ادامدارعا اۋدارا قارادى. شاماسى، بەتىن ازداپ ۇسىك شالعان-اۋ — كوكشىل قىزعىلت بەلگى بايقالادى. ءدال ءقازىر ونىڭ جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، ءجيى سوعىپ تۇرعان بولۋى كەرەك.
— ءبىزدىڭ ەڭسەمىزدى ەزىپ بارا جاتقان ءزىل باتپان اۋىرتپالىقتى جەڭىلدەتىپ، قامقورلىق جاساۋعا نيەت بىلدىرگەن ادام، مىنە، الدارىڭىزدا وتىر، — دەدى پاستور. — بۇل سەندەردى وزىمەن بىرگە الا كەتپەكشى. مۇنىڭ ايەلى كەشە عانا قايتىس بولدى. بۇعان قۇدايدىڭ ءوزى كۋا. ال مۇنىڭ قايعى-قاسىرەتىندە شەك جوق.
— ءيا، تۇسىنىكتى. بەيشاراعا قيىن بولعان ەكەن! — دەپ كۇبىر ەتە قالدى كەمپىر. ءبىراق بۇلارعا ءالى دە باسىن كوتەرىپ قاراعان جوق. قىزى فيننا مىنا سورى قايناعان ادامعا بارىنشا جانى اشىپ، ايانىشپەن قارادى.
— ەگەر مەن قاتەلەسىپ وتىرماسام، بۇلار ۋردارسەلدەن كەلگەن سياقتى، مارقۇم ءتوۋراريننىڭ جەسىرى مەن قىزى بولىپ جۇرمەسىن، — دەدى بيارتۋر، ەكى ايەلگە كەزەك-كەزەك قولىن ۇسىنىپ. وسىدان بەس جىل بۇرىن، كۇزدى كۇنى ستاروستانىڭ تاۋ ىشىندە جۇرگەن قويلارىن ايداپ كەلۋگە بارعانىندا وزىنە سونشالىقتى مەيماندوستىق كورسەتىپ، جىلى شىرايمەن قابىلداعانىن ەسكە الىپ، بۇلارعا شىن كوڭىلىنەن العىس ايتتى. ءيا، بۇل ءوزىنىڭ ەسكى دوسى ءتوۋراريندى، سول ءبىر جانى جايدارى، ىسكەر ادامدى ۇمىتپاعان بولاتىن. اۋرۋ قويلاردى ەمدەۋگە كەلگەندە ونىمەن تەڭەسە الاتىن ەشكىم تابىلمايتىن. قوزىلاردى تەمەكى جاپىراعىنسىز قالدىرعاننان گورى ءوزىنىڭ وتباسى مۇشەلەرىن قانتسىز، كوفەسىز قالدىرۋعا ابدەن قۇلىقتى ەدى. ءوزىنىڭ قويلارىنا ەن سالعاندا ولاردىڭ ەكى قۇلاعىن دا شەمىرشەگىنە دەيىن شۇنتيتا كەسىپ الاتىنىن دا ۇمىتپاپتى. مۇنىڭ ەسىندە قالعان جانە ءبىر نارسە ء-توۋراريننىڭ اقشىل قوڭىر ءتۇستى ءيتى بولاتىن. ونداي يت وتە سيرەك كەزدەسەتىن — ول كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىنىڭ وزىندە كۇندىزگى جارىقتاعىداي ايقىن كورە الاتىن. كادىمگى كورىپكەلدىڭ ءوزى ەدى. ەندى ونداي ءيتتى تابۋ قايدا؟ تابۋ وتە قيىن!
بارلىق ءىستىڭ ءساتى تۇسە كەتتى. العىس سەزىمىنە بولەنگەن فيننانىڭ ءجۇزى جايناپ شىعا كەلدى. ول ءبىر كەزدە ءوز ۇيىندە بولعان قوناقتىڭ ەش نارسەنى دە ۇمىتپاي، ءبارىن دە ەستە ساقتاعانى ءۇشىن ءدان ريزاشىلىقپەن قاتتى تەبىرەندى. ويتكەنى سول كۇنگى بولعان وقيعا مۇنىڭ ءوزىنىڭ دە تۇپ-تۇگەل ەسىندە ەدى. قالاي دەگەندە دە ول كۇنى بۇلاردىڭ ۇيىندە رەدسميريدەگى اتاقتى باقتاشى بيارتۋر بولىپ ەدى عوي... كۇنى كەشەگىدەي ەسىندە. ونىڭ ۇستىنە، ولارعا قوناق ءجيى بارا بەرمەيتىن. اسىرەسە ءىرى شونجارلار تۇراتىن مەكەندەردەن وتە سيرەك كەلەتىن. سوندا شەشەسى مەن قىزى ءبىر-بىرىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ: "ۋتيرەدسميريدەن كەلگەن قوناقتىڭ بابىن تابۋ كيىن. ويتكەنى ولار قولايلى جاقسى ومىرگە ۇيرەنگەن. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟" دەسكەن. سوندا حالبەرا تۇرىپ: "ءسونىپ بارا جاتقان شوقتىڭ قوزىنا كۇلشە ءپىسىرىپ بەرسەك قايتەدى؟" دەگەن بولاتىن. ال قىزى: "جوق، ولاي ەتۋگە بولمايدى. ءسىز ونى شىمتەزەكتىڭ شوعىنا پىسكەن كۇلشەنى جەي قويادى دەپ شىنىمەن-اق ويلايسىز با؟ ول ۋتيرەدسميريدەن كەلىپ وتىر عوي!" دەگەن
— ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە مە، ماما؟ — دەپ سۇرادى قىزى.
ءبىراق كەمپىر:
— ەشقايسىسى دا ەسىمدە جوق، ۇمىتىپ قالىپپىن، — دەپ جاۋاپ قايتاردى.
شىنىندا دا ول ءوزىنىڭ وڭتۇستىك جاقتا وسكەنىنەن جانە بىرنەشە پسالومنان وزگەنىڭ ءبارىن دە ەسىندە ساقتاي الماعان ەدى. ءقازىر ابدەن قاۋساپ بىتكەن كەمپىر عانا. قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي ءتوۋراريندى وزىنە الىپ كەتكەن كەزدە، قۇدايىنا قاراعان وسى ءبىر ىزگى نيەتتى ادام، وسى وتىرعان پاستور، اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ قامقورلىق جاساماعاندا بۇل بەيشارالاردىڭ كۇنى نە بولاتىن ەدى؟ ونى كىم ءبىلسىن؟..
— "جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋردىڭ سەندەردى ءوز ۇيىنە الىپ كەتكىسى كەلەدى"، دەپ مەن ايتقان جوق پا ەدىم؟ مىنە، ايتقانىم كەلدى! — دەپ، پاستور شىدامسىزدانا ءسوز ءبولدى. — بۇل وتكەن كوكتەمدە كەڭ اڭعاردان تاماشا جەر ساتىپ الدى. بۇل — جاڭا تۇرپاتتى قونىستانۋشى. بيارتۋر ءقازىر التينگ وتىرىستارىندا ءجيى ايتىلىپ، استانالىق گازەتتەردە قايتا-قايتا جازىلىپ جاتقان جاڭالىقتاردى ءوز جەرىندە كەڭىنەن قولدانباق...
— مەن استانالىق گازەتتەردە جازىلىپ جۇرگەن نارسەلەرگە يلانا بەرمەيمىن. ءبىراق كىمدە-كىم بوستاندىقتى اڭساپ، جوعارى باعالايتىن بولسا، كىمدە-كىم ءوز ەركى وزىندە، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام بولعىسى كەلسە، جازعى مەكەننىڭ جايلى ورىن بولاتىنىنا، جاقسىلىققا كەنەلەتىنىنە كومىل سەنىمدىمىن.
كەمپىر قارلىققان داۋسىن سوزىپ، بىلاي دەدى:
— قىمباتتى بيارتۋر، مەنىڭ زامانىم كەزىندە سەنىڭ ايەلىڭ جايدان-جاي، ءوز اجالىنان ولە قالدى دەگەنگە ەشكىم دە سەنبەگەن بولار ەدى. مۇنداعى بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سەن تۇرعان توبە مەن قوي قورا تۇرعان جەر تۋرالى جامان اتاق اتام زاماننان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان كورىنەدى عوي.
— تفۋ! — دەپ، جۇرەگى شوشىپ كەتكەندەي ءتىل قاتتى پاستور. — سەنىڭ ۋردارسەلىڭدە دە قورقىنىشتى قۇبىجىقتار تۋرالى اڭگىمە از ەمەس ەدى عوي! مەن ءوزىم دە سونداعى تاۋدا ءجۇرىپ، تاپا-تال تۇستە ەكى رەت اداسىپ كەتكەن بولاتىنمىن. كۇن شايداي اشىق جەكسەنبى ەدى ول. وتىرىك ايتسام، قۇدايدىڭ ءوزى كۋا!
— ءيا، كەي-كەيدە بىزگە كەيبىر قوناقتار كەلەر الدىندا نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق ەلەستەر بايقالىپ ت\ۇراتىن. ونىڭ ەسەسىنە، كورشىلەرىمىزدىڭ ءبارى دە جاقسى ادامدار ەدى. قىرىق جىل قاتار تۇرعاندا ءبىر جاماندىعىن دا كورگەن ەمەسپىز. بۇعان قۇداي دا، ادامدار دا كۋا.
— مەنىڭ شەشەم ول كەزدە ءبىزدى ەشقانداي دا ەلەستىڭ مازالاماعانىن ايتىپ وتىر. راس، كەيبىر قوناقتار كەلەر الدىندا ونداي اڭگىمەلەر گۋ-گۋ ەستىلىپ قالاتىن، — دەپ ءتۇسىندىردى قىزى. — ال وندا، يەن دالادا، ءبىزدىڭ جاقسى كورشىلەرىمىز بولاتىن. ولار بىزدەن رياسىز كومەگىن ەشقاشان ايامايتىن.
— سەن قايداعى جاقسى كورشىلەر تۋرالى كوكىپ وتىرسىڭ؟! شىركەۋ كىتابىندا ونداي بىردە-بىر ادامنىڭ اتى جوق.
ال ءبىز ولارمەن كوپتەگەن كەسە كوفە ىشكەنبىز. اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانبىز. اڭساعان ارماندارىمىزدى بىرگە بولىسكەنبىز، — دەدى قىزى. قانت ۇنەمدەۋدى دە بىلمەيتىنبىز.
— راس، وندا ءبىزدى قوناق ەتىپ، كەرەمەت سىيلايتىن: كوفە دە، قانت تا، باسقا ءتۇرلى تاعامدار دا جەتىپ ارتىلاتىن، — دەپ، كەمپىر ماقتانىشپەن قوستاي ءتۇستى.
پاستور بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى تىنىمسىز ءجۇردى، بۇرتيىپ اشۋلانعانىن جاسىرا المادى. ال بيارتۋر بۇل ومىردە، جالپى تابيعاتتا ادام تاڭ قالارلىق تۇسىنىكسىز نارسەلەر كوپ ەكەن-اۋ دەپ ويلادى.
شىركەۋ كىتابىنا جازىلماعان دەپ قانشا قايتالاپ ايتساق تا جانى جاقسى، جۇرەگى جومارت ادامداردىڭ ومىردە از بولماعانىنا، ءقازىر دە بار ەكەنىنە سەنۋگە ابدەن بولادى. ولاردىڭ ەشكىمگە زيانى جوق، قايتا پايداسىن تيگىزەدى، قايىرىمدىلىق جاسايدى. ال، قايداعى ءبىر قۇبىجىق ەلەستەر، سيقىرلى زۇلىم كۇشتەر بار دەۋ ەشقانداي اقىلعا قونبايدى. مۇنىڭ ءوزى كەز كەلگەن حريستيانعا جاناسپايدى دا، جاراسپايدى دا. شاماسى، مەنىڭ ويىمشا، پاپا داۋىرىنەن قالعان قيسىنسىز نارسەنىڭ، جوققا قۇلاي سەنۋدىڭ سارقىنشاقتارى بولۋ كەرەك، — دەدى بيارتۋر.
ول الگى ەكى ايەلدى قايداعى ءبىر قيسىنسىز قيالدان تۋعان قۇبىجىق كۇشتەردەن قورقۋدىڭ ءتىپتى قاجەتى جوق دەپ كوزدەرىن جەتكىزە يلاندىرۋعا بار كۇشىن سالدى.
جيىرما ءبىرىنشى تاراۋ
سۇيەكشىلەر
سەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ سۇيەكشىلەر كورىندى. ولار حۋتورعا سوعاتىن جولمەن تىكە تارتىپ كەلەدى. ەرتىپ العان يتتەرى بار. وزدەرى تورتەۋ — ءبارى دە بيارتۋردىڭ ەسكى تانىس دوستارى: تاۋ كورولى، ۋنديرحليدتىك سكالد ەينار، ادام سەنبەيتىن ءارى ادەتتەن تىس وعاش وقيعالارعا قۇمار يستادالدىق وۋلاۆيۋر جانە مارقۇم روزانىڭ اكەسى، ءوزىنىڭ تۋعان قايىن اتاسى نيدۋركوتتىق توۋردۋر قارت. ولار مىنا جولعا ءارقايسىسى ءار جەردە بەينە ءبىر كەزدەيسوق تۇسكەندەي-اق بىر-بىرىنەن ەداۋىر الشاق، ءۇزىلىپ-سوزىلىپ كەلەدى. ءبىرىنشى بولىپ تاۋ كورولى جەتتى، ودان كەيىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاعى دا ەكەۋى كەلدى. ەڭ سوڭىندا نيدۋركوتتىق توۋردۋر ەكەن. ءبارى دە تويعا كەلە جاتقانداي سالتاناتتى كيىنىپتى، شالبارلارىنىڭ بالاقتارىن ۇيىقتارىنا مىقتاپ سالىپ الىپتى.
بلاۋفەلدى قالىڭ قار باسىپ جاتىر ەدى. ونىڭ ۇستىنە، سىقىرلاعان سارى اياز تۇسكەن بولاتىن. جەل تۇرىپ، جاياۋ بوراسىن باستالعان. بۇل كەزدە قويدىڭ ءبارى قورادا قولعا قاراپ قالعان.
بيارتۋر قايعى كەلسە، ەڭسەسى ەزىلىپ، قۇلاي بەرمەي، قارسى تۇرا بىلەتىن قايراتتى دا قاجىرلى جانداردىڭ ءبىرى ەدى. ول ەزىنىڭ قوناقتارىن قۇشاق جايا قۋانىپ، ريزا بولعان كوڭىلمەن قارسى الدى:
— قانە، كەلىڭىزدەر، تورلەتىڭىزدەر. مىنا اياز سۇيەك-سۇيەكتەرىڭىزدەن ءوتىپ كەتتى-اۋ، شاماسى. ءقازىر ونىڭ ءبىر امالىن تابامىز: ايەلدەر كوفە قايناتىپ جاتىر. ىستىق-ىستىق كوفە ءىشىپ الىڭىزدار.
قوناقتار قالتالارىنان پىشاقتارىن الىپ، ۇستەرىندەگى قاتىپ قالعان قاردى قىرا باستادى.
— ءيا، اۋا رايى وڭباي ءتۇر، اياز قارىپ بارادى، — دەدى كارت توۋردۋر. — ول ازداي-اق، قار دا ءبىرتۇرلى جابىسقاق. تابانىڭنان تۇسپەيدى، قاتىپ قالعان.
قارت اھىلەپ-ۇھىلەپ بارىپ، سىرتقى ەسىكتىڭ جانىنا جايعاستى: ابدەن قالجىراپتى — ءبۇرىسىپ وتىر. بەت-جۇزى كوكپەڭبەك، سيرەك بىتكەن كوسە ساقالىنا ساۋسىلداعان مۇز قاتىپتى، قاباعى قىزارعان، كوزىنىڭ سىرتقى ءمولدىر قابىعىنىڭ ءتۇسى مۇلدە ءوڭىپ، وزگەرىپ كەتىپتى.
تابىت قوي قورانىڭ ورتاسىنا قويىلىپتى، استىنا شىم ويىپ توسەلگەندىكتەن ەداۋىر كوتەرىڭكى ءتۇر. وعان قويدىڭ ءجۇنى جاپپاي جابىسىپ قالىپتى. شاماسى، وزەندەگى ويىقتان سۋ ءىشۋ ءۇشىن جاپاتارماعاي ۇمتىلىپ، سۇيكەنىپ وتكەندە شىرىشتى تاقتايعا جابىسىپ قالا بەرگەن بولۋى كەرەك.
توۋردۋر كارت قىزىنىڭ تابىتىن كوگەرگەن سۋىق قولدارىمەن ۇستاپ كوردى. بەينە ءبىر تابىتتىڭ قانشالىقتى مىقتى ەكەنىن بايقاعىسى كەلگەندەي. بالكىم، ونىڭ مۇنىسى قىزىنىڭ ماڭدايىنان سوڭعى رەت ەركەلەتە سيپاعانى دا بولار... ءسويتتى دە تابىتقا جابىسىپ قالعان قىل-قىبىردى بىرتىندەپ جۇلا باستادى. قوي قورانىڭ ءبىر بۇرىشى ساۋلىقتاردى قاماۋعا، ەكىنشى بۇرىشى قوزىلار مەن جالعىز ات ءۇشىن تەڭ بولىنە بەيىمدەلىپتى. مۇنداعى ءيىس-قوڭىستىڭ بارىنەن كۇشتى مۇڭكىپ تۇرعانى — اتتىڭ نەسەبى. ويتكەنى ونىڭ اعىپ كەتەتىن جولى بۇزىلىپ، بىتەلىپ قالىپتى.
جوعارىدا شاتىر ىشىندە، ەكى ايەل ابىگەر ارەكەت ۇستىندە: بىرەۋى جاس نارەستەنى جۇباتۋمەن، ال ەكىنشىسى پەشتىڭ وتى ءسونىپ قالماسىن دەپ الەك. ولار ەدەندى دە، ءۇيدىڭ توبەسىن دە قىرىپ، تاپ-تازا ەتىپ ءسۇرتىپ قويىپتى. مارقۇمنىڭ مايىتىنە قۇرمەت رەتىندە ءيتتى ۇيگە كىرگىزبەي، سىرتقا جىبەرىپتى. ال ەركەكتەر جاعى ەسكى ادەتتەرىنە باسىپ، اۋا رايىنىڭ جاعدايى تۋرالى بۇرىنعى قاي كەزدەگىدەن بولسا دا قىزۋ اڭگىمە قوزعاپ، ەكىلەنگەن ىسكەرلىكپەن پىكىر تالاستىردى. ناسىباي شاقشا ءبىر قولدان ءبىر قولعا وتۋمەن بولدى. ۋنديرحليدتىك ەينار مىناداي جاعدايعا بايلانىستى ەسكە الۋ ولەڭىن الا كەلىپتى. ۋماجدالعان ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىلعان ولەڭدى ول بيارتۋردىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى. ال بۇل مىسقىلشىل ءجۇزىن تىرجىڭ ەتكىزىپ، ءبىر جيىردى دا ولەڭنىڭ باس تاقىرىبىنا كوز جۇگىرتتى. بيارتۋر ءوز دوسىنىڭ پوەزيادا ۇستاناتىن باعىتىن ۇناتپايتىن — قاعازدى ارى-بەرى اۋدارىستىرا قاراپ شىقتى دا، شاتىرعا جابىلعان بورەنەنىڭ ءبىر قۋىسىنا تىعا سالدى. نيدۋركوتتان كەلگەن قارت تەمەكىنىڭ داعى بار بەت ورامالىمەن قىزارا سۋلانعان كوزىن ءسۇرتتى. قوناقتار شىعىستان سوققان سۋىق جەلدىڭ، شاماسى، ەندى ۇزاققا سوزىلاتىنى تۋرالى ءبىر توقتامعا كەلگەن كەزدە توۋردۋر ەندى ءوزىنىڭ وسى قىستان امان شىعارلىق قانا مۇرشاسى قالعانىن ايتتى. سودان كەيىن سوزگە ارالاسقان جوق. ويتكەنى ونىڭ قازىرگى جاسى اۋا رايىنىڭ قانداي بولاتىنىن بولجاۋ ءۇشىن اۋرە بولاتىنداي حالدە ەمەس ەدى. قارتتىڭ ەندىگى ومىرىندە سۋ ديىرمەننىڭ جانىنداعى جاپىرايعان جامان لاشىعىنان وزگە ەشنارسە دە قالعان جوق بولاتىن. ءبىراق، تاپ ءقازىر مۇنىڭ ول جاعدايعا ىزاسى كەلىپ وتىرعان جوق — تەك سوز ايتۋعا شاماسى كەلمەي وتىر. ويتكەنى اۋزىن اشا بەرسە بولدى، تاماعىنا الدەبىر تاس تۇرىپ قالعانداي قينالادى. توۋردۋردىڭ ءتۇرى ادام تاڭ قالارلىق ەدى — ەندى بولماسا قيق-قيق كۇلىپ جىبەرەتىندەي كورىندى، اقىلىنان اداسىپ، الجاسا باستاعانداي. ونىڭ بەتى-جۇزى سىرتىنان ەمەس، ىشكى جاعىنان جىرىم-جىرىم جارىلىپ، سول عانا كۇش تۇسسە، قاۋساپ تۇسەتىندەي ەسەر ەتەدى. ءتىپتى اۋا رايى تۋرالى ايتىلعان ارتىق اڭگىمەنى دە كوتەرە المايتىنداي.
وۋلاۆيۋر ادەتتە جاڭبىرلى جازدان كەيىن ايازدى قىس كەلەتىنىن ايتتى. بۇل تۇسىنىكتى دە، دەدى ول. ويتكەنى ىلعالدىلىق پەن قۇرعاقشىلىقتى تابيعاتتىڭ ءوزى رەتتەپ، ءبىرىن بىرىمەن اۋىستىرىپ وتىرادى. تاۋ كورولىنىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى سۋىقتىڭ ەرتە تۇسۋىنە قاراعاندا، روجدەستۆو مەرەكەسىنە دەيىن جىلىمىق كۇندەر تۋىپ، ۇزاق ساقتالادى. وسىدان التى جىل بۇرىنعى قىستىگۇنى تاپ سولاي بولعان كورىنەدى. ول ايازدى كۇندەر قانشالىقتى ەرتە تۇسسە دە قىستىڭ شارۋاعا جايلى، جۇمساق بولاتىنىنا، جالپى العاندا كۇنى بۇرىن ۋايىم جەپ، داۋرىعۋعا نەگىز جوقتىعىنا جەكە وز باسىنىڭ سەنىمدى ەكەنىنە، ءتىپتى مىنا وتىرعان جۇرتتى تۇگەل يلاندىرماق بولدى.
ال ەينار قىستىڭ قانداي بولاتىنىن ادەتتە ءوزىنىڭ كۇنى بۇرىن بايقايتىن سەزىمى مەن كورگەن تۇستەرىنە قاراي انىقتايتىنىن ءمالىم ەتتى. ول بيىل قىستىڭ قاتتى بولاتىنىن سەزىپتى. سوندىقتان دا جەم-شوپتى وسى باستان ۇنەمدەپ جۇمساۋ قاجەت كورىنەدى. ونىڭ ەسەسىنە، كوكتەمنىڭ جايما-شۋاق جىلى كۇندەرى ايتەۋىر ءبىر تۋاتىن سياقتى: ويتكەنى تۇسىندە وڭتۇستىك جاقتان ادەمى كيىنگەن قىزدار كەلىپ ءجۇر ەكەن. ءبىراق ول كۇندەردى كوپ كۇتۋگە تۋرا كەلەتىن شىعار، شاماسى.
— وي، تۇسىڭدە ايەل بالاسىن كورىپ جۇرسەڭ، وندا جاقسىلىق كۇتپەي-اق قوي، — دەپ جورىدى ونىڭ ءتۇسىن بيارتۋر، الدامشى ۇمىتتەن الدىن الا ساقتاندىرعىسى كەلگەندەي. ايەلدەرگە ءتۇس تۇگىلى، وڭىڭدە دە سەنبەۋ كەرەك.
— ال ەگەر، جالپى العاندا، تۇسكە سەنۋ كەرەك بولسا، ايەلدەردى كورگەن ءتۇستىڭ نەسى جامان، نەسى كەم؟
— وي، ماسقارا-اي! — دەپ سوزگە ارالاستى رەدسميريدەن كەلگەن، ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋشى ايەل — "ايەلدەرگە سەنبەۋ كەرەك!" دەگەن نە سۇمدىق؟ ايەلىڭ ءالى تابىتتا جاتقاندا بۇلاي دەپ ايتۋعا قالاي اۋزىڭ بارادى؟ ۇيالمايسىڭ با؟!
— قانە، كورگەن تۇستەرىمىز تۋرالى قاي-قايداعى اڭگىمەلەردى وسىمەن دوعارا تۇرايىقشى، — دەدى تاۋ كورولى، الگى ەكى كورنەكتى اقىن-سكالدتى ءارقاشان تاتۋلاستىرىپ جۇرەتىن ادەتىمەن. — كۇزدىگۇنى وسىندا باس قوسقاندا ايتقان اڭگىمەلەرىمىز ەستەرىڭدە مە؟ ۇمىتپاي تۇرعاندا ايتىپ قويايىن: مەن فينسەننەن جاڭا دارى-دارمەكتەر الدىم. وعان جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ، سونىڭ ىشىندە سەنىڭ دە، بيارتۋر، شاعىمدارىڭدى تولىق جەتكىزدىم. سونىمەن ول بىزگە ەڭ جاڭا، ارنايى جاسالعان ەرەكشە دارى-دارمەكتەر جازىپ بەردى. ەندى ول جاڭا دارى-دارمەكتىڭ يتتەردى ىشەك قۇرتتارىنان قۇتقارىپ قانا قويمايتىنىنا، سونىمەن قاتار ولاردىڭ قانىن تازارتىپ، جۇيكەسىن نىعايتاتىنىنا جان-تانىمەن انت-سۋ ءىشىپ، ۋادە بەرىپ وتىر.
جۇرتتىڭ ءبارى دە "مۇنىڭ ءوزى وتە دۇرىس بولعان ەكەن" دەستى. تۇلكى دەگەن قۇدايدىڭ بالەسى، ال ىشەك قۇرت ودان دا جامان. بۇل وتىرعانداردىڭ ءارقايسىسى ءوز يتتەرى تۋرالى ءبىر نارسەنى قايتالاپ ايتۋدان جالىقپايتىن ەدى: ىشەك قۇرت ول يتتەردىڭ قاي-قايسىسىنا دا قاتتى زاردابىن تيگىزگەن. مۇنىڭ ءوزى ادامدارعا دا، حايۋاندارعا دا قاتەرلى. سوندىقتان دا مىنا وتىرعانداردىڭ بارلىعى دا تاۋ كورولىنىڭ وسى قاتەرگە جول بەرمەۋىن ءوتىنىپ سۇرادى.
— ءيا، ارينە، سولاي ەتۋىم كەرەك. كوپ ۇزاماي، وتكەن جىلدارداعى سياقتى، مەنەن ارنايى حات الاتىن بولاسىڭدار. مەن ەمدەۋ جۇمىستارىن التينگ سايلاۋى كەزىندە جۇرگىزسەم دەيمىن. ءبارىڭ دە يتتەرىڭدى ەرتە كەلىڭدەر. سوندا ەكى جۇمىستى دا قاتار بىتىرەمىز. ءوز كومەكشىلەرى جوق حۋتورلىقتارعا ەكى جۇمىستى وسىلاي قاتار بىتىرگەن وتە پايدالى.
— يت ەمدەۋشىنىڭ كومەكشىسى تۋرالى ماسەلە نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى يستادالدان كەلگەن وۋلاۆيۋر. ويتكەنى ول دا، باسقالار سياقتى، وسى ءبىر ءارى جىلىكتىڭ مايلى باسى بولارلىق، ءارى قۇرمەتكە بولەرلىك قىزمەتتەن دامەتىپ، قىزىعا ارمانداپ جۇرەتىن. — وتكەن كۇزدە وكرۋگتىق سۋديا ءبىزدىڭ وكرۋگقا ونداي قىزمەت بەرۋ ماسەلەسىن شەشىپ تە قويدى دەگەن جوق پا ەدىڭىز؟
— مەن ساعان قالاي دەسەم ەكەن، — دەپ، بالدەنە جاۋاپ قاتتى تاۋ كورولى. — زامان قيىن بولىپ ءتۇر عوي. ونداي كەز-كەلگەن شىعىندى كوتەرۋگە وكرۋگتىڭ شاماسى كەلە قويار ما ەكەن ءوزى؟ ونىڭ ۇستىنە، سەن بىلەسىڭ بە، ءبىزدىڭ شىركەۋ قاۋىمىنا ونداي كومەكشى بەرۋ وسى جۇمىسپەن ءجان-تانىمدى سالا اينالىسىپ جۇرگەن ماعان، ماعان عانا ەمەس، دوكتور فينسەننىڭ وزىنە دە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ بولىپ شىعار ەدى. مۇنىڭ ءوزىن ءتىپتى وكىمەتكە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ دەۋگە دە نەگىز بار. ءبىزدى، قالاي دەگەندە دە، دارى-دارمەكپەن جابدىقتاپ وتىرعان سولار عوي. مەنى قويىڭدارشى، ءوز ورنىمدى وزگە بىرەۋگە قۋانا-قۋانا بەرە سالۋعا ءقازىر-اق دايىنمىن. مەن سۋديانىڭ وزىنە بىلاي دەپ اشىق ايتقانمىن: "مەن بۇل قىزمەتتەن نە ءبىرجولا كەتەمىن، نە ونىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا تولىق جاۋاپ بەرەتىن بولامىن!"
— مەن باياعىدان بەرى ايتىپ كەلە جاتىرمىن عوي، — دەدى وۋلاۆيۋر، ونشا وكىنىش بىلدىرمەي-اق. — ەگەر دارى-دارمەك جولىنداعى عىلىمي ىزدەنىسكە قارجى جۇمساۋعا و باستان ساراڭدىق جاساماعانىمىزدا يتتەرىمىزدىڭ ءبارى دە ساۋ بولار ەدى.
— مەن سەندەرگە ايتتىم عوي، — دەپ جاۋاپ كايتاردى تاۋ كورولى. — ءبىزدى دارى-دارمەكپەن وكىمەتتىڭ ءوزى عانا جابدىقتايدى.
— وكىمەت ءبىزدى، ارينە، الدامايدى، — دەدى نيدۋركوتتان كەلگەن قارت، قايداعى ءبىر قيسىنسىز سەنىمگە بەرىلگەندىگىن بىلدىرۋگە اسىعىپ.
— دۇرىس ايتادى، — دەپ ءسوزىن جالعاي ءتۇستى تاۋ كورولى. — مەن دە وسىنداي پىكىردەمىن. ءبىزدىڭ وكىمەت، اسىرەسە سوڭعى كەزدەگى وكىمەتىمىز، حالىق يگىلىگى جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ال التينگتەگى وكىلىمىز — وتە جاقسى ادام. وزدەرىڭىز كورىپ جۇرسىزدەر عوي، دوكتور، ەمدەۋشى دارىگەر رەتىندە دە قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن دە ايانباي جاساۋعا ءارقاشان ءازىر.
از عانا ءۇزىلىس ورنادى. ەر ازاماتتار ويعا شومدى، كوزدەرىن تومەن سالىپ، كۇرەكتەي جاپ-جالپاق قۇس باسقان الاقاندارىنا قارادى. ەندىگى اڭگىمە ساياساتقا بەت الىپ بارا جاتقانىن بايقادى.
— مەنىڭ ويىمشا، بۇل ماسەلەگە كەيبىر ادامدار مۇلدە باسقاشا قارايتىن سياقتى، — دەپ، قارسى پىكىر ءبىلدىردى ەينار. — ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق: كىمدە-كىم فوردتاعى كوپەسپەن ساۋدا-ساتتىق جاساسپاسا، ول ادام فوردتىق كانديدات ءۇشىن داۋىس بەرۋگە قاتىستىرىلمايدى.
— ول راس. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ستاروستامىزدى جاقسى بىلەمىز عوي، — دەدى بيارتۋر. — ول، ەگەر ساۋداعا سالىناتىن بولسا، ۇكىمەتتىڭ ءوزىن ساتىپ الۋعا دا بار. ال ونى قىمباتىراق باعاعا ساتىپ الۋشى تابىلا قالسا، پايدا تابۋ ءۇشىن تاعى بىرەۋگە ساتىپ جىبەرۋگە ءارقاشان ءازىر.
ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋشى ايەل پەش پليتانىڭ جانىندا الدەبىر نارسەمەن ابىگەر بولا ءجۇرىپ، كۇبىر ەتە قالدى:
— ءوزىن جارىلقاپ وتىرعان قامقور ادام، ءتىپتى وكىل اكەسى بولىپ كەتكەن كىسى تۋرالى بيارتۋردىڭ اۋزىنان مۇنداي سوزدەر ەستۋ قانداي ۇيات، قانداي ماسقارا ەدى! جاقسىلىقتى بىلمەيتىن ادامنىڭ قىر سوڭىنان قىرسىق اتاۋلىنىڭ ەكى ەلى قالمايتىنىنا تاڭ قالۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن-اۋ، ءوزى.
ەيناردىڭ ساياسي كوزقاراسىن دۇرىس دەپ تانۋعا بولمايتىنى ايداي ايقىن نارسە ەدى. سوندىقتان دا تاۋ كورولى وعان دۇرىس باعىت سىلتەۋگە كوشتى.
— ەينار، قۇداي ءۇشىن ايتا قويشى، مارقۇم شەشەڭ ءبىر كەزدە ۇزبەي الىپ كەلگەن دارى-دارمەكتەرى ءۇشىن دوكتور فينسەننەن "قارىزىڭىزدى تولەڭىز" دەگەن قاعاز الىپ كورىپ پە ەدى؟
ەينار دارىگەرگە ەكى جۇزگە تارتا شىنى ساۋىت دارى-دارمەك ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قارىز ەكەنىن جاسىرا المادى. تاۋ كورولىنىڭ نە ايتقالى وتىرعانىن ەمەۋرىنىنەن تانىدى.
— سول قارىزىڭا ەندى از عانا تيىن-تەبەن قوسساڭ، سيىر ساتىپ الۋىڭا دا بولادى ەكەن-اۋ! — دەدى تاۋ كورولى، كەكەسىن بىلدىرە.
ەينار كەنەت سوزدەن توسىلىپ قالدى: ويتكەنى، ول سيىرى مەن قويلارىنىڭ تەڭ جارتىسىن كەپىلگە قويۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. ستاروستانىڭ قارىزىنان وسىلاي قۇتىلۋدى ويلاعان. اڭگىمە مۇنىڭ "سيىر دەگەنىمىز سيىر، دارى-دارمەك دەگەنىمىز دارى-دارمەك، ال ۇكىمەت دەگەنىمىز ۇكىمەت قوي" دەگەن سوزىمەن تامام بولدى. ەندى بۇل الداعى سايلاۋعا داۋىس بەرۋگە قاتىسپاي-اق، ۇيىندە تىپ-تىنىش وتىرعاندى ارتىق سانادى.
اڭگىمە ساياساتقا بەت بۇرعان كەزدە يستادالدىك وۋلاۆيۋر وعان شالا-شارپى ءارى تىم ىقىلاسسىز قۇلاق ءتۇردى. وسى كەزدە جاس نارەستە ويانىپ كەتىپ، جىلاي باستادى. ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزەتىن ايەل ورنىنان تۇرىپ، ونى تەربەتۋگە بەت الدى. وۋلاۆيۋر كىپ-كىشكەنتاي تىرشىلىك يەسىنە — ەگەر ءولى تىرشىلىك يەسى دەپ ايتۋعا كەلە قويسا — سۇيسىنە قاراۋدان جالىقپايتىن جانداردىڭ بىرىنەن بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، بۇل نارەستە جارىق دۇنيەگە ودان كەتكەن ادامنىڭ ورنىن باسىپ كەلىپ وتىر عوي.
— وسىنى ويلاي باستاسام-اق، اقىلىم جەتپەي باسىم قاتادى. سوندا قالاي ءوزى — كەنەت جاڭادان كىپ-كىشكەنتاي دەنە پايدا بولادى، وعان جان بىتەدى. وسىنىڭ ءبارى قايدان كەلەدى جانە نەگە كەلەدى؟ ءبىلىپ كور، قانە! ءوز باسىم وسىنى كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي ءجيى ويلايمىن، جاتسام دا، تۇرسام دا ەسىمنەن شىقپايدى. ال ەگەر ومىرگە ادامداردىڭ ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتپاي-اق، وزدەرى ۇزاق ءومىر سۇرە بەرەتىن بولسا، مۇنىڭ ءوزىن وتە وڭاي تۇسىنەر ەدىك قوي. بالكىم، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى تۇرمىسى وڭالىپ، عاجايىپ جاقسى ومىرگە كەنەلگەنشە ءتىرى جۇرە تۇراتىن زامان الداعى كەزدە ايتەۋىر ءبىر تۋاتىن دا شىعار.
بۇل ماسەلەنى ءۇي شارۋاسىن جۇرگىزۋشى رەدسميريلىك ايەلدىڭ ءوزى دە تۇسىنبەيدى، نە تۇسىنگىسى كەلمەيدى. يستادالدان كەلگەن وۋلاۆيۋر ءسوزىن ودان ءارى جالعاي ءتۇستى.
— ومىرگە جاڭا كەلگەن جاس نارەستەنى سۋعا قويا بەرە سالساڭ، وزىنەن-وزى ءجۇزىپ كەتە الادى دەسەدى عوي. سول راس پا ەكەن ءوزى؟ مەنى تاڭ قالدىراتىن ءبىر نارسە — مىنە، وسى! سەنىڭ بۇرىندى-سوڭدى وسىلاي ەتىپ كورگەنىڭ بار ما، گۋدني؟
گۋدني ونداي تاجىريبەنى ەشقاشان جاساپ كورگەن ەمەستىگىن ايتتى. "الگىندەي قيسىنسىز دەرەكتەردى قالتاڭىزعا قايتا سالىپ قويىڭىز!" دەپ، سالقىن جاۋاپ قايتاردى. "ەگەر ونداي تاجىريبەنى وز بالالارىڭىزعا جاساپ كورسەڭىز، بىلايعى جۇرت وعان قالاي قارار ەدى، نە دەر ەدى، ءا؟" دەگەندى دە ەسكەرتتى. وۋلاۆيۋر وعان بۇل جونىندە قينالىپ، اۋرە بولا قويماڭىز، مەن ەمىزۋلى جاس نارەستەنىڭ ماشاقاتتى تاربيەسىمەن اينالىسۋدى ونشا ۇناتا بەرمەيمىن دەگەندى ايتتى.
— ءبىراق كۇشىكتەردى تالاي رەت سۋعا تاستاپ كوردىم، — دەدى ول ءسوزىن جالعاستىرىپ. — سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، سوندا مىناداي ءبىر قىزىق جاعداي بولدى. قاجەت دەسەڭىز، ايتىپ بەرە الامىن. مەن وزەننىڭ جاعاسىندا تۇرىپ، جان قالتامداعى باكىممەن ولاردىڭ باسىن كەسىپ الىپ، دەنەلەرىن سۋعا تاستاپ جىبەردىم. سەن قالاي دەپ ويلايسىڭ؟ ولار ءجۇزىپ كەتە الدى ما، جوق پا؟
بۇل اڭگىمە جۇرتتىڭ نازارىن بىردەن وزىنە اۋداردى، ساياسات تۋرالى پىكىر تالاس تا، بىرەۋىن فوردتان، ەكىنشىسىن ۆيكتەن ەكى بىردەي كانديدات ۇسىنۋ تۋرالى داۋ-داماي دا جايىنا قالدى. ايەلدەردىڭ ويىنشا، كۇشىكتەر، ارينە، سۋ تۇبىنە باتىپ كەتتى دەپ سانالدى. ەينار "بالكىم، ولار سۋ ىشىندە وزدەرىن وزدەرى ۇستاي العان شىعار" دەگەن بولجام ايتتى. ال تاۋ كورولى كۇشىكتەر سۋ تۇبىندە ءجۇزىپ ءجۇردى دەگەن پىكىرىنەن قايتپادى.
— جوق، ولاي ەمەس، — دەدى وۋلاۆيۋر، مىنا وتىرعانداردىڭ بارلىق ەسى-دەرتىن ساياسات ماسەلەلەرىنەن عىلىمي تاقىرىپقا بىردەن اۋدارىپ جىبەرە العانىنا شىنىمەن-اق ماقتانىپ. مەن سىزدەرگە ايتايىن، ولار كادىمگى باسى بار، باسقا دا دەنە مۇشەلەرى تۇگەل ءتىرى كۇشىكتەرشە ءجۇزىپ كەتتى. ءولىپ كەتەيىن، مەنىڭ وسى ايتقاندارىم وتىرىك بولسا!
— بۇل جەردە تۇسىنىكسىز نارسە كوپ، — دەپ، سوزگە ارالاستى بيارتۋر. — وعان ەشكىمنىڭ دە تالاسى جوق. سىزدەر سەنسەڭىزدەر دە، سەنبەسەڭىزدەر دە، مىناداي ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. بۇل جاعداي مارقۇم اكەمنىڭ باسىنان بالا كەزىندە وتكەن ەكەن. بىردە ول حۋتوردىڭ ەسىگى جانىنداعى قيا بەتكەيىندە بۇزاۋ سويعالى ءتۇر ەكەن. ونى ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا قاتتى قىسىپ، كادىمگىدەي ەتىپ، القىمىنان باۋىزداپ جىبەرگەندە، مەن سىزدەردەن سۇرايىن، نە بولدى دەپ ويلايسىزدار؟ الگىندە ءولۋاۆيۋردىڭ قويعان سۇراعىن قايتالايىن، باۋىزدالعان بۇزاۋ نە قىلدى؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋدەن وۋلاۆيۋردەن باسقالاردىڭ ءبارى دە الدىن الا توسىلىپ قالدى. ال ول، ءوزىنىڭ عىلىمي اقىل-ويعا بەيىمدىلىگىن تانىتقىسى كەلىپ، بىلاي دەدى:
— مەنىڭشە، باۋىزدالعان بۇزاۋ، باسى جوق بولسا دا، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ورىسىنە قاراي قاشا جونەلگەن بولۋى كەرەك.
— تاپتىڭ، جارايسىڭ؟ وۋلاۆيۋر! — دەدى بيارتۋر. سەنىڭ ويىڭ دۇرىس-اق دەرلىك. ءبىراق ونشالىقتى ءدال ەمەس. ويتكەنى رەيكيا اڭعارىنىڭ حۋتورعا جاپ-جاقىن جەرىندە جىلى بۇلاق بار ەدى، وندا تەرەڭدىگى كىسىنىڭ بەلۋارىنان كەلەتىن ءيىرىمدى شۇڭەت بولاتىن. جۇرت وندا كىر جۋاتىن، باسقا دا زاتتار، ءتىپتى ءجۇندى دە جۋاتىن. كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، الگى باسى كەسىپ الىنعان بۇزاۋ ىلديداعى تاپ سول بۇلاققا قاراي تىكەلەي تارتقان كورىنەدى.
— مەن ونداعى توبەنىڭ ەتەگىندە جىلى بۇلاق بولعانىن قايدان بىلەيىن! — دەدى وۋلاۆيۋر، رەنىشتى، وكپە سارىنىن اڭعارتىپ.
تاپ وسى كەزدە كوپتەن كۇتكەن كوفە اكەلىندى، تابيعاتتىڭ عيبرات الارلىق عاجايىپ سىرلارى تۋرالى قىزىقتى اڭگىمە توقتاتىلدى. كوفە وتە ءدامدى ەكەن — مۇنداي كوفەنى قوعامدا جوعارى لاۋازىمى بار ادامداردىڭ وزدەرىنە دە ۇيالماي ۇسىنۋعا ابدەن بولادى! ىشكەن سايىن شىپ-شىپ تەرلەتەدى.
— ىشىڭدەر، دوستارىم، ىشىڭدەر!
كوفەمەن بىرگە روجدەستۆو مەيرامىنا ءىرى مەيىز قوسىلىپ پىسىرىلگەن، ءبالىشتىڭ قالىڭ كەسپەلتەكتەرى دە، مايعا پىسىرىلگەن، مولىنان قانت سەبىلگەن قىتىرلاق نان مەن جۇمساق قۇيماقتار دا كەلتىرىلگەن ەدى.
— جەڭدەر، دوستارىم، جەڭدەر!
وتىرعان جۇرت ءتاتتى تاعامعا جابىلا لاپ قويدى. مۇندايدا الگىندەي پىكىر تارتىستارى مەن داۋ-دامايدىڭ نە قاجەتى بار، سايتان السىن تۇگە! ادامدار كوفە قۇيىلعان كەسەلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بوساتىپ، قايتا ۇسىنۋمەن بولدى. اۋىزداردىڭ شىلپ-شىلپ شايناعانى، قىتىر-قىتىر تىستەگەنى، وڭەشتەردىڭ قىلق-قىلق جۇتىپ جاتقانى، ناسىباي يىسكەگەن مۇرىنداردىڭ پىسقىرا پىسىلداعانى .عانا ەستىلەدى.
— ەندى مەنىڭ سىزدەردى قاشان قوناق ەتىپ، ءدام تارتتىرارىمدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەدى، — دەدى جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر.
ولار تاماقتى كەڭىردەكتەرىنە كەلگەنشە تويا ىشىپ-جەدى، اۋىزدارىن قولدارىنىڭ سىرتىمەن نەمەسە جەڭدەرىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ الەككە ءتۇستى. سوندا بارىپ ءۇنسىز تىنىشتىق ورنادى. مۇنداي ۇنسىزدىكتىڭ بۇگىن ايتەۋىر ءبىر ورنايتىنى بەلگىلى ەدى. ويتكەنى ءمايىتتى جەرلەيتىن ۋاقىت كەلدى. جۇرت جىبىرلاعان تاماقتارىن كادىمگى شىركەۋگە كىرگەندەگىدەي ۇستى-ۇستىنە جوتەلە جۇتىندى، كوزدەرىن ءمان-ماعىناسىز بوسقا ادىرايتتى.
— قالاي، جانازا ۇيدە وقىلماي ما؟
— جوق — دەدى بيارتۋر، — مەن اناۋ وڭباعان، قىرسىق پاستوردى ولاي ايتىپ، بۇلاي ايتىپ، تاۋعا قاراي كوتەرىلۋگە كوندىرە المادىم. باسىن سايتان دۋالاپ قويعانداي، قاي-قايداعى سىلتاۋلاردى ايتادى... دەگەنمەن جانازانىڭ قاجەتى قانشا؟ ونسىز دا ءبارىبىر ەمەس پە؟
— شەشەسى بايعۇس ۇيدە جىلاپ قالىپ ەدى. سۇيەگىن شىعاراردا قۇدايعا سىيىنىپ، الدە ءبىر دۇعا وقىپ، داۋىس شىعارىڭدارشى دەپ وتىنگەن دە بولاتىن، — دەپ، قارت بەيشارا يمەنە جاسقاندى. — مەن دە كيىز كىتابىمدى — يمانشارتتى الا كەلىپ ەدىم...
— سونىڭ قاجەتى قانشا، قىمباتتى توۋردۋر؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— ويتكەنى روزا مارقۇم ءبىزدىڭ پەرزەنتىمىز ەدى عوي. ول حريستيان قىزى بولاتىن، — دەپ، كۇرسىنە كوزىنە جاس الدى توۋردۋر.
— قىز اكەسىنىڭ بۇل راسىمگە قانشالىقتى زور ءمان بەرەتىنىنە كوز جەتكىزگەن بيارتۋر اقىرىندا ونىڭ ايتقانىنا امال جوق كوندى.
سىرتقى ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا بايلانعان بلەسي ەرتتەۋلى تۇر. ول اۋىر قيمىلدايتىن، تۇمسىعى ۇزىن، ەرىندى كەلگەن ات ەدى. وقتىن-وقتىن استىڭعى ەرنىن قىبىرلاتىپ، ۇستىڭگى ەرنىن جىبىرلاتىپ، پىسقىرىنىپ الادى. بەينە ءبىر وزىمەن-وزى سويلەسىپ تۇرعانداي. ءتىپتى قۇلاعىن قايشىلاپ تا قويادى. مىناۋ ءۇيدىڭ ىشىندەگى بولىپ جاتقان وقيعالاردى ونىڭ مۇڭلى كوزىنەن كورىپ، وقۋعا دا بولعانداي ەدى. تەكپىشەك ساتىنىڭ استىنداعى يت قۇيرىعىن بۇتىنا قىسقان بويى ءدىر-دىر ەتەدى، ۇلىپ تا قويادى.
سۋاتتان كايتقان قويلار قوتانعا كەلە باستادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اتتىڭ جانىنان قىسىلىپ-قىمتىرىلا سۇيكەنگەن بويدا قورانىڭ ىشىنە كىردى، شوپ سالىنباعان بوس اقىرعا تۇمسىقتارىن تىعىپ، كوڭىلدەرى قالعانداي كەزەك-كەزەك ماڭىرادى. قوراعا ودان كەيىن كىرگەن قويلار دا تاپ سولاي رەنىشتەرىن ءبىلدىردى. ءبىراز قوي سىرتتا قالىپ قويدى. ولار بوتەن يتتەردىڭ كوبەيىپ كەتكەنىنە تاڭدانا قاراستى. مۇنىڭ ءبارى دە جەرلەۋ الدىندا مارقۇمدى شىعارىپ سالىپ، قوشتاسىپ قالۋعا جينالعان توپتىڭ قاراسىن كوبەيتكەندەي اسەر ەتتى. قازىرگىدەي قالىڭ قار يەن دالانى دا، قاتىپ قالعان شالشىقتى بالشىقتى دا قىمتاي جاۋىپ جاتقاندا وسىلاي قارا كوبەيتۋدىڭ ءوزى دە كوڭىلگە كوپ جۇبانىش سياقتى.
جۇرت تابىتتىڭ جانىنا جينالىپ، ونى جان-جاعىنان قورشاپ الدى. نيدۋركوتتان كەلگەن توۋردۋر قارت كەمپىرى بەت ورامالعا مۇقيات وراپ، ارنايى بەرىپ جىبەرگەن يمانشارتتى — كيىز كىتاپتى قوينىنان شىعاردى. ونىڭ بۇكتەپ بەلگىلەنگەن بەتىن ىزدەپ، ءبىراز اۋرەلەندى.
— ءبىزدىڭ ارامىزدا جانازانى باستاپ جىبەرەتىن داۋسى كۇشتى ەشكىم جوق پا؟ — دەدى ول
كيىز كىتاپ قولدان قولعا ءوتتى. ءبىراق جانازانىڭ اۋەنىن بىلەتىن ەشكىم تابىلمادى. مۇندا جينالعانداردىڭ ءبارى دە شىركەۋگە ىلۋدە ءبىر باس سۇعاتىندار ەدى. جانازانى قانداي اۋەنمەن ايتۋدى ەستەرىندە ساقتاي الماپتى. يمانشارت اقىر اياعىندا توۋردۋر قارتتىڭ وز قولىنا قايتا ورالدى. ءسويتىپ ول ءوز بىلگەنىنشە ەسىندە بار اۋەنمەن داۋىس شىعارىپ كوردى.
وعان جالت قاراعان ءبىر قوي قوسا ماڭىراپ قويا بەردى. ال قارت اكە سۇيىكتى پەرزەنتىنىڭ جانازاسىن شىعارۋ ءۇشىن بىلگەن اۋەنىن ايتا بەردى. ونىڭ ايتىپ تۇرعانى كيىز كىتاپتاعى جيىرما بەسىنشى پسالوم ەدى. وندا جارالى ءحريستتى الىپ شىعىپ، جەر قوينىنا بەرگەن كەزدەگى قايعىلى جىر مەن اۋەن ايتىلۋى ءتيىس بولاتىن. توۋردۋر مۇنىڭ ءبارىن جاتقا بىلەتىن. سوندىقتان دا كيىز كىتاپقا قاراماي-اق، ولىمسىرەگەن ءالسىز، قىرىلداپ شىققان داۋسىمەن بار بىلگەنىن ايتا بەردى. ءبىراق جانازا اۋەنىن ول دا دۇرىس ورىنداپ جارىتپادى، قايتا-قايتا جاڭىلىسىپ قالا بەردى. تىڭداپ تۇرعانداردىڭ ءبارى دە ونىڭ اۋەندى بۇزىپ، جالعان ايتىپ تۇرعانىن ءبىر كىسىدەي ءتۇسىندى.
بايلاۋلى تۇرعان ات قۇلاعىن تىگە قايشىلادى دا پىسقىرىپ جىبەردى. يت جانازا اۋەنىنە قوسىلا الدەبىر ۇرەيلى ۇنمەن ۇلۋىن قويمادى. ونى بىرەۋ ۇرىپ قيناپ جاتقانداي ەستىلەدى. اقىردان جەمشوپ تابا الماعان قويلار قورانىڭ ىشىنەن دە، سىرتىنان دا ماڭىراپ، ۋلاعان-شۋلاعان بولدى.
توۋردۋر كارت جانازا جىرىنىڭ ەڭ سوڭعى جولىن بار داۋسىمەن قاتتى، تۇگەل ەستىرتە وقىدى. "شىنىندا دا سەن قۇدايدىڭ سۇيىكتى ۇلىسىڭ!" دەپ اياقتادى ول جانازانى. ونىڭ قىزارا قابىنعان ەكى كوزىنەن توگىلگەن ىستىق جاس بۇل كەزدە سيرەك ساقالىنا سورعالاپ تۇردى. ول سوزدەردى دۇرىس ايتا الماي، بۇرمالاي بەرگەنىن، ءتىسى جوق قىزىل يەگى يكەمگە كەلمەي، داۋىسى ىبىلجىپ شىعۋمەن بولعانىن، ايتقان اۋەنى ۇزدىك-ۇزدىك داۋىس جەلبەزەگى مەن جاق سۇيەكتەرىنىڭ ءالسىز ءدىرىلى سياقتى ەستىلگەنىن ءوزى دە سەزىنگەن ەدى. ول بۇل تۇرىندە سويلەيىن دەسە ءالى ءتىلى شىقپاعان، تەك تىنىمسىز جىلاۋدى عانا بىلەتىن كىشكەنتاي جاس نارەستەنى ەلەستەتەتىن ەدى. تاعى دا ءۇنسىز تىنىشتىق ورنادى. ەر كىسىلەر بىر-بىرىنە قىسىلا كوز تاستاستى. توۋردۋر كارت ءوزىنىڭ قىپ-قىزىل بەت ورامالىمەن ءجۇزىن جاۋىپ، بۇكىل دەنەسى سەلك-سەلك ەتىپ، قالتىراپ-دىرىلدەگەن جىلاۋىن توقتاتا المادى. رەدسميريدەن كەلگەن گۋدني وسى كەزدە سىبىر ەتە قالدى:
— "ءبىزدىڭ قامقور اكەمىزدى" وقىمايسىز با؟
توۋردۋر قارتتى قۇلاپ قالماسىن دەپ قولتىعىنان دەمەپ تۇرعان تاۋ كورولى ونىڭ قۇلاعىنا:
— گۋدني ەندى "ءبىزدىڭ قامقور اكەمىزدى" وقىعان دۇرىس بولار ەدى، — دەيدى دەپ سىبىرلادى.
بەيشارا قارت قالتىراپ-دىرىلدەگەن، بويىن دا تىك ۇستاي الماعان، ءجۇزىن جاپقان قىزىل ورامالىن دا جىلجىتپاعان قالپىندا "ءبىزدىڭ قامقور اكەمىزدى" ەڭىرەپ جىلاپ تۇرىپ زورعا وقىپ شىقتى. ءسوزىنىڭ كوبى ەڭىرەگەن داۋسىمەن ارالاسىپ، انىق ەستىلمەدى. "ءبىزدىڭ قامقور اكەمىز، ەگەر سەن جەتى قات اسپاندا بولساڭ، ..." بىزدەن تىم الىستا، قايدا ەكەنىڭدى ەشكىم بىلمەيتىن جەردە ەكەنسىڭ عوي. سەنى ەش جەردەن تابۋ مۇمكىن ەمەس... "ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ءناپاقامىزدان ايىرا كورمە... از دا بولسا بەرىپ تۇر... ءبىز ونى سەنىڭ داڭقىڭ ارتا بەرسىن دەگەن نيەتپەن ىشىپ-جەيمىز عوي. ەگەر ءوزىمىزدىڭ كوپەسكە نەمەسە نەسيەسىن الىپ، قارىز بولعان بىرەۋلەرگە بەرەشەگىمىزدى وتەي الماي قالساق. وندا ءبىزدى كەشىرە گور". "ءبىزدى ازعىندىق جولعا سالا كورمە". وندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ باقىتىمىزعا جەتە الماي، جۇرداي بولامىز عوي. ال ءبىز "سەنىڭ جەتى قات اسپانداعى جانعا جايلى تاماشا پاتشالىعىڭا بارۋدان ۇمىتتەنەمىز".
وسى ءبىر تاماشا دۇعانى وقىپ شىعۋ ءۇشىن بۇدان قولايلى جەردى ىزدەپ تابۋ دا قيىن ەدى. ونى قۇتقارۋشى يەنىڭ ءوزى تاپ بۇگىنگى جاعدايعا ارناپ شىعارعانداي كورىندى. ەر ادامداردىڭ ءبارى دە باستارىن تومەن سالبىراتىپ، ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ كەتكەندەي. تەك بيارتۋر عانا باسىن تىك ۇستاپ، قاسقايا قاراپ تۇردى. ويتكەنى ول ىرعاعى كەلىسپەگەن جىرعا دا، دۇعاعا دا ەشقاشان باس ءيىپ تە، قوسىلىپ تا كورگەن ەمەس. ولاي ەتۋ ويىنا دا كىرىپ-شىقپاعان.
تابىتتى الىپ شىعىپ، اتقا ارتتى. كولدەنەڭىنەن شاندىپ بايلانعان تابىتتى ونىڭ باس جاعى مەن اياق جاعىنان ەكى ادام ۇستاپ، سۇيەپ ءجۇردى.
— اتتىڭ وزىمەن سويلەسكەن قايسىڭ بار؟ — دەپ سۇرادى توۋردۋر قارت. ونداي ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن بىلگەن ول ەندى اتتىڭ ەكى قۇلاعىن تارتا ۇستاپ تۇردى دا، ەجەلگى ادەت-عۇرىپ بويىنشا مۇندايدا ايتقان ءسوزدى ات تا تۇسىنەدى دەگەن سەنىممەن بىلاي دەدى: — سەن ەندى مارقۇمنىڭ ءمايىتىن الىپ جۇرەتىن بولاسىڭ... سەن ەندى مارقۇمنىڭ ءمايىتىن الىپ جۇرەتىن بولاسىڭ...
جەرلەۋ پروسەسسياسى جولعا شىعىپ، بىرتە-بىرتە ۇزاپ بارا جاتتى.
تاۋ كورولى پروسەسسيانىڭ الدىندا ءجۇردى. ول ءقاۋىپسىز، قار ءۇرىندىسى نەعۇرلىم از جەرمەن باستاپ كەلە جاتتى. ۋنديرحليدتىق ەينار اتتى شاۋجايىنان ۇستاپ جەتەلەۋمەن بولدى. وۋلاۆيۋر مەن بيارتۋر تابىتتىڭ بىرەۋى باس جاعىنان، ەكىنشىسى اياق جاعىنان سۇيەپ ءجۇردى. ال توۋردۋر قارت ءوزىنىڭ ۇلكەن بيالاي كيگەن قولىنداعى بۋناقتانعان ءتۇيىنى بار قيسىق تاياعىنا سۇيەنىپ، ولاردىڭ ەڭ سوڭىندا ءىلبي باسىپ بارا جاتتى.
جىلاپ-سىقتاپ ۇيدە قالعان ايەلدەر ەسىكتىڭ سىرت جاعىندا تۇرىپ، پروسەسسيا قۇيىن ءتارىزدى ۇيتقىعان قاردىڭ ارعى جاعىنا ءسىڭىپ، كورىنبەي كەتكەنشە سوڭىنان كوز الماي قارادى دا تۇردى.
جيىرما ەكىنشى تاراۋ
قارلى بوراندا
ولار اسۋدان اساردا وتە باياۋ ءجۇردى. ات قيا بەتتەگى شۇڭقىرلارعا جينالعان ءۇرىندى قالىڭ قارعا وقتىن-وقتىن ومبىلاپ قالا بەردى. ەكى جانىندا كەلە جاتقان ەكى ادام تابىتتىڭ اۋدارىلىپ قالماۋىن قاداعالاۋمەن بولدى. ولار رەدسميريگە كۇن كەشكىرىپ، ىمىرت تۇسە بەرگەندە ارەڭ جەتتى. پاستور الدەقاشان بۇرىن كەلگەن ەكەن. بەتى-جۇزىنەن ەشقانداي سىرى بىلىنبەيدى، بەزىرەيگەن بويى ءبىرقالىپتى وتىر. الايدا ءبىر جاققا اسىعىس كەتۋى ءتيىس ەكەنى سەزىلەدى. بىرنەشە ادام قوناقاسى جەپ بولعاننان كەيىن دە بىرەۋدى جەرلەۋگە باراتىن سەكىلدى. پاستور ءمايىتتى شىركەۋگە شۇعىل تۇردە تەز جەتكىزۋگە ءامىر بەردى. قوڭىراۋلار قاعىلىپ، دىبىس بەرە باستادى. ءبىراق ونىڭ ءۇنى قاقاعان ايازدا قاتىپ-سەمىپ قالعان مىنا قىسقى لاندشافتتا بالالاردىڭ سىلدىرماق ويىنشىعىنان شىعىپ جاتقانداي ەستىلدى. ادامدار شىركەۋگە كىرە باستادى. ولگەن ادامنىڭ الدىندا بارىندە دە ءۇن جوق. شەتىنەن موپ-موماقان. اجال قۇرىعىنان ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ەشقاشان قاشىپ قۇتىلا المايتىنىن سەزەتىن سياقتى. مۇنداعى ازىناعان سۋىق اپپاق كەڭىستىكتە، كۇن باتىپ، قاس قارايا باستاعان ساتتە ەستىلىپ تۇرعان ءالسىز قوڭىراۋ ءۇنى سونى ەرىكسىز ەسكە سالادى. جەرلەۋگە ستاروستانىڭ ايەلى كەلگەن جوق. مازام بولماي وتىر دەپ، ۇيىندە قالىپتى — سۋىق تيگەندەگى ەڭ جاقسى ەم دەپ مۇرنىن جىلى سۋمەن قايتا-قايتا شايىپ جاتقان كورىنەدى. ونىڭ ەسەسىنە، مۇندا ستاروستانىڭ ءوزى ءجۇردى: جاماۋى جالبىراپ، ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قالعالى تۇرعان ەسكى شالبارىن كيىپ كەلىپتى. دەگەنمەن جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ قۇرمەتىنە جەكسەنبىلىك پيدجاگىن كيۋدى ۇمىتپاپتى. بۇرىنعى ادەتىنشە، مەحراپقا جاقىن جايعاسىپ الىپ، بۇكىل ءراسىمنىڭ بارىسىندا اۋىز اشپاي، ءۇنسىز وتىردى. بلەسي سىرتتاعى قورشاۋىنا بايلاۋلى تۇر. تيتلانى شىركەۋدىڭ ىشىنە كىرگىزبەي، قۋىپ جىبەرگەن. بەيشارا ءدىر-دىر قاعىپ، تابالدىرىقتىڭ سىرت جاعىندا يەسىن كۇتۋمەن ءجۇر.
ءبىر كەزدە پاستور كەلدى. ول اق جاعالى، ءبىراق ۋماجدالىپ قالعان شەكپەن كيىپ كەلىپتى. موينىندا بۇعاعىنان تومەن تۇسىرە تاعاتىن دوڭگەلەنگەن اق ماتاسى جوق. ونى تاعا قوياتىنداي سالتاناتتى جيىن ەمەس قوي دەپ ساناعان بولۋى كەرەك. بىرنەشە ادام قوسىلىپ، "مەن ءتىرىمىن، مەن بىلەمىن" دەپ اندەتكەن بولدى. ءبىراق ءارقايسىسىنىڭ داۋسى ءار جاققا كەتىپ جاتتى. توۋردۋر قارت بوساعا جاقتا وتىردى. ول جىلاعانىن قويىپتى. شاماسى، كوز جاسى سارقىلعان دا بولار. تابىتتىڭ جانىندا تۇرعان پاستور قالتا ساعاتىن ەكى رەت الىپ قارادى. مۇنداي ۇساق-تۇيەك شارۋاعا بولا ۋاقىتىن سارپ ەتكىسى كەلمەيتىنى كورىنىپ ءتۇر. الگى انشىلەر توقتاعان كەزدە پاستور كوزىلدىرىگىن كيدى دە، ابدەن توزىعى جەتكەن يمانشارت كىتاپشاسىن الدى. ودان الدەبىر ماعىناسى تۇسىنىكسىزدەۋ، قىپ-قىسقا ءبىر دۇعانى وقىپ شىقتى. بۇگىنگىدەي ناشار اۋا رايى كەزىندە وسى دا جارايدى دەگەندەي. ونىڭ ۇستىنە، پاستوردىڭ داۋسى دا قارلىعىپ قالىپتى. ول قىسقا عانا ءسوز سويلەدى. ۇزاق ءسوز سويلەيمىن دەپ قورقىتقانى ەسىنەن شىعىپ كەتكەن سياقتى. ول سيقىرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ ادامداردىڭ قىر سوڭىنان قالماي، قاستىق ىستەپ كەلە جاتقانىن تاعى دا ەسكەرتتى. ال قۇدايعا سەنبەيتىن دىنسىزدەر تۋرالى اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، ولاردى بالاعاتتاۋعا دەيىن باردى.
— كوپتەگەن ادام قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدى دا ۇمىتىپ كەتەدى. تۇككە تۇرعىسىز اقىماق توقتىنى ىزدەپ، تاۋ مەن تاستى كەزەدى. سونشالىقتى قۇرمەتتەيتىندەي قوي دەگەنىمىز نە ءوزى؟ — دەپ، وزىنە ءوزى سۇراق قويدى ول جاۋاپتى دا ءوزى ايتتى: — قوي دەگەنىمىز يسلانديالىقتار ءۇشىن بارىپ تۇرعان قىرسىعى مول پالەكەتتىڭ تاپ ءوزى. ول تۇلكى مەن ىشەك قۇرتتى قوسا العانداعىدان دا جامان. قوي تەرىسىنىڭ ىشىندە بارىنەن دە زۇلىم ءبورى — قورقاۋ قاسقىر جاسىرىنىپ جاتادى. ونى جەرگىلىكتى تۇرعىندار البوگوستاد الباستىسى نەمەسە كولۋمكيللي دەپ اتايدى. ادامدار قويدىڭ سوڭىنان قۇنىعا قۋالاعانىن سوندا دا قويمايدى. قوي — ادامداردى قۇدايدىڭ اق جولىنان اداستىراتىن كوزدىڭ قۇرتى، الىستان جىلتىراپ كورىنىپ، ءبىر ورىندا تۇرماي، تىنىمسىز جىلجىپ، تاپتىرماي كەتەتىن جالعان جۇلدىز. ءبىر عانا شىنايى اقيقات قوي بار. ول — قۇدايدىڭ ءوزى قۇرباندىق ەتىپ شالۋعا جىبەرگەن قاسيەتتى كوك قوشقار! ءبىزدىڭ بۇگىنگى وقيعادان العان ساباعىمىز، مىنە، وسىنداي.
سودان كەيىن پاستور مارقۇمنىڭ ءومىر جولىن بىرنەشە سوزبەن سۋرەتتەپ بەرگەن بولدى. ال، شىن مانىندە، ول بايعۇس ەشقانداي دا ءومىر جولىنان وتكەن جوق ەدى. مۇنىڭ ءوزى كەيبىر ادامداردىڭ ءاتى-جونى شىركەۋ كىتابىنا جازىپ قالدىرىلا تۇرسا دا ولاردىڭ ءومىرى سونشالىقتى تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. پاستور مىناداي سۇراق قويدى:
— جالپى العاندا جەكە ادام دەگەنىمىز كىم ءوزى؟ ەشكىم دە ەمەس!.. ول — بىرەۋدىڭ اتى عانا. زور بولعاندا — تۋعان كۇنى مەن ولگەن كۇنى عانا. بۇگىن سەن ولەسىڭ، ەرتەڭ مەن ولەمىن. ءتىرى قالاتىن ەشكىم جوق. ولاي بولسا، ءبارىمىز بىرىگىپ، دۇعا وقۋ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ارقىلى توپتاسايىق. قۇداي ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ قالاي ءجۇرىپ-تۇرعانىمىزدى، نە ويلاپ، نە قويعانىمىزدى كورىپ-بىلىپ تۇر. شىركەۋ كىتابىنا جازىلعان ءاتى-جونىمىز قاشان ءوشىپ بىتكەنشە سولاي بولا بەرەدى.
جۇرەك قىلىنان ەشقانداي دا كوز جاسىن توگەتىن اسەرلى اۋەن دە، ءسوزىم دە شىققان جوق. تەك "ءبىزدىڭ اكەمىز" دەگەن دۇعانىڭ ۇيقى كەلتىرەر اۋەنى مەن "ءاۋمين!" دەگەن سوز شالا-شارپى، جارتىلاي ەستىلدى. بۇل پاستور وزىنە تون قاراما-قايشىلىقتارىمەن قوسا العاندا جالپى ەلىمىز سياقتى قۇپيا دا جۇمباق سىرلارعا تولى ەدى. ول وزدەرىنىڭ قويلارى مەن يتتەرىنەن باسقا ەشكىمگە دە ەشنارسەگە دە جاندارى اشىمايتىن مەيىرىمسىز ادامدارعا قارسى نارازىلىق ءبىلدىرۋ ءۇشىن عانا قۇدايعا سەنەتىن سياقتى. ول قوي تۇقىمىن جاقسارتقاندا دا وعان دەگەن جەركەنىشتى وشپەندىلىكتى ۇلعايتۋ ماقساتىن كوزدەگەن بولۋ كەرەك. بالكىم، ەجەلگى حالىق اڭىزدارىنداعى يسلانديالىق پاستورلارعا ۇقساپ، وسىنداي بولعان شىعار. مۇندايدا ونىڭ قاتىسۋىنىڭ ءوزى دە ءبىرتۇرلى جۇبانىش سىيلاپ، ءبارى دە رەت-رەتىمەن دۇرىس ەكەندىگىنە كەپىل بولاتىنداي.تابىت سىرتقا شىعارىلدى.
تابىتتى ەكى جەرىنەن جىپپەن بايلاپ، كورگە ءتۇسىردى. حالىق ونىڭ جانىندا از عانا ايالدادى. ءۇش شارۋا كىسى، قارلى بوران سوعىپ تۇرعانىنا قاراماي، باس كيىمدەرىن شەشىپ، "جايقالعان جالعىز گۇل ەدى" اتتى ولەڭ وقىدى. بۇل قاقاعان سۋىق ايازدى كۇن بەينە ءبىر حاتلگريم پەتۋرسسوندى* ەسكە الۋ كۇنى سياقتى بولدى. تيتلا قۇيرىعىن ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا قىسىپ، بيارتۋردىڭ جانىندا دip-دip قاعىپ تۇردى. ءوزىن بىرەۋلەر ۇرىپ-سوققانداي شاعىنا ۇلىپ قويادى. وسى كەزدە پاستور ەڭ بولماسا ەرنىن جىبىر ەتكىزىپ، ءبىر دە ءسوز ايتپاستان، تابىتقا توپىراق سالدى. سودان سوڭ ءوزىنىڭ كىشى قىزمەتكەرى تاۋ كورولىنىڭ كۇشتى ناسىباي سالىنعان شاقشاسىن قۇشىرلانا يىسكەدى. ال سۇيەكشى قورقاۋلار كۇرەكتەرىن قولىنا الىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن تەزىرەك كومىپ بىتىرۋگە اسىقتى. جۇرت بىرتىندەپ تاراي باستادى.
جيىرما ءۇشىنشى تاراۋ
ءقابىر باسىنداعى ءسوز ورنىنا
"جۇرەگىندە ييسۋس بارلار شاتتانسىن" ءانىنىڭ اۋەنىمەن. ءبىز قۇدايدى ۇمىتقانبىز! الدە ءبىزدى ۇمىتتى ما ول؟ اياقاستى قالدىق تەگى، ەزگىلەيدى ءبىزدى زامان ەتىگى، ءومىر باياۋ ءوتىپ جاتىر، اجال جەتەر دەر كەزىندە ءبىر كۇنى.
جارىق دۇنيە كۇڭگىرت تارتتى، ەش نارسە دە كورىنبەيدى ەش جەردە، قۇتقارىلعان جاندار عانا ءومىر سۇرەر كۇن ساۋلەلى ەفيردە، شاتتىق ءانىن شىرقايدى ولار تاۋلى القاپتا تاماشا. قايعى-زاردىڭ نە ەكەنىن ۇمىتقان، كوز جاسىن دا توكپەيدى ولار — شەتتەرىنەن قاسيەتتى تازا جان!
شاتتىقتى ىزدە، شەرلى جانىم! تاپ تاۋداعى سالتاناتتى سارايدى. كەمەلىنە كەلمەگەندەر جوق وندا، ءبارى ساعان شىن قۇرمەتپەن قارايدى جان جاراسىن جازارسىڭ تەك سول جەردە، يت ومىردەن قۇتىلا الماي قينالىپ، ازاپ شەگىپ جۇرگەن بولساڭ ەگەردە، مۇنىڭ سىرى بارىمىزگە اقيقات — قۇتقارۋشى اكە بىزگە بولدى جات!
ۋنديرحليدتەن كەلگەن ەينار يوۋنسسون.
جيىرما ءتورتىنشى تاراۋ
ايازدىڭ التىن وتتارى
بيارتۋر جازعى مەكەنگە كەلەسى كۇنى عانا قايتىپ كەلە جاتتى. سوڭىنداعى ءيتىنىڭ كوڭىل-كۇيى جاقسى — ءبىر قۋانىشقا كەلەتىندەي اسىعا جۇگىرەدى. ۇيگە قايتۋدىڭ دا ءوز قۋانىشى بار دەگەن وسى. تيتلا بيارتۋردىڭ الدىنا وزىپ شىققان سايىن كەرى قايىرىلا قاراپ قويىپ، يەسىنە دەگەن شەكسىز قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ونى الىستان اينالا وراعىتىپ ءوتىپ، قايتادان سوڭىنان ەرەدى: الدا جۇرە بەرۋ ىڭعايسىز. يت ءوزىنىڭ ىزدەگەن باقىتىن ادەتتە ادامنان تابادى. بيارتۋر قارسى الدىنان ۇيتقي سوققان بورانعا كەۋدەسىن ەڭكەيە توسىپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەلەدى. جەتەگىندە — بلەسي. اندا-ساندا يتىنە — بۇرگە مەن ىشەك قۇرتتىڭ ازابىن شەگىپ جۇرگەن بەيشاراعا — ايانىشپەن كوز سالىپ قويادى. ويتكەنى تيتلانىڭ قوڭىر كوزدەرىنەن يەسىنە دەگەن ادال بەلسەندىلىگى ايقىن بايقالادى. ونداي بەرىك سەنىمدى ەشنارسە دە وزگەرتە المايدى. بيارتۋردىڭ باسىنا ۇستى-ۇستىنە ۇيىلىپ-توگىلىپ تۇسكەن باقىتسىزدىق قايعى-قاسىرەتى دا، جاقسى اتىنا جابىلعان جامان جالا دا، ار-وجدانى الدىندا وپىنا شەككەن ازابى دا — ءبارى ءبارى دە وسى سەنىم ۇشقىنىن وشىرە الماق ەمەس. وسى ءبىر ايانىشتى كۇشىكتىڭ كوز الدىندا بيارتۋر ءارقاشان ەڭ ۇلى، ەڭ جاقسى، تەڭدەسى جوق مەيىرىمدى ادام بولىپ قالا بەرەدى. ادام ءوزىنىڭ ادامنان ىزدەگەن باقىتىن ءيتتىڭ كوزىنەن تابادى ەكەن.
سايتان السىن تۇگە، بلەسيدى جەتەككە الىپ ءجۇرۋ بۇگىن نەگە سونشالىقتى اۋىر ەدى؟! ونىڭ ۇستىنە تابىتقا سالىنعان ءمايىت ارتىلعان جوق، ءتىرى ادام ءمىنىپ كەلەدى عوي.
ءتىرى ادام دەي مە؟ ول كىم ەدى سوندا؟
ول ۋدارسەلدەن كەلگەن كەمپىر بولاتىن. قالىڭ ءجۇن ورامالعا ورانىپ، قىمتانعان ول اتتىڭ ۇستىندە ءبىر بۇيىرلەپ وتىرىپ كەلەدى. ەكى ايەلدىڭ كويلەك-كونشەك، ونى-مۇنى ۇساق-تۇيەك كور-جەرى قانجىعاعا بوكتەرە بايلانىپتى. فيننا اتتىڭ سوڭىندا جاياۋ ەرىپ كەلەدى. ونىڭ ەكى بەتى اياز شالىپ، كوگەرىپ كەتىپتى. ەتەگىن جوعارى كوتەرە ۇستاپ، ەبەدەيسىز اۋىر ادىمدايدى.
ەشكىم ءبىر اۋىز ءتىل قاتپايدى. شاعىن پروسەسسيا جازعى مەكەندى بەتكە الىپ، ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلەدى. ادامى بار، ايۋانى بار — بارلىعى بەسەۋ. سولتۇستىكتىڭ قىپ-قىسقا شولاق تاڭىندا قىزارا كوتەرىلگەن كۇن انە-مىنە دەگەنشە ءبىر توبەدەن ەكىنشى توبەگە اۋىسىپ ۇلگەرەدى. شاماسى، ءقازىر ءتۇس الەتى بولۋ كەرەك. كۇن ساۋلەسى يەن دالانى جاۋىپ جاتقان قالىڭ قاردىڭ شىمىلدىق پەردەسىن التىن تۇسكە بويادى دا وراسان زور وت-جالىن تەڭىزىنە ۇقساتىپ جىبەردى. اينالا توڭىرەكتى عاجايىپ التىن ءورت قاپتاعانداي ەسەر ەتەدى. ونىڭ لاپىلداعان جالىنى مەن ۇشقىن ارالاس ۇشىپ جاتقان ءتۇتىنى شەتسىز-شەكسىز قارلى كەڭىستىكتىڭ شىعىسىنان باتىسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقانداي. جولاۋشىلار قاقاعان سۋىق ايازدىڭ التىن وتتارىن كەشىپ، ءوز جولدارىمەن ءجۇرىپ بارا جاتتى. بۇل كورىنىستى ەجەلگى پوەزيانىڭ وزىنە بىردەن تارتىپ الا جونەلەتىن سيقىرلى كۇشىمەن عانا سالىستىرۋعا بولاتىن ەدى.
كەشە حۋتوردا قالىپ قويعان ايەلدەر جاڭادان كەلگەن بۇلاردى ءۇنسىز سىپايىلىقپەن قابىلداعان بويدا بيارتۋردان جاس نارەستەگە دەپ پوسەلكەدەن الا كەلۋگە ۋادە ەتكەن ءسۇتتى تالاپ ەتتى. ولار بۇعان دەيىن ەمىزىكتى قارا سۋعا پىسىرىلگەن سۇيىق بوتقامەن تولتىرۋعا، نارەستەنى سونىمەن عانا قورەكتەندىرۋگە ءماجبۇر بولعان ەدى. جانادان كەلگەندەر ءۇشىن كوفە دايىنداپ بولعاننان كەيىن الگى ايەلدەر ءبىز ءوز مىندەتىمىزدى تۇگەل اتقاردىق، ەندى كەتەمىز دەگەندەي وزدەرىنىڭ ۇساق-تۇيەك زاتتارىن جيناستىرا باستادى.
بيارتۋردىڭ "سەندەردى اسۋدان اسىرا شىعارىپ سالايىن" دەگەن ۇسىنىسىن قابىل الماعان ولار مۇندا قالاتىنداردىڭ بارىمەن دە بۇرىنعىسىنشا، نەمقۇرايدى سەلقوس سىپايىگەرشىلىكپەن قوشتاستى. جاس نارەستە ەندى فيننانىڭ قولىندا قالا بەردى. فيننا بوتەلكەنىڭ اۋزىنان ءوز ومىرىندە ءتۇڭعىش رەت بالا كورەكتەندىردى. ال كەمپىر شەشەسى ءۇي ءىشىنىڭ تىرلىگىمەن الدە بىردەڭەلەردى ايتا ءجۇرىپ اينالىسا باستادى.
قويلارعا ءشوپ سالىپ كەلگەن بيارتۋر ۋاقىت ءالى ەرتە بولسا دا جايلانا جاتىپ، دەم الۋعا كىرىستى. ول ولەردەي قاتتى قالجىراعان ەدى. ويتكەنى گۋدلبراۋدى ىزدەپ شىعار ساپاردىڭ الدىنداعى سوناۋ ءبىر ءتۇندى ءوز ۇيىندە ايەلىنىڭ جانىندا وتكىزگەننەن بەرى دەم الۋدىڭ نە ەكەنىن ءبىرجولا ۇمىتقان ەدى. سول جولى ساپارعا شىعار الدىندا ءوزىنىڭ روزاسىمەن قوشتاسىپ كەتكەنى قانداي جاقسى بولعان دەسەڭىزشى! ءيا، بۇل كەزدە بيارتۋردىڭ باسىندا ادام تاڭ قالارلىق الۋان ءتۇرلى ماشاقاتتى وقيعالار بولىپ ءوتتى. سونىڭ اقىرى ايتەۋىر ءبىر اياقتالعانى راس پا، وتىرىك پە دەگەندەي، ءوزىن ءوزى ەندى عانا ەركىن سەزىنگەن ەدى. شىنىندا دا ول ۇيىنەن كەتكەلى بەرى تىنىش ۇيىقتاپ كورگەن جوق-تى. پوسەلكەدە ەندى جاتىپ، كوزى ىلىنە بەرەيىن دەسە، كەنەت ۇستىنە قار قۇيىلىپ كەتكەندەي سەزىنەدى، ەسىنەن ايىرىلىپ، الدەبىر جالعان راقاتقا بولەنگەندەي بولسا، ەكى اياعى قاتىپ-سەمىپ بارا جاتادى. ول بىرتە-بىرتە جوعارى ورلەپ، ەكى سانىنا، ءتىپتى باۋىرىنا دەيىن جەتكەندەي بولادى. مۇندايدا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەگەر ۇيىقتاپ كەتسەم، كۇرتىك قاردىڭ استىندا ءولىپ قالارمىن دەپ قاۋىپتەنىپ جۇرگەن سياقتى ەلەسكە بەرىلەدى. ءسويتىپ ءتۇن جارىمىندا الدەبىر بىلاپىت ءماتىندى ون سالىپ نەمەسە ستاروستانى الدە كوپەستى مازاق ەتەتىن كۇلكىلى ءازىل-قالجىڭ ايتىپ جاتىپ ويانىپ كەتە بەرۋمەن بولاتىن. ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، توڭازىپ قالعان تۇلا بويىن جىلىتۋ ءۇشىن ەكى قولىن ەكى جاققا سەرمەپ، اۋرە بولۋعا ءارقاشان ءازىر تۇراتىن.
ال بۇگىن كەشكە ول ءوزىن-وزى ونداي ازاپتان ءقاۋىپسىز بولاتىنداي سەزىندى.
ۇنەم جاساۋ ءۇشىن شام وشىرىلگەن ەدى. كەمپىردىڭ كەرەۋەتىنىڭ تۇسىنداعى قابىرعاعا ورناتىلعان سورەدەگى كىشكەنتاي ماي شام عانا سىعىرايا جىلت-جىلت ەتەدى. شەشەسى مەن قىزى وسى ءبىر ولىمسىرەگەن جارىقتىڭ الاكولەڭكەسىندە ۇزاق وتىرىپ، بارىنشا جاي سىبىرلاسىپ سويلەسۋمەن بولدى. اندا-ساندا تومەندەگى قويلاردىڭ باياۋ ماڭىراعانى ەستىلەدى. بلەسي ءوزىنىڭ تار قوراسىندا سالماعىن اياقتارىنا قايتا-قايتا اۋىستىرىپ سالىپ، بوس استاۋعا تۇمسىعىن تىعا بەرە پىسقىرىپ قويادى. تيتلا قابىرعانىڭ جانىنداعى تاقتانىڭ استىنداعى قۋىستا جاتىر. وقتىن-وقتىن ورنىنان تۇرىپ، قاسىنىپ الادى. ول ءۇشىن ارتقى ەكى اياعىمەن قابىرعانى قوسا سوققىلايدى. سودان كەيىن ءبىر ەسىنەپ، قايتادان بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالادى. ءوز الدىنا بولەك كەرەۋەتتە جاتقان جاس نارەستەنىڭ دەم العان تىنىسىنىڭ دىبىسى، كەيدە شاعىنا جىلاعىسى كەلگەندەي بولار-بولماس شىڭكىل ەستىلەدى. سودان جىلاۋعا ۇلگەرمەگەندەي قايتادان ۇيىقتاپ كەتەدى.
ءبىر كەزدە ەكى ايەل ءوزارا سىبىرلاسا سويلەسكەنىن قويدى. فيننا توسەگىنە كەلىپ شەشىنە باستادى. بيارتۋر ونىڭ كەۋدەشەسىنىڭ تۇيمەسىن قالاي اعىتىپ، بەلدەمشەسىن قالاي شەشكەنىن سەزىپ جاتتى. ونىڭ ءىش كويلەگى تار ەكەن، باسىنان اسىرا زورعا شەشتى. سودان كەيىن ول جاس نارەستەنىڭ كەرەۋەتى جانىنداعى توسەككە جاتتى. قۇس مامىقتىڭ استىنا كىرگەننەن كەيىن الدەبىر كيىمىن تاعى دا شەشتى. بيارتۋر ونىڭ تۇيمەلەرىنىڭ سىرت-سىرت اعىتىلعانىن، ءىش كيىمدەرىن سىپىرىپ جاتقانىن تۇگەل ەستىدى. فيننا قۇس مامىقتىڭ استىنا ەمىن-ەركىن جايعاسقاننان كەيىن تىر-تىر قاسىنىپ بولىپ، ءبىر ەسىنەپ الدى دا، ءالسىن-السىن سوزىلا قورىلداعان ۇيقىعا كەتتى.
كەمپىر جىلت-جىلت ەتىپ سىعىرايا جانعان شامنىڭ الا كولەڭكە جارىعىندا كەرەۋەتتىڭ جيەگىنە شىعىپ الىپ، ەكى شىنتاعىمەن تىزەسىنە سۇيەنگەن سۇق ساۋساعىن ءتىسسىز كەميەك اۋزىنا سالعان بويىندا ۇزاق وتىردى. ول ەدەندەگى كىرىپ-شىعاتىن تەسىك ارقىلى تومەنگە كوز تاستادى، الدەبىر نارسەنى مىڭگىر-مىڭگىر ايتتى. سودان سوڭ توسەكتىڭ جيەگىنە ەكى رەت جاقىنداپ بارىپ، تاعى دا ءبىر نارسەلەردى مىڭگىر-مىڭگىر ەتتى دە ۇشكىرىپ جىبەردى. ءسويتتى دە ەجەلگى ءبىر ەسكى دۇعانى وقي جونەلدى:
توقتا، توزاق تۇلكىسى،
بىزدەن اۋلاق، جولاما!
ءبىزدىڭ مەكەن قاسيەتتى —
مۇندا ييسۋس بار قۇتقارۋشى.
اۋلاق، كۋركۋر! جولاما!
قۇتقار ءبىزدى، ييسۋس!
كولۋمكيللي، جوعال ءارى!
قولدا، قۇداي، بىزدەردى!
جوعال سەن دە، رەگاريست!
تازا ءۇيىمدى بىلعاما
جوعال ارمەن، مەلەديكت!
قۇتقار ءبىزدى بەنەديكت.
دۇعا وقىپ بولعان كەمپىر قايتا-قايتا شوقىندى دا بىلاي دەدى: — ءبىز قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە تابىندىق، قايىرلى ءتۇن بولعاي!
كەمپىر تومەنگە تۇسەتىن تەسىكتىڭ ەسىگىن جاپتى. ءسويتىپ ولاردىڭ ءبارى دە ۇيقىعا كەتتى.
لەنارۆاتن-بارسەلونا.
1933 جىلدىڭ جازى (1929 جىلعى نوبايدىڭ ىزىمەن).
قارىزىنان قۇتىلعاندار
ەكىنشى ءبولىم
جيىرما بەسىنشى تاراۋ
قىسقى تاڭدا
سولتۇستىك تاڭى باياۋ، وتە باياۋ اتادى.
ادام ۇيقىسىنان ويانىپ، اۋىر قاباعىن اشقانشا شەكسىز ۇزاق تاڭ جالعاسا بەرەدى، جالعاسا بەرەدى، ساعاتتان سوڭ ساعات ەمەس، عاسىردان سوڭ عاسىر، ءتىپتى ءبىر الەمنەن سوڭ ءبىر الەم ءوتىپ جاتقانداي سەزىلەدى، كادىمگى زاعيپ ادامنىڭ ءبىر ءومىر شىندىعىنان ەكىنشى ءومىر شىندىعىنا اۋىسقانداي اسەر قالدىرادى. ءبىر كەزدە ءبارى دە جوق بولادى دا جارق ەتىپ تاڭ اتادى: دۇنيە جاپ-جارىق بولىپ شىعا كەلەدى. قىسقى تاڭ مەن كۇندىزگى ۋاقىت اراسى وسىنشا ۇزاق بولعانىنا قاراماي، كوكجيەكتەن كورىنگەن العاشقى ءالسىز ساۋلە مەن ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن تۇسكەن كۇندىزگى جارىق ءوز الدارىنا ءار ءتۇرلى باستاۋ، ءار ءتۇرلى قاينار كوز سياقتى. ەگەر تاڭنىڭ ءوزى وسىلاي ۇزاق اتاتىن بولسا، كۇن ءتۇسىپ، كۇن قالاي باتاتىن بولادى؟ كۇن مەزگىلدەرى — تاڭ دا، تال ءتۇس تە، تۇستەن كەيىنگى ساعاتتار دا ءالى ايتەۋىر ءبىر الدا، الىستا. ولار ءوزىمىز ەر جەتكەن كەزدە بارىپ، ەمىن-ەركىن ارالاۋدى ارماندايتىن الىس ەلدەر سياقتى ەلەس بەرەدى. ال كەش دەگەنىڭ سەنىڭ كەشە كەشكە كەنجە ۇلىڭا اڭگىمەلەپ بەرگەن الىس اجال سياقتى ول دا قاشىقتا. ول اجال انالاردىڭ باۋىرىنداعى بالالارىن تارتىپ الادى، سودان سوق ولار ستاروستانىڭ باۋىنىڭ ىشىنە الىپ بارىپ جەرلەنەدى. اجال الىپ كەتكەن ادام ەندى قايتىپ ورالمايدى، اجەسىنىڭ ەرتەگىسىندەگى سياقتى زىم-زيا جوعالادى. ول اجال وزىڭە جەتەمىن دەگەنشە سەن دە ابدەن قارتاياسىڭ، قايتادان بالا بولاسىڭ.
— ولاي بولسا، تەك جاس نارەستەلەر عانا ولەدى ەكەن عوي. سولاي ما؟
ول نەگە مۇنداي سۇراق قويدى ەكەن؟
ايتپاقشى، مۇنىڭ اكەسى كەشە تومەنگى پوسەلكەگە ءتۇسىپ ەدى-اۋ. شەتىنەگەن نارەستەسىن جاشىككە سالىپ، ارقالاپ الىپ كەتكەن بولاتىن. ونى پاستور مەن ستاروستا جەرلەگەن. پاستور ستاروستانىڭ باۋى ىشىندە كور قازۋعا ءامىر بەرگەن جانە دۇعا وقىعان.
— ايتەۋىر ءبىر كەزدە مەن دە قايتادان جاس نارەستەگە اينالامىن با؟ — دەپ سۇرادى جەتى جاسار بالا.
ونىڭ اناسى وعان ادەمى اندەر سالىپ، الىستاعى عاجايىپ ەلدەر تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرەتىن. ال، بۇگىن ول اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىر. سوندىقتان دا ول قالجىراعان ۇنمەن باياۋ عانا جاۋاپ قاتتى:
— ادام قارتايعان كەزىندە قايتادان كادىمگى جاس نارەستە سياقتى بولادى.
— سودان سوڭ ەلە مە؟
بالانىڭ كوكىرەگىندەگى نازىك سەزىم ىشەگى ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولدى. ول بالالىق شاقتىڭ نازىك سەزىمى ىشەكتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ول ىشەكتەردىڭ ادەمى ءۇن شىعاراتىن عاجايىپ قاسيەتتەرىن تانىپ بىلەمىن دەگەنشە ءالى تالايى ۇزىلەتىنى مۇمكىن ەكەنىن بالا بايعۇس قايدان ءبىلسىن. ول ىشەكتەر سول بويى ءۇن شىعارماي-اق عايىپ بولادى. ول ىشەكتەردىڭ ۇزىلمەگەن ساۋ كەزىندەگى سوناۋ ءبىر الىس كەتكەن كۇندەر تۋرالى كەيىن بۇلىڭعىر ەستەلىك ەلەستەرى عانا قالادى.
— ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ولەمىز. اجالدان ەشكىم قاشىپ قۇتىلمايدى.
سول كۇنى ازدان سوڭ ول وسى اڭگىمەنى تاعى قوزعادى. ءبىراق بۇل جولى اجەسىن مازالادى:
— مەن ەشقاشان ولمەيتىن، ماڭگى ءتىرى بولاتىن بىرەۋدى بىلەمىن.
— ءتايت ارى، اقىماق نەمە! — دەپ اجەسى شوشىپ كەتتى. ول بىرەۋمەن اڭگىمەلەسكەن كەزىندەگى ادەتىنە باسىپ، وعان ەداۋىر قىرىن قاراپ بۇرىلدى. — ول كىم ەكەن سونداي-اق؟
— ول مەنىڭ اكەم، — دەدى بالا بارىنشا بەرىك سەنىممەن. ءسويتتى دە سولاي ما دەگەندەي اجەسىنىڭ بەتىنە قادالا قارادى.
— جوق، ول دا ولەدى، — دەدى كەمپىر. بالانى اياعان جوق. قايتا قاساقانا ەرەگىسكەندەي قاتاڭ ايتتى. ءسويتتى مۇرنىن ءبىر پىسقىرىپ قويدى.
ءبىراق بالا ءولى بايىز تاپپادى. تاعى دا سۇراق قويدى:
— اجە، قارا ءشومىش تە ولە مە؟
— ولەدى! — دەدى كەمپىر اشۋ شاقىرىپ. ول ءوزىن مىنا بالا مازاق ەتىپ وتىر دەپ ويلاپ قالدى.
— ال، قارا قۇمىرا شە؟
— جانى جوق نارسەنىڭ ءبارى ءولى، بالام، — دەدى ول رايىنان قايتىڭقىراپ.
— جوق، اجە، — دەپ قارسىلاسا كەتتى بالا. — ولار ءتىپتى دە ءولى ەمەس. تاڭەرتەڭ مەن ۇيقىدان ويانعان كەزدە ولار بىر-بىرىمەن ءجيى-جيى سويلەسەدى.
وسى جەردە ول باسقا ەشكىم بىلمەيتىن ءبىر قىزىق قۇپيانى قالاي ايتىپ قويعانىن ءوزى دە بايقامادى. تاڭسارىدە، جۇرت ءالى ۇيقىدا جاتقان كەزدە، كاسترولدەر مەن تابالار ادام بەينەسىنە كىرەدى ەكەن. جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن وياناتىن بۇل ولاردىڭ ءوزارا قالاي سويلەسكەنىن، نە تۋرالى اڭگىمە ايتقانىن ەستىپ جاتاتىن كورىنەدى. ولار اس ۇيدەگى ونى-مۇنى زاتتارعا ءتان تەرەڭ بايسالدىلىقپەن ماڭعازدانا سويلەسەدى ەكەن. ايتپاقشى، بالانىڭ اۋزىنا ءبىرىنشى بولىپ قارا ءشومىشتىڭ ءتۇسۋى تەگىن ەمەس ەدى. ويتكەنى ول وتە ماڭىزدى قۇرال، ەتتى سورپا پىسىرگەن كەزدە عانا وتە سيرەك قولدانىلادى. راس، قارا ءشومىش قىرناي تازالانعان كۇيىندە قابىرعادا ۇزاق ۋاقىت ءىلۋلى تۇرادى. ول ورنىنان الىندى دەگەنشە-اق اتقاراتىن ءرولى وتە ماڭىزدى بولا تۇسەدى. بالانىڭ قارا شومىشكە ەرەكشە قۇرمەتپەن كوڭىل ءبولۋى، ونى ستاروستانىڭ ايەلىنە عانا تەڭەۋىندە كوپ مون بار. ال قارا قۇمىرا — باسقا ەشكىم دە ەمەس، ستاروستانىڭ تاپ ءوزى. ويتكەنى ستاروستا اۋزىنا تەمەكى جاپىراعىن تولتىرا سالىپ الىپ، سىلەكەيلى ءسولىن سورادى دا جۇرەدى. ءارقاشان بوتقاعا تولى قارا قۇمىرا دەسە، دەگەندەي. ونىڭ تۇبىندە بوتقا كۇيىپ، كوڭىرسىپ جاتسا، سىرت جاعىن قارا كۇيە مەن ىس قاپتايدى. قارا قۇمىرا قاشان بولسا دا قايناپ، بۇرقىلدايدى دا تۇرادى — شاماسى، ونىڭ اسقازانىندا ۇدايى وت جاناتىن دا تۇراتىن بولۋى كەرەك. ال وعان ايەل ىشىندەگى قايناپ جاتقان نارسەنى مەزگىل-مەزگىل ارالاستىرىپ ءتۇرۋ ءۇشىن قاجەت. ولاي ەتپەسە، ساقىرلاپ قايناعان كەزدە ەرنەۋىنەن اسا تاسىپ توگىلۋى مۇمكىن عوي. قاراڭعى تۇندە بالاعا باسقا زاتتار دا الدەبىر اتاقتى نەمەسە ەشكىم بىلە بەرمەيتىن باسقا بىرەۋلەردىڭ كەيپىنە كىرەتىن سياقتى: پىشاقتار — بالانىڭ ءوزى قورقاتىن قاتىگەز شارۋالار، ال كەسەلەر — الجاپقىشتارىنا راۋشان گۇلىن تاققان تومپيعان سۇيكىمدى قىزدار بولىپ كورىنەدى ەكەن. ول كەسەلەردەن بالانىن قاتتى قىسىلاتىنى سونشا، ءتىپتى ول كۇندىزدىڭ وزىندە، تاماق ءىشىپ وتىرعان كەزدە، ولارعا قولىن تيگىزۋدەن سەسكەنە تارتىناتىن بولدى. ول ول ما، كوز قيىعىن سالىپ قاراۋدان دا قاشقاقتايتىن — بالكىم، ولار وزدەرىنىڭ قىلىعىن مىنا بالا بىلەدى-اۋ دەپ ويلاپ قالۋىنان قورقاتىن. ال، تۇندە ولار سونشالىقتى ماڭىزدى كورىنگەنىمەن، كۇندىز بەينە ءبىر مۇرىندارىن پىس-پىس تارتىپ، وتىرعان ورىندارىنان تىرپ ەتىپ قوزعالۋعا دا باتىلى بارمايتىن الدەبىر سالدىر-سالاق، كىر-قوجالاق، ادام ايارلىق ءمۇساپىر قوناقتار سياقتى. بالا ولاردىڭ تۇنگى ءومىرىن جاقسى بىلگەندىكتەن دە ولاردى كۇندىز بارلىق ءجابىر-جاپاعا توزەتىنى ءۇشىن ايايدى.
ءبىراق ول بالاعا بارىنەن دە قىمبات، كۇندىز دە، تۇندە دە بىردەي جاقسى كورىنەتىن ءبىر زات بار ەدى. ول زات ءوزىنىڭ عاجاپ ادەمىلىگىمەن وزگە نارسەلەردىڭ ءبارىن دە جولدا قالدىرىپ، سولعىن تارتتىراتىن. ونىمەن سالىستىرعاندا وزگە زاتتار تۇككە تۇرعىسىز قيقىم سياقتى بولىپ قالا بەرەتىن. ول زات ساندىقتىڭ تۇبىندە بارىنشا مۇقيات ساقتالاتىن. سوندىقتان دا بالالار ونى اندا-ساندا ءبىر رەت — روجدەستۆو نەمەسە ءۇش قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان مەرەكە كۇندەرى ۇيگە وتە-موتە ماڭىزدى، سىيلى قوناقتار كەلگەن كەزدە عانا كورە الاتىن. سونىڭ وزىندە بالالاردىڭ ول زاتقا قول تيگىزۋىنە رۇقسات ەتىلمەيتىن، قاتاڭ تىيىم سالىناتىن. ويتكەنى ول زاتتى وتە جوعارى باعالايتىن، ماقتانىش ەتەتىن. ول زات ۋتيرەدسميريدەگى ستاروستانىڭ ايەلى بالانىڭ شەشەسىنە تارتۋ ەتىپ سىيلاعان ۇلكەن تاباق بولاتىن. وعان كوپ ءبالىش سىيىپ كەتەتىن... ول بۇلار ءۇشىن ۇلكەن، دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى جوق ادەمى تاباق سانالاتىن. ونىڭ بەتىندە شەشەك اتا گۇلدەنگەن بۇتالاردىڭ ارعى تاساسىنان جارتىلاي كورىنىپ تۇرعان عاجايىپ ءۇيدىڭ سۋرەتى بار. ۇيگە قاراي سوزىلىپ تاقتايداي تەگىس جول جاتىر. ونىڭ ەكى جاق جيەگىن كوكپەڭبەك جاسىل جەلەكتى بۇتالار كومكەرگەن. ال سول جولدىڭ ۇستىندە كوك كويلەك، اق قالپاق كيىپ، قولىنا گۇل شوقتارىن ۇستاعان، جان دۇنيەسىن كۇن ساۋلەسى جارقىراتا تۇسكەندەي قىز كىم؟ بالا ول قىزدىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلەتىن، ءبىراق ونى ەشكىمگە ايتپايتىن. ول، ارينە، ودۋر، ستراروستانىڭ قىزى. ول قىز وتكەن كۇزدە وڭتۇستىككە كەتىپ، كوكتەمدە جىل قۇسى سياقتى قايتىپ ورالعان بولاتىن. الگى شەشەك اتا گۇلدەنگەن بۇتالاردىڭ ارعى تاساسىنداعى ءۇي — ودۋردىڭ ءۇيى. ول مۇندا ەمەس، سوناۋ الىستاعى كوپ ەلدەردىڭ بىرىندە. كىم بىلەدى، ايتەۋىر ءبىر كەزدە نونني دە اجەسىنىڭ توسەگىندە جاتىپ ۇيقى سوعاتىن قازىرگى كىشكەنتاي بالا قالپىندا قالا بەرمەيتىن شىعار-اۋ...
ول اجەسىنىڭ كەرەۋەتىنىڭ ءبىر شەتىندە ەداۋىر ۋاقىت بويى وتىرادى دا ءوز اياق كيىمىنە ارناپ ۇلتاراق توقيدى. ءبىراق كوپ ۇزاماي، شىدامى تاۋسىلىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتەدى.
— قالاي دەسەڭ دە مەن ەشقاشان ولمەيتىن، ايتەۋىر ءبىر نارسەنى بىلەمىن! — ول توقىپ وتىرعان ءىسىن قاسىنا قويا سالدى دا، اجەسىنىڭ بەتىنە قادالا قارادى.
— ول نە نارسە بولدى ەكەن؟
— ەشقاشان ولمەيدى، — دەدى ول تاعى دا.
— ايتا قويشى، جارقىنىم. ونىڭ نە بولعانى سوندا؟
— قايتسەڭ دە ايتپايمىن!
بالا قولىنداعى ءجىپتى سول قولىنىڭ سۇق ساۋساعىنا ەكى رەت ورادى دا تۇزاق جاساپ قويدى. ءقازىر ول ءوزىنىڭ تاعى ءبىر قۇپيا سىرىن اقتارىپ سالۋى مۇمكىن. ءبىراق ومىردەن دە، ولىمنەن دە جوعارى تۇراتىن ءبىر زات بار. ول تۇنگى ەركىندىكتەن دە، كۇندىزگى ەركىندىكتەن دە جوعارى. ونى ەشكىم دە ەشقاشان بىلە المايدى. ول ولمەيتىن زات — قىمبات باعالى تاباقتىڭ قۇپياسى. ادامنىڭ جانىن جەگىدەي جەيتىن ەڭ ۇلكەن وكىنىش — وزگەلەر ۇيىقتاپ جاتقان ەرتە كەزدەگى قۇلقىن سارىدە ويانىپ كەتۋ. سول ويانعان ساتتە ادام تۇستەگى كورگەندەرى وڭىندەگى ءومىر شىندىعىنان قانشالىقتى جاقسى ەكەنىن ايقىن اڭعارا الادى. بالانىڭ تۇسىنە ءجيى-جيى كىرەتىن نارسە — باعاسى ەلۋ ەيرير، ءبىر كرونا، ءتىپتى ەكى كرونا تۇراتىن اقشالار. ءبىراق ولار كوزىن ۇيقىدان اشقان بويدا عايىپ بولىپ كەتەدى. ول كەزدە تۇسىندە ۇلكەن قاسىقپەن سەمىز ەت تۋرالعان مايلى سورپا ءىشىپ جۇرەدى. ەتتىڭ سەمىزدىگى سونشا، ونىڭ مايى ساۋساقتارىنان سورعالاپ اعىپ تۇرادى. ول قۇشاق جەتپەس ۇلكەن تاباقتان روجدەستۆو مەيرامى قۇرمەتىنە پىسىرىلگەن ءبالىشتىڭ قالىڭ كەسپەلتەگىن دە جەيدى، — ونىڭ قالىڭدىعى سونشا، ءتىپتى ىشىنەن ادامنىڭ كوزىنە بارابار ۇلكەن ءجۇزىم شىعا كەلەدى. ۇيقى كەزىندەگى ءتۇس ادامدى، مىنە، وسىنداي باقىتتى ساتتەرگە بولەيدى! ءبىراق بايعۇس بالا كوزىن جۇمىپ، قانشا تىرىسىپ باققانىمەن الگى ءتۇسىن، وندا كورگەن الگى تاماشا زاتتاردى نەمەسە اقشالاردى، اكەسى حۋتور ءۇشىن بورىشىن وتەردە ستاروستاعا بەرگەن تەڭگەدەن اينىمايتىن كۇمىس اقشالاردى قايتا كورە الماي بوسقا اۋرە بولادى. ال ەگەر تۇسىندە كورگەن سول اقشالاردى قولىنا تۇسىرە قالسا، بۇل بالا وزىنە باياعىدان ارمانداپ جۇرگەن مەيىزدى دە، پەچەنەنى دە، باكى مەن ءجىپتى دە ساتىپ العان بولار ەدى.
ول ۇيقىدان ويانعان كەزدە ىشەگى شۇرقىراپ اش جاتقانىن ءجيى-جيى سەزەتىن. وندايدا بەينە ءبىر مايلى سۇيەك كەمىرۋدى اڭساعان يت سياقتى بولىپ الگى تۇسىندە كورگەندەرىن ارماندايتىن. ءبىراق وعان بۇدان بىلاي ەرتە تۇرىپ الىپ، بىرەۋدى وياتىپ، نان سۇراۋعا قاتاڭ تىيىم سالىپ قويعان بولاتىن. وندايدا اكەسى: "اياق-قولىڭدى بايلاپ، پاستور گۋدمۋندۋردىڭ قويلارىنا قوساقتاپ قويامىن!" دەپ قورقىتاتىن. ال، ول قويلاردىڭ بىرەۋى كەيدە كەز-كەلگەن قويمەن ءتۇنى بويى ءسۇزىسىپ شىعاتىن. ويىڭا ءتۇسىپ كەتسە، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى! سوندىقتان دا نونني "پاستور گۋدمۋندۋردان وزگە ەشكىمنەن دە تاپ بۇلاي قورىقپايتىن. ادام كورسە، قۇتىرىنىپ كەتەتىن الگى قوشقار كەي-كەيدە ءنوننيدى تۇسىندە قۋالاپ تا جۇرەتىن. وندايدا بايعۇس بالا الگى قۇبىجىق قوشقاردان ولەردەي شوشىپ، قاشىپ قۇتىلماق بولىپ، ءبىر تۇسىنەن ەكىنشى تۇسىنە اۋىسقانشا ۇرەيلەنە اسىعاتىن. بۇل قوشقاردى اكەسى قانشا جاقسى كورىپ، ماقتانىش تۇتسا دا، ول بالاسى نوننيگە سەمىز ەت تۋرالعان مايلى سورپا مەن روجدەستۆو ءبالىشى سياقتى تاماشا تاعامدار قانشالىقتى تابيعاتتان تىس، اۋىلى الىس نارسەلەر سياقتى ءتاتتى ەلەس بەرسە، تاپ سونشالىقتى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن قۇبىجىق كۇش سياقتى كورىنەتىن. سوعان قاراعاندا، ادام وزىنە تونگەن قاتەردەن تۇسىندە دە قاشىپ قۇتىلا المايدى ەكەن-اۋ ءوزى.
نونني ىشەگى شۇرقىراپ قارنى اشىپ جاتقانىن ۇمىتۋ ءۇشىن شكاپتاردا تۇرعان قۇمىرالار مەن تاباقتاردىڭ ادەتتەگى اڭگىمە-دۇكەنىنە قۇلاق تىگۋگە كىرىستى. سوندا ولار نە دەپ بوسەدى؟ جاس بالانىڭ ۇلكەندەر ايتاتىن اڭگىمەنىڭ ارقاۋىنا تۇگەل ىلەسىپ وتىرۋى وڭاي ەمەس. ويتكەنى ولار شىركەۋ قاۋىمىنداعى الۋان ءتۇرلى ءىستىڭ جانىنا توقتالادى، ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى پىكىر ايتىپ، داۋلاسادى، ءوز ايتقاندارىن ماقۇلداتقىسى كەلەدى. قاۋىمنىڭ قامقورلىعىندا بولۋى ءتيىس كەدەيلەردىڭ، بىلايشا ايتقاندا، جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي ماسىل بولعان كارى قاقپاستاردىڭ قۇداي سۇيمەس قىلىقتارىن ايتىپ شاعىنادى. قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەردىڭ ادەپ ساقتاۋدان قالىپ، بۇزىلىپ بارا جاتقانىن، جاستاردىڭ قالاعا قاراي اعىلۋىن، زاماننىڭ بارعان سايىن قيىنداي تۇسۋدە ەكەنىن ايتىپ كۇيىنەدى. ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ شارىقتاپ ءاسىپ بارا جاتقانى، قويلاردى ىشەك قۇرتتىڭ جاڭادان شىققان ءبىر ءتۇرى قيناي تۇسكەنى تاعى بار. قارا ءشومىشتىڭ پىكىرى بويىنشا، ەگەر ءان مەن سازعا كوبىرەك كوڭىل بولىنگەن بولسا، وندا بارلىق جاعداي وزگەرىپ، جاقسارىپ شىعا كەلەر ەدى. كاسترولدىڭ، تابالاردىڭ، شومىشتەر مەن قاسىقتاردىڭ وسى ءبىر ايتاتىندارى ۇلكەندەردىڭ وڭىندەگى اڭگىمەلەرىنە سونشالىقتى ۇقساس، ءتىپتى بىردەي ەكەندىگى تاڭ قالدىرادى. بالانى اسىرەسە تاڭ قالدىراتىنى — ولاردىڭ اقىل-ويلارىنىڭ، ىس-تاجىريبەلەرىنىڭ، بىلىمدەرىنىڭ كۇشتىلىگى، سوزدەرىنىڭ اسەرلىلىگى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قالالار مەن سەلولاردىڭ، جەر-سۋ اتتارىنىڭ ءجيى-جيى دالمە-دال قايتالانىپ وتىراتىنى، قايداعى ءبىر قيىرداعى الىس حۋتورلاردا وتكەن ۇيلەنۋ تويلارى تۋرالى كوزبەن كورگەندەي باياندايتىنى، نەبىر ولەڭدەردىڭ سۋىرىپ سالىپ شىعارىلاتىندىعى، قىزىل كەڭىردەك ايتىس-تارتىستاردىڭ قالاي شيەلەنىسە تۇسەتىنى. قالادان دالاعا جەتكەن وسەك-اياڭنىڭ قالاي قاۋلاپ بارا جاتقانى تۋرالى اڭگىمەلەرى. ولاردىڭ اراسىندا نە بولسا سودان شىعاتىن ۇرىس-توبەلەستەر دە بولماي قالمايدى. مىسالى، بۇعان الدەبىرەۋدىڭ بۇگىن شىركەۋدەگى قوڭىراۋدىڭ داۋسى ءجوندى شىقپادى نەمەسە فوردتاعى كوپەستەن گورى ۆيكاداعى كوپەسپەن ىستەس بولعان جاقسى دەگەن سوزدەرى جەتكىلىكتى سەبەپكە اينالادى. ەندى بىردە الدەكىمدەردىڭ نەكەسىز تۋعان شاتا بالالارى تۋرالى، ءتىپتى ەلدىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىنە سەنۋگە ەشقانداي نەگىز جوق ەكەندىگى جونىندە ءسوز بولادى. ول ول ما، كەيبىرەۋلەردىڭ پىكىرىنشە، قارا قۇمىرا جىلقىنىڭ تەزەگىن تولتىرا سالىپ قويۋعا عانا جارايتىن ىدىس كورىنەدى-مىس. ال ەندى بىرەۋ ولەڭدى تەك بىلاي جازۋ كەرەك دەپ وزەۋرەيدى:
ييسۋس، ءوزىڭ كومەكتەس،
قۇدايىم، ءوزىڭ ساقتاي گور.
اياعىڭا باس ۇرعان
مەن قۇلىڭمىن — جاقتاي بەر!
ەكىنشى بىرەۋلەرگە مىناداي ولەڭ ۇنايتىن كورىنەدى:
سيرا ريمسا پومسا پرامس
پيينا ليمسا فييرا
كييرا سيمسا رامسا رامس
رييرا ديمسا نييرا.
قۇدايىم-اۋ، تاڭنىڭ اتاتىن ءتۇرى بار ما ءوزى؟
نونني قاراڭعىدا جاسىرىنىپ تۇرعان سيقىرلى زۇلىم كۇشتىڭ يەسى كورىپ قالماسىن دەگەندەي، باسىن اقىرىن عانا كوتەردى.
تاڭ اتۋعا جاقىنداعان سايىن جارىق كوبەيە ءتۇستى، اس ۇيدەگى ونى-مۇنى ىدىس-اياقتاردىڭ دا اڭگىمە قورى تاۋسىلايىن دەدى. ويتكەنى ول ءبىر تۇنگە عانا جەتەرلىكتەي بولاتىن. ولاردىڭ ءۇنى باسەڭسىگەن سايىن بالا ەندى باسقا داۋىستارعا قۇلاق تۇرە باستادى. تومەننەن قويلاردىڭ قوزعالىپ، ماڭىراعانى ەستىلەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ارتقى ەكى اياعىنا تۇرىپ الىپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن اقىرعا اسىلا باستاپتى، مۇيىزدەرىن ارباڭ-ارباڭ ەتكىزىپ، ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەيدى. ولاردىڭ وسى ارەكەتتەرىن سەزگەن سايىن بالانىڭ تاڭ اتاتىن بولدى-اۋ اقىرى دەگەن سەنىمگە تولى ءۇمىتى كۇشەيە ءتۇستى.
ءبىراق ونداي تاڭعى بەلگى بەرۋدىڭ ەڭ زورى اكەسىنىڭ قورىلى ەدى.
مانا، بالا ۇيقىسىنان ويانعان كەزدە، بۇل قورىلدىڭ داۋسى ۇزاق-ۇزاق ءبولىنىپ، تىم تەرەڭنەن شىعىپ جاتقانداي ەستىلىپ ەدى. ونى تاڭعى قورىل ەمەس، تۇنگى قورىل دەسە دە بولاتىن. ول قورىلدىڭ ءقازىر ءبىز ءومىر ءسۇرىپ، ارەكەت ەتىپ جۇرگەن ورتاعا ءتىپتى دە قاتىسى جوق. ونىڭ وز الدىنا بولەك باسقا ءبىر بوتەن الەمگە — الدەبىر شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىككە، ولشەۋسىز مول ۋاقىتقا ساپار شەگىپ بارا جاتقان ادام تاڭ قالارلىق تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءدۇبىرى سياقتى ەستىلەدى. ءيا، سول ساپارداعى ساربازدار مىنگەن ارعىماق تۇلپارلار تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى. ول تۇلپارلار ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن اتتارىمىزدان مۇلدە وزگەشە سياقتى.
تاڭ جاقىنداعان سايىن اكەسىنىڭ قورىلى باسەڭدەيىن دەدى، كەۋدەسىنەن شىعىپ، انىق ەستىلىپ جاتقان دىبىس ۇياڭ تارتىپ باسىلۋعا بەت الدى، بىرتە-بىرتە القىمىنان، ودان سوڭ اۋزى مەن مۇرنىنان ەستىلدى. اقىر اياعىندا ەكى ەرنىنىڭ اراسىنان شيقىلداپ شىقتى، ىرس-ىرس ەتىپ دەمىن قينالا الىپ جاتتى. سوعان قاراعاندا، جەتەمىز دەگەن نىسانا جاقىن قالعان بولۋى كەرەك، ارعىماق تۇلپارلار شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىكتەگى قۇلاق تۇندىراتىن شۋدىڭ ارا-اراسىمەن امان-ەسەن جەتكەنىنە قۋانىپ، تۇياقتارىمەن جەر تارپيتىن كورىنەدى. مىنە، ەندى تۋعان ولكە دە كەڭ قۇشاعىن جايىپ قارسى العانداي بولدى.
وزگەلەردىڭ تىنىس الۋى ءتىپتى باسقاشا ەدى. ولاردىڭ ۇنىندە اكەسىنىڭ قورىلىنا تون ەرەكشە كۇشتى ەكپىن جوق. ارعىماق اتتاردىڭ شابىتتى شابىس ءدۇبىرى دە بايقالمايدى. مىسالى، قارت اجەسىنىڭ تىنىس الۋىنا قاراڭىز. بايقاپ وتىرساڭىز، بۇل بالانىڭ قاتارىندا قانداي دا ءبىر تىرشىلىك يەسى جاتىر ەكەن دەۋدىڭ ءوزى قيىن ەمەس پە؟ تىنىس الۋى تىم باياۋ ءارى ءالسىز، اندا-ساندا ءبىر رەت زورعا دەگەندە قيمىلدايدى. مۇندايدا كەمپىر بايعۇستىڭ تىنىس الۋى ءبىرجولا توقتاپ قالعان جوق پا ەكەن دەپ تە ويلاۋعا بولادى. ءبىراق بالا ونىڭ ۇستىنە ەڭكەيە ءتۇسىپ، تىنىسىن مۇقيات تىڭداعاندا الدەبىر لەپ شىعىپ جاتقانى، تىرشىلىك بەلگىسىنىڭ بار ەكەنى بايقالادى. كەمپىر بىرنەشە ساعات جانى جوق ادامداي قيمىلسىز جاتقان ەدى، ەندى ونىڭ بويىنان بەينە ءبىر ۇزاق ۋاقىت بويى تۇرىپ قالعان شالشىقتىڭ استىنان ىلۋدە ءبىر كوتەرىلەتىن كىشكەنتاي كوپىرشىكتەر ءتارىزدى بەلگىلەر بىلىنە باستادى. ول بەلگىلەر كەمپىردىڭ الدەبىر نارسەلەردى ايتپاق بولعان مىڭگىرىنەن، اشۋلى ۇنىنەن، بولىمسىز عانا بىلدىرىنان، ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرىنان و دۇنيەنىڭ حابارى سياقتى قايداعى ءبىر قورقىنىشتى دۇعالاردىڭ ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ ەستىلگەن تۇسىنىكسىز سوزدەرىنەن بايقالادى. ويتكەنى بۇل كەمپىردىڭ دە وزگە بارلىق ادامدارداعى سياقتى باسقا ەشكىمگە بەلگىسىز ءوز دۇنيەسى بار بولاتىن. ول تىلسىم دۇنيە مارقۇم اكەسىنىڭ ءومىر بويى جاقتىرماي، جەك كورىپ وتكەن دۇعالار مەن اۋەندەر، ىشەكشە سوزىلاتىن ۇزاق ولەڭدەر دۇنيەسى ەدى. ول تىلسىم دۇنيە ءارى قاتىگەز، ءارى مەيىرىمدى قۇدايدىڭ، بارىنە دە شىداي بىلگەن جانى ءسىرى ءتوزىمدى اكەسىنىڭ، توزاقتىڭ ادام توزگىسىز اۋىر ازاپتارىن ايتىپ، الدىن الا قورقىتاتىن ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ دۇنيەسى بولاتىن. كەمپىر بايعۇس بۇل تۋرالى ءتىس جارىپ ەشقاشان ەشكىمگە ايتا قويمايتىن. ال الدەقالاي سۇراي قالساڭ، وعان ءتۇسىنۋى مۇلدە قيىن قايداعى ءبىر دۇعالار وقۋ ارقىلى جاۋاپ قايتاراتىن. اجەسى سونشالىقتى كوپ دۇعا وقي الاتىنىنا، دۇنيەدەگى ماڭگىلىك ءومىردىڭ راقاتى تۋرالى وتە-موتە مول بىلەتىنىنە قاراماي، ءوزىنىڭ بەرىك ۇستانىم سەنىمىن وزگە ەشكىمگە تىقپالامايتىن. راس، ول نوننيگە ۇيقىعا جاتار الدىندا دۇعا وقۋدى ۇيرەتەتىن. ويتكەنى دۇعا اتاۋلى ونىڭ وز دۇنيەسىنىڭ ءتىلى بولاتىن. ءبىراق نونني ءۇشىن اكەسىنىڭ قورىلىن ەستىگەندە ەلەس بەرەتىن دۇنيە ءومىر شىندىعىنان قانشالىقتى شالعاي جاتسا، ول دۇعالار دا سونشالىقتى قيسىنسىز ءبىر نارسەلەر سياقتى كورىنەتىن. اجەسىنىڭ وقيتىن دۇعالارى مەن ورىندايتىن اۋەندەرىنەن، ايتاتىن سوزدەرىنەن ەرىكسىز ءۇزىپ-شالىپ زورعا ەلەس بەرەتىن مۇلدە وزگە جات دۇنيە بالانىڭ بويىندا قورقىنىش سەزىمىن تۋدىراتىن. ول قورقىنىش شالشىقتى باتپاقتىڭ ءارى لاي، ءارى ۇلى سۋى، ول سۋداعى بالدىر مەن الدەبىر سۇيكىمسىز تۇكتى وسىمدىك، جىبىر-جىبىر ءجۇزىپ جۇرگەن جاندىكتەر تۋعىزاتىن ۇرەيدەن كۇشتى بولماسا، ءتىپتى دە كەم ەمەس ەدى.
اكە-شەشەسىنىڭ توسەگىنە قاراما-قارسى تۇرعان كەرەۋەتتە جاسى ۇلكەن ەرەسەك ءۇش بالا -حەلگي مەن گۆەندۋر كەرەۋەتتىڭ باس جاعىندا، ال اۋستا — اياق جاعىندا جاتاتىن. حەلگيدىڭ ۇيىقتاپ جاتقانداعى تىنىس الۋى، اۋستانىڭ وكسىپ جىلاعان ءۇنى مەن ءتىسىن شىقىرلاتقانى -ۇيقىنىڭ بۇل ءتىلى قاي دۇنيەگە تون بولدى ەكەن؟
ءسوزسىز ءارى ماعىناسىز تىلدە اقىلعا قونبايتىن پارىقسىز اشۋ-ىزادان وزگە ەشتەڭە دە جوق. ال، كوزىنەن جاس، وڭمەنىنەن وكسىك شىقپاي قۇر جىلاۋ — تانىڭە ءبىز سۇعىپ العانداي قاتتى اۋىرتادى. مۇنىڭ ەزى الدەبىر قورقىنىشتى سۇمدىق حابار قىزدىڭ تۇلا بويىن تەسىپ ەتىپ، ءبىر دۇنيەدەن ەكىنشى دۇنيەگە اۋىسىپ جاتقانداي. ول دۇنيەلەردىڭ بىردە-بىرەۋى، ول داۋىستاردىڭ ەشقايسىسى بۇگىنگى كۇننىڭ زاڭدارىنا نەمەسە ادەتتەگى جان دۇنيەمىزدىڭ سەزىمدەرىنە ءتىپتى دە باعىنبايدى.
وسى ءبىر قىسقى تاڭدا، ۇيدە بەينە ءبىر ەشكىم جوق سياقتى، جۇرتتىڭ ءبارى دە تىم الىستا، ءوزدى-وزى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان كەزدە، مۇنىڭ شەشەسى قايدا بولدى ەكەن؟ جازعى مەكەندەگى شاعىن بولمەنى بوتەن دۇنيەنىڭ كولەڭكەسى تۇمشالاپ العان، وندا نەشە ءتۇرلى عاجايىپ وقيعالار بولىپ جاتقان كەزدە مۇنىڭ شەشەسى نەگە كورىنبەيدى؟
ول دا ءتاتتى ۇيقىدا ما ەكەن، الدە كوزى اشىق قالپىندا كۇيزەلە قينالىپ جاتىر ما ەكەن؟ اكەسىنىڭ قورىلى ونىڭ اۋىرسىنا ىڭىرسىعانىن ءجوندى ەسىتتىرمەيتىن دە شىعار؟ اۋرۋىن ۇمىتتىراتىن شيپالى قول تۇسىندە دە تابىلماعانى ما؟ بايعۇس بالا ءبىر ءوزى وياۋ جاتىر، كۇندىزگى جارىقتى زارىعا كۇتۋمەن بولدى. ال ونى اينالا قورشاعان تاستاي سۋىق ءارى جات دۇنيە ءۇشىن بالانىڭ بارى-جوعى ءبارىبىر سياقتى كورىنەدى. مۇندايدا بالا اناسىنىڭ ىستىق قۇشاعىن بۇرىنعىسىنان دا كۇشتىرەك ساعىنا تۇسەدى.
بىردە، شاماسى، قىسقى كۇننىڭ جارىعى ءالى بىلىنە دە قويماعان ءتۇن ىشىندە بولۋى كەرەك، بالا ءتىپتى الىستا، ءوزىنىڭ ءتۇسى الەمىندە ءجۇر ەدى. قانشالىقتى قىسىپ قينايتىن بولسا دا، ءتۇن جارىمىنداعى سونشالىقتى ءتاتتى قالعىپ-مۇلگۋدىڭ دە ءوز راقاتى بار. وسىلاي ۇيقىلى-وياۋ جاتقان كەزىندە مۇنى بەلگىسىز بىرەۋ شاقىرىپ تۇرعانداي بولدى. ول كىم ەكەن ءوزى؟ العاشقىدا ونىڭ داۋسى الىستان ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، ءبىراق بۇل وعان ونشا ءمان بەرە قويعان جوق ەدى. ەندى بىردە الگى داۋىس بۇل كورمەگەن شەت ەلدەردىڭ بىرىنەن كەلىپ تۇرعانداي كورىندى. ءبىراق بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلە جاتقان سياقتى. ءتىپتى ىڭىرسىعان ءۇنى مەن اۋىر كۇرسىنىپ، دەم العانىنا دەيىن ەستىلگەندەي بولدى. بارعان سايىن جاقىنداپ، كەلىپ تە قالعانداي. جاڭا عانا پوسەلكەنى ارالاپ جۇرگەندەي ەدى، ەندى ءتىپتى بولمەگە كىرىپ ۇلگەرگەن بە، قالاي؟ سويتسە الگى دىبىس شەشەسىنىڭ جاتقان كەرەۋەتىنەن كەلۋدە ەكەن. ءنوننيدىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلىپ كەتتى. ءوزى اجەسىنىڭ توسەگىندە جاتىر ەكەن. بولمەدە كىپ-كىشكەنتاي ماي شام ولىمسىرەي جانىپ ءتۇر. اجەسى بەلى بۇكشيىپ، مۇنىڭ اكە-شەشەسىنىڭ كەرەۋەتى جانىندا قىبىر-قىبىر ەتىپ، الدەبىر نارسە جاساپ ءجۇر. بەيشارا ەش تىنىم تاپپايدى. اكەسى كەرەۋەتتىڭ جيەگىندە شەشەسىنىڭ قولىنان ۇستاپ، سۇيەمەلدەپ وتىر. ەكىنشى كەرەۋەتتەگى بالالار قۇس مامىقتى جامىلىپ، جاتىپ قالىپتى. ءبىراق اندا-ساندا باستارىن شىعارىپ، قورقىنىشقا تولى كوزدەرىن بادىرايتا اشىپ، اكەسى وتىرعان كەرەۋەت جاققا قاراپ قويادى. ولار ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراۋدان قورقادى، وتىرىك ۇيىقتاعان بولادى. بۇگىنگى ءتۇن ولاردىڭ شەشەسى قاتتى قينالدى. ىڭقىلى بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى، ءۇنى دە ايانىشتى ەستىلۋمەن بولدى. بەيشارا جانى قينالعاندا ايقاي سالا شىڭعىرىپ جىبەرەدى، جىلاپ تا الادى. بۇل دۇنيەنىڭ قايعى-قاسىرەتى وسىنداي-اق بولار. بالا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، نەگە بۇلاي ەكەنىن سۇراماق ەدى. ءبىراق باتىلى بارمادى، توسەگىنە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى. اجەسى پەش-پليتانىڭ جانىندا تاعى ءبىر نارسەلەرمەن اۋرە، شاماسى، وت جاعۋدىڭ قامى بولار — بۇل ونىڭ وتپەن جۇرگىزەتىن بىتىسپەس كۇرەسى. كەمپىر بايعۇس بىرنەشە ۇرپاقتى تاربيەلەپ ءوسىرۋ بارىسىندا سۋ جىلىتۋ ءۇشىن وت جاعامىن دەپ قانشا ازاپ كوردى دەسەڭىزشى! ارادا از ۋاقىت ءوتتى. بالا تاعى دا ۇيقىعا كەتتى. سىبىر-سىبىر داۋىستار جانە ءبىر جاقتان ەستىلە باستادى. ونىڭ اكەسى تەكپىشەك ساتىنى سىقىرلاتىپ تومەن ءتۇستى. ءقازىر ول قايدا ەكەن؟ رەدسميري شىركەۋىندە بولار، الدە ودان دا الىس ءبىر جاققا كەتتى مە؟ جوق، ول ۇيدە شىعار. ءبىراق ول تومەنگە ءتۇسىپ-شىعاتىن تەسىكتىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، ءبىر جاققا كەتىپ بارادى.
اكەسى ەسىكتى جاپقان بويدا شەشەسى ەڭىرەپ قويا بەردى، بۇرىنعىسىنان دا قاتتى شاعىنىپ جىلادى. الدەبىر سۋىق ساۋساقتار پىشاقتاي وتكىر ءسۇيىر تىرناقتارىن بالانىڭ جۇرەگىنە سۇققىلاپ جاتقانداي بودى. دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى كورەتىن ادامىڭنىڭ قايعى-قاسىرەتتەن كوز اشپاي، قينالا قور بولاتىن سەبەبى نە ەكەن وسى؟! سونى كورىپ-بىلە وتىرىپ، وعان ەشقانداي كومەك كورسەتۋگە دارمەنسىز بولعاننان اۋىر نە بار؟..
بالانىڭ ساناسىنا ءبىر وي ساپ ەتە قالدى: شەشەسىنىڭ قور بولىپ، قايعى-قاسىرەت شەگىپ جاتقانىنا تەك اكەسى عانا كىنالى ەكەن. ويتكەنى بيارتۋر ونى قاشاندا جەكە مەنشىگى رەتىندە يەمدەنىپ، تاعدىرىنا قالاي بولسا سولاي، قاتال بيلىك جاساپ كەلەدى ەمەس پە؟ ەندى كەلىپ وعان سونشالىقتى قامقور بولا قالعانى قالاي؟ وسىنىڭ ءوزى ەكىجۇزدىلىك ەمەس پە؟ ءتىپتى قولىنان ۇستاپ سۇيەمەلدەي قالعانىن قاراشى. بۇرىن ول ەشقاشان بۇلاي ەتىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، ءتۇن ىشىندە پوسەلكەگە قاشىپ بارادى.
سۇيگەن جۇرەك تە وسىنشا تۇراقسىز، وسىنشا وپاسىز بولادى ەكەن-اۋ! دەگەنمەن دە ادامعا دەگەن جاناشىرلىقتى تەك جۇرەك ارقىلى عانا سەزۋگە بولادى. ءبىراق ۇيقى — دۇشپان. ول سۇيگەن جۇرەكتىڭ قانداي اسىل سەزىمىنەن دە كۇشتى. شەشەسىنىڭ سونشالىقتى قاتتى قينالىپ جاتقان كەزىندە اناۋ ولىمسىرەپ تۇرعان شامنىڭ جارىعى دا ءوشىپ بارا جاتتى، ساقىرلاپ قايناعان سۋدىڭ دىبىسى دا الىستاپ، السىرەي باستادى، تۇتانعان وتىننىڭ شىرت-شىرت جانعانى دا ەستىلگەن جوق. قارت اجەسىنىڭ كۇڭكىلدەگەن سەزدەرى دە، سىبىرى دا، مىڭگىرلەپ وقىعان دۇعاسى دا قالعىپ-مۇلگىپ وتىرىپ كورگەن تۇسىندەگى وقيعالارمەن ارالاسىپ كەتتى. الگىدە عانا جۇرەگىنە قادالىپ قينالعان وتكىر پىشاقتاي ۇشكىر تىرناقتار دا ۇمىت بولدى. ەندى ءقاۋىپ-قورقىنىشتان دا، جاندى قيناعان ازاپتان دا ادا، بەينە ءبىر اۋلۆالاردىڭ عاجايىپ ومىرىندەي تاماشا ءتۇس كورۋ باستالىپ كەتكەندەي ەدى. مىنە، ول ءتۇن جارىمىنداعى اسا قىزىقتى ءتاتتى ءتۇستىڭ شىرماۋىندا قالدى دا ونىڭ ساناسى ۇيقىنىڭ ءتۇپسىز تەرەڭىنە سۋسي توگىلىپ، اقىرىن باتىپ بارا جاتقان قۇم سياقتى بۇلدىراپ، ءبارىن دە ۇمىتا باستادى.
كەشە مۇنىڭ اكەسى جاس نارەستەنىڭ ءمايىتىن پوسەلكەگە جەرلەۋ ءۇشىن الىپ كەتكەن بولاتىن.
ال شەشەسى شە؟ ونىڭ جانى جاي تابا الدى ما؟ ءبىر بىرىنەن اينىمايتىن، الداعى ءۇمىت ساۋلەسى سەزىلمەيتىن قىسقى كۇندەردىڭ قيىندىعىنا ول دا مىنا ءوز بالالارى سياقتى امالسىز كوندىگە الدى ما؟ الدە ول ءوزىنىڭ بارىنەن دە ءۇمىت ءۇزىپ، تورىققان قيىن-قىستاۋ جاعدايىن جاسىرىپ جاتىر ما؟ ەندى ونىڭ ەشقانداي كەشىرىمدى جاقسىلىق بولا قويمايتىنىنا، ادام جۇرەگىنە جاناشىرلىق جاردەم كۇتۋدىڭ كەرەگى دە جوق ەكەنىنە شىنىمەن-اق كوزى جەتكەنى مە؟ بالالاردىڭ قورقىنىشى بىردە كۇشەيىپ، بىردە باسىلۋمەن بولدى. ال ولاردىڭ شەشەسىنىڭ ۇزدىكسىز شەرلى جۇرەگى شەككەن ازاپتا شەك جوق ەدى.
بالاعا ادامدار تاپ بۇگىنگى تاڭداعىداي ەشقاشان ۇزاق ۇيىقتاپ كورمەگەن شىعار دەگەن وي كەلدى. قويلار الدەقاشان قيمىلداپ، تۇرىپ كەتىپتى، ءتىپتى بىر-بىرىمەن ءسۇزىسىپ جاتقانى دا ەستىلەدى. اكەسى، قازىرگى قورىلىنا قاراعاندا، ەندى كوپ ۇزاماي وياناتىن بولۋى كەرەك. اسحاناداعى ونى-مۇنى ىدىس-اياقتاردىڭ ءبارى دە تاڭنىڭ اتۋىنا تاياۋ قالعانىن سەزگەندەي تىم-تىرىس. سەلدىرەگەن سۇپ-سۇيىق كوگىلدىر جارىق سەبەلەي باستاعان تەرەزە قىسقى كۇننىڭ وتە باياۋ اشىلىپ كەلە جاتقان كوزى سياقتى. مىنالاردىڭ ءبارى دە ويانىپ كەتەرمىز دەپ شىنىمەن قورقىپ جاتقاننان ساۋ ما ءوزى؟ بالا اقىرىن بولسا دا قابىرعانى تاقىلداتىپ ۇرۋعا كىرىستى. اكەسىنىڭ قانشاما تىيىم سالىپ، جازامەن قورقىتپاق بولعان ارەكەتتەرىنە قاراماي، ول بۇل ادەتىن قويعان ەمەس. اسىرەسە تاڭنىڭ اتۋى تىم ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقاندا وسىلاي جاسايدى. بۇدان ەشنارسە شىقپاسا، شيقىلعا باساتىن، اۋەلى تىشقاننىڭ اقىرىن شيقىلىنا، سودان سوڭ بىرتە-بىرتە نەعۇرلىم كۇشتى شيقىلىنا كوشەتىن. ءقازىر دە سولاي ەتتى. بۇل شيقىل بەينە ءبىر بايقاۋسىزدا ءيتتىڭ قۇيرىعىن باسىپ كەتكەندە شوشىنا قىڭسىلاعانىنداي كۇشتى شىقتى. بۇدان دا ناتيجە شىقپاعان سوڭ ەندى يت بولىپ قاتتى قىڭسىلادى. ەندى اشىق تۇرعان ەسىكتەن زيۋيد-ۆەستىڭ ءوزى باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلە جاتقانداي ەدى.
— قانە، قاعىنبا ەندى! وسى جىندانعانىڭ دا جەتەدى!
مۇنى ايتقان اجەسى ەدى. ءبىراق بالا ءوز دەگەنىنە جەتكەن بولاتىن. كەمپىر الدەبىر نارسەلەردى مىڭگىرلەپ ايتا باستادى. سودان سوڭ ورنىنان كوتەرىلىپ تۇرماق بولدى. اقىرىندا ەنتىگە ىرسىلداپ توسەكتەن ارەڭ شىقتى. ونىڭ كۇندەگى ەرلىگى وسىلاي باستالادى. ول قاۋدىراعان قالىڭ كەزدەمەدەن تىگىلگەن كەۋدەشەسى مەن بەلدەمشەسىن كيدى. سودان كەيىن سىرىڭكە ىزدەي باستادى. سىعىرايعان شامنىڭ شالا كولەڭكە جارىعىندا بالا ونى ءالى ورامالىن تارتپاعان جالاڭباس كۇيىندە كوردى. جەل قاعىپ توتىققان، قاتپار-قاتپار قالىڭ ءاجىم تىلگىلەپ تاستاعان بەتى-جۇزىن، ومىرايعان اۋزىن، يميگەن يەگىن، تىريعان ارىق موينىن، تۇسە-تۇسە سۇيىلىپ، سيرەپ كەتكەن سۇرعىلت شاشىنىڭ جىپ-جىڭىشكە بۇرىمىن كوردى دە ۇرەيى ۇشا قورقىپ كەتتى — سيقىرلى زۇلىم كۇشتىڭ ءوزى ەكەن دەپ قالدى. بالا اجەسى باسىنا ءجۇن ورامالىن سالعان كەزدە بارىپ تاڭ ەندى عانا اتتى دەپ سانادى.
انە، اجەسى ورامالىن تارتتى. ونىڭ ءاربىر باياۋ قوزعالىسى مەن جان-جاعىنا جۇگىرە الاڭداعان كوزقاراسى بالا ءۇشىن جاڭا كۇننىڭ جولداعان قۇتتىقتاۋى، قايتا ورالعان شىندىقتىڭ بەرگەن سالەمى سياقتى ەدى. وسى ءبىر توماعا-تۇيىق جاننىڭ ءجۇن ورامالدىڭ اراسىنان كورىنەتىن ابدەن تانىمال بەتى-جۇزى، مىڭگىرلەپ سويلەگەن ءسوزى، مۇرنىن پىسىلداتا تارتقانى، كۇڭكىلدەگەن ءۇنى - ءبارى-بارى بالا ءۇشىن تاپ سوندىقتان دا قىمبات بولاتىن. كەمپىر تومەن قاراعاندا كوزىنىڭ قيىعىمەن ءوز مۇرنىنىڭ ۇشىن كورگىسى كەلگەن ادام سياقتى ەدى. ول وت جاقپاق بولىپ كوپ اۋرەلەندى، ىرس-ىرس ەتىپ قينالدى. ەندى كوپ ۇزاماي اكەسى ويانادى، تىر-تىر قاسىنىپ، قاقالىپ-شاشالىپ ءجۇرىپ، قاقىرىنىپ-تۇكىرىنەدى، ءبىر شىمشىم ناسىباي يىسكەپ بولىپ شالبارىن ىزدەيدى. كيىنە سالىپ، قويعا ءشوپ سالۋعا شىعادى.
اتقان تاڭنىڭ قايناعان قىزۋ ەڭبەككە تولى العاشقى كەزى، مىنە، وسىلاي باستالادى. مۇندا كۇننەن-كۇنگە وزگەرىسسىز قايتالاناتىن ءبىر-اق نارسە بار، دەپ ويلادى بالا. ول اجەسىنىڭ پەش-پليتاعا وت جاعۋ ءۇشىن تامىزىق تۇتاتا الماي ازاپقا ءتۇسۋى. ويتكەنى وتىن قاشان دا ىلعال بولادى. ال كەمپىر بايعۇس ءىرى-ىرى ىلعال شىمتەزەكتى ۇساقتاپ، جۇقا قاتپارلارعا اينالدىراتىن، ونىڭ نەعۇرلىم قۇرعاقتارىن تامىزىققا تاياۋ قالاۋعا تىرىساتىن. ءبىراق ونىڭ وزىندە دە وت وپ-وڭاي جانا قويمايتىن، باياۋ سىرت-سىرت ەتىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كوزدى اشىتاتىن قويۋ ىلعال تۇتىنگە تولتىراتىن، ءتىپتى تاناۋىڭ مەن قولقاڭدى قاۋىپ، تىنىسىڭدى تارىلتا تۇسەتىن. بالا باسىن مامىق كورپەنىڭ استىنا تىقتى. ءبىراق ءتۇتىن ونىڭ ءىشىن دە كەۋلەدى. قابىرعاداعى ماي شام تومەنگە الىنىپ، ونىڭ جارىعى جاقىننان ءتۇستى. كەمپىردىڭ ۇيرەنشىكتى مىڭگىر-مىڭگىر ءسوزىنىڭ تاۋسىلاتىن ءتۇرى جوق بولسا دا شام جارىعىنىڭ جاقىنداۋى — جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى، كوپتەن كۇتىپ، ىنتىعا اڭساپ جاتقان تاڭەرتەڭگى كوفەنىڭ بۋى بۇرقىراپ، ءيىسى اڭقىپ كەلىپ قالاتىنىنىڭ بەلگىسى. ۇنتاقتالعان كوفەنىڭ وتتا تۇرعان شاينەكتەگى قايناپ جاتقان سۋعا سالعان كەزدەگى مۇرنى جاراتىن حوش ءيىسى-اي دەسەڭشى! بويعا قۋات، ويعا ءنار بەرەتىن كوفەنى راقاتتانا ىشەتىن كەز دە جاقىندادى-اۋ، ايتەۋىر!
پليتا-پەشتەگى وتتىڭ قاشان لاۋلاپ جاناتىن ۋاقىتى ۇزاعان سايىن الگى قۋانىشتى ءساتتىڭ اۋىلى ءالى الىستا قالا بەرەدى، كوفەگە دەگەن قۇشتارلىق تا كۇشەيە تۇسەدى. مۇندايدا ۋاقىتتى نەعۇرلىم تەزىرەك وتكىزۋ ءۇشىن نونني ءۇيدىڭ توبەسىن جابۋعا سالىنعان سىرعاۋىلدارعا بارىنشا مۇقيات ۇڭىلە قاراۋعا كىرىسەتىن ادەتىنە كوشتى. راس، بالا ولاردى تاڭ اتا بەرە كۇن سايىن كورەدى، ولاردىڭ قايسىسىنىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار ەكەنىن تۇگەل بىلەدى. سولاي بولا تۇرسا دا ول كوزىن اشا سالا سول زەرتتەۋىن جالعاستىرا تۇسۋدەن تانبايدى. اسىرەسە انە ءبىر ەكى سىرعاۋىلدىڭ بۇتاقتارىن كورۋ ءۇشىن قايتا-كايتا ءۇڭىلدى. ەگەر بولمەدەگى ءتۇتىن ازايىپ، وت قىزىپ جانا باستاسا، الگى بۇتاقتاردى ەگجەي-تەگجەيلى ايقىنىراق كورۋگە بولار ەدى. بۇل ءبارى دە دۇرىس، سۋ ءقازىر-اق قاينايدى دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا بۇل ەكى بۇتاقتىڭ قانداي قاسيەتى بولعانى؟ ولار اعايىندى ەكى جىگىت سياقتى. بىر-بىرىنە قاتتى ۇقسايدى: ەكەۋىنىڭ دە قاق ماڭدايىندا جالعىز-جالعىزدان كوزى بار، ەكەۋى دە دوڭگەلەك ءجۇزدى — بالانىڭ شەشەسىنەن اينىمايدى. سوندا ولار مۇنىڭ شەشەسىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي بولىپ، قالاي ۇقساعان؟ ماسەلە بىلاي ەدى: ول ەكەۋى مۇنىڭ شەشەسىنىڭ تۋعان باۋىرلارى بولاتىن. ولار وزدەرىنە تابىسى مول جۇمىس، جانعا جايلى جاقسى تۇرمىس ىزدەپ، بۇل بالا ومىرگە كەلمەي تۇرعاندا-اق تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنا كەتىپ قالعان. بارعان جەرىندە ماقساتتارىنا جەتكەن كورىنەدى — سودان بەرى تىم-تىرىس، ەش حابار-وشار جوق.
* * *
— مەنىڭ تان، قالاتىنىم — نەگە ەكەنىن قايدام، وسى بالانىڭ كوزىنە كورىنبەيتىن نارسە جوق، — دەپ ويلادى ىشىنەن شەشەسى ءبىر كۇنى نونني وعان تاڭ اتا بەرە كوزىنە ەلەس بەرەتىن كورىنىستەر تۋرالى ونىمەن كوزبە-كوز اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا. ولاردىڭ سىبىر-سىبىر سويلەسكەن بۇل اڭگىمەسىن وزگە ەشكىم دە بىلمەۋى ءتيىس ەدى. ويتكەنى بۇلار ءار ءتۇرلى ءان-جىرلار، عاجايىپ الىس ولكەلەر تۋرالى ءسوز ەتىپ وتىرعان بولاتىن.
— ەگەر ادام قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن الىس جاققا كەتىپ قالسا شە؟ — دەپ سۇرادى بالاسى شەشەسىنىڭ كەرەۋەتى شەتىندە ونىڭ قولىنان ەركەلەي ۇستاپ وتىرىپ. — سوندا ول ءوزى ارمان ەتكەن باقىتىنا جەتە الار ما ەدى؟
— جەتە الادى، جانىم، جەتەدى ارينە، — دەدى شەشەسى شارشاعان ۇنمەن.
— قانداي ادام بولعىسى كەلسە، سونداي ادام بولا الا ما؟
— بولا الادى، — دەي سالدى ول، سەلقوس جاۋاپ قاتىپ.
— كوكتەم كەلە سالىسىمەن مەن حۋتوردىڭ قارسى بەتىندەگى تاۋدىڭ شىرقاۋ بيىگىنە شىعامىن دا الىستاعى سول ەلدەردى كورۋگە تىرىسامىن.
شەشەسى بۇل جولى ۇندەگەن جوق.
— ماما، بىلتىر مەن ءبىر كۇنى اڭعاردا اتقىلاپ جاتقان سارقىراما سۋ كوردىم. ءبىر قىزىعى — ول جەلدىڭ سوققان كۇشىمەن تومەننەن جوعارى قاراي كوتەرىلىپ، تاۋدان ارى اسىپ اعىپ كەتتى.
— جانىم-اۋ، مەن دە سەنى تۇسىمدە كورىپ ءجۇرمىن، — دەدى شەشەسى.
— ايتشى، قالاي كوردىڭ، نە كوردىڭ؟
— تۇسىمدە اۋلۆا ايەل مەنى بيىك جارتاسقا الىپ كەتىپتى. ەندى قاراسام، ءبىر قۇمىرا ءسۇت ۇسىنىپ، "ءىش وسىنى!" دەپ ءتۇر ەكەن. مەن سىمىرە ءىشىپ سالدىم. سوندا ول بىلاي دەدى: "سەنىڭ ۇلىڭ نونني دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى ءانشى بولادى. سەن ونى جاقسى كور، ءارقاشان مەيىرىمدى بول!"
— قالاي ءانشى بولا الماقپىن سوندا؟ — دەپ سۇرادى بالاسى.
— بىلمەيمىن، — دەدى شەشەسى.
بالا شەشەسىنىڭ كەۋدەسىنە بەتىن باسىپ، قۇشارلانعان مەيىرىممەن، يىسكەدى. بۇل ساتتە وعان شەشەسىنىڭ دۇرسىلدەپ سوققان جۇرەك جىلۋىنان وزگە ەشنارسە دە كەرەك ەمەس ەدى.
ءبىر كەزدە ول باسىن كوتەردى دە:
— ماما، مەن نەگە بۇكىل دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى ءانشى بولۋىم كەرەك؟
— ول جاي عانا ءتۇس قوي، — دەدى شەشەسى.
— سوندا مىنا مەن ۇشى-قىرى جوق يەن دالاعا دا ارناپ ءان سالاتىن بولامىن با؟
— ءيا، جانىم. سولاي بولادى.
— شالشىقتى بالشىققا شە؟
— وعان دا.
— ءتىپتى تاۋلارعا دا ارناپ ءان سالامىن با؟
— اۋلۆا ايەلدىڭ ايتۋى سولاي، — دەدى شەشەسى.
— ياعني، مەنىڭ رەدسميري شىركەۋىنە بارىپ، ون ۇيرەنۋىم قاجەت ەكەن عوي. سولاي ما، ماما؟ — دەپ ويلانىپ قالدى بالاسى.
— سولاي بولاتىن سياقتى، — دەدى شەشەسى.
بالا شەشەسىنىڭ كەۋدەسىنە تاعى بەتىن باستى. ونىڭ ايتقان تاماشا بولاشاعى تۋرالى راقاتتانا ويعا شومدى. ءوزىن قاناتتاندىرا شارىقتاتقان ءتاتتى قيالدىڭ قۇشاعىنان كوپكە دەيىن بوسانا المادى.
— ماما، دەدى ول اقىرىندا، — سەن ماعان دۇنيە جۇزىنە ارناپ ءان ايتۋدى ۇيرەتەسىڭ بە؟
— ۇيرەتەمىن، — دەپ اقىرىن عانا سىبىر ەتتى. كوكتەم شىقسىن.
— ءسويتتى دە ول شارشاعان قالپىندا كوزىن قايتادان جۇمدى.
بالانىڭ نازارى توبەدەگى سىرعاۋىل بۇتاقتاردان شكاپ سورەسىندەگى ونى-مۇنى ىدىس-اياقتارعا، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان قارا شومىشكە، ەدەندە تۇرعان قارا قۇمىراعا اۋدى. ال ولاردىڭ ءبارى دە بەينە ءبىر ەشتەڭە بولا قويماعانداي-اق جايباراقات قاراپ ءتۇر ەكەن ءبىراق ول بەينە ءبىر قۇلپىرا اسەم كيىنگەن ادەمى قىزدار سياقتى، سەزىمدى بيلەپ الا جونەلەتىن نازىك تە كوركەم كەسەلەردى كورگەندە الدەبىر ىنتىقتىرعان قۇشتارلىققا بوي الدىردى، ءتىپتى ولار تۋرالى ەشقاشان ءتىس جارىپ ەشنارسە ايتپايمىن دەپ وزىنە ءوزى بەرگەن سەرتىن دە ۇمىتىپ كەتتى. ول وزىنشە ادەپ ساقتاعان بولىپ، ءبىر كوزىن جۇمعانىمەن الگى كوركەم قىز كەسەلەردەن ەكىنشى كوزىن الا المادى. بالا بىلاي دەپ ويلاپ جاتتى: ءبىر قاراعاننان شوشىپ كەتەرلىكتەي كورمەڭدەر، مەن دە وڭاي ەمەسپىن. سونداعى ونىڭ ويىنا العاندارى ءوزىنىڭ دۇنيە جۇزىنە ارناپ ون سالاتىن اندەرى، قىسقى كەش ەرتەڭگى تاڭعا دەيىن قانشالىقتى ۇزاق بولسا، سونشالىقتى الىس، ءالى ءوزى كورىپ ىلمەگەن عاجايىپ ەلدەر بولاتىن.
* * *
اقىرىندا شاينەكتىڭ ادەتتە ىسىلداعان تانىس داۋىسى ەستىلدى. بۇل — ونداعى سۋدىڭ بۇرق-سارق قايناۋىنا وتە از قالعانىنىڭ بەلگىسى. مۇنداي كەزدە بالانىڭ قارنى اشقانى قاتتى سەزىلەدى — ول اتىپ تۇرىپ، جيۋلى تۇرعان ءشوپتىڭ، ءتىپتى شىمتەزەكتىڭ نەمەسە جاي تەزەكتىڭ ۇستىنە ەسكىرىپ كەتۋگە ءازىر سياقتى. ءسويتىپ جاتىپ، ونىڭ وزىنە بەرىلەتىن ءبىر ءۇزىم نان تۋرالى ويلانىپ، زارىعا ۇمىتتەنەتىنىن قايتەرسىڭ! مۇنىسىنا تاڭ قالۋعا بولمايدى. ءبىر جاپىراق ول ناننىڭ ءۇزىمى قانداي بولادى؟ اجەسى ونى ءبۇتىن ناننان كەسىپ بەرە مە الدە جارتى ناننان ءۇزىپ بەرە مە؟ ول نان ارعى جاعىنان كۇن كورىنەتىندەي جۇپ-جۇقا بولىپ جۇرمەي مە؟ وعان نە جاعىپ جەۋگە بولادى؟ اجەسى ناننىڭ ۇستىنە بالىقتىڭ مايى تامشىلاعان سەمىز كەسەگىن سالىپ بەرەر دەيمىسىڭ! بەرمەيدى! ولاي ەتسە، ناننىڭ قاتتى قابىعى تاپ كەشەگى سياقتى جىبىمەي دە قالادى-اۋ. ول اۋزىنان ءدامى كەتپەيتىن ونداي ءدامدى مايلى تاعامدى ەشقاشان تويا جەپ كورگەن ەمەس. ءادىلىن ايتۋ كەرەك، اجەسى بايعۇس ونشا ساراڭدىق جاسامايدى -كەي-كەيدە وڭ قولىنىڭ باس بارماعىن بالىقتىڭ توڭازىعان مايىنا مولىنان باتىرىپ الىپ، قارا نانعا جاعىپ بەرە سالادى. ونىڭ ەسەسىنە، قانتقا كەلگەندە وتە ۇنەمشىل — شاقپاق قانتتىڭ ءبىر شەتىنەن ۇشىپ تۇسكەن جۇپ-جۇقا ءسۇيىر سىنىعىن عانا بەرەدى. بىردە نوننيگە قانتتىڭ ەڭ كىشكەنتاي سىنىعى تيگەنى بار... بالا، مىنە، وسىنىڭ ءبارىن الدەبىر ۇرەيمەن قاۋىپتەنە ەسكە سالىپ جاتتى.
بولمە ءىشىن كوفەنىڭ حوش ءيىسى جايلادى. بۇل بۇگىنگى تاڭنىڭ ەڭ سالتاناتتى ءساتى ەدى. وسى حوش ءيىستى سىمىرە جۇتقان كەزدە كورگەن قيىنشىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارى دە ۇمىت بولىپ، بولاشاققا دەگەن ءۇمىت وتى لاۋلاي تۇسەدى. بالكىم، بۇل شىنىندا دا الىس ولكەلەرگە، ءبىر قيانداعى عاجايىپ ەلدەرگە كەتىپ قالاتىن شىعار؟ ادام ايتسا نانعىسىز دەرلىك ءبىر ءساتتى كۇن، كوكتەم دە شىعار، قۇستار ءان سالىپ، تاۋ بەتكەيلەرىندە سارعالداق گۇلدەر دە بوي كورسەتەر. بالكىم، وعان دەيىن ماماسى دا اۋرۋىنان ايىعىپ، قۇلان تازا جازىلىپ كەتەر. بىلتىرعى جانە ونىڭ الدىنداعى جىلدارداعىداي كۇن دە ۇزارا تۇسەر.
شاينەكتەگى قايناعان سۋدىڭ كوفە ازىرلەنەتىن ىدىسقا قۇيىلعان سارىلىمەن قاتار اجەسىنىڭ بۇگىنگى ەڭ ءبىرىنشى ءسوزى — شىرت ۇيقىدا جاتقان اۋستانى وياتۋ ءۇشىن جالىنىشتى دۇعا وقىعانداي بولىپ ەستىلەتىن كىرىسپە ءسوزى قۇلاقتىڭ قۇرت ەتىن جەي جازدايدى. ونداي دۇعا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى تاڭ اتا سالىسىمەن قايتالانادى. اۋستاعا ول دۇعا ءارقاشان جاڭا سياقتى بولعانىمەن نونني ونىڭ ور سوزىنە دەيىن ءومىر بويى ۇمىتپايتىنداي ەتىپ الدەقاشان جاتتاپ العان.
— قانە ەندى، ۇيالمايسىڭ با؟ بۇل دەگەنىڭ ماسقارا عوي! بوي جەتىپ قالعان قىز دەيدى-اۋ سەنى دە. ەندى نە دەسەم بولادى، ايتاتىن ءسوزىم دە قالمادى! وسىلاردىڭ ويىندا نە بار ەكەن ءوزى؟
مۇنداي بولماشى عانا جازعىرا ۇرىسقاننان ويانىپ جاتقان ەشكىم جوق. ولاي دەپ كۇتۋدىڭ ءوزى دە قيىن ەمەس پە؟ بىلايعى جۇرت مىنا كەمپىر قايداعى ءبىر ەسكى پسالومدى جاڭا دۇعامەن ارالاستىرا وقىپ جۇرگەن شىعار دەپ ويلايدى.
اۋستا، ارينە، ويانا قويعان جوق، كەرەۋەتتىڭ ءبىر شەتىنە باسىن بەرىپ، اۋزىن جارتىلاي اشقان بويى شالقالاپ ۇيىقتاپ جاتىر. ءبىر قولىن قۇلاعىنىڭ استىنا توسەپتى، ەكىنشى قولى قۇس مامىقتىڭ سىرتىندا الاقان جايا جارتىلاي اشىق قالىپتى. تۇسىندە بەينە ءبىر الدەكىم ونىڭ قولىنا باقىت ۇستاتا قوياتىنداي. كويلەگىنىڭ جاعاسىنا تاياۋ سالىنعان جاماۋ كورىنىپ جاتىر. كەمپىر بايعۇس ءولى دە جالىنىشتى دۇعا وقىپ جۇرگەندەي مىڭگىر-مىڭگىر ەتەدى.
— بۇلاردىڭ باسىندا ءبىر شاينام مي بولسايشى، تۇگە. قۇداي بىلەدى — تۇك جوق! قالاي ادام بولار ەكەن؟ — كەمپىر اۋستا تۋرالى ايتقاندا ءارقاشان كوپشە تۇردە سويلەيتىن. ءقازىر دە سولاي: — بۇلاردىڭ دەنى ءبۇتىن كويلەگى دە جوق ءتىپتى!.. — ەندى ول داۋسىن قاتتىراق شىعارعان بولدى: — سوۋلا، تۇر ەندى! ءىس توقۋعا كىرىسەتىن ۋاقىتىڭ بولدى، قىزىم-اۋ. ءقازىر ەرتەڭگى اس ىشەسىڭدەر. ارعى جاعىندا كوپ ۇزاماي تۇسكى اس تا ءازىر بولادى.
بالالار اجەسىنىڭ ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگىنە تاڭ قالۋمەن جاتىر.
قايناعان سۋ كوفە ازىرلەيتىن ىدىسقا سونشالىقتى ادەمى ءارى ەستىلەر-ەستىلمەس دىبىسپەن قۇيىلىپ، بۋى بۇرقىراعان قالپىندا مۇرىندى جارارداي حوش ءيىس اڭقىتتى. اۋستا ءباز باياعىسىنشا ءالى ۇيىقتاپ جاتىر، ال اجەسى ونى وياتا الماي الەك.
— مىنا قالپىڭمەن قالاي ادام بولاسىڭدار؟ وزدەرىڭە وزدەرىڭ ءسىرا شاراسىز ماسىل بولۋمەن وتەسىڭدەر عوي ومىردەن.
اۋستا سوۋلليليا سوندا دا ويانعان جوق.
— سەن، نەمەنە، مەن ساعان كوفەنى بايدىڭ بايبىشەسىنە اپارعانداي ەتىپ، توسەكتە جاتقان جەرىڭە اكەلىپ بەرەدى دەپ شىنىمەن-اق ويلايسىڭ با؟ سەن ءالى ون ۇشتەسىڭ عوي. راس، ون ءتورت جاسقا تولاتىن كەزىڭ جاقىن قالدى. شىركەۋگە بارىپ، شوقىناسىڭ، ءدىن جولىنا تۇسەسىڭ. وعان دەيىن ساعان اكەڭنەن تالاي تاياق جەگىزىپ ۇلگەرتەمىن ءالى.
اجەسىنىڭ تاڭەرتەڭگى كەزەكتى وسيەت-ۋاعىزى سوۋلاعا بۇل جولى دا مۇلدە اسەر ەتپەدى. قارتتىقتان قالجىراپ، ابدەن تيتىقتاعان حالبەرا كەرەۋەتكە تايانىپ كەلىپ، ۇيقىداعى اۋستانى ءالسىز قولدارىمەن شاماسى كەلگەنىنشە سىلكىلەي باستادى. قىز تەك سوندا عانا سىعىرايتىپ كوزىن اشتى. سونىڭ وزىندە زورعا اشتى. ۇرەيلى كوزىن جىپىلىقتاتىپ، جان-جاعىنا ابىرجي الاقتادى. ءبىر كەزدە ەسىن جيىپ، بەتى-جۇزىن ەكى الاقانىمەن جابا ءتۇسىپ، مۇرنىن پىسىلداتتى.
اۋستا قارا شاشتى، اققۇبا كەلگەن، سوپاق ءجۇزدى، يەگى شىعىڭقى جاس قىز بولاتىن، ءبىر كوزى ءسال-سال قىليلانىپ تۇرادى، قاستارى مەن كىرپىكتەرى قاپ-قارا، ال كوزىنىڭ ءوزى بولات تۇستەس سۇپ-سۇر. ول وسى حۋتورداعى بەتى-جۇزى قۇلپىرا جايناپ تۇرعان ادەمى دە ايقىن كەلبەتى بار بىردەن-بىر جان ەدى. سوندىقتان دا نونني ءوزىنىڭ اپكەسىنە تاڭدانا قاراپ، بۇل ءوزى بارىمىزدەن وزگەشە قالاي پايدا بولعان دەپ ويلانىپ قالاتىن. بۇگىن ونىڭ ءجۇزى وتە سولعىن. ونىڭ ەرەسەك جانداردىڭ بەت الپەتىنە ۇقساس سوپاق جۇزىندە تالاي قيىنشىلىقتى باسىنان كەشىرگەن دەۋگە بولارلىق الدەبىر قىنجىلىستى قام-قارەكەتتىڭ تابى بار. ءنوننيدىڭ ەسى كىرگەلى بەرى اۋستانى ءوزىمنىڭ اپكەم دەپ بىلەدى. قىزدىڭ ەكى يىعى مەن كەۋدەسىنىڭ كەسكىنى ءالى جارتىلاي عانا اشىلعان گۇلدىڭ بەينەسىنە ۇقساي قويمايتىن. ول نە الدەقاشان اشىلىپ بىتكەن، نە گۇل اشاتىن ءتۇيىنى بولماعان سياقتى بولىپ كورىنەدى. جاسىنا قاراي كەمەلىنە كەلە بوي جەتكەن قىزدىڭ جۇپ-جۇمساق دوڭگەلەنە تومپيعان ءپىشىنى بايقالمايدى. راس، ءدال ءقازىر اۋستانى ءالى جاپ-جاس قىز دەپ تە، كەمەلىنە كەلە بوي جەتكەن دەپ تە ايتۋعا كەلمەيتىن ەدى.
— مىنە، مەن سەنىڭ كوفەڭدى مۇندا قويدىم، سوۋلليليا، — دەدى اجەسى قولىنداعى كوفە قۇيىلعان كەسەنى بولمەنىڭ الىسىراق شەتكى بۇرىشىنا اپارىپ قويىپ جاتىپ. — مەن ساعان كوفەنى جاقىن بارىپ قولىڭا ۇستاتادى دەپ ەشقاشان دا ۇمىتتەنبە.
قىز ءالى شاشىن تاراپ، كەرىلە ەسىنەپ، ۇستى-ۇستىنە تامسانىپ وتىرىپ الدى. ول جاستىقتىڭ استىندا جاتقان بەلدەمشەسىن سۋىرىپ الدى دا جىلى مامىق كورپەنى جامىلىپ وتىرعان كۇيىندە كيدى. كورپەنىڭ استىنان شىعارعان ۇپ-ۇزىن جالاڭاش اياقتارىنا كيمەك بولىپ، جۋان جىپتەن توقىلعان قالىڭ شۇلىقتارىن الدى، ەشكىمنەن ۇيالىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي-اق ءبىر اياعىن ەكىنشى اياعىنىڭ ۇستىنە ايقاستىرا سالىپ وتىردى. نونني ونىڭ ءالى تولىسىپ جەتىلمەگەن دەنە بىتىمىنە كوز جۇگىرتە قاراپ شىقتى. ول جاسى ۇلكەن اپكەسى بولسا دا بۇل دەنە ءبىتىمى جاعىنان ءوزىنىڭ اعالارىمەن سالىستىرا قاراعاندا الدەقايدا تومەن دەڭگەيدە ەكەنىنە كامىل كوز جەتكىزدى.
ءبىراق بالانىڭ بۇدان ارتىق ويعا بەرىلە تۇسۋىنە ۋاقىتى قالمادى — اجەسى كوفە اكەپ بەردى دە ەندى مۇنىڭ اعالارىن وياتۋعا كىرىستى.
نونني وزىنە تيەسىلى سىباعاسى ناننىڭ قاي شەتىنەن قالاي كەسىلگەنىن، بالىق مايى قانشالىقتى مولشەردە جاعىلعانىن، ونىڭ سىرتقى قاتتى قابىرشاققا دا جەتەر-جەتپەسىن، بۇعان قانتتىڭ قانداي شاقپاعى — ۇلكەنى مە، الدە كىشىسى مە — قايسىسى تيگەنىن ءوز كوزىمەن ەندى عانا كورە الدى. تەرەزەدەن بىرتە-بىرتە باياۋ شاشىراپ جارىق تۇسە باستادى. قىسقى تاڭ قالىڭ قاباعىن تاعى دا كوتەرە اشتى.
كۇن وسىلاي باستالدى.
جيىرما التىنشى تاراۋ
كۇندىز
بۇل وتباسىندا تاماقتى ادەتتە ءۇنسىز، ءبىراق سالتاناتتى جاعدايدا وتىرىپ ىشەدى. بىلايشا قاراعاندا ءبىر ءتۇرلى قۇپيا داستارقان با دەپ تە قالاسىڭ. اركىم تىزەسىنىڭ ۇستىندەگى تارەلكاعا ۇڭىلە ءتۇسىپ، بالىقتى سۇيەگىنەن سونشالىقتى مۇقيات نازار اۋدارىپ تازالاۋمەن بولادى. ساعات جوندەۋشى شەبەردىڭ جۇمىسىن كوزگە ەلەستەتەدى. ال بوتقا جەگەندە توستاعاندى يەگىنىڭ استىنان الىستاتپايدى. اكەسى ۇلكەن توستاعانداعى بوتقانى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا تەز جەپ بىتەدى! كەمپىر بايعۇس تاماقتى پەشتىڭ جانىندا جۇرتتىڭ بارىنە تەرىس قاراپ وتىرىپ ىشەدى. تاڭەرتەڭگى اسقا ءار كۇنى سۇلىدان پىسىرىلگەن ىستىق بوتقا، قان ارالاس ءوسىپ، ءبىر ءۇزىم نان، كەشەگىدەن قالعان تۇزدى بالىق، ءبىر ءتۇيىر قانت سالىنعان ىستىق كوفە بەرىلەدى. سونىڭ ىشىندە بارىنەن ءتاتتىسى قانت. شەشەسى تاماقتى بەينە ءبىر قوناقتاعان قۇس سياقتانىپ، كەرەۋەتتىڭ شەتىنە جارتىلاي جايعاسىپ وتىرىپ جەيدى، انە ول التينگ مۇشەسى جىبەرگەن سەكسەن شىنى ىدىستىڭ بىرەۋىن الدى دا ءدارى ىشۋگە كىرىستى. ونىڭ بەتى بوزارىپ، سولعىن تارتقان، بادىرايعان كوزدەرى تىنىمسىز ويناقشىپ جىلت-جىلت ەتەدى. اۋزى ويىلىپ كەتكەن سياقتى، تاماقتى قينالا شاينايدى. اكەسىنىڭ توستاعان تولا بوتقانى سونشالىقتى تەز تاۋىسىپ قويعانىنا، ال شەشەسىنىڭ ەندى-ەندى عانا بالىققا قولىن تيگىزىپ، ونى جەركەنە جۇتىپ وتىرعانىنا بالا كەي-كەيدە ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ قالادى. بالالار تاماق ءىشىپ بولعاننان كەيىن ءبىر شاينام ءدامدى ەت پەن قارا بيداي نانىنىڭ قالىڭ ءبىر ءتىلىمىن سۇيسىنە جەۋدى ءارقاشان ارمانداۋمەن كەلەدى.
بيارتۋر تاڭەرتەڭگى اسىن ءىشىپ بولا سالىسىمەن توسەكتىڭ ءبىر شەتىنە قيسايا كەتتى. بۇل — ونىڭ بالا كەزدەن قالىپ قويعان داعدىسى. قاتتى قورىلداپ، بىرنەشە ءمينوت كوز ءىلىندىرىپ العاننان كەيىن ول باسىنا اياق استىنان قاتەرلى ءقاۋىپ تونگەن ادامشا ورنىنان جالما-جان ۇشىپ تۇرىپ، قوي قوراعا قاراي اسىعا ۇمتىلاتىن. بيارتۋر ول قورا مەن باستىرمانى ۇيگە جاپسارلاس سالىپ العان بولاتىن. ال جاس قوزىلار مەن توقتىلار تۇرعان بولمەگە جالعاس قاشاعا قامالاتىن. ەرەسەك بالالار ءشوپ سالىناتىن اقىرلاردى تازارتادى، مالدىڭ استىن كۇرەيدى، وزەننەن مۇز ويادى، ءۇي ماڭىنداعى قايتا-قايتا قار باسىپ قالا بەرەتىن جولدى ارشيدى. قويلار كۇرتىك قاردىڭ ۇستىنە ون سەگىز تەكپىشەكتى جىڭىشكە قۋىس جول ارقىلى كوتەرىلەدى. ادامدار دا سولاي جوعارى شىعادى. تەرەزەنىڭ تۇسىنداعى قاردىڭ اراسىنان دا op تارىزدەس قۋىس قازىلعان. ول ارقىلى كۇننىڭ جارىعى ءۇيدىڭ ىشىنە جەتەدى.
حۋتورداعى ناعىز كۇندىزگى ۇيرەنشىكتى تىرشىلىك بيارتۋر مەن ەرەسەك بالالار قوي قوراعا شىققاننان كەيىن باستالادى جانە تاۋسىلماستاي ۇزاققا سوزىلادى. كەشتىڭ اۋىلى وتە الىس، ءتىپتى بۇگىن كەش تۇسپەيتىن سياقتى كورىنەدى. ءۇيدىڭ ىشىنە جارىتىمسىز جارىق ءتۇستى — ويتكەنى تەرەزەنىڭ كوزدەرى تىم كىشكەنتاي، ال سىرتتاعى كۇرتىك قار تەرەزەدەن الدەقايدا بيىك. كۇندىز ەكى كەرەۋەتتىڭ توسەگى جيناۋلى تۇرادى، ال ۇشىنشىسىندە شەشەسى قيمىلسىز جاتادى دا قويادى. كەيدە ول توسەگىندە وتە باياۋ قيمىلداپ، اۋىرسىنا اۋدارىلىپ جاتادى. وندايدا ەستىلەر-ەستىلمەس جارتىلاي ىڭىرسيدى. ويتكەنى بەيشارانىڭ جاتا-جاتا جامباسى تەسىلۋگە اينالعان. بۇرىن ول ءار بوسانعان سايىن ءار قىستا ءۇش اي بويى توسەك تارتىپ جاتۋعا ءماجبۇر ەتەتىن كەسەلگە دۋشار بولاتىن. ال بىلتىر بوسانعاننان كەيىن ءوزى قاتارىنان ءتورت اي جاتىپ قالدى. نارەستەسى شەتىنەدى.
اۋستا تەرەزە الدىنداعى كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە وزىنە كەۋدەشە توقىپ وتىر. ونىڭ اياعى ەدەنگە جەتە قويمايدى. ونىڭ ەسەسىنە، وقتىن-وقتىن قابىرعاعا سۇيەنىپ، قالعىپ-مۇلگىگەن بويدا كوز شىرىمىن الىپ ۇلگەرەدى.
اجەسى ۇرشىعىن الىپ، ءجىپ يىرە باستايدى. ءۇي ىشىندە ۇزاق كۇنگە سوزىلاتىن زىرىلداعان ىزىڭ ەستىلەدى. شىر اينالعان ۇرشىق ۋاقىت دوڭعالاعى سياقتى. ول ءبىزدى وزىمەن بىرگە سوناۋ ءبىر الىسقا، اركىمنىڭ ءوزى جەتىپ جىعىلاتىن جەرىنە الىپ بارا جاتقانداي.
ەندى ءنوننيدىڭ ءبىراز عانا ويناۋىنا بولادى. ول مالدى ورىسكە ايداپ سالۋعا كىرىستى: ياعني ءار كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە اسىقتارىن بىر-بىرلەپ قويا باستادى. بۇل — ونىڭ ورىسكە شىققان مالدارى. ول قويلاردى ەڭ جوعارى جايعاستىردى. مۇنىسى — ولاردى تاۋ باسىنا جانە ونىڭ قيا بەتىنە ايداپ سالعانى. قويدىڭ جاق سۇيەكتەرى سيىرلاردى بەينەلەيدى. سوندىقتان دا ولاردى كەرەۋەتتىڭ اياقتارىنا ارقانداپ قويدى. كىشكەنتاي ءنوننيدىڭ سيىرعا دەگەن كوزقاراسى جازعى مەكەن يەسىنىڭ كوزقاراسىنان مۇلدە بولەك. سوندىقتان دا ول بىردەن ون سيىر ۇستايدى. ەندى ءبىر كەزدە ول الدەبىر الىس ساپارعا اتتانادى. ونىڭ اتتارى دا سۇيەكتەر.
ول يەن دالا مەن تاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى جات ولكەلەرگە باراتىن جولداردى جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا ءوزىنىڭ جىلقىلارىن فوردتاردىڭ (تاۋعا ەنىپ جاتقان شىعاناقتاردىڭ) جاعاسىنا ايداپ اپارادى: جول ۇزاق ءارى قيىن. بۇل بولمەنىڭ ىشىندە ونداي الىس ساپارلار جاساۋ بالانىڭ ءبىر وزىنە عانا بەلگىلى ەرەجەلەردى ۇستانعان جاعدايدا عانا مۇمكىن بولا الادى. ول ءۇشىن ءتىپتى كەرەۋەتتىڭ شەتتەرى — كۇرتىك قار باسىپ جاتقان جانە سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىنىڭ ەلەسى قاپتاعان قاتەرلى تاۋ شاتقالدارى مەن تاستى سوقپاقتار سانالادى. كەيدە ول جولدا كەلە جاتىپ (تەرەزەنىڭ الدىنداعى ۇستەل استىندا) تۇنەپ تە قالادى. نونني ءۇشىن كوكتەم شىعىپ، قار كەتكەن، شەشەسى اۋرۋىنان جازىلا باستاعان كەزدە عانا ونىڭ الدىنان ناعىز كەڭىستىك اشىلادى، بولمەدەگى قيالمەن ەلەستەتەتىن جالعان كەڭىستىك ءبىرجولا جويىلادى. نونني "سيىر قوراسى" مەن بولمەنىڭ تومەنگە ءتۇسىپ-شىعاتىن ەسىگىنىڭ اۋزىنا دەيىنگى الاقانداي عانا جەرگە وراسان زور قاشىقتىقتى سىيعىزا الماي قينالۋدان قۇتىلادى.
نونني قالادا دارىگەرلەرمەن جانە دۇكەنشىلەرمەن سويلەسىپ جۇرەدى. ول وراسان كوپ مولشەردە مەيىز ساتىپ الادى — ويتكەنى ونىڭ ۇيىندە ءتاتتىسىز تاماق ىشىلمەيدى عوي. ءسويتىپ بالانىڭ بوشكە-بوشكە، جاشىك-جاشىك، قاپ-قاپ مەيىز، اق شاقپاق قانت ساتىپ الۋىنا تۋرا كەلەدى. دوكتوردا ءدارى قۇيىلعان بەس جۇزگە تارتا شىنى قۇتى بار ەكەن — ۋتيرەدسميريدەگى ستاروستا قويىنىڭ سانىمەن بىردەي. ءبىراق بالانىڭ ودان ءبىر تامشى دا ءدارى ساتىپ الماعانى تاڭ قالدىرادى. سوندا ەرتەڭ التينگ سايلاۋى بولعان كەزدە ودان ساتىپ العان مىنا دارى-دارمەكتەرى ءۇشىن ريزاشىلىق بەلگىسى رەتىندە دارىگەرگە داۋىس بەرۋدەن اكەسى سياقتى بۇل دا باس تارتاتىن بولعانى عوي. نونني تاپ وسى دارىگەردىڭ بەرگەن دارى-دارمەگىنەن اششى ءارى جەركەنىشتى جاعىمسىز ءيىسى بار وزگە ەش نارسەنى دە بىلمەيتىن. ءتىپتى ونىڭ ويىنا: شەشەسىنىڭ اۋرۋىنان جازىلا الماي جۇرگەنى وسى دارىلەردىڭ زاردابىنان ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن كۇدىك تە ۇيالايتىن. ول ول ما، اكەسى مۇنىڭ شەشەسىنەن ءبىرجولا قۇتىلۋ ءۇشىن وسى دارىگەردىڭ دارى-دارمەگىن ادەيى ساتىپ الىپ جۇرگەن شىعار؟ بالكىم، وسى ەكەۋىنىڭ بىرلەسە جاساپ جۇرگەن زۇلىمدىق ارەكەتى بولار؟ سوندىقتان دا نونني بۇل دوكتوردى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى جانە التينگ سايلاۋى بولعان كەزدە وعان داۋىس بەرمەيدى، قايتا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولادى. ونىڭ ەسەسىنە، مەيىزىن مول ساتقان دۇكەنشىگە داۋىس بەرگەنى ارتىق. دارىگەردىڭ بالاعا وكپەلەپ رەنجىگەنى سونشا — ونى سوتقا بەرمەك بولادى. ءبىراق ودان قورقاتىن نونني جوق. ول دارىگەرگە مازاق رەتىندە كارى قانشىق سىيلاماق بولادى. ول قانشىق تا قويدىڭ سۇيەگى. ىزاسى كەلگەن دارىگەر بالانى اۋزىنا كەلگەن جامان سوزدەرمەن بالاعاتتايدى.
— بۇل نە دەگەن ۋ-شۋ سونشا، قۇدايىم-اۋ؟ — دەپ سۇرادى اجەسى.
ءبىراق بالا نە بولعانىن بىردەن ايتا قويمادى. ويتكەنى اجەسىنىڭ وسكەن ورتاسى ءتىپتى باسقا الەم. ونداعى ورنىققان ءتارتىپ تە باسقاشا بولاتىن: ءبارى دە باسقا ەرەجە، باسقا ولشەمدەر، باسقا بولجامدار. اجەسى مۇنى جامان سوزدەرمەن بالاعاتتاپ ۇرسا باستاسا، بۇل سولتۇستىك جاقتان سۇراپىل سۋىق بوران كەلە جاتىر دەگەندى بىلدىرەدى.
— ەگەر سەن ءوزىڭدى-وزىڭ بالاعاتتاپ وتىرعان بولساڭ، وندا قايىس بەلبەۋمەن قۇيرىعىڭنىڭ سىباعاسىن بەرۋ كەرەك بولعانى شىعار!
— اجە، — دەدى بالا. — سەنىڭ بۇل جەرگە ەشقانداي قاتىسىڭ جوق. سەن — سۇراپىل سۋىق بورانسىڭ. ال مەن ۇزاق جولدىڭ ۇستىندە كەلە جاتىرمىن.
— سەن ابدەن ەسۋاس بولعان شىعارسىڭ وسى! — دەدى اجەسى. — ۇيالمايسىڭ با؟! سوماداي جىگىت بولعانىڭا قاراماي، تاپا-تال تۇستە قايداعى ءبىر اقىلعا قونبايتىن اقىماقتىق جاسايسىڭ. سەن ءالى ءىس توقۋدى دا جارىتىپ ۇيرەنگەن جوقسىڭ.
بالا فوردتاعى ماڭعازسىنعان الدەبىر مەنمەن مىرزامەن اڭگىمەسىن كىلت ءۇزدى.
— ءاي-اي-اي. مەن سىزگە ايتىپ ەدىم عوي! انە ول سۇراپىل بورانىن سوقتىردى!
ءسويتىپ الگى مىرزامەن تەز قوشتاسىپ بولدى دا بولمە ءىشىن بىرنەشە جەرىنەن كەسىپ ءوتىپ جاتقان بۇرالاڭداعان تاستى سوقپاقتارمەن اسىعىپ-ۇسىگىپ ۇيىنە كايتتى. ءبىراق جارىم جولعا جەتە بەرە ونى اجەسى قۋىپ جەتەدى — دۇرىسىن ايتقاندا، يەن دالادا ۇستىندە كەنەتتەن داۋىلدى بوران باستالىپ كەتەدى. ول سۋىققا ۇشىپ ولەدى... ويىن وسىمەن اياقتالادى. اجەسى ونى جەلكەسىنەن الىپ، كەرەۋەتكە وتىرعىزدى دا ءىس توقۋدى بۇيىردى. ول ءجىپتىڭ ۇشىن ساۋساعىنا ەكى رەت شالىپ الدى دا ىسكە كىرىستى. بۇل ونىڭ ءبىر اپتا بويى بىتىرە الماي، ءتىپتى جارتىلاي دا توقىپ ۇلگەرمەگەن ءوز ۇلتاراعى بولاتىن. بەينە ءبىر ەش نارسە دە تۇرعان ورنىنان قوزعالماعان، ءبارى دە ءۇزىلىپ-سوزىلىپ جاتقان، قالاي اياقتالاتىن سوڭى دا بەلگىسىز سياقتى — ۇلتاراق توقۋدىڭ دا، ۇزاق كۇننىڭ دە، اكەسىنىڭ ۇيىندە ءوتىپ جاتقان ءومىردىڭ دە شەگى جوق. وسىنداي ويلار ونىڭ ۇيقىسىن ءى اعى دا كەلتىردى. ول ءوزىنىڭ جولدا كەلە جاتىپ، سۋىققا ۇشىپ ولگەنىن ەسىنە الدى.
— اجە، — دەدى ول ەسىنەي ءتۇسىپ. — مەن سيقىرلى ەلەسكە اينالىپ بارا جاتىرمىن.
— وي، كىپ-كىشكەنتاي وڭباعان نەمە! شاماسى، سەن بۇگىن ءالى دە ەشقانداي دۇعا تىڭداماعان بولدىڭ عوي؟!
راس، بۇگىن ول شىنىندا دا، قاسيەتتى دۇعالاردىڭ ەشقايسىسىن دا تىڭداماعانىن ەسىنە الدى. ءبىراق بۇل ونىڭ باسىندا ءجيى-جيى بولا بەرەتىن وقيعالاردىڭ ەڭ سوراقىسى ەمەس ەدى. ونىڭ اجەسى "قاسيەتتى دۇعالار" وقۋعا بار ىنتاسىمەن بەرىلە كىرىسىپ، كوزىن جۇمعان بويى اندەتە جونەلگەندە مۇنى جاعىمسىز قىلىعى مەن شالاعاي جامان ىستەرى ءۇشىن ۇرسۋدى ۇمىتىپ كەتەتىن. اجەسى "ەرەكشە جاقسى" ۇزاق دۇعا وقي باستاسىمەن بۇل دا توقىپ وتىرعان ءىسىن توقتاتا سالىپ، وتىرعان ورنىندا ۇيىقتاپ كەتەتىن. اجەسى سونداي دۇعانىڭ ءبىرىن تاعى دا باستاپ جىبەردى:
In dulci jubilo
شىن جۇرەكتەن اڭسايمىز.
Impre seapio —
قۋانىش بىزگە سىيلاي گور
gremio — ءاز انا.
Alfa hesido!
Alfa hesito!
ييسۋس parvuli —
شىنىمەنەن بار بولساڭ،
و pura oftime
كوك اسپاننىڭ تەرىندە
Prinsinn glorii،
جانىمىزدى ساقتاي گور!
جانىمىزدى ساقتاي گور!
O Peturs Karitas!
و Cari Penitas!
قيامەت كۇنى بولعاندا
Per nosta crimina
جالبارىنا سۇرايمىز،
Selorum gaudia،
قۇتقارۋشى بولا گور،
قۇتقارۋشى بولا گور.
ءناسىبى بار اركىمنىڭ!
جايناعان ءجاننات باعىندا
قۇدايدىڭ قۇلدارى ءان سالىپ
Kanticaنى ماقتايدى،
تاقۋا، سوپى — بارلىعى:
"قوشەمەتتى جانبىز" دەپ.
تۇرىپ جاتىر شەتىنەن
Kuria بولمەلەرىندە.
سەزىلمەيدى ولارعا ەش
دۇنيەنىڭ تارلىعى.*
بۇل دۇعا ۇزاق وقىلدى. بالالىق شاقتا ۇزاق دۇعادان جامان نارسە جوق سياقتى. ونىڭ تۇسىنىكسىز بوتەن ءتىلى كوكەيىڭە ەش قونبايدى. ال، ادامنىڭ قارتايعان شاعىندا دۇعا وقۋعا كەتكەن ۋاقىت زۋ ەتىپ، تەز وتە شىعادى. وسى ءبىر قاسيەتتى دە ەجەلگى، لاتىن سوزدەرىمەن ءجيى شۇبارلانعان دۇعالاردىڭ ولەڭ جولدارىن اجەسى ءوز اجەسىنەن ۇيرەنىپ، جاتتاپ العان ەكەن. سول دۇعالاردان وعان بوتەن ءبىر دۇنيە ەسىگى اشىلعانداي بولاتىن. دۇعا اۋەنىنىڭ ىرعاعىنا قاراي شىر اينالعان ۇرشىقتىڭ زىرىل قاققان ىزىلى ول ءۇشىن ناعىز سۇيكىمدى ساز سياقتى ەستىلەتىن. ونى بەرىلە تىڭداۋدان بولمەنىڭ الاسا توبەسى قاشان ماڭگىلىك كوكجيەكپەن ۇشتاسقانشا، ۇرشىقتىڭ ءجىبى ءۇزىلىپ، ەكى قولىن قوس تىزەسىنە قويعانشا، ءسويتىپ ۇرشىق توقتاپ، زىرىلداعان ءۇنى وشكەنشە جالىققان جوق. سونىمەن دۇعا اۋەنى دە اياقتالدى. دۇعانى جىر جولدارىنداعى اۋەننىڭ سوڭعى سارىنى ءالى جان دۇنيەسىندە جانە ەرنىنىڭ قوسىلا جىبىرلاعان دىرىلىندە ساقتالعان اجە ۇرشىقتاعى ءجىپتىڭ ۇزىلگەن شەتىن ىزدەيدى، تاپقان سوڭ ونى اۋزىنا سالىپ، تۇكىرىگىمەن سۋلايدى دا قايتا ساباقتايدى. سودان سوڭ ۇيقىداعى بالانى ءتۇرتىپ وياتادى.
— وسىلاي دا توقي ما ەكەن؟ — دەدى اجەسى، وعان جەكىرە سويلەپ. — ءارى ۇيات، ءارى ماسقارا! Top كوزدەرىنىڭ ۇلكەندىگى بالىقشىنىڭ اۋىنداي داليىپ كەتتى، ال بۇگىن بىتەلىپ قالعانى سونشا، وعان ينە شانشىپ تا وتكىزە المايسىڭ! ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز ءتورت ۇلتاراقتان توقىپ ۇلگەردىك. سەن ءالى قالاي توقۋدى دا ۇيرەنگەن جوقسىڭ. قانە، ءجىپتى ساۋساعىڭنىڭ باسىنا ەكى رەت شالىپ ال، اقىماق نەمە سول! ايتپەسە، توقىعانىڭدى كايتا تارقاتىپ تاستايمىن!
كۇن سايىن دايىن تۇراتىن مۇنداي قاتاڭ سوگىستەن قالاي قۇتىلىپ كەتۋدىڭ ايتەۋىر ءبىر امالىن تابۋ كەرەك. ءبىراق ونى اجەسىنە سەزدىرۋگە بولمايدى. مۇنىڭ ءار ءتۇرلى تاسىلدەرى بار. كەيدە كەمپىردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ودان دۇعانىڭ بۇلار ەستىمەگەن جاڭا ءتۇرىن اندەتە وقۋدى نەمەسە قىزىقتى ءبىر ەرتەگى ايتىپ بەرۋدى ءوتىنىپ سۇراۋ كەرەك. مۇندايدا ەڭ باستىسى — كەمپىردىڭ نازارىن باسقا ءبىر جاققا اۋدارىپ اكەتۋ. بۇگىن مۇنىڭ ءساتى تۇسە كەتتى. اۋستا ارقاسىن قابىرعاعا سۇيەگەن بويى يەگىن كەۋدەسىنە قاداپ، قولىنداعى توقىما بىزدەرىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە ءتۇسىرىپ الدى دا ۇيىقتاپ كەتتى.
— اجە، انا قاراڭىزشى، — دەدى بالا ابدەن ىزا بولعانداي. — اۋستا ۇيىقتاپ قالدى.
ءسويتىپ نونني اجەسىنىڭ نازارىن اۋستاعا اۋداردى. ۇيقى باسقان قىزدىڭ دەنەسى دە كورگەن جان تاڭ قالارلىقتاي ەدى — ونى جارتىلاي ادام با دەپ قالۋعا دا بولاتىن.
— بۇل نە دەگەن ماسقارا! — دەدى اجەسى، اشۋعا بۋلىعىپ.
ال اۋستانى ادەتتەگىسىنشە زارلاپ وتىرىپ وياتقاننان كەيىن ءبارى دە باياعىسىنشا قايتا باستالدى.
بۇگىنگى كۇن دە بۇرىنعىسىنشا سىنىق سۇيەم دە ىلگەرى جىلجىماپتى. شەشەسى كۇندەگىسىنشە توسەك تارتىپ ايانىشتى ىڭقىلداپ جاتىر. و pura oftimi، drag on postea.
Drag in Postea...
ۋاقىت دوڭعالاعى تاعى دا اينالدى. بالا ءوزىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى سيقىرلى زۇلىم كۇش يەسى بولعانىن ەسىنە الدى
— سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى... — دەدى ول — وزدەرى نەنى قالاسا، سوعان يە بولا الادى دەيدى عوي. سول راس پا؟
— ونى قايتەسىڭ؟! ءبارى دە بوس ءسوز!
— ولار نە جاساعىسى كەلسە، سونى جاساي الادى عوي؟
— مەن ساعان قوي دەدىم عوي. توقى، انا قولىڭداعى ءىستى، تەزىرەك توقى!
— اجە، سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى تۋرالى ەرتەگى ايتىپ بەرشى.
— ول نەنىڭ اقىسى سونشاما؟
— تىم بولماسا، بىرەۋى تۋرالى عانا ايتشى.
— مەن ساعان قايداعى سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى تۋرالى نە ايتىپ بەرە الامىن؟ جاسى جەتىپ، قاۋساپ وتىرعان كەمپىردەن نە كۇتەسىڭ؟ وتىرسام تۇرا المايمىن، تۇرا السام وتىرا المايمىن. قارعا ادىم جەر جۇرۋدەن دە قالدىم. بىلگەنىمنىڭ ءبارى دەرلىك ۇمىت بولدى ەمەس پە؟..
سالدەن سوڭ ول مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ الدەبىر نارسەلەردى ايتا باستادى. ونىسى كەلە جاتقان داۋىلدىڭ العاشقى لەبى سياقتى. ءبىراق بىرتە-بىرتە كۇشەيە تۇسەتىن ءتۇرى بار. كەمپىردىڭ ەرتەگىلەرىنىڭ ءبارى ءبىر سارىندى بولىپ كەلەدى: نە اشتىق كەزىندەگى، نە جانارتاۋ اتقىلاعاننان سوڭعى*، قارنى اشقان جۇرت قاتقان تۋلاق ءپىسىرىپ جەگەن تۇستاعى، ادامدار ابدەن جاداپ-جۇدەگەن، ءۇستى-باسىن بيت باسىپ كەتكەن كەزدەگى وقيعالاردان باستالادى. ول زاماندار كەمپىردىڭ ەسىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ءبىر كۇنى فرانسۋزداردىڭ شاعىن ءبىر كەمەسى داۋىل كوتەرىلىپ، كۇشەيگەن كەزدە تەڭىزدىڭ قۇمدى جاعالاۋىنا سوعىلىپ كۇل-تالقانى شىعا قيراپ قالىپتى. كوماندا مۇشەلەرى تۇگەل قىرىلىپتى. مۇنى كورگەن ءبىر باي شارۋا جاعادا جاتقان بۇكىل دۇنيە-مۇلىكتى، سونىڭ ىشىندە اقشا سالىنعان تەمىر جاشىكتى دە، قىزىل شاراپ تولى بوشكەنى دە ۇرلاپ اكەتىپتى. سوندا كەمەنىڭ ءولىپ قالعان كاپيتانى مەن اسپازى الگى باي شارۋانىڭ جەتى اتاسىنا دەيىنگى اعايىن-تۋعاندارىنىڭ قىر سوڭدارىنان قالماي، قىرسىعىن تيگىزۋمەن بولىپتى. ول ەكەۋى الگى باي شارۋانىڭ نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرىنە، ودان كەيىنگى دە ۇرپاقتارىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن قايتا-قايتا سوعىپ تۇراتىن كورىنەدى. بۇل جونىندە الۋان ءتۇرلى اڭىزدار ايتىلادى. بىردە، دەپ جانە ءبىر اڭىز ايتۋعا كىرىستى كەمپىر، اعايىندى ەكى جىگىت قالاعا بارىپتى. بىرەۋى ۇيگە تاڭ اتا ەرتە قايتىپتى، ەكىنشىسى ەرتەڭىنە جولعا شىعىپتى. جول ۇزاق ەكەن، ونىڭ ۇستىنە، تاۋدان اسىپ ءوتۋ قاجەت. جولدا بەت قاراتپايتىن كۇشتى قارلى بوران ۇيتقي سوعىپتى. ءبىرىنشى كەتكەن جىگىت تاۋ ىشىندەگى لاشىققا جەتىپ جىعىلىپتى. ول ماڭايدا سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى بولادى ەكەن. ءتۇن ىشىندە كەلىپ، ەسىكتى قاعىپتى، لاشىقتىڭ توبەسىنە شىعىپ، شاتىردى تەپكىلەپتى. ونداعى جاتقان جىگىت ەدەننىڭ استىنداعى ۇلكەن تاستاردى الىپ، ەسىكتى ىشكى جاعىنان تىرەپ، مىقتاپ جاۋىپتى دا اشپاي قويىپتى. سىرتتاعى سيقىرلى زۇلىم كۇش يەسى جان داۋسىن شىعارا "اششى-اش!" دەپ ايقاي سالىپتى. ال ىشتەگى جىگىت بەكىنىستى ودان سايىن نىعايتىپ، سىرتتاعى سيقىرلى كۇش يەسىن اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ بالاعاتتاپتى.
ەرتەڭگىسىن ويانسا، بوران باسىلىپ، سىقىرلاعان سارى اياز كۇشىنە ءمىنىپتى. جىگىت تۇندەگى تاستاردى بىلاي الىپ تاستاپ، ەسىكتى اشىپ قاراسا، بوساعاعا سۇيەنگەن بويى سۋىققا قاتىپ، ءولىپ قالعان ءوز باۋىرى، قۇشاعىنا قۇلاپ ءتۇسىپتى. مۇنىڭ سيقىرلى زۇلىم كۇش يەسى دەگەنى وز باۋىرى بولىپ شىعىپتى. ءسويتىپ، مارقۇم باۋىرى سيقىرلى زۇلىم كۇش يەسىنە اينالىپتى دا، ءتىرى قالعان باۋىرىنا ەلەس بوپ كەلىپ، ەسىن شىعارۋمەن ءجۇرىپتى. قالىڭ كۇرتىك قار باسىپ جاتقان شەتسىز-شەكسىز كەڭ دالا دا، ادامداردىڭ قۇلاپ ءتۇسۋى وپ-وڭاي ءتۇپسىز تەرەڭ قۇزدار دا، وزەندەگى قاتىپ جاتقان مۇزدى ويىپ سۋات جاسايمىن دەپ ءجۇرىپ سۋعا قۇلاپ تۇسكەن جاندى سوناۋ تەڭىزدىڭ وزىنە دەيىن الا كەتەتىن اعىن سۋ دا - ءبارى-بارى دە بىرتە-بىرتە سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىنە اينالىپ، ءۇي-ۇيدىڭ تەرەزەلەرىن قاعاتىن، ەسىكتەرىن تەپكىلەيتىن، دۋامەن ارباپ، قايداعى ءبىر دۇعالار وقيتىن سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرىنە اينالاتىن كورىنەدى. ونداي قۇبىجىق كۇشتەر ادامدارعا تاۋداعى جارتاستىڭ تۇبىندەگى ۇڭگىرلەردەن شابۋىل جاسايتىن، ۇيلەردى قيراتىپ، قۇلاتىپ كەتەتىن، ۇيدە جەكە قالعان ايەلدەردى ۇرەيىن ۇشىرا قورقىتاتىن كورىنەدى، جۇرت كولۋمكيللي سايتان ماڭگى ولمەيدى دەپ سانايدى. جالماۋىز كەمپىر گۋنۆەر دە وسى حۋتوردا تۇرعان. ول كولۋمكيللي قۇپيا كەلىسىم جاساسىپ، جاس نارەستەلەردى دە، ەرەسەك ادامداردى دا ءولتىرىپ، ولاردىڭ ەتىن جەي بەرىپتى. سول جالماۋىز كەمپىردىڭ جەكسەنبى كۇنى ءۇش قۇداي مەيرامىنان كەيىن قالاي تورت باعانداپ كەرىپ تاستالعانى، رەدسميري شىركەۋىنە كىرە بەرىس اۋلادا قالاي كەسكىلەپ، بولشەكتەنگەنى تۋرالى تولىپ جاتقان اڭگىمە بار. سوندىقتان دا قۇدايدىڭ جولىنا بەرىلىپ، وعان جالبارىنعان ءاربىر جان گۋنۆەردىڭ مولاسىنا قاراي اياق باسپاۋى ءتيىس. "ول مەنىڭ جامباسىمدى قيراتتى، ول مەنىڭ اياعىمدى اقساتىپ، بىلەگىمدى سىندىردى" دەگەن اڭگىمە كوپ. كولۋمكيللي تۋرالى جىردا: "قانعا بوككەن جولدىڭ بويى ءارقاشان دا بار بولعاي، ۇيىقتا، بالام، قۇداي بىزگە جار بولعاي!" دەپ ايتىلۋى تەگىن ەمەس.
وسى كەزدە كەنەتتەن بيارتۋردىڭ باسى ەسىكتىڭ تومەنگە ءتۇسىپ شىعاتىن تەسىگىنەن كورىنە كەتتى دە ول بىلاي دەدى:
— حالبەرا، وتقا سۋ قويا بەر، قوناقتار كەلە جاتىر.
كەمپىر ۇرشىعىن جيىپ قويىپ، جارتى سوزگە كەلمەي جاتىپ، ىقىلاسسىز جاۋاپ قاتتى:
— ءوزىم دە سەزىپ ەدىم. وكرۋگتى كەزىپ، قاڭعىپ جۇرگەندەردەن تىنىم بولماي-اق قويدى-اۋ، ايتەۋىر! تاڭ اتپاي جاتىپ جامان ىرىم بايقالىپ ەدى...
— ەشتەڭە ەتپەس، قۇيماق پىسىرۋگە سوۋلا جاردەم بەرەدى. كوفە قويۋلاۋ بولسىن. مۇنداي كەزدە ادامدار جايدان-جاي جۇرە بەرمەيدى. ءبىر ماڭىزدى شارۋامەن كەلە جاتقان بولۋى كەرەك. قانە، جىلدامىراق قيمىلداڭدار.
كوپ ۇزاماي-اق الگى بيارتۋر كوتەرىلگەن تەسىكتەن ستاروستانىڭ قويۋ شاشىنا اق كىرە باستاعان قازانداي باسى ايقىن كورىندى. ونىڭ ۇستىندە سالت اتپەن جۇرگەندە كيەتىن قالىڭ كەۋدەشەسى، موينىندا تىزەسىنە دەيىن شۇباتىلا تۇسكەن بوكەبايى، قولدان توقىلعان قونىشتى شۇلىعى، يتبالىقتىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن ەتىگى بار ەكەن. قولىنا ۇستاعان سولقىلداق شىبىرتقى تاياقشاسى ءۇش جەرىنەن كۇمىس ساقينامەن اشەكەيلەنىپتى.
ول قالاعا بارا جاتقان بەتىندە بيارتۋرعا سوعا كەتپەك بولعان ەدى. جانىندا وزىنە ەرتە شىققان ءبىر باتىراعى بار. امانداسىپ قول بەرگەندە ول ادەتتەگىسىنشە ەكى ساۋساعىن عانا ۇسىندى دا مۇرنىنىڭ استىنان الدەبىر نارسەنى ايتىپ، تۇسىنىكسىز مىڭگىرلەدى. اۋستا وعان بالالار جاتاتىن كەرەۋەتتەن ورىن بوساتتى، ال بيارتۋر ءوز توسەگىنىڭ ءبىر شەتىنە، ايەلىنە جاقىن ورنالاستى. بولمەدە تاباداعى العاشقى پىسكەن قۇيماقتىڭ ءيىسى شىقتى.
— سولاي دا سولاي، يوۋن قارتىم، — دەدى بيارتۋر ونى مۇسىركەگەن ۇنمەن. — شاماسى، جولدىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن تەكسەرە شىققان ەكەنسىڭ عوي؟
— جولدىڭ جاعدايى جامان ەمەس، تەكسەرەتىن دانەڭەسى دە جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى ستاروستا، ۇيقىسى كەلە ماناۋراپ. ول يەگىن ءبىر سيپاپ قويدى دا ۇزاق ەسىنەدى. ءسويتتى دە بولمە ىشىنە كوز جۇگىرتىپ، ءبىر شولىپ شىقتى.
— ە، سولاي دە! قار قالىڭ تۇسكەن كەزدە شالشىقتى بالشىق وتە ءقاۋىپتى دەپ تالاي رەت ءوزىڭ ايتۋشى ەدىڭ عوي، — دەدى بيارتۋر ستاروستانىڭ ءسوزىن ەشقاشان باسىنان اسىرعىسى كەلمەيتىن ادەتىمەن. — ايتەۋىر، مەن ات سۇراعان كەزىمدە ۇدايى سولاي دەيتىنىڭ ەسىمدە. ارينە، اتىنىڭ قاھارى قانداي، وعان نە ءقاۋىپتى، نە ءقاۋىپسىز ەكەنى ەڭ الدىمەن ونىڭ يەسىنە ءمالىم عوي.
— ال مەن بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن بولماسا، مىنا يەن دالا ارقىلى ەرىككەننەن جۇرە بەرمەيمىن عوي، — دەدى ستاروستا، سوزىندە كوپ مون بار ەكەنىن سەزدىرە. — ونىڭ ۇستىنە، اتتار دا وزىمدىكى.
بيارتۋر ونىڭ تۇسپالداپ ايتقان سوزىنە جاۋاپ رەتىندە مىنانى ەسكەرتتى: بايلار دا، كەدەيلەر دە قالاعا جۇرسە دە، يەن دالانى كەزسە دە ءارقاشان بەلگىلى ءبىر ماقساتتى كوزدەيدى. ول جاسىرىن ەمەس. دەگەنمەن مەن ساعان مىنانى ايتۋىم كەرەك — سوڭعى كەزدە يەن دالادا جاتقان كار از ەمەس، جەتىپ ارتىلارلىق. "سەندەردە، تومەنگى جاقتا، قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن".
ستاروستا وزدەرىنىڭ جاعىندا جاتقان قار ادەتتەگى قىس كەزىندەگىدەن ارتىق ەمەس ەكەنىن ايتتى. ول كۇمىستەلگەن تەمەكى قورابىن الىپ، ساۋساعىمەن ۇلكەن ءبىر جاپىراقتىڭ شەتىنەن تىستەپ، سىندىرىپ الدى دا اۋزىنا سالدى. سودان سوڭ قوراپتىڭ اۋزىن ابايلاپ قانا اقىرىن جاپتى. ۇستىمە ءبيتى جۇعادى-اۋ دەپ قورىقپاي، توسەككە تەرەڭىرەك وتىرىپ جايعاستى.
— جارايدى، جارايدى، قارتىم، — دەدى بيارتۋر، ونىمەن كايتا جاراسىپ، ىمىراعا كەلگەندەي بولىپ. — سولاي-اق بولسىن دەيىك. ايتا وتىرساڭشى، وزدەرىڭدە نە جاڭالىق بار؟
ستاروستا ءوزىنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ەشقانداي جاڭالىق جوق ەكەنىن ايتتى. ال وزگەلەرگە بايلانىستى نە جاڭالىق بار ەكەنىنەن حابارىم جوق.
— قويلاردىڭ ىشەك قۇرتى نەمەسە ءىشى وتكەنى تۋرالى ەشتەڭە ەستىلمەي مە؟
— مەنىڭ وز قويلارىمدا ما؟
— مەيلى سولاي-اق بولسىن مەن سەنىڭ اۋەلى وز قويلارىڭ تۋرالى ايتاتىن ادەتىڭ بار ەكەنىن بۇرىننان بىلەمىن عوي.
قازىرگى باعا جاعدايىندا قويلاردا ىشەك قۇرتىنىڭ بار نە جوق ەكەنىنىڭ ءبارى ءبىر ەمەس پە؟ سورلى قويلار ەندىگى جەردە ەشقانداي پايدا كەلتىرمەيتىن كادىمگى باسى ارتىق ماسىل بولۋعا اينالدى.
بيارتۋر باي ادامداردىڭ قويدان كۇدەر ءۇزىپ شاعىنعاندا ولار ادەتتە قۋلىقپەن وتىرىك ايتا سالادى دەپ ويلايتىنىن جاسىرمادى.
— قالاي ويلاساڭ، سولاي ويلا، ماعان ءبارىبىر، — دەدى ستاروستا.
— سەن جايىلىمدى قاردان تازارتىپ، تەبىن جاساۋ جونىندە نۇسقاۋ بەردىڭ بە؟
— نۇسقاۋ بەرىپ قايتەمىن، ازىرشە ءوزىمنىڭ ءشوبىم جەتكىلىكتى.
— ءشوپ مەندە دە جەتىپ ارتىلادى، — دەدى بيارتۋر.
بۇل كەزدە ستاروستا كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە اياعىن سوزىپ، جانتايا جايعاسىپ جاتىپ الدى. قۇمارتا شايناعان تەمەكى جاپىراعىنان جينالعان سىلەكەي-سول اۋزىنا تولىپ كەتكەندىكتەن كوپ ءسوز ايتۋدان جالتارۋمەن بولدى. ول جارتىلاي جۇمعان كوزدەرىن بولمە ىشىنە جۇگىرتە ءتۇسىپ جاتىپ، قۇيماق ءپىسىرىپ جۇرگەن اۋستانى كورگەندە قادالا قاراپ قالدى.
— ەڭ قاجەتتى ءزارۋ نارسەگە مۇقتاج بولعاندا سەنىڭ دە كومەك سۇراعان كەزىڭدى كورىپ ەدىك-اۋ، — دەپ، ءبىر ءسوز قىستىردى ستاروستا.
— وعان سەنىڭ ايەلىڭنىڭ ءوزى كىنالى — بەرگەن ازىن-اۋلاق ءسۇتىنىڭ اقىسىن قانشا رەت ۇسىنسام دا الماي قويعان. مەنىڭ ول ءسۇتتى شالاجانسار جەتىم نارەستە ءۇشىن الىپ تۇرعانىم راس. ال جەردىڭ اقشاسىن وزىڭە تۇگەل تولەگەنمىن — ءبىر ەيرير دا قارىز ەمەسپىن. بۇل قۇدايعا دا، جالپى جۇرتقا دا ايان. ول ءۇشىن ساعان ون ەكى جىل بويى ءولىپ-تالىپ ەڭبەك ەتتىم.
— بايقايمىن، ساعان ءالى دە جەر جەتىسپەيدى-اۋ ءوزى.
— جەر جەتىسپەگەنى قالاي؟ تۇسىنبەدىم...
— سەن ماعان كۇنى كەشە عانا ءبىر نارسەنى ارقالاپ كەلىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟ ەگەر قاتەلەسپەسەم، وسىمەن ءتورتىنشى رەت قوي دەيمىن. ولگەن جانداردىڭ مۇردەلەرىن مەنىڭ ءۇيىمنىڭ جانىنداعى قورىمعا الىپ بارىپ جەرلەي بەرەتىن بولساڭ، وندا وسىنشاما جەردى مەنەن نەسىنە ساتىپ الدىڭ؟
— سوندا سەندەردە رەدسميريدە ەشكىم دە ولمەيتىن بولعانى ما؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
ءبىراق ستاروستا ونىڭ بۇل قىرشاڭقى سۇراعىنا ەشقانداي جاۋاپ قايتارعان جوق.
— ەگەر مەن قالادا سۋديانى ۇشىراتا قالسام، وعان سەنەن نە سالەم ايتايىن؟
— وعان بىلاي دە: بىلتىر يۆاندار مەرەكەسى كۇنى ونىڭ بالشىققا باتىپ قالعان جەرىنەن سۋىرىپ الىپ، اجالدان مىنا مەن اراشالاپ قالعان قويى قىرشاڭقى قوتىر بولىپ شىقتى.
ستاروستا بۇل سوزگە جاۋاپ رەتىندە اۋزىنداعى تەمەكى جاپىراعىن تاعى دا شايناي ءتۇسىپ، جينالىپ قالعان سىلەكەي ءسولىن بيارتۋردىڭ اياعىنىڭ تاپ جانىنداعى ەدەنگە بىلش ەتكىزىپ تۇكىرە سالدى.
— مىنا قىزىڭنىڭ جاسى قانشادا؟ — دەپ سۇرادى اۋستادان كوزىن الماي.
— ون ۇشتەن ون تورتكە قاراي قادام باستى. بۇل بەيشارا، ءالى ەسىمدە مەن ساعان جەردىڭ العاشقى جارناسىن تولەردەن از عانا بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن.
حۋتوردا ون تورت جىل تۇرىپ، ءبىر سيىر دا ۇستامايسىڭ. سولاي ەتپەسەڭ، سەن، قيقار بيارتۋر بولارسىڭ با؟
— ءيا، مىنا ساتىپ العان جەرىم ءۇشىن تولەيتىن قارىزىمدى قاشان تولىق تولەپ بىتكەنشە جانىمدى جەگىدەي جەپ، ار-وجدانىمدى قيناعان قىلىعىنىڭ بولماعاندا، ارينە، مەنىڭ سيىر ساتىپ الۋىما دا، ءتىپتى باتىراق جالداۋىما دا شامام كەلەتىن ەدى. ءبىراق مەنىڭ ءومىر بويى بەرىك ۇستانىپ كەلە جاتقان ماقساتىم — بوستاندىققا يە بولۋ، ءوز ەركى وزىندەگى ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەستىككە قول جەتكىزۋ. بۇل دەگەنىڭ سيىر ۇستاۋدان الدەقايدا قىمبات تا قاسيەتتى نارسە. سيىر ساتىپ الامىن دەپ قارىزعا بەلشەمنەن باتۋدىڭ نە قاجەتى بار ماعان!
ستاروستا ەكى يىنىنەن دەم الىپ، ەنتىگىپ قالدى.
— بۇل قىزدىڭ اتى كىم؟ — دەپ سۇرادى ول
— اۋستا سوۋلليليا.
— بۇل ات نە ماگىنا بىلدىرەدى؟
— مەن ساعان بۇل اتتىڭ نە ماعىنا بىلدىرەتىنىن ايتايىن، قارتىم. بۇل حۋتوردا مەن ءتىرى جۇرگەندە ول ەشقاشان ەشكىمگە تاۋەلدى بولمايدى — جانىمەن دە، تانىمەن دە كىرىپتار ەتكىزبەيمىن دەگەن ءسوز. وسىمەن بۇل اڭگىمەنى دوعارايىق.
ال ستاروستانىڭ جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەستىگىنە دەگەن جەك كورۋشىلىگىندە شەك جوق ەدى.
— سەنىڭ بۇل قىزدى مەنىڭ ۇيىمە جىبەرىپ الۋىڭا بولادى. مەنىڭ ايەلىم بۇعان جازۋ-سىزۋدى، وقۋدى باسقا دا نارسەلەردى زور ىقىلاسىمەن ۇيرەتە الادى. ءبىز بۇل قىزدى ءبىر اي بويى تەگىن تاماقتاندىرامىز.
— تاماق ءبىزدىڭ جازعى مەكەندە جەتىپ ارتىلادى. سەندەردىڭ رەدسميريدە ونى-مۇنى جازۋ-سىزۋ ۇيرەتكەندەرىڭ، بالكىم، پايدالى دا بولار. ءبىراق ونداي پايدانى سەندەر ءوزىمىزدىڭ بالامىز دەپ بىلەتىندەرگە عانا تيگىزەسىڭدەر عوي.
ستاروستا العا قاراي ەڭكەيە بەرىپ، اۋزىنا جينالىپ قالعان سىلەكەي-سولىن ەدەننىڭ ۇستىنە تاعى دا تۇكىرىپ تاستادى. ءسويتتى دە ۇيقىلى قالپىندا ەسىنەگەنىن باسپاق بولىپ، ماڭدايى مەن ەكى بەتىن ۋقالاي سيپاپ ءوتتى.
— ونى قايتەسىڭ، مەن وز بالالارىمنىڭ قامىن، ال سەن وز بالالارىڭنىڭ قامىن جەگەنىڭ دۇرىس قوي، — دەگەن ءسوزدى قوستى بيارتۋر، ستاروستانىڭ ەدەنگە تاعى دا بىلش ەتكىزىپ تۇكىرگەنىنە نازار اۋدارعان جوق.
— سەنىڭ ايەلىڭ اۋرۋدان كەز اشپاي قويدى عوي ءوزى، — دەدى ستاروستا. — قىس بويى ىشكەن دارى-دارمەگى ءۇشىن قانشا اقشا تولەۋىڭە تۋرا كەلدى؟
— بۇل ءتىپتى باسقا ماسەلە. مەنىڭ ايەلدەن اۋزىمنىڭ سالىمى بولماعانىن جاسىرمايمىن. ءبىرىنشى ايەلىم دە، ەكىنشى ايەلىم دە جۇرەك اۋرۋىنان زارداپ شەگەتىن بولىپ شىقتى. ول دا بولسا قۇدايدىڭ باسقا سالعان نەمەسە قاتىگەز تاعدىردىڭ تالكەگى شىعار. ونىڭ وزىمنەن وزگە ەشكىمگە قاتىسى جوق.
مۇنداي قاتتى ءارى تىك ايتىلسا دا تۋرا بەرىلگەن جاۋاپقا ستاروستا ەشقاشان رەنجىپ كورمەيتىن، قايتا سونىڭ ءوزىن ۇناتاتىن. ول ءقازىر دەنەسىن قاسىنا باستادى. شاماسى، بيت مازالاي باستاعان بولۋى كەرەك. ەندى ول وز ءسوزىن ەشكىمگە ارناپ ايتپاي-اق بىلاي دەدى:
— جوق، مەنىڭ ەشكىمنىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسقىم كەلمەيدى. ءبىراق مەنىڭ ايەلىم جاس بالانى قالاي دا وقىتۋ كەرەك دەپ سانايدى. ويتكەنى بىزدە مىندەتتى تۇردە وقىتۋ جونىندە زاڭ شىقتى عوي. ال مەنىڭ بۇل تۋرالى پىكىرىم جۇرتتىڭ بارىنە ءمالىم: وقۋعا بايلانىستى ءبىتىپ بولمايتىن كەراناۋ ىستەردىڭ ءبارى دە قاتارداعى قاراپايىم حالىقتىڭ سورى.
— ال مەنىڭ پىكىرىم مىناداي: كىمدە-كىم قاتارداعى قاراپايىم حالىقتىڭ بالاسى بولسا، ونى قاراپايىم حالىقتىڭ ءوزى، ال كىمدە-كىم بايدىڭ بالاسى بولسا، ونى بايلاردىڭ وزدەرى وقىتسىن. فرۋعا مەنەن سالەم رەتىندە وسى ءسوزىمدى جەتكىز.
— حالىقتى وقىتقاننان مەنىڭ جەكە باسىما كەلەتىن ءبىر ەيرير دە پايدا جوق، — دەپ جاۋاپ قايتاردى ستاروستا. — ال انا جاقتا، وڭتۇستىكتە مۇنىڭ ءوزى تالاپ ەتىلەدى. ءيا، مەنىڭ تاعى نە ايتقىم كەلىپ ەدى ءوزى؟.. ەندى ەسىمە ءتۇستى: ءبىزدىڭ تومەن جاقتاعى ايەلدەر سەنى سيىر ۇستاسىن دەپ شۋلاعاندا ءتىپتى ەستەرىنەن تانا جازدايدى.
— مەن وزىمە ءوزىم قوجايىنمىن. ول جاعىن ءوزىم بىلەمىن. جۇمىستارى بولماسىن تۇگە.
— ەگەر بۇل ىسكە سۋديانىڭ ءوزى ارالاسقىسى كەلسە، وعان نە ايتايىن؟
— وعان مۇنداعى، يەن دالاداعى، ءبىزدىڭ ءوز ەركىمىز وزىمىزدەگى، ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس جاندار ەكەنىمىزدى ايت.
— ءيا، سەندەر وزدەرىڭنىڭ كورلەرىڭدى وزدەرىڭ وسىلاي قازاسىڭدار ءالى، — دەپ ستاروستا كەكەسىنمەن مىرس ەتە قالدى.
بيارتۋر بۇل سوزگە لايىقتى جاۋاپ تابامىن دەگەنشە پليتا جاقتان جارىقشاقتانا بارىلداعان داۋىس ءۇزىلىپ-سوزىلىپ ەستىلدى:
— ستاروستا دۇرىس ايتادى. ءبىزدىڭ قازىرگى ءومىرىمىز ءومىر ەمەس. مەن ۋدارسەلدە قىرىق جىل تۇرعاندا قولىمىزدان سيىر ءۇزىلىپ كورمەگەن ەدى. سول قىرىق جىلدا قۇداي ماعان بىرەۋدەن الاقان جايعىزىپ ءبىر نارسە سۇراتقان ەمەس.
— ايتپاقشى، سەن مەنى تىڭداشى، — دەدى ستاروستا، ويىنا ءبىر نارسە كەزدەيسوق تۇسە كەتكەندەي بولىپ. — الساڭ، مەن ساعان سيىر ساتا الامىن. كارى ەمەس، جەتى جاستا. الداعى جازدا بۇزاۋلايدى. وتە ىڭعايلى، سەنىمدى سيىر. راس، سونشالىقتى ءسۇتتى ەمەس، ءبىراق ۇزاق ۋاقىت بويى ساۋىلادى.
"مىناۋ تاعى دا ەزبەسىن ەزەتىن بولدى-اۋ"، — دەپ ويلادى بيارتۋر، ستاروستانىڭ ونداي ادەتىن كوپتەن بەرى جاقسى بىلەتىنىن ەسكە الىپ. بۇل ونىمەن تالاي رەت قىزىل كەڭىردەك بولىپ ايتىسىپ-تارتىسىپ داۋلاسقان دا. ءبىراق ونى جەڭۋ باسىڭدى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، بوسقا اۋرەلەنگەنمەن بىردەي. ستاروستانىڭ قانىنا سىڭگەن ءبىر ادەتى بار: ماسەلەنى قاشان بولسا دا تاپ ءوزى توقتاعان جەردەن قايتا باستايدى. ءوز ايتقانىنان ءولىپ بارا جاتسا دا قايتقان ەمەس. ستاروستانىڭ بۇل قاسيەتى بيارتۋردىڭ نە اشۋىن كەلتىرىپ، ىزالاندىراتىنىن، نە تاباندىلىعىنا تاڭ قالدىراتىنىن ءبىلىپ، تاپ باسىپ ايتۋ قيىن بولاتىن. ءبىراق مىنا جەردە بيارتۋردىڭ تەز جاۋاپ تابا الماي، كىبىرتىكتەپ قالۋى ءبىر نارسەگە تۇرتكى بولدى.
ونىڭ اۋىرىپ جاتقان ايەلى شىنتاعىنا تىرەپ كەۋدەسىن كوتەرۋگە ارەكەت جاساپ جاتىپ ەركەكتەر جاققا موينىن بۇردى دا:
— ە، قۇدايىم، بەرە گور! — دەدى. ءسويتتى دە سەلك ەتىپ قايتا جاتتى.
ايەلىنىڭ كۇرسىنە ىڭقىلداعانى باسىلا بەرە بيارتۋر ستاروستاعا بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى:
— قارتىم-اۋ. ول سيىرىڭدى ساتپاق بولىپ، ماعان بىلتىر نەمەسە ونىڭ الدىڭعى جىلى سۇرانساڭ، قايدا قالدىڭ؟ ول كەزدە مەنىڭ سوڭعى جارنامدى ۋاقتىلى تولەي الاتىنىم ءولى بەلگىسىز بولاتىن ەدى-اۋ.
— مەن ساعان ول سيىردىڭ جەم-شوبىن دە قوسا بەرە الاتىن ەدىم عوي، — دەدى ستاروستا، ءسوزىن ودان ءارى جالعاي ءتۇسىپ.
— جاقسىلىعىڭ قۇدايدان قايتسىن، جارقىنىم! — بيارتۋردىڭ ايەلىنىڭ كۇرسىنە ىڭقىلداپ جاتىپ ريزا بولىپ ايتقان ءسوزى تاعى دا ەستىلدى.
— سەن دارى-دارمەكتى فينسەننەن الىپ تۇراسىڭ عوي، — دەدى بيارتۋر. — ال ودان ەشقاشان دا تاپشىلىق كورگەن ەمەسسىڭ. سولاي عوي؟
وكرۋگقا شىركەۋ قوعامىنداعى قامقورلىققا الىنىپ، تاماق اسىراپ، كۇن كورىپ جۇرگەنى ءمۇساپىر ادامداردى گەمەوپاتيا تاسىلىمەن ەمدەۋ ارقىلى اتى كەڭىنەن تانىلعان ستاروستا بيارتۋردىڭ ءوز ايەلى فينناعا فوردتاعى جەرگىلىكتى دارىگەر، التينگ دەپۋتاتى فينسەننەن الىپ كەلىپ جۇرگەن دارى-دارمەكتەرىن كورۋگە رۇقسات سۇرادى. فيننا بۇرىشتا، كەرەۋەتتەگى توسەكتىڭ باس جاعىندا ءىلۋلى تۇرعان شاعىن شكاپتىڭ بەتىندەگى پەردەنى تارتىپ قالىپ ەدى، ونىڭ ءۇش قابات سورەسىندەگى ىعايما-سىعاي قاز-قاتار ءتىزىپ قويىلعان ءار ءتۇرلى مولشەردەگى ءار الۋان ءتۇستى شىنى ىدىستاردىڭ كوز تارتارلىق مول جيىنتىعىن كوردى. ول ىدىستاردىڭ كوپشىلىگى بوساپ تا قالىپتى. ستاروستا بىرنەشە كىشكەنتاي بوتەلكەنى قولىنا الىپ قارادى، سودان سوڭ تىعىنىن اشىپ قايتا-قايتا يىسكەدى. ول ىدىستاردىڭ بۇيىرىنە جاپسىرىلعان قاعازداردا دارىگەرلەردىڭ ادەتتە بىرەۋ ءتۇسىنىپ، بىرەۋ ءتۇسىنىپ بولمايتىن بۇرالاڭداتا اسىعىس جازىلعان ءبىر عانا مازمۇندى مىناداي جازۋ بار ەكەن: "توۋرارين قىزى گۋدفينناعا. بىر-بىرىنە تەڭ ارالىقتى ساقتاپ، كۇنىنە ءۇش رەت ءىشۋ ارقىلى قابىلداۋ كەرەك". ستاروستا ەكى-ۇش كىشكەنتاي بوتەلكەنى جۇرەگى اينىعانداي جەركەنىشپەن يىسكەپ شىقتى دا قايتادان ورىن-ورنىنا قويدى. سودان سوڭ بىلاي دەدى:
— كارى قاقپاس قازان-قازان ۋلى ىشىرتكى قايناتىپ بەرىپ، حالىقتى الداعانىن قويمادى-اۋ!
وسى كەزدە كوفە قۇيىلا باستادى. بيارتۋر قوناقجاي مىنەز تانىتىپ، ستاروستا مەن ونىڭ سەرىگىنە قۇيماق جەپ وتىرۋدى ۇسىندى. كەمپىر بايعۇس پەشتىڭ جانىندا الدەبىر نارسەلەرمەن تىنىمسىز اينالىسا ءجۇرىپ تۇسىنىكسىز مىڭگىرلەيدى. سيىر مەن وقۋ تۋرالى اڭگىمەلەردى تۇگەل ەستىگەن اۋستا ءبىر ساۋساعىن اۋزىنا سالىپ الىپتى. ول جاڭا عانا ءوزى پىسىرگەن قۇيماقتى ستاروستانىڭ ۇستى-ۇستىنە سۇيسىنە قىلعىتىپ وتىرعانىنا قىزىعا قاراپ قالىپتى. قانت سەبىلگەن ۇيمە تاباق قۇيماق الاسارىپ، بارعان سايىن ازايىپ بارا جاتقان. كورگەن بالالاردىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعا بادىرايا تۇسۋدە. ولاردىڭ قۇيماققا قاراي قولدارىن سوزا ۇمتىلعىسى-اق كەلەدى. ءبىراق قۇيماق تاۋسىلىپ بارادى، انە، تاباقتىڭ تۇبىندەگى راۋشان گۇل مەن ەرتەگىدەگى سۇلۋ قىزدىڭ سۋرەتتەرى دە كورىندى. سوندا ولاردىڭ، بالالارعا شىنىمەن-اق ەشتەڭە قالدىرماي، تۇگەل جەپ قوياتىن بولعانى ما؟
— مەن جانە نە ايتپاقشى ەدىم، قۇدايىم-اۋ؟ — دەپ ەسكەرتكەن بولدى ستاروستا. مەنىڭ ۇلىم ينگولۆتىڭ وسى اڭعارعا جۇمىس بابىمەن كەلىپ تە قالۋى مۇمكىن.
— مىنە قالاي، — دەدى شارۋا بيارتۋر. — نەسى بار، كەلە بەرسىن. مەن ونىڭ جولىنا كەدەرگى قويمايمىن. ول ءوزى وڭتۇستىكتە ۇلكەن باستىقتىڭ ءبىرى بولىپتى دەيدى عوي.
— تۇتىنۋ قوعامىنىڭ وكىلى، — دەپ ناقتىلاي ءتۇستى ستاروستا.
— ءا-و! بۇل دەگەنىڭ جامان ەمەس قوي.
— قايدام. ال سەن ەندىگى جەردە ءجۇننىڭ باعاسى ءبرۋنيدىڭ بىزگە بىلتىرعى تولەگەنىنەن ءۇش ەسە ارتىق بولاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ستاروستا. — ول وڭباعان بيىلعى كۇزدە ەتتەن دە قىرۋار مول پايدا تاپقانعا ۇقسايدى.
— مەنىڭ بار بىلەتىنىم، — دەدى بيارتۋر، — ءوزىمنىڭ ساعان جانە دۇكەنشىگە زاڭ تالابىنا ساي تولەۋىم ءتيىس بەرەشەگىم عانا. سەندەر، ياعني بايلار، ءبىر-بىرىڭدى الدامشىسىڭ، كوز بوياۋشىسىڭ نەمەسە ۇرلىقشىسىڭ دەپ ايىپتايسىڭدار ما، ماعان ونىڭ ءبارىبىر. ءبىزدىڭ جەرىمىزگە العاشقى كەلىپ قونىستانعان ادامنىڭ كەزىنەن باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى ۇيرەنشىكتى جاعداي ول.
— سەندەردىڭ ءبارىڭ قورقاقسىڭدار. سونشالىقتى سۋ جۇرەك بولارمىسىڭدار تۇگە؟ — دەدى ستاروستا ىزالانىپ. — بارىنشا بەيقام ءومىر سۇرەسىڭدەر جانە وزدەرىڭنىڭ جون تەرىلەرىڭدى سىپىرعانشا اياۋسىز قانايتىن قاتىگەز جاندارعا قۇلاي سەنگەن بويدا ولەسىڭدەر ءالى!
— جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ولاردان سەن دە قالىسا قويمايسىڭ: مالدى تىرىدەي سالماعى بويىنشا ساتىپ الاسىڭ دا تيىن-تەبەن عانا تولەيسىڭ. وتكەن كۇزدە ماعان دۇكەنشىنىڭ ايتۋى بويىنشا، سەن وڭتۇستىككە، ۆيكاعا الىپ بارىپ ساتقان ءار قوزىدان بەس-سەگىز كرون تازا پايدا تاۋىپسىڭ. جۇرتتىڭ بۇدان باسقا دا ايتاتىن اڭگىمەسى تولىپ جاتىر.
ستاروستانىڭ ادام تاڭ قالارلىق ءبىر قاسيەتى بار: ول ءوزىن بىرەۋ سەن ۇرىسىڭ، سەن قانىشەر جاۋىزسىڭ دەپ ايىپتاپ جاتسا دا ەشقاشان اشۋلانىپ كۇيىپ-پىسۋ دەگەندى بىلمەي، تاعات تاۋىپ وتىرا بەرەدى. كەرىسىنشە، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ تالعامىنا ابدەن ساي كەلەتىن سياقتى. ءبىراق ول ءبىر نارسەگە عانا — اقشاعا قۇنىعىپ قىلمىس جاسايسىڭ دەگەن ايىپتاۋعا توزە المايتىن. ونداي قياناتتى جالاعا شىداي الماي، جىندانىپ كەتە جازدايتىن دا اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، ءتىلىن تىيا المايتىن. ەندى مىنە قاس-قاعىم ءساتتىڭ ىشىندە جاڭا عانا قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان ۇيقىسىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالدى، بۇكىل دەنەسىمەن ىلگەرى قاراي ۇمتىلا ءتۇستى، بەت-اۋزىن تىجىرايتىپ جىبەردى، كوزدەرى شاتىناپ قويا بەردى، ونىڭ مۇزداي بولىپ جايباراقات وتىراتىن سالقىن سابىرلىلىعىنىڭ ءىزى دە قالمادى، قىزىل تىلىنە دە بارىنشا ەرىك بەردى.
— باقىتىما قاراي، مەن وز ءىسىمنىڭ جاعدايىن فوردتاعى قايداعى ءبىر دۇكەنشىدەن گورى جاقسى بىلەمىن. قولىمداعى قۇجات قاعازدارىمدى قاي ۋاقىتتا بولسا دا جايىپ سالىپ، كورسەتە الامىن. سوندا كەز كەلگەن ادامنىڭ كوزى جەتەدى: مەنىڭ ساتىپ الىپ جۇرگەن قويلارىم ماعان وسىنداعى عانا ەمەس، بۇكىل وكرۋگتاعى شارۋالارعا تاۋداعى تۇلكىنىڭ ونداعان جىلدار بويى قوي جەپ تيگىزگەن قىرۋار زاردابىنان الدەقايدا كوپ زيان شەكتىرىپ ءجۇر. سەن سول ءبىر وڭباعان دۇكەنشىنىڭ: "ستاروستا ءوزىنىڭ جەكە باس پايداسىنا قوي ساتىپ الۋمەن اينالىسادى" دەگەن دالباساسىنا بەكەر-اق سەنەسىڭ. ءىستىڭ شىن مانىنە كەلگەندە مەن شارۋالارعا جانىم اشىپ، ولاردى اياعاننان عانا قوي ساتىپ الامىن. ال سەن ءوزىڭ ادامعا دەگەن ايانىشتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ بىلمەسەڭ، تۇسىندىرەيىن: ادامعا دەگەن ايانىش — ونىڭ باسىنا ءىس ءتۇسىپ، قينالعان كەزدە وعان قول ۇشىن بەرىپ، رياسىز كومەك كورسەتۋ. ءبىر قاراعاندا، مەنىڭ ونداي اياۋشىلىق جاساۋىمنىڭ نە قاجەتى بار سونشا؟ بەيشارا بىرەۋلەردىڭ بىلىققان ىسىنە ارالاسىپ، اقىماق ادامشا ساۋ باسىما ساقينا تىلەپ الىپ، نە ازاپ دەيمىن-اۋ؟! ال مەنىڭ ماقساتىم الگى بەيشارالاردى اشتىقتان قۇتقارۋ، قارىزىن تولەۋىنە كومەكتەسۋ، بانكروت بولىپ قالۋىنان ساقتاندىرۋ. باسقاشا ايتقاندا، مۇنىڭ ءبارى دە ءوزىمىزدىڭ وكرۋگتاعىلاردىڭ قامىن جەۋ ءۇشىن جاسالاتىن ارەكەتتەر. ال سوندا بۇدان ماعان قانداي پايدا تۇسپەك؟ الگى بەيشارالاردىڭ ءبارى بىردەي شىركەۋ قاۋىمىنىڭ قامقورلىعىنا، شىركەۋ قاۋىمى وكرۋگتىڭ قامقورلىعىنا، ال وكرۋگ مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنا كوشىپ، الاقان جايىپ وتىرسا، مەنىڭ نەم كەتەر ەدى؟ "ءبارىن دە سايتان السىن!" دەپ وتىرا بەرمەس پە ەدىم؟! سوندا قالاي، الگىلەردىڭ ءبارىن "ماعان كەلە قويىڭدار!" دەپ مەن ءوزىم شاقىردى عوي دەپ ويلايسىڭدار ما؟ جوق، مەن ولاردىڭ ەشقايسىسىن دا شاقىرعان ەمەسپىن. الاقاندارىن جايىپ، كوزدەرىن ءسۇزىپ، وزدەرى كەلگەن سوڭ، نە ىستەۋىم كەرەك؟ امال جوق، ايايمىن. ولاردىڭ بىرەۋلەرى استىققا، ەكىنشىلەرى قانتقا، ەندى بىرەۋلەرى جەم-شوپكە، تورتىنشىلەرى اۋىزعا سالىپ شاينايتىن تەمەكى جاپىراعىنا، بەسىنشىلەرى كادىمگى ناسىبايعا ءزارۋ. ال كەي-كەيدە تەمەكى جاپىراعى وزىمە دە تاپشى بولىپ قالادى. التىنشى بىرەۋلەرىنىڭ سۇرامايتىنى جوق — ولارعا ءبارى كەرەك. جەتىنشى بىرەۋلەرىنىڭ تەمەكىنى ۋاتىپ، ناسىبايعا اينالدىرىپ بەر دەيتىنىن قايتەرسىڭ؟! مۇنى دا مەنىڭ تىكەلەي مىندەتىم سياقتى سانايدى! ال سەنىڭ الگى دۇكەنشى ءبرۋنيىڭ مەنى جۇرتقا بەينە ءبىر شۇلەن تاراتاتىن قويمانىڭ يەسى، ودان اركىم وزىنە نە قاجەتتىڭ ءبارىن تەگىننەن-تەگىن الىپ كەتە بەرەدى دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. ەندى سەنەن مىنانى سۇرايىن — سەنىڭ تۋلينيۋس يەنسەنىڭ ءوزىنىڭ ساۋدا-ساتتىق ءىسىن قايتارىمسىز نەسيە بەرەتىن بانك ەتىپ نەگە قايتا قۇرماي وتىر؟ ولاي ەتپەيتىن سەبەبى بار! ال سەن برۋنيگە مەنىڭ اتىمنان مىنانى ايت: ماعان جىل بويى ۇزدىكسىز كەلىپ جۇرەتىندەردىڭ ءبارى دە سونىڭ ءوزى قانىن سۇلىكتەي سورىپ قاناپ، تىر جالاڭاش قالدىرعان، ونىڭ ۇستىنە، اشتىقتان ارشىپ-ارشىپ وتىرعان بالالارىنىڭ جۇمىرىنا جۇعىن بولارلىق ءبىر ۋىس ۇندى جەكە بەت ەسەپتەرى بويىنشا قارىزعا الا تۇرۋىنا تىيىم سالىنىپ تاستاعان جاندار. سوندا قايىرشىلانىپ، تيتىقتاپ بىتكەن ونداي بەيشارا شارۋالاردان كۇزدىگۇنى نە ءوندىرىپ الا قويارسىڭ؟ امال جوق، ارىق-تۇرىق كوتەرەم قوزىلارىن الاسىڭ. ال ونداي قوزىلار ءتىپتى تۇلكىگە جەمتىك ەتۋگە جارامايدى.
ستاروستا مۇنداي بۇرقان-تارقان قاتتى اشۋدىڭ ىزاسىنان كەيىن قالتاسىنداعى تەمەكى جاپىراعىن سالاتىن قورابىن ىزدەي باستادى. ادەتتە ول ءوزىنىڭ قارسىلاسىنىڭ پىكىرىن وزگەرتىپ، جەڭبەي تۇرىپ، نەمەسە وعان قولدى ءبىر سىلتەپ تەرىس اينالىپ كەتپەي تۇرىپ تەمەكى جاپىراعىن سالاتىن قورابىنا وتە سيرەك قول جۇگىرتەتىن.
— تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى عوي، — دەدى ول تەمەكى جاپىراعىن ءالى اۋزىنا سالماي تۇرىپ. — قازىرگى جاعدايدان تىم بولماسا از عانا تۇسىنىگى بار شارۋالاردىڭ باس قوسىپ، ءوزارا كەڭەسەتىن، وزدەرى ءۇشىن مۇندا دا، باسقا جاقتا دا نەنىڭ پايدالى بولاتىنىن اقىلعا سالاتىن كەزى كەلىپ تۇر. سوندا مىنا مەن سياقتى قارجىسى از، جاۋاپكەرشىلىگى كوپ ءالجۋاز ادامنىڭ الگى زالىم دۇكەنشى ابدەن تيتىقتاتقان بەيشارا ادامدارعا بوسقا شاشىلىپ، قايىرشىلانۋىنا تۋرا كەلمەس ەدى. قايىرشىلانعانى بىلاي تۇرسىن، وعان العىس ايتۋدىڭ ورنىنا كەيىن ونى ۇرى دەپ ماسقارالايتىنىن قايتەرسىڭ!..
— بۇرىنعىلار: "ەگەر سەن وزگە بىرەۋلەرگە قامقورلىق جاساي باستاساڭ، ءوزىڭنىڭ دە ءىسىڭ وڭىپ تۇرماعانى" دەپ ايتىپ كەتكەن عوي، — بيارتۋر ءسوز اراسىنا مۇنى ادەيى قىستىرا قويدى.
— سەن ءبىر نارسەگە كامىل سەنە بەر: مەن سەنىڭ فينناڭ ءۇشىن ەڭ جاقسى دارى-دارمەك جاساپ بەرە الامىن. ول سەنىڭ فينسەننەن الىپ جۇرگەن اراققا كامفورا قوسقان تۇككە تۇرعىسىز ناشار دارى-دارمەك ەمەس. ولار تۋلينيۋس ەكەۋى ءبىر بۇتاقتىڭ ۋلى جەمىسى عوي، بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇم. ماعان بەلگىلى بولعانىنداي، التينگدە اۋىز جالاسىپ تابىسقان "اعايىندى" ەكەۋى مۇحيتتا جۇزەتىن ساۋدا پاروحودتارى ءۇشىن ايلاق سالدىرۋدان باسقا تۇك بىتىرگەن جوق. ونىڭ ەسەسىنە: سول قۇرىلىستىڭ ەسەبىنەن ابدەن بايىپ ءبىتتى: ءبىر ەمەس، ەكى ايلاق سالدىرامىز دەپ مەملەكەتتەن قىرۋار قارجى الدى. ءبىراق ول ايلاقتاردى ءالى سالىنىپ بولماي جاتىپ تاۋداي تولقىندار تاس-تالقان ەتىپ قيراتىپ كەتتى. الگى اككى بولعان قۋلاردىڭ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى. قازىنادان تاعى دا ءجۇز مىڭ كرونا العان الگى الاياق مىرزالار ەندى وعان الگى قيراپ قالعان ايلاقتاردى تەڭىزدىڭ تاسقىنىنان قورعايتىن ءارى سولارعا كىرەتىن جول بولارلىق قۇرىلىس سالدىرامىز دەپ ءبوستى. تەڭىزگە لاقتىرىپ تاستالعان قوقىس سياقتى بولعان الگى قيراعان قۇرىلىستارعا جۇمسالدى دەپ ولاردىڭ جۇمىرلارىنان ءوتىپ كەتكەن قىرۋار مول قارجى ەندى كىمنىڭ ەسەبىنەن وتەلەدى؟ ويلاناتىن تۇگى جوق، شارۋالاردىڭ، ياعني سەنى مەن مەن سياقتىلاردىڭ ەسەبىنەن وتەلەدى. تىكەلەي سالىق دەي مە، جاناما سالىق دەي مە، ايتەۋىر قاناعاندا قانىمىزدى ءىشىپ، ەڭ سوڭعى سولىمىزگە دەيىن سورىپ الادى. ءيا، سونىمەن ءبىز، يسلانديالىق شارۋالار، كوپەستەردىڭ قاققاندا قانىمىزدى ىشەتىن، سوققاندا ءسولىمىزدى سوراتىن قاتىگەز قاناۋىندا قالىپ قويماۋدىڭ قامىن قاراستىرۋىمىز كەرەك. وسىدان وتىز جىل بۇرىن تينگەندا بولعان وقيعا سياقتى وز قۇقىعىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن قالاي دا بىرىگۋىمىز قاجەت.
ول ورنىنان تۇرىپ، بويىن تۇزەدى دە موينىنا شۇباتىلعان ۇزىن مويىن بوكەبايىن شاندىپ وراي باستادى.
— ءيا، ءيا، قىزىم، — دەدى ول اۋستانىڭ جانىنا از-كەم كىدىرىپ. قىزعا ەرەكشە ءبىر ەركەلەتكەندەي مەيىرىمدى كوزبەن قادالا قارادى. ونىڭ بەت-كەلبەتىنەن الدەبىر كۇش-جىگەرىنىڭ مول ەكەنى بارىنشا
ايقىن بايقالدى. قىزدىڭ شاشى تۇبىنە دەيىن قىزارىپ كەتتى، جۇرەگى تۋلاپ، ءدۇرسىل قاقتى. -مەنىڭ ساعان ەكى كرونا سىيلاعىم كەلىپ تۇر. سەندەي اپ-ادەمى جاس قىزعا بەت ورامال ساتىپ العان جار'اسادى. — ءسويتتى دە ءاميانىنان تازا كۇمىس اقشا شىعارىپ، قىزدىڭ قولىنا ۇستاتتى. قىز ستاروستادان بۇرىن دا قورقۋشى ەدى، مىنا مينوتتە ودان سايىن شوشىپ كەتتى.
بالاعا كوز قيىعىن سالۋدى دا ارتىق ساناعان ول كەۋدەشە كيىمىنىڭ تۇيمەلەرىن سالا باستادى.
— ساعان ءبىر سيىردىڭ قۇنى نەبارى ءجۇز ەلۋ كرونا بولعالى تۇر. ال جەيتىن جەم-شوبىنىڭ باعاسى جونىندە قوسىمشا كەلىسە جاتارمىز.
جيىرما جەتىنشى تاراۋ
كەش
كەش ءتۇسىپ كەلە جاتتى. كۇنى بويى ەستىگەن جىرلار مەن ەرتەگىلەردەن كەيىن بالانىڭ كوڭىلى قوبالجىپ، ۇرەيلەنە باستادى. ورنىنان قوزعالۋعا دا قورقادى. الدەبىر سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى قاپتاپ كەلە جاتقانداي سەزىنەدى. ءبىراق قولىنداعى ءىسىن ءۇن-تۇنسىز توقي بەردى. اجەسى مەن اپكەسى بۇعان تەرىس قاراپ تۇرىپ، وتە ءبىر ماڭىزدى دا جاۋاپتى ىسپەن — كەشكى اس ازىرلەۋمەن بولدى. ولار بار ىقىلاستارىمەن قيمىلداۋدا. ىلعال شىرپىنىڭ شىرت-شىرت ەتكەن دىبىسى ەستىلگەنىمەن ءجوندى جانعىسى كەلمەيدى. بولمە ءىشىن ءتۇتىن قاپتاپ، قولقانى قاۋىپ، اشىتا تۇسەدى. بۇل — وسى ءۇيدىڭ اششى ءتۇتىن ىشىندەگى ۇيرەنشىكتى پوەزياسى. ال بالانىڭ كوز الدىنا ۇيتقىپ سوققان قارلى بوران، قاۋىپ-قاتەر كەلىپ، قايداعى ءبىر بەيتانىس شاتقالدار ەلەستەيدى، ادامداردىڭ قىلمىسقا تولى كۇنالى ىستەرى — per nostra سriminاسى ءۇشىن جازا رەتىندە جىبەرىلگەن سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى كوز الدىندا كولبەڭدەپ جۇرگەندەي بولىپ كورىنەدى. اۋلادا اندا-ساندا ەكى اعاسىنىڭ ءبىر نارسەگە بولا ۇرسىپ-تالاسقان ايقاي-شۋى ەستىلەدى. ءبىراق نونني ءۇشىن وعان كوڭىلى ءبولىنىپ، كەلىپ-كەتىپ جاتقان ەش نارسە جوق — جابىرقاۋ قالپىندا قالا بەردى. ۇلتاراقتى بارىنشا ەنجارلىقپەن زورعا توقىپ وتىردى. ونىڭ ۇستىنە، سول قولىنىڭ سۇق ساۋساعى الدەقاشان ۇيىپ قالعان. ال اياداي بولمەنىڭ الاكولەڭكە ءىشى ءبىرتۇرلى كەڭىپ، وراسان زور كەڭىستىككە اينالىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ادامنىڭ ول كەڭىستىككە كوتەرىلۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. ءتىپتى اۋىرىپ جاتقان شەشەسى دە الىستاپ كەتكەندەي. شاماسى، بۇل ونىڭ كوكىرەگىنە ەندى كايتىپ باسىن توسەپ، جابىسا يىسكەي المايتىن شىعار. ەڭ قورقىنىشتىسى — ول اناۋ قويۋ تۇماننىڭ اراسىنا ءسىڭىپ، ءبىرجولا جوق بولىپ كەتەتىن بولار. ويتكەنى ءومىردىڭ دە، ءولىمنىڭ دە پوەزياسى تۇمشالاعان سول تۇماندا عوي...
بالالار كەشكى اس ءىشۋ ۇستىندە ءبىرتۇرلى بۇيىعىپ وتىردى. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. بيارتۋرعا كوزدەرىنىڭ استىمەن ۇرلانا قارايدى، سودان سوڭ بىر-بىرىنە ءوزارا كوز جۇگىرتەدى. اۋستانىڭ تاماققا زاۋقى بولمادى. كەمپىر كوزىن كوتەرمەي، الدەبىر نارسە دەپ، كۇمىلجي كۇبىرلەدى. تۇزدالعان بالىقتى، پىسىرىلگەن كارتوپتى تويا جەگەن ولاردىڭ ەندى تاڭەرتەڭگى استان قالعان بوتقاعا تابەتتەرى تارتپادى. اۋستا ۇستەلدىڭ ءۇستىن جيناستىردى. ءبىرتۇرلى تولقۋ ۇستىندە جۇرگەن ول ادەتتەگىسىنەن گورى كۇشتىرەك قيمىلدادى. ۇلكەن ەكى ۇل ونى مازاقتاپ سىبىرلاستى، مۇنى قۇلاعى شالىپ قالعان شەشەسى دە ولاردى سىبىرمەن توقتاتتى:
— قانە، قانە، قويىڭدار تۇگە، بالاقاندار!
كەمپىر سورەدە تۇرعان توقىما ءىسىن قولىنا الدى دا مانا ايتىپ وتىرعان ەرتەگىسىن كەلگەن جەرىنەن جالعاستىرا ءتۇستى:
— ءتىرى بولساڭ، موڭىرەشى، موڭىرەشى بۋكودلا!
— نە دەپ كەتتىڭ تاعى دا؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— قۇيرىعىمنان ءبىر تال قىلدى جۇلىپ ال دا جەرگە قوي، — دەپ ىبىلجي بىلجىراپ، ءسوزىن جالعاستىرعان كەمپىر ەندى ءىس توقۋعا بار ىقىلاسىمەن كىرىسىپ كەتتى. مۇلگىگەن تىنىشتىقتا ايازدىڭ سىقىرلاعانى ەستىلگەندەي بولدى.
بالالار بىر-بىرىمەن ۇرسىسىپ-توبەلەسە باستادى.
قولىندا تارەلكاسى بار اۋستا كەنەت اكەسىنە جاقىن كەلدى دە بىلاي دەدى:
— اكە، مەنىڭ وقىعىم كەلەدى.
سىرەسكەن مۇز قۇرساۋى بۇزىلدى.
— مەن پاستورعا بارعانشا وقۋ دەگەندى بىلگەن ەمەسپىن. ول كەزدەگى ءتارتىپ سولاي بولاتىن. سونداعى بار وقىعانىم "ورۆار ودد تۋرالى ساگا"* عانا ەدى. ونى دا سۇراق-جاۋاپ تۇرىندە جاتتاپ وقىعانمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى بيارتۋر.
— اكە، مەنىڭ وقىعىم كەلەدى، — دەپ، ايتقانىنان قايتپاي، وجەتتەنە ءتۇستى. ول باسىن ءيىپ، كوزىن تومەن سالىپ تۇردى. ونىڭ ۇنىنەن دە، ەرىندەرىنەن دە ازداعان ءدىرىل بايقاعانداي بولدى. قولىنداعى تارەلكا دا قيمىل قاقتى.
— جارايدى، قىزىم. مەن ساعان ءبىر رەتى كەلگەندە بەرنوۋت تۋرالى جىردى وقىپ بەرەمىن. سەن ونى جاتتاپ الاتىن بولاسىڭ ءالى.
قىز ەرنىن تىستەنىپ، ۇندەمەي قالدى. سودان سوڭ بىلاي دەدى:
— مەنىڭ بورنوۋت تۋرالى جىردى جاتتاعىم كەلمەيدى.
— مىنە، قىزىق! — دەدى بيارتۋر. — سوندا سەنىڭ نەنى وقىپ بىلگىڭ كەلەدى؟
— قۇداي جولىنىڭ زاڭدارىن وقىپ بىلگىم كەلەدى.
— ونى ساعان حالبەرا كەمپىر دە ۇيرەتە الادى عوي.
— جوق، — دەپ قاسارىسا ءتۇستى قىز. — مەنىڭ ستاروستا ايتقانداي، رەدسميريدە وقىعىم كەلەدى.
— نە ءۇشىن ولاي ەتپەكسىڭ؟
— قۇداي تۋرالى كوبىرەك بىلسەم دەيمىن.
— مۇنداي دالباساڭدى مەنىڭ ەندى كايتىپ تىڭداعىم دا كەلمەيدى! — دەدى جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر.
— ال مەنىڭ ءبارىبىر رەدسميريگە كەتكىم كەلەدى.
— ە، سولاي دە، قىزىم! — دەدى بيارتۋر قاتۋلانىپ. — قارا دا ءتۇر، رەدسميريلىكتەر مەنىڭ بالالارىمدى تاربيەلەيمىز دەگەنشە ولاردىڭ بالالارىن مىنا مەن تاربيەلەيتىن شىعارمىن.
— مەنىڭ رەدسميريگە كەتكىم كەلەدى.
— مەن ولگەننەن كەيىن عانا كەتەسىڭ، — دەدى اكەسى.
— رەدسميريگە... — دەدى تاعى دا.
— سەنىڭ مارقۇم شەشەڭ دە رەدسميريگە كەتپەك بولعان. ءبىراق كەتكەن جوق. ودان گورى ولگەنىمنىڭ ءوزى ارتىق دەپ سانادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءولدى دە. مىنە، ناعىز اسىل ادام دەپ سونى ايتسا بولادى! ۋتيرەدسميري سول باياعى ۋتيرەدسميري بويىنشا قالا بەرەدى. مەن وعان العاش رەت بارعاندا ون سەگىز جاستا ەدىم. سول سول-اق ەكەن، وتىز جىل بويى بەل جازا الماي جۇمىس ىستەدىم. مەن ولاردان وسى كۇنگە دەيىن قاشىپ قۇتىلا الماي كەلەمىن — ەندى ولار ماعان قايداعى ءبىر سيىرىن تىقپالاماقشى. سەنىڭ شەشەڭ تاپ وسى بولمەدە جاتىپ-اق ولگەن. ال ول ەشكىمنەن قايىر-ساداقا سۇراپ كورگەن جوق، العان دا ەمەس. ءوز ەركى وزىندە، ەشكىمگە تاۋەلدى بولماي، دەربەس جان رەتىندە دۇنيەدەن وتكەن ايەل سونداي-اق بولار.
ەندى، العاشقى ايەلى قايتىس بولعاننان كەيىن ون ءۇش جىل وتكەندە، بيارتۋر ونى وتە كۇشتى ماقتان ەتەتىن ەدى. ونىڭ ءقازىر ەسىندە ساقتالعان بەينەسىن كوز الدىنا ساعىنا ەلەستەتىپ، ءسۇيسىنىپ وتىراتىن، روزانىڭ بويىنداعى كەمشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارى دە ۇمىت بولعان. ال ءقازىر تەرىس قاراپ، ەڭكەيە ىدىس-اياق جۋىپ تۇرعان قىزىنىڭ ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتىپ جىلاعانىن كورگەندە بيارتۋرعا "ايەل بالاسى ەركەكتەرمەن سالىستىرعاندا شىنىندا دا وسال ەكەن-اۋ. ولاردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، الداپ-سۋلاپ بولسا دا جۇباتۋ كەرەك ەكەن عوي" دەگەن وي كەلدى. ونىڭ ۇستىنە، وسى ءبىر كوزى قىليلاۋ قىزىن سونشالىقتى نازىك سەزىممەن ەرەكشە جاقسى كورەتىن. بۇل وعان ەشكىمدە جوق جاقسى ءارى ادەمى ات تاۋىپ قويعان بولاتىن. ءار جەكسەنبى سايىن سىرتىنان سۇيسىنە قارايتىن. جازدا جاۋىن-شاشىننان قامقورلىقپەن قورعايتىن. ول مۇنىڭ ءبارىن دە ءبىر اۋىز ارتىق سوز ايتپاي، ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ جاسايتىن. ءقازىر ول اۋستاعا كۇنى ەرتەڭنەن باستاپ وقۋ ۇيرەتۋگە ۋادە بەردى. سوندا رەدسميريلىكتەر ەشتەڭە دەي الماي، اۋىزدارى جابىلاتىن بولادى. بيارتۋردا گاماشا ولەڭدەر باسىلعان جەتى جاقسى كىتاپشا بار.
ال كوكتەم شىعا، كىم بىلەدى، ءبىز ورۆار ودد تۋرالى كىتاپتى، بالكىم، ءوزىمىز دە ساتىپ الارمىز. ءتىپتى بەت ورامال دا...
ارادا ۇنسىزدىك ورنادى.
— قىزىم، وزىڭدەگى كۇمىس تەڭگەنى ماعان بەرىپ قويعانىڭ جاقسى. ول ءازازىل يۋدانىڭ كۇمىس تەڭگەسى عوي.
قىز جاۋاپ قاتپادى.
— كىم بىلەدى، ءبىزدىڭ ساندىقتان، بالكىم، ساعان شاق كەلەتىن ادەمى كويلەك تە تابىلىپ قالار. ءيا-يا.. تابىلادى. ول مەنىڭ مەرەكە كەزىندە كيەتىن كەۋدەشەمنىڭ ىشىندە وراۋلى جاتىر. كوكتەمگە دەيىن ءوزىڭ دە بويشاڭ بولىپ ءوسىپ قالاسىڭ.
— موڭىرە، سيىرىم، موڭىرە! — دەپ كۇبىر ەتە قالدى كەمپىر. ول ۇرشىعىنىڭ ۇستىنە ەڭكەيە ءتۇسىپ، ءجىپتى ەرنىمەن سۋلاپ، ساباقتادى.
— حالبەرا، مەن سەنىڭ بالالار وتىرعان جەردە ونداي تۇككە تۇرعىسىز مىلجىڭ اڭگىمەلەر ايتۋىڭا تىيىم سالامىن! — دەدى بيارتۋر.
— قۇيرىعىمنان ءبىر تال قىلدى جۇلىپ ال دا جەرگە قوي.
اۋستانىڭ كوزىنەن ءالى دە جاس تامشىلاپ ءتۇر.
— سەن ءقازىردىڭ وزىندە-اق بوي جەتىپ قالعان بولساڭ، مەن ساعان ءبىر قويدى باسىرە ەتىپ بەرسەم دەپ وتىرمىن. بىزدە وتە ادەمى سارعىش-قوڭىر توقتى بار. ازداپ وزىڭە ۇقسايدى.
بيارتۋر قىزىنىڭ سىمباتتى سۇلۋ تۇلعاسىنا قىسىلا كوز جۇگىرتتى. وسى ءبىر قار باسىپ جاتقان القاپتا ول قىزدىڭ ءوزى اڭساعان اسىل ارمانى بار بولاتىن. ونىڭ ەكى يىعى سەلكىلدەپ، جۇبانا الماي، جىلاپ تۇرعانى ءتىپتى دە تەگىن ەمەس... ول قىزىنا جاقىن باردى دا جايقالعان جاس گۇلدەي سۇيكىمدى ماڭدايىنان سيپادى.
— كوكتەمگە قاراي، — دەدى بيارتۋر، — مەن سەنى قالاعا ەرتىپ بارامىن. قالاعا بارۋ ميريگە بارۋ ەمەس، ودان الدەقايدا جاقسى ءارى قىزىقتى. سەن وندا بارعاندا تەڭىزدى تاماشالايتىن بولاسىڭ ءارى جەر كورەسىڭ، ءومىر كورەسىڭ.
اكەسى جاناسا كەلىپ، ماڭدايىنان سيپاعاندا قىز مۇڭايعانىن تەز قويا قويدى، جابىرقاڭقى كوڭىلى كوتەرىلىپ سالا بەردى. ول اۋستانى ەتە سيرەك ەركەلەتەتىن... قىز اكەسىنىڭ باۋىرىنا جابىسا ءتۇستى جانە دۇنيەدە مۇنان ارتىق قۋاتتى، تارتىمدى كۇشتىڭ جوق ەكەنىن العاش رەت سەزدى، اكەسىنىڭ موينىندا، كويلەگىنىڭ جاعاسى مەن ساقالىنىڭ استىندا ءبىر عاجايىپ قىزۋ جەرى بار بولاتىن. ءقازىر قىزىنىڭ جاڭا عانا جاس جۋعان ىستىق ەرىندەرى ءدىر-دىر ەتىپ، سول عاجايىپ قىزۋ جەردى ىزدەپ، جوعارى ۇمتىلدى دا اقىرىندا ىزدەپ تاپتى. كەيدە ءومىردىڭ بۇكىل ازاپتى قايعى-قاسىرەتىنەن تاپ وسىلاي قۇتىلۋعا بولادى. قارا كولەڭكە بولمە ىشىندەگى قاس قاعىم ءسات ءبارىن دە ۇمىتتىرادى.
شام جاعىلدى.
قالىڭ كار باسىپ جاتقان ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالانىڭ قوينىندا ەلەۋسىز قالىپ، ەپتەپ-سەپتەپ ءىلدالاعان كۇن كەشكەن ادامداردىڭ وزىندىك كىپ-كىشكەنتاي دۇنيەسىنىڭ ۇيرەنشىكتى ءومىرى قايتا جاندانعانداي بولدى. بيارتۋر مال قوراعا قاجەتتى تاقتاي سۇرگىلەۋگە كىرىستى. ونىڭ ساقالىنا مۇكتىڭ مايدا ساباقتارى مەن بۇكتەتىلە ۇشقىنداعان جاڭقا بولشەكتەرى جابىسۋمەن بولدى. ول وقتىن-وقتىن الدەبىر ولەڭ جولدارىن اندەتە ىڭىلداپ ايتىپ قويادى. ەرەسەك ەكى بالا ءجۇن ءتۇتىپ وتىر. ول ەكەۋى بىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. ۇلكەنىنىڭ شاشى بۇيرا، قولى ۇزىن. ونىڭ مىنەزىن ءتۇسىنۋ قيىن، ىشىمدەگىنى تاپ دەيدى دە وتىرادى. ورتانشى، ەكىنشى ۇل، دەمبەلشە كەلگەن ءتورتپاق، تىعىز دەنەلى، ادەتتە اقكوڭىل، جايدارى جاندارعا ءتان بەلگى — قىزۋقاندىلىعىمەن جانە بولمايتىن جەردەن بۇرق ەتە قالاتىن اشۋشاڭدىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن. ۇلكەنى، اكەسىنىڭ تۋ سىرتىنان ءجيى-جيى بەت-اۋزىن تىرجيتىپ، ءتىلىن شىعارىپ مازاق ەتەتىن. كۇندىز ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ، ۇستەلدىڭ ءۇستىن شەگەمەن تىرناپ كەتەتىن. مۇندايدا ول شەشەسىنە ەشتەڭەنى دە سەزبەيتىندەي اقىماق ءارى قاساقانا قىرسىق تۇر تانىتىپ، كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ وتەتىن. وتىرعان كەزدە ەكى تىزەسىن بىرەسە قوسىپ، بىرەسە جايىپ، تىنىم تاپپايتىن. ورتانشى ۇل ءوزىنىڭ ۇيقىسىن قاشىرۋ ءۇشىن ەكى كوزىن بىردەي بادىرايتىپ، ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، كوزىنە سىرىڭكەنىڭ شىرپىسىنان تىرەۋ قويۋعا دەيىن باراتىن. بۇل — ونىڭ ءوزىنىڭ ويلاپ تاپقان امالى. ول اياعىن باسىپ تۇرا المايتىنداي قالجىراعانشا جۇمىس ىستەي بەرۋدەن جالىقپايتىن. ءاعالى-ىنىلى ەكەۋى ءجۇن ءتۇتىپ وتىرىپ تا ءبىرىن-بىرى ءمينوت سايىن شىنتاعىمەن تۇرتكىلەۋدى قويمايدى. مۇندايدا ءىستىڭ اياعى ناسىرعا شاۋىپ، ويىن تۇبىنەن وت شىعىپ كەتۋ ءقاۋىپىنىڭ تونبەسىنە كىم كەپىل بولا الادى.
اۋستا تاعى ءبىر قاتاردى جالعاستىردى. ءبىراق قويشى سونى! سونى دا ادام دەپ! ول جارتىلاي انا ادام عوي. وعان جەتىسپەيتىن نارسە كوپ. قايداعى ءبىر بولماشى نارسە ءۇشىن ەڭىرەپ قويا بەرەدى. اۋستانىڭ كوز جاسىن كولدەتەتىن بولماشى نارسە ءۇشىن جىلاۋ كەرەك پە، جوق پا، ول جاعى بىلايعى جۇرتتىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپايدى... بۇگىن دە جىلاعانىن زورعا دەگەندە قويدى-اۋ. ال شەشەسىنىڭ جاعدايى تۇزەلەتىن ەمەس، بۇگىن دە بۇرىنعىسىنشا: كەشە، ونىڭ الدىڭعى كۇنى قانداي بولسا، ءالى دە سولاي. بالكىم، ول ەندى ستاروستانىڭ جاساپ بەرەتىن دارى-دارمەگىن ءىشىپ، جازىلىپ كەتەتىن بولار؟
ۇرشىقتىڭ زىرىل قاققان ءۇنى كەڭىستىك پەن ۋاقىتقا بىردەي تاراپ جاتتى.
كىشكەنتاي نونني، ءقازىردىڭ وزىندە كەش ءتۇسىپ ۇلگەرگەنىنە قاراماي، بۇگىنگى كەش تۋرالى ويعا شوما قويعان جوق. ونى سەزبەيتىن دە سياقتى. بولمەدەگى ادامدار دا، اسحاناداعى ىدىس-اياقتار دا قاراڭعىلىق قويناۋىنا بىرتە-بىرتە ءسىڭىپ، بايقالماي بارا جاتىر. ەندى مىنە بولمە وراسان زور ءارى تۇلعاسى بەلگىسىز ءبىر نارسەگە اينالا ءتۇستى. سوعان قاراعاندا وسى بولمەدەن وزگە ءمان-ماعىناسىز ءارى قيسىنسىز الدەبىر نارسەنى كوزگە ەلەستەتە قويۋدىڭ ءوزى وتە قيىن. ول بەينە ءبىر رەزينا ءتارىزدى جان-جاققا سوزىلىپ بارا جاتقان سياقتى. ءتىپتى اناۋ وتىرعان اجەنىڭ يىرگەن ۇرشىعىنىڭ زىرىل قاققان دىبىسى دا جاقىننان ەمەس، سوناۋ ءبىر قيىرداعى الىستان ەستىلىپ جاتقانداي. ول ءتىپتى كوز كەرىپ، قۇلاق ەستىمەگەن الدەبىر بيىك تاۋلاردىڭ جانىنان ۇلي سوعىپ ءوتىپ جاتقان كۇشتى جەلدىڭ داۋسىنا دا ۇقساپ كەتەدى. كەمپىردىڭ باسىنداعى توقىما تاقياسىنىڭ استىنداعى ەكى شەكەسىن قايدان كەلە جاتقانى بەلگىسىز قارا بۇلت تۇتاس جاۋىپ بارا جاتقانداي. سوۋلا قۇداي تۋرالى ىلىمگە قانىعىپ قايتۋ ءۇشىن ۋتيرەدسميريگە جىبەرىلگەن بە، قالاي ءوزى؟ الدە ول ارمانداپ اڭساعان سيىرىنا يە بولدى ما ەكەن؟ جوق، ولاي ەمەس. مۇنىڭ سيىر دەپ جاتقانى بوساعاداعى يت ەكەن. ول بىرەسە اۋزىن كەرە اشىپ ەسىنەيدى، بىرەسە ارتقى ەكى اياعىن قابىرعاعا تىرەپ تۇرىپ قاسىنادى. سودان سوڭ بۇك ءتۇسىپ، قايتا جاتادى.
ءنوننيدىڭ شەشەسى الدەبىر ادەمى ءان تۋرالى جاعىمدى ەستەلىك قانا سياقتى. ول ءان دە بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تانىس-اۋ، شاماسى. بالا ءوزىنىڭ كۇنى بويى ءبىر جاققا جەتۋ ءۇشىن ۇمتىلۋمەن بولعانىن، ءبىراق قايدا ۇمتىلعانىن ءوزى دە ۇمىتىپ قالعانىن ەلەستەتەدى. شىركىن-اي، سول جاققا ەرتەرەك جەتىپ جىعىلار ما ەدى؟ ونىڭ بارلىق ارمانى ورىندالاتىن ۋاقىت تىم جاقىن قالعان سياقتى. ءبىراق ازىرشە بىردە-بىر ارمانى ورىندالىپ كورگەن جوق.
سونىمەن كەش ءتۇستى تاۋسىلماستاي ۇزاق كورىنگەن كۇندىزگى ۋاقىت تا وتە شىقتى. ءار كەش ءار ءتۇرلى بەينەلەردىڭ تۇتاس ءبىر تىزبەگىن وزىمەن بىرگە الا كەلەدى، ال ولار بىرتە-بىرتە بۇلدىراپ، تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ، كوزدەن عايىپ بولادى. ادامدار دا سولاي. ولار دا الگىندەي جوق بولىپ كەتەتىن بەينەلەر سياقتى دۇنيەدەن وزىپ، ۋاقىتتان تىس جىم-جىلاس جوعالادى.
اجەسى ۇيىقتاپ بارا جاتقان ءنوننيدىڭ اياق كيىمىن شەشە باستادى.
جيىرما سەگىزىنشى تاراۋ
ادەبيەت
نازىك جاندى اياۋلى،
قيماس دوستى، بالكىم، مەن
ۇمىتپاسپىن ەشقاشان.
كوز جۇمعانشا ماڭگىلىك.
قوس بۇرىمىن بىلەكتەي
اق كۇمىستەي ماڭدايىن —
وتەرمىن جىرلاپ، ءان قىلىپ.
تاعاتسىز ونى ىزدەيمىن.
ءبىراق ونداي قىز قايدا —
كورىنبەيدى ماڭايدا،
شىقتاي تۇنىق، تاپ-تازا
جايناپ تۇرعان جۇزىنە،
تەڭ كەلمەيدى كۇن، اي دا!
ءدال وزىڭدەي كەلىستى
قاراسا كوز تويمايتىن
پىستە مۇرىن جان قايدا؟
البىراعان القىزىل
سەنىڭ سۇلۋ جۇزىڭە
دالاپ جاعىپ قويعانداي.
الاۋلاعان كەڭ دالا
قار استىنان ارىلىپ،
الاۋلايدى قىزعالداق
قانداي كوركەم، وي، قانداي!
كوكتەم كەلسە تۇرا ما
دالا شىركىن قۇلپىرىپ،
گۇل اتاۋلى جايقالماي.
قىزدىڭ قىمبات قىلىعىن
جىرعا قوستىم مەن تالاي.
ءار بەرەتىن
بەت شۇڭقىرىن كىشكەنتاي
ورتتەي قىزىل قوس ەرنىن
كەرگەن سايىن تۇرارمىن
جىرعا قوسپاي مەن قالاي؟!
كورىنسەڭشى، قىزدار-اۋ،
شابىت قوسىپ شابىتقا
جىر جىرلايىن ءارقالاي!
الاۋلاعان ءجۇزى بار،
بۇراڭ قاققان قوس بۇرىم،
كوز الدىمدا — كەڭ ماڭداي.
جالعىز قالدىم جابىرقاپ،
ءبىراق سەنى ۇمىتپان
ولە-ولگەنشە ءسۇيسىنىپ،
كەلبەتىڭە تاڭىرقاپ.
قايىرىمسىز قارا تاس
جاسىرىپ تۇر ءجۇزىڭدى،
قايعىرارمىن قان جىلاپ،
ساعىنارمىن ءوزىڭدى
قاڭىراپ قالدى بۇل دۇنيە
كىم تىڭدار مەنىڭ ءسوزىمدى!؟
اۋستا سوۋلليليانى وقىتۋ يومسبورگ ۆيكينگتەرى تۋرالى جىردان الىنعان ماحاببات تۋرالى وسى ءبىر ولەڭنەن باستالادى. قىز ولەڭنىڭ العاشقى شۋماعىن ەجەلەپ وقىپ شىققاننان كەيىن بيارتۋر ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، كوزىن جارتىلاي جۇمدى دا ونى ءان اۋەنىمەن ورىنداپ بەردى. سودان سوڭ كەيبىر تۇسىنىكسىز جەرلەرىن تۇسىندىرە باستادى. اۋستا الگى وقىلعان شۋماقتاردى تۇگەل جاتتاپ الىپ، ءوزى جەكە قالعان كەزىندە اقىرىن عانا اندەتە ورىندايتىن بولدى. بۇل ماحاببات ولەڭدەرىنىڭ ءبارى دە روزا اتتى ءبىر قىزعا عانا ارنالعان بولىپ شىقتى. اۋستا اقىننىڭ وتە جاقسى ولەڭى دەپ ءوزى توپشىلاعان بۇل جىردىڭ كىمگە ارنالعانىن ەشقاشان سۇراعان ەمەس. ءبىراق ول قىزدى ءوزىنىڭ اكەسىمەن ۇدايى بىرگە جۇرگەندەي وتە جاقسى كورەتىن. جىرداعى كەيبىر اڭعىرت سوزدەر اجەسىنىڭ ءيىرىپ وتىرعان ۇرشىعىن كىلت توقتاتىپ ايتاتىن الدەبىر تاقۋالىق ءدىني ۋاعىزى سياقتى ەستىلسە دە ولاردىڭ ءمان-ماعىناسىن تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ الۋعا تىرىساتىن.
ولەڭنىڭ قالاي پايدا بولىپ، قالاي باسىلىپ شىعاتىنى جونىندە اۋستانىڭ تۇسىنىگى تىم تومەن، بۇلدىر ەدى. اكەسىنىڭ داۋسى مەن ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىندەگى الدەقاشان ومىردەن وتكەن اقىنعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ارقاسىندا الدەبىر اسقاق ءارى تاماشا تۇسىنىك تۋا باستادى. شەلەك تولى سۋ بەتىندەگى ءوز بەينەسىن كورگەن كەزدە ونىڭ كادىمگى بالالارعا ءتان ءتاتتى قيالعا بەرىلىپ، جىرداعى دۇنيەدەن وزعانىنا كوپ بولعان الدەبىر عاجايىپ ايەلگە ۇقساعىسى كەلىپ كەتەتىن...
ماحاببات تۋرالى ولەڭدەردەن ريمدەرگە — كۇردەلى جىرلارعا كوشكەن سايىن وقۋ دا قيىنداي ءتۇستى. ويتكەنى ونىڭ كەيبىر كۇردەلى جەرلەرىنە بيارتۋردىڭ بەرگەن تۇسىندىرۋلەرى جەتكىلىكسىز بولىپ قالدى. ءالى تولىق قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن وقىرمان ماعىناسى تۇسىنىكسىز ءارى ايتىلۋى قيىن سوزدەردىڭ قاپتاعان قالىڭ تۇمانى اراسىندا ابىرجي اداسىپ جۇرگەندەي سەزىنىپ، ول سوزدەردىڭ ءوزارا ەشقانداي دا بايلانىسى جوق سياقتى بولىپ كورىنەتىن. جىر كەيىپكەرلەرى ۆيكينگتەر دە، ولاردىڭ جورىقتارى مەن كەسكىلەسكەن شايقاستارى دا قىزدىڭ ءالى جۇتاڭ قيالىنا سىيىمسىز ەدى. ال وقيعا ۆيكينگتەردىڭ ماحاببات ماشاقاتىنا قاتىستى وربىگەن كەزدە اكەسى جىردىڭ ونداي جەرلەرىن تەك ءوزىنىڭ ىشىنەن عانا وقىپ وتە شىعاتىنى دا: "ءاي، ايەلقۇمار يتتەر-اي!" دەپ ەڭك-ەڭك ەتىپ كۇلەتىن. سودان سوڭ كىتاپتى جاباتىن دا "جاستاردىڭ ونداي نارسەلەردى وقۋىنان دا، تىڭداۋىنان دا زياننان باسقا پايدا جوق. ونىڭ ۇستىنە، وتە ىڭعايسىز" دەگەندى ايتاتىن. اقىرىندا ۆيكينگتەردىڭ ادەپسىز قىلىقتارى سونشالىقتى شەكتەن شىعىپ كەتكەن كەزدە ونداي كىتاپتاردى وقۋدى مۇلدە توقتاتۋعا تۋرا كەلەتىن. مۇندايدا بيارتۋر بەرنوۋت تۋرالى ريمدەردى (جىرلاردى) قولعا الاتىن. ويتكەنى ونى جاستار ءۇشىن وقۋ نەعۇرلىم دۇرىس دەپ بىلەتىن.
— ماحاببات ماشاقاتى تۋرالى مەنىڭ وقىپ-بىلۋىمە نەگە بولمايدى؟ — دەپ سۇرادى قىزى.
— ا؟ نە دەدىڭ؟
— مەنىڭ ولار تۋرالى كوپ وقىپ-بىلگىم كەلەدى.
— ۇياتسىز! ۇيالساڭ ەتتى! — دەپ اكەسى قىزىن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى.
ونىمەن كۇنى بويى سويلەسپەي قويدى. مىنە، سودان بەرى قىزى جۇرتتىڭ كوزىنشە ونداي نارسەلەر تۋرالى ەستىرتىپ ەش نارسە ايتپايتىن بولدى. ال بەرنوۋت تۋرالى جىردى وقىعان كەزدە ونىڭ باستى كەيىپكەرى كيىمىن اۋىستىرىپ كيىپ كەلىپ، حانشايىم فاۋستينانىڭ جاتىن بولمەسىنە كىرىپ بارعان جەرىنە جەتكەندە وزىنەن-وزى قىسىلىپ، بەتى قىزارىپ كەتتى. بەرنوۋت بىلاي دەيدى:
سەنىڭ وتكىر كەزىڭنەن جۇرەگىمە
قادالدى ءبىر ماحابباتتىڭ جەبەسى،
سودان بەرى بەيمازا كۇن كەشەمىن —
ال سەن ماعان: "قويىڭىزشى!" دەمەشى.
حانشايىم دا ءتىل قاتتى، كۇتتىرمەدى: —
مەن دە سىزگە ىنتىقپىن، "قۇپ!" دەر ەدىم.
قىزدىڭ جولى جىڭىشكە — امال قانشا، "
وڭاشادا — مەن سەندىك! كۇت!" دەر ەدىم.
سونىمەن حانشايىم مەن سەرى جىگىت ءتۇنى بويى بىرگە بولىپ، كورەر تاڭدى كوزدەرىمەن اتىرادى. اۋستا ءتىپتى ءتىس جارىپ بىردە-بىر سوز ايتقان جوق. ول قاباعىن دا كوتەرمەدى. ال ور كۇنى كەشكە ۇيىقتار الدىندا قۇس مامىقتى باسىنان اسىرا بۇركەنىپ الىپ جاتاتىندى شىعاردى. مۇندايدا جازعى مەكەندەگى كىپ-كىشكەنتاي تار بولمە كوزدەن عايىپ بولادى. ايداي سۇلۋ ارۋ فاۋستينا ءوز بولمەسىندە وتىرىپ، جاۋدى جاپىرا جەڭىپ قايتۋى ءتيىس سۇيگەن سەرىسىن ساعىنا كۇتىپ، تەرەڭ ويعا شومادى، ونىڭ نەعۇرلىم تەزىرەك كەلۋىن كۇتەدى. ال فريگياداعى ونىڭ زارىعا كۇتۋى ۇزاققا سوزىلادى. ويتكەنى كەكتەنگەن كورولدىڭ زۇلىمدىقپەن جاساعان قاستىق ارەكەتتەرىنەن ارەڭ قاشىپ قۇتىلعان بەرنوۋت ءبىر قيانداعى بورنەارح ارالىنا بارىپ بوي تاسالاعان ەدى. ونى ءولتىرۋ ءۇشىن دۇنيە جۇزىنە اتىشۋلى جاۋىز جەندەتتەر جىبەرىلگەن فاۋستينا ءوزىنىڭ ۇيقىجايىندا وڭاشا وتىرىپ، ونى ويلاعان ساتتەردە بەرنوۋت الىستاعى ارالدىڭ جاعالاۋىندا ءبىر ءوزى سانسىز كوپ جەندەتتەرمەن جانتالاسا كەسكىلەسكەن شايقاسۋدا بولاتىن.
اناۋ قىزۋ قىپ-قىزىل قان مايداندا
وڭدى-سولدى سەرمەدى ول اق سەمسەرىن —
باۋداي ءتۇسىپ جاۋلارى، جاتتى جەردە،
جۇرت تاڭ قالىپ كورىستى ەردىڭ ەرىن.
ساۋىتىنا جاڭبىرداي جاۋدى جەبە،
قالقانىنا بۇرشاقتاي بوراپ بەردى.
تورلەيف تە بولاتتاي بەرىك ەكەن،
قايتا-كايتا قۇلاعان جاۋىن كوردى.
ادام قانى سۋ بوپ اكتى — وڭاي ما!
تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلدى انە مايىتتەر
قيامەتتە جازا تارتقان جاندارداي.
سوندا وعان كىم بولماقشى ايىپكەر؟
قالاي بولسا، ولاي بولسىن — ءبورى ءبىر —
تورلەيفتىڭ داڭقى ارتادى، قاراپ كور!
بۇل اكەسىنىڭ اندەتكەن داۋسى.
اۋستا مامىق كورپەنىڭ استىنان سىعالاي قاراپ، تىڭداپ ەدى، اكەسى جۇرتتىڭ ءبارى جاتىپ قالعاننان كەيىن الدەبىر اسپاپتى جوندەپ وتىر ەكەن. ءدال ءقازىر ءۇي ىشىندە قىبىر ەتكەن جان جوق، ءبارى دە شىرت ۇيقىدا جاتىر. وياۋ — اكەسى عانا. اندەتە جىر وقۋدا ەكەن. كويلەكشەڭ وتىرعان ونىڭ شىمىر تۇلعاسى، قاقپاقتاي كەڭ جاۋىرىنى، الەۋەتتى قولدارى، ۇيىسقان قالىڭ شاشى انىق بايقالادى. قويۋ قارا قاستارى ەكى كوزىنىڭ ۇستىنە كوتەرىلە وسكەن، بەينە ءبىر تاۋ بەتكەيىندەگى بيىك جارتاستار ءتارىزدى. ونىڭ يەگىندەگى قالىڭ ساقالىنىڭ استىنداعى جۋان كەلگەن مىعىم موينىندا ءبىر جۇمساق جەر بار. قىزى وعان ۇزاق قاراپ جاتتى: اكەسى بۇل دۇنيەدەگى ەڭ كۇشتى ادام، مىقتى سكالد بولار، شاماسى. ونىڭ بىلمەيتىنى جوق. قانداي سۇراققا بولسا دا جاۋاپ بەرە الادى. بارلىق ساگانى جاتقا سوعادى. ەشكىمنەن دە ايىلىن جيمايدى. ەش نارسەدەن دە قورىقپايدى. قانداي الىس ارالدىڭ جات جاعالاۋىندا قاپتاعان قالىڭ جاۋمەن جالعىز ءوزى شايقاسقا تۇسە بەرەدى. ول — ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس، ءوز ەركى وزىندەگى ازات ادام.
— اكە، — دەپ داۋىستادى قىزى مامىق كورپەنىڭ استىنان
وعان مىنا وتىرعان ادام بەرنوۋت باتىردىڭ تاپ ءوزى سياقتى.
سونىڭ ءوزى، ودان وزگە ەشكىم دە ەمەس. ءقازىر اۋستا وعان وسىنى ايتۋى كەرەك. ءبىراق ول مۇنىڭ ءسوزىن ەستىگەن جوق.
— اكە، — دەدى بۇل تاعى دا، كۇبىر ەتە قالىپ. ءبىراق وز داۋسىن ءوزى تاني المادى.
جوق، بۇل جولى اكەسىنە ەشنارسە دەگەن جوق — باتىلى بارمادى. اكەسى موينىن بۇرىپ قاراپ ەدى، قىز تۇلا بويى دىرىلدەپ، ۇرەيلەندى. ءسويتتى دە كورپەسىن جامىلىپ جاتىپ قالدى. جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، ءدۇرس-دۇرس سوعۋمەن بولدى. بالكىم، ول مۇنى ءقازىر دە شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟ يومسبورگ ۆيكينگتەرى تۋرالى ريمدەردى وقىعان كەزدە جەگەن شاپالاق ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. ءقازىر مۇنىڭ ۇندەمەي قالعانى قانداي جاقسى بولدى!
بيارتۋر قوزىلاردى بايقاپ قايتۋ ءۇشىن قوي قوراعا كەتتى. وندا دا الدەبىر نارسەنى ايتىپ ءجۇردى. اۋستا ونى قۇلاق تۇرە مۇقيات تىڭداۋمەن بولدى. اكەسىنىڭ باسقان ءاربىر قادامىن سانادى. ول تەكپىشەك ساتىمەن جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ تا الگى اۋەندى ىڭىلداپ ايتىپ ورالدى. اۋستانىڭ جۇرەگى بۇرىنعىسىنان دا قاتتى سوقتى.
مەنىڭ ءانىم ەجەلگى انمەن تەڭ ەمەس،
كوز الدىمنان كەتپەي قويدى تەك ەلەس.
ءوز ءانىمدى سۇيىكتىمە ارنايمىن
سان سۇلۋدىڭ بىرىنەن دe كەم ەمەس.
اۋستا مامىق كورپەنىڭ استىنان تاعى ءبىر سىعالاعاندا اكەسى شامدى ءوشىردى. قاراڭعى ءتۇن.
جيىرما توعىزىنشى تاراۋ
سيىر
ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزى. قار باسقان القاپقا كۇننىڭ شۋاعى توگىلىپ تۇردى. وسى كۇنى جازعى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ ءومىر بويى ەستەرىندە قالارلىق ماڭىزدى وقيعا بولعان ەدى. ونىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ولاردىڭ باسىنان وتكەن جاعدايدى وز باستارىنان كەشكەندەر عانا تۇسىنە الادى. باتىس جاقتا، سوناۋ الىس تاۋ بەتكەيىندە، قاراۋىتقان الدەبىر ۇلكەن نارسە اقىرىن جىلجىپ تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ساگالارمەن تانىس بولعان بالالار ونى بىرەۋلەرمەن سوعىسۋ ءۇشىن كەلە جاتقان اسكەر شىعار دەپ ويلادى. مۇنىڭ ءوزى، قولىنا تاياق ۇستاعان جالعىز-جارىم ادامنىڭ جول ءجۇرۋىنىڭ ءوزى، سيرەك وقيعا سانالاتىن تاپ قازىرگى كەز ءۇشىن ۇلكەن ءبىر جاڭالىق ەدى. الگى اسكەر اڭعاردى بويلاپ، باياۋ جۇرىسپەن تومەن تۇسە بەردى. كىشكەنتاي نونني مەن اۋستا ءۇيدىڭ جانىنداعى كۇرتىك قار ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپتى. ولاردان قالىسقىسى كەلمەگەن اجەسى دە كۇرتىك قار ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىنە الىپ شىعاتىن ون سەگىز باسقىش تەكپىشەكپەن ارەڭ دەگەندە كوتەرىلىپ، الاقانىمەن كوزىن قالقالاپ، الگى ءبىر نارسە قاراۋىتىپ كەلە جاتقان جاققا قادالا قاراپ قالىپتى.
— اناۋ قاراۋىتىپ كەلە جاتقان سيىر عوي، — دەدى ول ءبىر كەزدە.
— ءيا، ءيا، شىنىندا دا سيىر شىعار! — دەپ، شۋ ەتە ءتۇستى بالالار.
ەڭ سوڭىنان بيارتۋر كوتەرىلدى. ونىڭ ءۇستى-باسىنا پىشەننىڭ قيقىمى جۇعىپ قالىپتى. ول ىزاعا شىداي الماي، جارىلىپ كەتۋگە شاق قالىپ ءتۇر: مۇندا سيىر تۇراتىن ورىن جوق قوي! قويدىڭ ءشوبىن سيىرعا بەرە المايدى. اتتى تەبىنگە جىبەرىپ جايۋعا دا ەش قۇلقى جوق. ءيتىن قوسپاعاندا بۇل جالعىز اتىن كەز كەلگەن وزگە جانۋارلاردىڭ بارىنەن ارتىق كورەدى. ءسويتىپ بيارتۋر تومەن ءتۇسىپ كەتتى، ءوزىن شاقىرعانشا قايتىپ جوعارى شىقپاي قويدى.
شەرۋ باتپاقتى جەر ارقىلى باياۋ جىلجىپ جاقىنداي ءتۇستى. سيىردىڭ سوڭىندا - ات جەگىلگەن شانا. وعان ءشوپ تيەلىپتى. كەلە جاتقان شىنىندا دا سيىر ەكەن.
— ايتتىق قوي، شىنىندا دا سيىر ەكەن! — دەپ، تاعى دا شۋ ەتە ءتۇستى بالالار.
سيىر ونشا ءىرى ەمەس ەدى. ۇستىنە جابىلعان جابۋدان ونىڭ اق شۇبار تەڭبىلى بار باسى عانا كورىنىپ ءتۇر. ەكى كوزى اينالا توڭىرەگىنە ءبىر ءتۇرلى تاڭدانا ءارى كۇدىكتەنە قارايدى. ەمشەگىن قارعا سۇيرەتىلىپ ءۇسىپ كەتپەسىن دەپ ءجۇن ورامالمەن جەلىنىن وراپ، شاندىپ تاستاپتى. جالپى ساپار شەگۋگە، ونىڭ ۇستىنە، جەردە قالىڭ قار جاتقان كەزدە تاۋدان اسىپ قىسقى ساپارعا شىعۋعا ۇيرەنبەگەن جانۋاردى تاپ وسىلاي قامقورلىقپەن جابدىقتاعان جان رەدسميريدەگى ءۇي شارۋاسىمەن اينالىساتىن ايەل گۋدني ەدى. قازىرگى شىڭىلتىر ايازدا سيىردىڭ ەكى تاناۋىنان بۋ بۇرقىراپ، جوعارى كوتەرىلەدى. تۇمسىعىنىڭ اينالاسىنداعى جۇنىنە اق قىراۋ قاتىپتى. مۇرجادان شىعىپ جاتقان ءتۇتىن مەن تۇرعىن ءۇيدىڭ يەسى ونىڭ قۇمارلىق سەزىمىن وياتتى؛ ەكى قۇلاعىن قيمىلداتىپ، دەمىن ىشىنە تارتتى دا ىرس-ىرس ەتتى. الدەبىر سالەمدەسۋ رەتىندە ۇزاق موڭىرەگىسى كەلىپ ەدى، وعان شاماسى بولمادى — مويىن ءجىبى تىم قىسىپ، قىلعىندىرىپ بارادى ەكەن.
تاياعىنا سۇيەنە اقساڭداي باسقان كەمپىر شەرۋدىڭ الدىنان شىعىپ، قارسى الماق بولدى.
— قۇداي بەرە سالعان قاسيەتتى جانۋار، — دەپ، ءۇزىپ-سوزىپ ىبىلجي سويلەدى كەمپىر. — قوش كەلدىڭ بىزگە! قۇدايدىڭ قايىرىمى مول بولسىن! جارىلقاي بەرسىن!
سيىر كەمپىردى يىسكەدى دە، بەينە ءبىر ونى بىردەن تانىعانداي بولىپ، تاعى دا موڭىرەمەك بولىپ ارەكەت جاسادى.
— قۇداي بەرە سالعان قاسيەتتى جانۋار، — دەپ قايتادان كۇبىرلەدى كەمپىر. ونىڭ اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسە قويمادى. دەگەنمەن دە ول تاپ وسىلاي وتە سيرەك مەيىرلەنەتىن. ول سيىردىڭ قىراۋ باسقان تۇمسىعىنان ءبىر سيپاپ قويدى. سيىر جۇتقىنشاعىنان شىققان قىسقاشا قورىلمەن جاۋاپ قاتىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ول ەكەۋى ءبىرىن-بىرى وسىلاي تەز ءتۇسىنىستى. سولاي بولا تۇرسا دا، سيىر بەيتانىس ءوڭىردى كۇدىكتەنە جاتىرقادى. ابايمەن قوزعالدى، سالماعىن تورت اياعىنا الما-كەزەك اۋىستىرىپ سالا بەردى. دەنەسى ءدىر-دىر قاعىپ، دەمىن اۋىرسىنا الدى، ىرس-ىرس ەتىپ، وسقىرىنا ءتۇستى.
بيارتۋر جاڭا كەلگەندەردەن نە ماقساتپەن جۇرگەنىن سۇرادى. نە ماقساتپەن جۇرگەنىن سۇراعانى نەسى؟ سيىردى تاپسىرۋ ءۇشىن كەلدى ەمەس پە؟ قايدان؟ كىمنەن؟ ارينە، ستاروستادان!
— ءيا، مۇنداي سىيلىق جاساعانى ءۇشىن ونى قارعىس اتسىن! — دەدى بيارتۋر، ساگادان جاتتاعان سوزىمەن. ءسويتتى دە سيىردى سويىپ تاستاۋ ءۇشىن پىشاعىن قايراماق بولىپ، سەس كورسەتتى.
— ول سەنىڭ ءوز شارۋاڭ، ءوز ەركىڭ، — دەستى كەلگەندەر.
— مەنىڭ اياعىمنان شالىپ سۇرىندىرۋگە ەندىگى جەردە ستاروستانىڭ شاماسى كەلمەيدى. بۇلاي ەتۋ ونىڭ وتىز جىل بويى قولىنان كەلگەن جوق. ەندى سيىر سىيلاسا دا ەشنارسە جاساي المايدى! — دەدى بيارتۋر.
اقىرىندا شارۋا سيىردى كارى بەلسي تۇرعان قورشاۋعا كىرگىزۋمەن اياقتالدى. ونداعى ەدەنگە شىمتەزەك توسەلدى. ات قورشاۋدىڭ ارعى بەتىنە، بۇرىن ءالسىز قوزىلار قامالاتىن ورىنعا شىعارىلدى. بيارتۋر سۋىق پەن جارىق وتەتىن بارلىق قۋىستار مەن ساڭىلاۋلاردى مۇقيات بىتەپ تاستادى. سيىردى قالاي كۇتۋدىڭ جاعدايى وعان بۇرىننان بەلگىلى. حالىقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان تاجىريبەسىنە قاراعاندا، سيىر سۋىق پەن جارىقتان اۋلاق بولعان سايىن ءسۇتتى دە كوپ بەرەدى دەپ بىلەتىن.
كەلگەن ادامدار كەرى قايتپاق بولعان كەزدە بيارتۋر ولاردىڭ ءسال كىدىرە تۇرۋىن ءوتىندى. ءسويتتى دە كەرەۋەتىندەگى توسەكتىڭ ءاستى-ۇستىن اقتارا ءتۇسىپ، ايەلى جامىلاتىن مامىق كورپەنىڭ استىنان ءازىنىڭ ەسكى قولعابىن تاۋىپ العان بويدا بىلاي دەدى:
— ستاروستاعا سالەم ايتا بارىڭدار. مەن وعان وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىمىز جاساسقان كەلىسىمدەگىدەن ارتىق ەشنارسە دە قارىز بولىپ كورگەن جوقپىن. ال ەگەر ول بيىلعى كۇزدە مەنىڭ قوزىلارىما سۋىق قولىن سۇقپاق بولسا، قاتتى قاتەلەسەدى. وزدەرىڭدى كۋاعا تارتامىن. ەگەر مەنىڭ قوزىلارىمنىڭ باعاسىنا كەلىسپەيتىن بولسا، وندا مىنا سۇمىراي سيىرىن كۇنى ەرتەڭ الىپ كەتسىن. ولاي ەتپەيتىن بولسا، مەن بۇل سيىردى كەز كەلگەن كەشتىڭ بىرىندە باۋىزداپ تاستاۋدان تايىنبايمىن.
بۇل باتىل سەس كورسەتۋ ەدى.
بيارتۋر ءوزىنىڭ ازات، ءوز ەركى وزىندە، وزگە ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام ەكەنىن، ستاروستاعا دا، باسقالارعا دا تاۋەلدى ەمەس ەكەنىن، ءتىپتى قاجەت بولىپ بارا جاتسا، سيىر ءۇشىن ناقتى اقشامەن قولما-قول ەسەپ ايىرىسۋعا دا ءازىر ەكەنىن كورسەتتى. ءبىراق مىنا كەلگەن ادامدار بۇدان اقشا الۋدان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى، ءبىزدىڭ ونداي وكىلەتتىگىمىز جوق دەگەندى تىلگە تيەك ەتتى. شىنىنا كەلگەندە ولار بۇل سيىر ءۇشىن ستاروستانىڭ اقشا كۇتەتىنىن نەمەسە وعان باسقا بىرەۋدىڭ الدىن الا تولەپ قويعانىن دا بىلمەيتىن. الدىن الا تولەپ قويعان؟ باسقا بىرەۋ تولەپ قويعانى قالاي؟ باسقا بىرەۋ بولعاندا و ل كىم؟
بۇلار اقىلىنان اداسقان با وزدەرى؟ الدە مۇنىڭ ارعى جاعىندا جاسىرىن سۇمدىق سىر جاتىر ما؟ سوندا مۇنىڭ ءالى دە باسقا بىرەۋگە تاۋەلدى بولعانى ما؟ بالكىم، ولار مۇنى كەدەيسىنىپ، سيىر ءۇشىن اقشا تابا المايدى دەپ ويلايدى ما ەكەن؟ جو-جوق، دوستار، بۇل ءقازىر ەشنارسەگە دە مۇقتاج ەمەس. بيارتۋردىڭ اقشاسى جەتىپ ارتىلادى. راس، بۇل بىلاي دەپ ويلايدى: جەم-شوپتى قويلاردىڭ اۋزىنان جىرىپ الىپ، سيىر ۇستاۋدىڭ نە قاجەتى بار! ەگەر كەرەك بولا قالسا، بۇنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە سيىر ساتىپ الۋعا شاماسى كەلەدى. اقشاسىن قولما-قول ناقتى تولەي الادى. بيارتۋر ءوز شارۋاسىندا نە ماقسات كوزدەيتىنىن و باستان-اق وتە جاقسى بىلەدى. بولاشاقتا اقشانى قايدا جۇمساۋ قاجەتتىگىنەن دە حابارى مول. سوندا اقشانى قايدا جۇمساماق؟
— ەگەر سەندەرگە اقشانى قايدا جۇمسايتىنىمدى سۇراپ ءبىلۋدى بۇيىرعان بولسا، ونى دا ايتايىن. بالكىم، مەنىڭ وزىمە ارناپ ساراي سالىپ العىم كەلەتىن شىعار. ونىڭ اينالا توڭىرەگىنە جايقالعان باۋ-باقشا ءوسىرىپ، گۇلدەندىرىپ جىبەرەتىن بولارمىن! مىنە، سولاي دەپ ايتىڭدار. جولدارىڭ بولسىن، امان-ساۋ جەتىڭدەر!
سيىر كوپ ۇزاماي-اق جازعى مەكەننىڭ بيارتۋردان وزگە تۇرعىندارىنىڭ بارىنە قاتتى ۇنادى. ولار ءوزارا دوستاسىپ كەتكەندەي بولدى. بيارتۋر بۇرىنعىسىنشا ءيتى مەن كوتەرەم كارى اتى بلەسيدى عانا جاقسى كوردى. كەمپىر بايعۇس جوعارىعا ءبىر شەلەك ءسۇت كوتەرىپ شىققان. ءسويتىپ بالالارىنىڭ اۋزى ءبىر-بىر كەسە سۇيىكتى جىلى سۇتكە جارىپ قالعان. ال فيننا — ولاردىڭ شەشەسى — ءبىر توستاعان ءسۇت ءىشىپ، مەيىرىن قاندىرعان كەش ۇمىتىلماستاي مەرەكەگە اينالدى. مىنا ۇشى-قيىرى جوق يەن دالاداعى اڭعاردا! جاڭا زامان باستالعان سياقتى كورىندى. ءبارى دە جايناپ سالا بەردى. سىرتتاعى قار باسىپ جاتقان شەتسىز-شەكسىز دالادا قىسىلىپ-قىمتىرىلعان تىرشىلىك دۇنيەسىنە بەينە ءبىر كورىكتى كوكتەم قايتا كەلگەندەي بولدى. ءتىپتى ءاعالى-ىنىلى ەرەسەك ەكى بالانىڭ اراسىنداعى تاۋسىلمايتىن ايتىس-تارتىس تا توقتادى. ولاردىڭ ءبىرىن-بىرى بىلاپىت بالاعات سوزدەرمەن سىباۋى دا، "مەن سەنىڭ كورەسىڭدى كورسەتەمىن ءالى!" دەگەن ءوزارا قوقان-لوققىسى دا ەستىلمەيتىن بولدى.
اۋستا ءوزىنىڭ كەۋدەشەسىن توقىپ بولا سالىسىمەن توقىما بىزىنە جاڭادان ءجىپ ىلگەگىن وراپ، ءىش كويلەك توقۋعا قۇلشىنا كىرىستى — ول بۇل ىسكە كۇنى بۇرىن الدىن الا ۇلكەن ازىرلىكپەن جانە ۇلكەن سەنىممەن كىرىسۋ تالاپ ەتىلەتىن سياقتى سەزىندى. ال ونىڭ اجەسىنىڭ ەسىنە قايداعى ءبىر ادەمى ءارى تۇسىنىكتى وقىلاتىن پسالوم-دۇعالار ءتۇستى. ولاردا بەيتانىس لاتىن سوزدەرى سيرەك كەزدەسەدى ەكەن. كەمپىردىڭ ايتقان ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن سيقىرلى زۇلىم كۇش يەلەرى دە بۇرىنعىسىنا قاراعاندا الدەقايدا قايىرىمدى بولا تۇسكەن سياقتى. ول كەنەت بۇرىن وڭتۇستىك جاقتا بولعان ءبىر سيقىرلى كۇشتىڭ ەلەسىن كوز الدىنا كەلتىرە قويدى. ول ەلەس، ەگەر وزىنە كۇندەلىكتى تاماعىن بەرىپ تۇرسا، وسى ءۇيدىڭ وتباسى مۇشەلەرى سياقتى مۇلدە جايباراقات، تىنىش ءومىر سۇرە بەرەتىن سياقتى كورىنەدى. قار استىندا قاتىپ-سەمىپ قالعان ادامدار دا بۇرىنعىداي ۇرەي تۋعىزا قويعان جوق. ءتىپتى مىناداي وقيعالار دا بولىپتى — ءتۇپسىز تەرەڭ قۇزعا قۇلاپ مەرتىككەن ادامدار ءۇش تاۋلىكتەن كەيىن امان قۇتقارىلىپتى. ەكى اياعى بىردەي سىنىپ، ءمۇساپىر مۇگەدەك بولىپ قالعانىنا قاراماي، ادام ايتسا سەنگىسىز ۇزاق عۇمىر كەشىپتى. ەڭ كەرەمەتى سول — ارادا اپتا وتپەي جاتىپ-اق كوپتەن سىرقات فيننا كەرەۋەتىنەن تۇرىپ، بىرەۋدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن بولمە ىشىندە بىرنەشە قادام جاساي الاتىن بولدى. ول سوزگە ارالاسا باستادى. ۇيدەگى وتىننىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن سۇراساتىن حالگە كەلدى. بۇل — بىلتىرعىسىنا قاراعاندا كەۋدەسىن ءۇش اپتا بۇرىن كوتەردى دەگەن ءسوز. ول وزىنە شۇلىق سۇرادى. ول شۇرق تەسىك ەكەن. فيننا ءوزىنىڭ توقىما ءبىزىن تاۋىپ الىپ، توسەگىنىڭ ۇستىندە وتىرعان بويى شۇلىقتىڭ سەتىنەگەن جەرلەرىن بۇتىندەپ توقۋعا كىرىستى. ەندى ءبىر كۇنى ول ۇيقىسىنان ەرتە تۇرىپ، ەپتى قولىمەن پەشكە وت جاقتى. بۇل تاڭدا بولمە ءىشىنىڭ ءتۇتىنى الدەقايدا از بولدى — شوپشەك وتىن شاپشاڭ تۇتانىپ، كوفە دە تەز قاينادى. كەلەسى كۇنى بيارتۋر ايەلىنىڭ سيىر قورادا جۇرگەنىن كوردى: فيننا سيىرعا ءشوپ سالىپ، ونى اۋكەسىنەن سيپاپ، الدەبىر نارسەلەردى ايتىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇر ەكەن.
— "مەن بۇل سايتان العىر جانۋارعا مۇنشالىقتى ەرتە ءشوپ سالۋ كەرەك ەكەنىن بىلگەن جوق ەدىم!" دەدى دە قويلارىن ازىقتاندىرۋعا بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
مىنە سودان باستاپ ونىڭ ايەلى كۇن سايىن ەرتە تۇرىپ، سيىرعا ءشوپ سالاتىن، ونى ۋاقىتىمەن ساۋاتىن بولدى. سيىر قورانىڭ ەدەنى قۇرعاق ءارى تازا بولۋىنا قامقورلىق جاسادى. مۇنداي كۇتىمگە سيىر دا ريزا ەدى. فيننا ونى سۇيسىنە وتىرىپ، قاقتاپ ساۋىپ الىپ ءجۇردى. ساۋعان سايىن العىسىن بىلدىرە وعان ءبىر نارسەلەردى شىن ىقىلاسىمەن ايتاتىندى شىعاردى. فيننا ءوز بويىندا تۋا بىتكەن سەزىمدى باسشىلىققا الىپ، حالىقتىڭ ەجەلگى تاجىريبەسىنە قارسى شىقتى — ول سيىر قورانىڭ ەسىگىن وقتىن-وقتىن اشىپ، ونىڭ اۋاسىن تازارتىپ وتىردى، ءتىپتى ءۇيدىڭ توبەسىنەن كۇننىڭ جارىعى تۇسەتىن تەسىكتى ءبىرجولا بىتەپ تۇرعان ويما شىمدى الىپ تاستادى. كارى بلەسي ءوزىنىڭ مۇنداي كوڭىلسىز سيىرمەن كاتار تۇراتىن كورشى بولعانىنا رەنجۋلى سياقتى — ءبىر ءتۇرلى جۇيكەسى جۇقارىپ، ءتوزىمسىز بولا ءتۇستى. "قارتايعان شاعىمدا قۇداي ماعان مۇنداي كورشىنى قايدان دۋشار قىلدى؟" دەپ تۇرعانداي. بۇعان قاراعاندا "گۋدمۋندۋر قوشقارى" مەن ونىڭ باقتالاس سەرىگىنىڭ قىلىعىن "تاماشالاۋ" دا جەتىپ ارتىلاتىن ەدى عوي — ولار ورتاداعى قاشانىڭ ارعى جاعىندا بىر-بىرىمەن تۇنىمەن تەپسىنىپ، سارت تا ءسۇرت ءسۇزىسىپ شىعادى. ولاردىڭ قىلىعىن ولەردەي جەك كورەتىن بلەسي سان ساعاتتار بويى تىكەسىنەن تىك تۇرىپ شىدايتىن. اندا-ساندا قۇلاعىن قايشىلاپ قويىپ، ورتاداعى قاشانىڭ قورشاۋىنان موينىن اسىرا بەرىپ، سيىردىڭ الدىنداعى اقىردان رەدسميريدەن كەلگەن ءشوپتىڭ ءبىر ۋىسىن قارپىپ قالۋدىڭ ءساتىن اڭدىپ تۇراتىن. ال تۇندە ۇيىقتاماي تۇراتىن كەزىندە سيىردى تىستەپ الۋدان دا تايىنبايتىن. سوندىقتان دا فيننا قاشانىڭ قورشاۋىنا تاعى ءبىر اعاش قوسىپ، شەكارانى ءقاۋىپسىز ەتتى.
— مۇنىڭ بىزگە جاساعان جاقسىلىعى كوپ-اق، — دەدى ايەل، مىنا سيىرعا دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىگى مەن ريزالىعىن بىلدىرە.
— بالكىم، سەن كۇزدە وسى سيىرعا ارناپ ءشوپ وراتىن باتىراققا ءوزىڭ اقى تولەيتىن شىعارسىڭ دەپ ۇمىتتەنەمىن، — دەدى بيارتۋر، كەكەتە سويلەپ. — قارعىس اتقان وسى سيىر ءۇشىن قىسقا ءشوپ قالدىرامىن دەپ ءبىر قويىمدى سويۋعا تۋرا كەلەر ەدى. ءبىراق مەن ەشقاشان ولاي ەتپەيمىن!
— ءبىزدىڭ بۋكودلانىڭ قامىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى جەي كورسىن، — دەدى فيننا ونىڭ سوزىنە جاۋاپ رەتىندە. ول كوزىنە جاس الا ءجۇرىپ، سيىردى بۇرىنعىسىنان بەتەر مەيىرلەنە سيپاۋمەن بولدى. بۇل ايەلدىڭ قۇداي تۋرالى وزىنشە تۇسىنىگى بار ەدى. ونى شىعىس ەلدەرىنىڭ كەيبىر حالىقتارى سياقتى سيىرمەن تىكەلەي بايلانىستىراتىن. ال ول ەلدەردە قۇداي دەگەنىمىز سيىر دەگەن ۇعىممەن پارا-پار. سوندىقتان دا ونى قاسيەتتى، كيەلى جانۋار دەپ قۇرمەت تۇتادى.
بۇل جىلى كوكتەم بىردەن شىعىپ، قار تەز ەرىپ كەتتى. بيارتۋر قويلارىن شالشىقتى بالشىققا ايداپ سالدى. وندا ولاردىڭ اۋزى كوككە تەزىرەك تيەدى: كوكتەمگى تاماشا شوپ -قياقتىڭ جاس وسكىنى ونى جەگەن جانە اسقازانى قورىتا العان قويلاردى اۋرۋىنان قۇلان تازا ايىقتىرىپ جىبەرەدى. ال بيىل قويدىڭ قوڭى ادەتتەگىدەن الدەقايدا جاقسى — ءتىپتى بۇدان دا جۇمساق جايلى قىستان كەيىن دە ولار ءدال قازىرگىدەي مىقتى بولىپ كورگەن ەمەس. شالشىقتى بالشىقتى كەشۋگە زورعا دەگەندە مۇرشاسى كەلەتىنى، ءجۇنى ۇيىسقان، كىر-قوجالاق، سورايعان ارىق مويىندارىن سوزىپ، باياۋ قيمىلداعان كوتەرەم قويلاردىڭ جاساۋراعان كوزدەرىن كورۋدىڭ ءوزى سونشالىقتى ايانىشتى بولاتىن.
بيارتۋر قويدى ءوزى باعىپ ءجۇردى. ولار باتپاققا باتىپ قالسا، سۇيەپ شىعارۋ كەرەك دەپ ساقتىق جاسادى. ءبىراق بيىلعى كوكتەمدە تەك كەيبىر قويلاردى عانا ەكى تىزەسىنە دەيىن باتپاققا باتقان جەرىنەن شىعارىپ الۋعا تۋرا كەلدى.
جىلعالار مەن جىرالارداعى قارعا دەيىن تۇگەل ەرىپ ءبىتتى. كۇننىڭ كوزى وڭعان شۇبەرەكتەي ءتۇسى قاشقان قۇرعاق شوپتەر مەن تاسقىن سۋىنىڭ دەڭگەيى كوتەرىلگەن وزەندەردى شۇعىلاسىنا بولەدى. وڭتۇستىك جاقتان يەن دالانىڭ العاشقى دوستارى — جىل قۇستارى كەلە باستادى. انە، جىلى جەلدىڭ وتىندە وتىرعان الا مويىن تورعايدىڭ باياۋ سايراعان كوكتەمگى ءانى ەستىلەدى. ەزىلە ەرىگەن بالشىقتان كوك قياقتىڭ جاس ءيىسى مەن شىرىگەن ءشوپتىڭ ەسكى ءيىسى ارالاس سەزىلەدى. تىنىم تاپپاي سايرايتىن بالشىقشى قۇس قويلاردى قوراعا دەيىن شىعارىپ سالادى: شاماسى، الدەبىر قىزىقتى دا كۇلكىلى وقيعا تۋرالى تۇگەل ايتىپ سايراعىسى كەلەتىندىكتەن "حي-حي-حي-حي!" دەپ شىرىل قاققانىن قويمايدى.
كىشكەنتاي نونني ءوزىنىڭ سۇيىكتى ويىنشىقتارىن — قوي اسىقتارى مەن سۇيەكتەرىن — تاۋدىڭ ەتەگىندەگى قيا بەتكەيگە الىپ شىقتى. كىشكەنتاي وزەننىڭ تاسىپ، سۋى جايىلعانى سونشا، ءتىپتى ۇلكەن تەڭىزگە ۇقساپ كەتتى. بالا قيالىنداعى قيان دۇنيە وسى تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنان باستالاتىن شىعار دەپ ويلاپ قالۋعا دا بولادى. ءبىراق تاۋداعى قار تۇگەل ەرىپ بىتكەن كەزدە وزەن قايتادان كىشىرەيىپ، باياعى قالپىنا قايتا كەلەدى. بالكىم، ونىڭ دا سارى ۋايىمعا سالىنىپ، مۇڭعا بولەنگەنى بولار؟ ءتىپتى دە ولاي ەمەس. ءموپ-مولدىر ءارى كوڭىلدى قالپىندا تابانىمىزداعى تاپ-تازا قۇم مەن ۇساق تاستاردىڭ ۇستىمەن، سارعىش تارتقان وسىمدىك باسىپ جاتقان جاعالاۋدىڭ ەكى اراسىنداعى ارنامەن سىلدىر قاعىپ، جوڭكىلە اعادى. ول مىڭداعان جىلدار بويى تاپ وسىنداي كوڭىلدى اعىسىنان تانعان ەمەس: ءاp كوكتەم سايىن وز تىلىندە الدەبىر قىسقا ساگالار ايتىپ، ازىن-اۋلاق اۋەنگە دە باسادى.
جاعاسىندا وتىرعان بالا مىڭداعان جىلداردىڭ ۇنىنە قۇلاق تۇرەدى. بالا مەن وزەن ماڭگىلىك ايىرىلماس ەكى دوس ىسپەتتى. ولاردىڭ توبەسىنەن شەتسىز دە شەكسىز بۇلتسىز كوك اسپان سۇيسىنە قارايدى.
ءيا سولاي!
وتىزىنشى تاراۋ
زاماننىڭ شىنجىر بالاق،
شۇبار ءتوس مىقتىلارى
ستاروستا قالادان ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتتى. ول وتكەن جولعىسىنداعى سياقتى تاعى دا ءبىر ءوزى ەمەس، سونشالىقتى ماڭىزدى ادامعا ءتان جاڭا سەرىكتەرى دە بار. ولار ءوزىنىڭ ەكى پەرزەنتى — وڭتۇستىكتەن ەندى عانا ورالعان وكىلەتتى ۋاكىل ينگولۆ ارنارسون مەن وسى زامانعى ءبىلىم بۇلاعىنان سۋسىنداپ كەلە جاتقان جيىرما جاسار جاس سۇلۋ ودۋر ەدى. مالدى ورىسكە ايداپ سالىپ، قورانىڭ كوڭىن تازارتىپ جاتقاندار ولاردى كورگەن بويدا جۇمىستارىن توقتاتىپ، كۇرەكتەرىنە سۇيەنىپ، وزدەرى بۇرىن كورمەگەن كورىنىسكە تاڭدانا قاراپ قالىستى. بيارتۋر جاڭا عانا قوزداعان ساۋلىقتار مەن ءولى ءالجۋاز قوزىلاردى قويا سالىپ، قوناقتاردى قارسى الۋ ءۇشىن ولاردىڭ الدىنان شىقتى. قىز ات ۇستىندە قوزعالماي وتىرا بەردى. مىنا لايعا مالىنىپ، بىلعانۋعا اسىقپاعىسى كەلەدى. ال ستاروستا ىقىلاسسىز بولسا دا لاجسىز اتىنان ءتۇستى، وعان ىلە-شالا اياعىندا قورقىنىشتى ساپتاما ەتىگى بار لاۋازىمدى وكىل دە سولاي ىستەدى. ستاروستا ءوزىنىڭ ادەتتەگى داعدىسى بويىنشا ەكى ساۋساعىن عانا ۇسىنىپ سالەمدەستى. ءۇي يەلەرىمەن ينگولۆ مۇلدە باسقاشا امانداستى. ول وكىمەت بيلىگىنىڭ باسىندا وتىرعاندارمەن ارالاس-قۇرالاسى بار، بىلايشا ايتقاندا مۇمكىندىگى مول ادام رەتىندە قاراپايىم ادامداردى جاتىرقاي قويعان جوق، جازعى مەكەن يەسى بيارتۋرمەن ونىڭ قولىن قىسىپ، امانداسۋعا ارلانبادى. قايتا ونى يىعىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى. ءتىپتى قۇشاقتاسىپ امانداسۋعا سول-اق قالدى. شاماسى، بۇل شەشەسىنەن جۇققان ادەتى بولۋ كەرەك. ءقازىر ول جاڭا عانا اگرونوم بولىپ كەلگەن، ءالى ۇشقالاق، بوتەن بىرەۋدىڭ جەرىندە ەشقانداي كىناسىز قۇستارعا ءۇستىن-ۇستىن وق اتىپ، ماز-مەيرام بولىپ جۇرگەن نەمەسە جاستار وداعىنىڭ مۇشەلەرىمەن بىرگە سالت اتپەن سالتانات قۇرىپ، وتانسۇيگىشتىك اندەردى شىرقاتا سالىپ جۇرگەن باياعى جەلوكپە جاس ەمەس. جوق، ول بۇل جىلدار ىشىندە الدەقايدا بايسالدى بولىپتى. كورگەن جاندى وزىنە بىردەن تارتىپ اكەتە الاتىن تۇلعالى ازامات. كادىمگى كوپ جينالىستاردا شەشەندەرگە تون سالماقتى دا دالەلدى سويلەۋدىڭ ءارتۇرلى ادىستەرىن ۇيرەنىپتى. قولىن سەرمەپ، كوكىرەگىن العا بەرىپ، باسىن كەيىن قاراي شالقايتا تاستاپ، بارىنشا مانەرلەپ سويلەۋگە تىرىسادى. جازعى مەكەننىڭ يەسى بيارتۋر اۋستا سوۋلليلياعا بۇرىن قالاي كورىنسە، ءقازىر دە سول قالپىندا. ول قانداي ماڭىزدى تۇلعالارعا بولسىن قۇرداي جورعالاپ، قۇرمەت كورسەتىپ، جاعىنۋ دەگەندى بىلمەيدى. ءتىپتى ولاردىڭ ادەتتە قاراپايىم بۇقارا حالىقپەن قالاي بولسا سولاي ءتىل تابىسا كەتەتىندەرىنە دە يلىگە قويمايدى. ونىمەن قاتار قويىپ سالىستىرعاندا ماڭعازسىنعان مىنا مىرزالار قايداعى ءبىر اقىلعا قونبايتىن — التى ساۋساقتى، ءۇش كوزدى قۇبىجىق بىرەۋلەر سياقتى.
— مەنىڭ مىنا بيكەشتىڭ اتتان تۇسۋىنە كومەكتەسۋىمە بولار ما ەكەن؟ ات ۇستىندە اياعى سىرەسىپ قالاتىن بولدى عوي، — دەدى بيارتۋر سىپايى عانا. ءبىراق جاس قىز اتتىڭ ۇستىنەن ەسىكتىڭ جانىنداعى تاسقا ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز-اق سەكىرىپ ءتۇستى. ونىڭ اتقا مىنگەندە كيەتىن بالاعى تار، دەنەمەن دەنە بولىپ تۇراتىن تار شالبارى، جارقىراعان جاڭا ەتىگى بار ەدى. قىز تاۋدىڭ وڭتۇستىك كۇنگەي بەتىندە جەلدەن تاسا ءوسىپ تۇرعان ءارى مىقتى، ءارى كۇشتى سولقىلداق تال شىبىق سياقتى كورىنەدى. ونىڭ سالت اتپەن از ساپار شەكپەگەنى كوپتى كورىپ، كوپتى بىلگەنى بىردەي بايقالادى. ءساندى كيىنىپ، گۇلدەي جايناعان ول ءۇيدىڭ تاس تابالدىرىعىنىڭ ۇستىندەگى تار ەسىكتىڭ جانىندا تۇردى. بۇل ءۇيدى سالۋ ءۇشىن گۋدبيارتۋر يوۋنسسون ءوزىنىڭ، ولگەنى بار، ءتىرى قالعانى بار، بالالارىمەن بىرگە ون ەكى جىل بويى قارىزىن وتەپ كەلگەن، وعان دەيىن ون سەگىز جىل بويى جاتپاي-تۇرماي زورىعا ەڭبەك ەتكەن بولاتىن. ال ودۋر بيكەش شايقالا ءوسىپ تۇرعان گۇلدەردىڭ اراسىنداعى ەڭسەلى ساراي ۇيدە تۇرادى، وعان تاس توسەلگەن، تاپ-تازا جولدار ارقىلى جەتۋگە بولادى.
— راحمەت، — دەدى قىز. — ءبىزدىڭ اسىققانىمىز ءجون بولار. مەن ءۇيىمدى قاتتى ساعىندىم، تەزىرەك جەتكىم كەلەدى.
الايدا ستاروستا ۇلىمەن ەكەۋى ءۇيدىڭ ىشىنە كىرىپ شىققاندى قالادى. ءۇي يەسىمەن اقىلداساتىن ماڭىزدى ماسەلە بار كورىنەدى. وكىنىشكە وراي، قاشان بولسا دا الدىڭنان الدەبىر جۇمىستار شىعا كەلەتىنىن قايتەرسىڭ! ولار ەسىكتىڭ الدىنداعى كولكىگەن سۋدان امان ءوتىپ، جوعارى كوتەرىلگەن سوڭ ودۋر الگى ەكەۋىنىڭ كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە وتىرۋىنا قولىنان كەلگەنىنشە كەدەرگى جاساپ باقتى — ءبيتى جۇعار دەپ قورىقتى. ءبىراق ستاروستا ەشنارسەنى ەلەڭ قىلىپ، جەركەنگەن جوق. بيت دەگەن دە ءسوز بولىپ پا — تالاي كورگەن ۇيرەنشىكتى نارسەسى. ول بۇرىن ءوزى كەلگەن سايىنعى ادەتىمەن جالپ ەتىپ وتىرا كەتەتىن كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە ەمىن-ەركىن جانتايا جاتتى. ينگولۆ ارنارسون ساندىقتىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى. ول باسىن شالقالاتا بولمە ءىشىن شولىپ شىقتى. جۇزىنەن كۇن شۇعىلاسى توگىلىپ تۇرعانداي بولعانىمەن كۇلكىسى شەشەسىنە تارتقان ەكەن — تىم سۋىق. جاس بيكەش ۇستەلدىڭ ۇستىنە وتىردى. ستاروستانىڭ وزىمەن-وزى بولىپ، تەرەڭ ويعا شومعانى سونشا، وزىنە قويدىڭ جاعدايى مەن اۋا رايى تۋرالى قويىلعان سۇراقتاردى ەستىگەن جوق. اقىرىن قوزعالا ءتۇسىپ، قوينىنان ءاميانىن شىعاردى — اقشاعا تيەر-تيمەستە ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتتى. ءبىراق جۇزىنەن قايداعى ءبىر قاستەرلى قۇرمەت بەلگىسى بايقالادى، ونىسىن بار ىنتا-شىنتىمەن بەرىلە بايسالدى تۇردە جاساعانداي بولىپ كورىنەدى. بەلگىلى ءبىر جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن سياقتى. ول ءاميانىن اشىپ قارادى دا باسىن اقىرىن عانا كەيىن شالقايتتى، تەمەكى جاپىراعىنىڭ اۋزىنداعى سىلەكەي ءسولىن توگىپ الماس ءۇشىن تومەنگى ەرنىن جىمقىرا ءتۇستى.
— سەنىڭ ماعان سيىر ءۇشىن وتكەن قىستا بەرىپ جىبەرگەن اقشاڭدى وزىڭە قايتارىپ بەرسەم دەگەن وي مەنى كوپتەن بەرى مازالاپ ءجۇر ەدى. سيىردىڭ اقشاسىن باسقا بىرەۋلەر تولەپ قويعان بولاتىن.
— قويا تۇر، قويا تۇر. "بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق، ايدالادا جاتقان قۇيرىق؟" جازعى مەكەن يەسى بيارتۋرعا مۇنداي سىيلىق جاساپ جۇرگەن كىمدەر سونشا؟ "باسقا بىرەۋلەر تولەپ قويعان بولاتىن" دەگەن نە سوز تاعى دا؟ مەنىڭ بورىشىمدى وتەي سالىڭدارشى دەپ مەن ەشكىمگە دە قولقا سالعان ەمەس ەدىم عوي! مەنىڭ قارىزىمدى وتەمەك بولىپ ساندىراقتاعانداردىڭ ءبارىن دە سايتان السىن شەتىنەن!
— بۇل بورىشىڭ قالاي دەسەڭ دە وتەلىپ قويدى.
— مەن ونداي ساداقا سىيلىقتى كوكتەن دە، جەردەن دە كۇتكەن ەمەسپىن. قابىل المايمىن. ءتىپتى قۇتقارۋشىنىڭ ءوزى جىبەرسە دە قابىل المايمىن! مەنىڭ قارىزىمدى باسقا بىرەۋلەردىڭ وتەۋگە ەشقانداي قۇقىعى جوق. مەن ونداي "قامقورلىق" جاساۋشىعا تىيىم سالامىن!
— قايداعى قۇتقارۋشىنى ايتىپ كەتتىڭ!؟ ساعان قول ۇشىن سوزىپ، كومەك كورسەتىپ وتىرعان — ايەلدەر وداعى! — دەدى ستاروستا.
— ەندى جەتپەي تۇرعان سول بولعانى عوي! — دەپ تەز جاۋاپ قاتقان بيارتۋر الگى ايەلدەر وداعىن جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ ابدەن بالاعاتتادى. — وزىمەن-وزى بولىپ، جايىنا جۇرگەن ادال جانداردى وزدەرىنە ۇدايى قارىزدار ءارى قارا تابان قۇل ەتىپ الماق قوي. جاردەم كورسەتتىك دەپ جەر-كوككە جايا ماقتانباقشى دەسەڭشى ودان دا! مەن بۇل سيىردى ايتەۋىر ءبىر كۇنى باۋىزداپ تاستايمىن دا ەتىنىڭ بورشا-بورشاسىن شىعارا قيقالايمىن. بۇعان كۇمانىڭ بولماسىن! بۇل سۇمىراي سيىر مەنىڭ بالالارىمنىڭ ۇيرەنشىكتى تاماعىنا دەگەن تابەتىن جويدى. ءقازىر ولاردىڭ جۇدەپ-جاداپ، تىريىپ قالعانى سونشا، ءتىپتى بىر-بىرىمەن توبەلەسۋىنە دە شامالارى جوق. ول ول ما، ايەلدەر دە قىڭىرلانىپ، شالكەس مىنەز شىعارا باستادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل سيىر بىزگە سور بولدى — ۇرىس-كەرىستى كۇشەيتە ءتۇستى.
— جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سەنىڭ بالالارىڭ دا، ايەلىڭ دە وسى كوكتەمنەن بەرى الدەنىپ، ءتاۋىر بولا باستاعان كورىنەدى عوي.
الايدا بيارتۋردى بۇل ەسكەرتپە دە جۋاسىتا المادى. ول وزىنە جانى اشىپ قامقورلىق جاساعىسى كەلەتىندەردىڭ بارىنە دە ءارقاشان ءبىر ءتۇرلى كۇدىكپەن قارايتىن.
— سەنىڭ دە، ايەلدەر وداعىنىڭ دا مەندە، مەنىڭ ايەلىمدە ەش جۇمىستارىڭ بولماسىن! بالالارىما دا جاندارىڭ اشىماي-اق قويسىن تۇگە! مەن ازىرگە ساعان دا، ايەلدەر وداعىنا دا ءبىر ەيرير دە قارىز ەمەسپىن. مۇنى مىقتاپ ەستەرىڭدە ساقتاڭدار! مەنىڭ وتباسىمنىڭ ىشكى ىستەرىندە سەنىڭ دە، ايەلدەر وداعىنىڭ دا شارۋاسى بولماسىن! ايەل دە، بالالار دا، ءولى-تىرىسى ءبارى بىردەي، مەنىكى. ولار جۇدەپ-جاداپ، اۋرۋىنان ايىعىپ، قۋتاڭ قاعىپ كەتە مە -بۇل تەك مەنىڭ عانا جۇمىسىم! مەن كىشكەنتاي شوقى اسپانمەن تالاسقان بيىك توبەگە، شاعىن شۇڭقىر ءتۇپسىز تەرەڭ تامۇققا اينالعانشا ءوزىمنىڭ ادامگەرشىلىك ار-وجدانىم مەن قۇقىعىمنان، ءوزىمنىڭ ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس دەربەستىگىمنەن ولسەم دە ايىرىلمايمىن!
ستاروستا مۇنىڭ ەكىلەنە سوققان ەكپىندى بورانداي باتىل بايلامىنا نە دەپ جاۋاپ قاتۋدىڭ رەتىن ىزدەي قويمادى. سونشالىقتى نەمكەتتىلىكپەن جادىراڭقى جايناعان جۇزىنە قاراعاندا الگى سوزدەر ونىڭ جانىنا باتا قويماعان دا سەكىلدى. ويتكەنى ول دا ەشكىمگە تاۋەلدى جان ەمەس، قۇلاشىن كەڭىنەن سەرمەۋگە داعدىلانعان ادام. ال، شىندىعىنا كەلگەندە، قايىرىمدىلىق، حريستياندىق سەزىم اتاۋلىعا سەنبەيتىندىگى جاعىنىن بيارتۋردان ءبىر دە كەم تۇسپەيتىن
ول قولىنداعى ءبىر ۋىس قاعاز اقشانى ماساتتانعان بايسالدىلىقپەن ءاميانىنا قايتادان سالدى. ءسويتتى دە بۇل تۇككە تۇرعىسىز ازىن-اۋلاق اقشا ءوزىنىڭ يەسىنە قايتارىلاتىنىن ايتتى. "مەن سەنى بۇل اقشانى الساڭ دا ال، الماساڭ دا ال دەپ قىستامايمىن" دەدى.
سونىمەن، جالپى العاندا، حريستياندىق ءوزارا قايىرىمدىلىقتىڭ ۇلگىسى بولۋعا ءتيىستى ارەكەت جونىندەگى اڭگىمە تامام بولدى. قازىرگى زاماننىڭ شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس كۇشتىلەرىنىڭ ءوز ەركى وزىندەگى ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس شارۋانى جاقىن تارتقانسىپ، ونى بويعا ۇيرەتۋ، ءوز ايتقاندارىنان شىعارماۋ جونىندە جاساماق بولعان ەرەكشە عاجاپ ارەكەتىنەن ەشقانداي ناتيجە كۇتۋدىڭ قاجەتى قالماعان سياقتى دا ەدى. ءبىراق ءتىپتى ولاي ەمەس ەكەن! لاۋازىمدى وكىل ەندى ءوزىنىڭ اشەكەيلى كۇمىس شاقشاسىنان وتە ۇساق ۋاتىلعان، حوش ءيىسى بۇرقىراعان ناسىباي ۇسىندى. ءسويتتى دە وسى ءبىر ەشكىمگە تاۋەلسىز قاراپايىم ادامنىڭ قاسىنان اينالسوقتاپ شىقپاي قويدى.
— ءيا، ءيا، قۇرمەتتى قارتىم، — دەدى ينگولۆ. — سەنى ىرىققا كوندىرۋ وڭاي ەمەس ەكەنىن كورىپ تۇرمىن.
ەكەۋى دە ءبىر-بىر شىمشىم ناسىباي يىسكەدى.
سودان كەيىن وكىلەتتى ۋاكىل جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ مۇنى ءبىر شاعىن ءىس جونىندە كۇتكەن-كۇتپەگەنىن سۇراپ بىلمەك بولدى.
— كۇتۋىن كۇتكەن جوقپىن. كۇتسەم دەگەن ويىم دا بولا قويعان جوق.
— بالكىم، سەن مىناداي جاعدايدى بىلەتىن دە شىعارسىڭ؟ — دەپ باستادى ءسوزىن وكىلەتتى ۋاكىل. — انگليا توقىماشىلارىنىڭ اراسىندا قوزعالىس پايدا بولدى. ول ءوزى كوپەستەر قۇرعان كىرىپتارلىق تورىنا تۇسكەن مىنا سەندەر سياقتى شارۋالار ءۇشىن وتە پايدالى. ونداي قوزعالىس يسلانديادا وتكەن عاسىردىڭ وزىندە-اق ەتەك العان بولاتىن: تينگەي وكرۋگىنداعى كوپەستەردىڭ ەزگىسىنەن قايىرشىلانعان شارۋالار اقىرىندا وزدەرىنىڭ تۇتىنۋ قوعامدارىن قۇرعان ەدى. يسلاندياداعى كووپەراسيا قوزعالىسى وسىلاي باستالعان ال ءقازىر ونداي قوعامدار بۇكىل ەلىمىزدە جاپپاي كانات جايىپ كەلەدى. ولار ساۋدا-ساتتىق جاساۋ بارىسىندا شارۋالار ءۇشىن ادىلەت ورناتۋدى قامتاماسىز ەتەدى. ەندى، مىنە، ونداي تۇتىنۋ قوعامدارى اسا ءىرى ساۋدا كاسىپورىندارىنا اينالىپ، كوپەستەردى ساۋدا سالاسىنان ىعىستىرىپ شىعۋدا. اعىلشىن توقىماشىلارىنان ۇلگى العان تينگەي وكرۋگىنىڭ كەدەي شارۋالارى ءقازىردىڭ وزىندە يسلانديانىڭ ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاس قوعامى ءۇشىن تاماشا ۇلگى كورسەتىپ وتىر.
ءبىزدىڭ پوسەلكەدەگىلەر فوردتاعى ساۋدا-ساتتىق سەندەرگە، شارۋالارعا، مۇلدە ءتيىمسىز دەپ سانايدى. ويتكەنى سەندەردىڭ ونىمدەرىڭدى ونداعى كوپەستەر وزدەرى بەلگىلەيتىن وتە ارزان باعامەن ساتىپ الادى دا ودان وزدەرى جاساعان تاۋارلاردى وتە قىمبات، ۋداي باعامەن قايتا ساتادى. مىنە، مۇنىڭ اتى — شارۋالاردى اياۋسىز قاناۋ، تۋ-تالاقاي ەتىپ توناۋ. ولار وسى تاسىلمەن جىل سايىن سەندەردىڭ قىرۋار قارجىلارىڭدى قىسىلىپ-قىمتىرىلماي مولىنان قىمقىرادى.
وكىلەتتى وكىل جەرگىلىكتى شارۋالاردىڭ قالتالارىنان كوپەستەر ءبىر جىل ىشىندە قاعىپ اكەتەتىن اقشا بۇلاردىڭ وزدەرىنە ارناپ وتە جاقسى ءبىر ءۇي، ءتىپتى ورتاشا ءۇي، ەڭ بولمادى دەگەندە ءار حۋتور سايىن دۇرىس جابدىقتالعان ەلەكتر قوندىرعىسىن ساتىپ الۋلارىنا تولىق جەتەتىنىن ەسەپتەپ شىعاردى
— ونداي ەلەكتر قوندىرعىسى سەندەرگە عانا لايىق شىعار دەگەن وي كەلەدى، — دەدى بيارتۋر.
ول اقشالاردى برۋني ساۋدا ءۇيى وز قالتاسىنا باسىپ قالادى. دەگەنمەن ونىڭ قىرۋار بولىگى تۋلينيۋس يەنسەننىڭ جانە ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ۇدايى دانياعا بارىپ تۇرۋلارىنا — كوڭىل كوتەرىپ، سەرۋەن قۇرىپ قايتۋىنا نەمەسە ەمدەلىپ كەلۋىنە جۇمسالادى. ءبىراق كوپەستەردىڭ بالالارى ءسىڭىرى شىققان كەدەي، ازاپ شەككەن ايانىشتى جانداردان فيرما سۇلىكتەي سورىپ الاتىن مول قارجىنى قانشالىقتى داراقىلانا توگىپ-شاشقانىمەن تاۋىسا الاتىن تۇگى جوق.
— كىشكەنتاي ينگە، كەزىندە دانياعا سەن دە بارعىش ەدىڭ عوي، — دەپ ءسوز قىستىردى بيارتۋر. ءبىراق ونىڭ بۇل سوزىنە كوڭىل بولگەن ينگولۆ بولعان جوق. ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىرا بەردى.
— فيرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ فوردتا وزىنە ارناپ ناعىز سالتاناتتى ساراي سالىپ العانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ءتىپتى كورگەن جاندى تاڭ قالدىراتىن تاماشا ءزاۋلىم مۇناراسىن قايتەرسىڭ! فيرمانىڭ عيماراتتارىن قايتا سالۋعا سان مىڭداعان كرون جۇمسالدى.
— ءيا، — دەدى بيارتۋر، — ول كارى قاقپاس وزىنە مۇنارا تۇرعىزعىسى كەلسە، سالىپ الماعاندا قايتەدى؟
— ونىڭ ۇستىنە، دارىگەر التينگتە سول فيرمانىڭ مۇددەسىن قورعايدى. قازىنادان قىرۋار قارجىنى وسى فيرمانىڭ ايلاقتار جانە ولارعا كىرە بەرىس جەردە قۇرىلىستار سالۋىنا ءبولدىردى. بۇل جەردە ماسەلەنىڭ بۇكىل ءمانى مىنادا: دارىگەر سول فيرمانىڭ فوردتاعى بالىق كاسىپشىلىگىنىڭ ورتاق يەسى بولىپ تابىلادى. ءبىز ءوزىمىز قانشالىقتى قۇنارلى، باي ولكەدە تۇرساق تا وزگە وكرۋگتاردان كوپ ارتتا قالىپ قويدىق — قوعامدىق دامۋ ساتىسىنىڭ تومەنگى دەڭگەيىندە تۇرمىز. ءبىراق ءقازىر جاڭا زامان تۋىپ كەلەدى. وڭتۇستىك جاقتاعى حالىققا جانى اشيتىن باۋىرلارىمىز قاتارداعى قاراپايىم شارۋالاردىڭ قانشالىقتى قايىرشىلانىپ بارا جاتقاندارىن ايقىن كورە ءبىلدى. سوندىقتان دا ولار تينگەي وكرۋگىنىڭ ۇلگىسى بويىنشا شارۋالاردىڭ كوزىن الگى قاندى قول قاراقشىلاردىڭ قىلمىستى قىلىعىنا قارسى كۇرەسكە شىعۋ ءۇشىن قول ۇستاسا كۇش قوسۋ قاجەتتىگىنە كامىل جەتكىزۋدى قالايدى. ويتكەنى قاندى قول قاراقشىلار جەكە تۇلعالاردىڭ دا، مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ بار بايلىعىن دا سىپىرىپ-سيىرا تالان-تاراج ەتىپ، ءوز قالتالارىن تولتىرا ءتۇسۋدىڭ عانا قامىن جەيدى. ال سەندەر، كىشكەنتاي شاشىراندى حۋتورلارداعى سورى قايناعان شارۋالار، ساۋساقتارىڭدى سورىپ، ارەڭ-ارەڭ كۇن كورەسىڭدەر. سەندەردىڭ، كەرەك دەسەڭدەر، ءجونى ءتۇزۋ كيىمدەرىڭ دە جوق. ال ازىق-تۇلىكتىڭ تاپشىلىعىنان كوكتەمگە قاراي ناعىز اشارشىلىققا دۋشار بولاسىڭدار. ءولىپ-تالىپ كۇش-جىگەر جۇمساي ءجۇرىپ جيناعان بىرنەشە كروندارىڭنان وزگە اقشانى جىلدار بويى كورمەيسىڭدەر...
— جازعى مەكەندە اقشا دەگەنىڭ ابدەن جەتكىلىكتى، — دەپ قارسى داۋ ايتتى بيارتۋر.
— ...بالكىم، جىلىنا بىرنەشە كرون جيناي الاتىن شىعارسىڭدار. سەن مۇنى ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ عوي، قىمباتتى بيارتۋر. بۇل — شىرىلداعان شىنايى شىندىق. ىشكەنىمىز — الدىمىزدا، ىشپەگەنىمىز — ارتىمىزدا، ۋايىم-قايعىمىز جوق، ءتورت قۇبىلامىز تۇگەل دەۋىڭنىڭ مۇلدە قيسىنى جوق. ەڭ ادال جان سانالاتىن سەنىڭ وزىڭنەن سۇرايىنشى، وسىنىڭ بارىنە قالاي قارايسىڭ؟ حالىقتىڭ تونالىپ، قايىرشىلانىپ بارا جاتقانىنا نە دەيسىڭ؟؟؟
— ءىم... شىنىمدى ايتسام، مەن سەندەردىڭ، شىرىگەن بايلاردىڭ، بىر-بىرلەرىڭمەن قىرقىسا تىستەسىپ، شايناسا تالاسقاندارىڭدى كورگىم دە كەلمەيدى. بۇل ءوزى جاقسى نارسە ەمەس قوي. ال مەنىڭ كوپەستە شارۋام جوق. ونىڭ ىسىنە ارالاسپايمىن: ولاي ەتىپ نەم بار، ماعان ءبارىبىر. ودان جاماندىق كورگەن جەرىم جوق. مەن ءبىر نارسەنى جاقسى بىلەمىن: بيىل مەنىڭ قويلارىم قىستان امان شىقتى، قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا قارىزىم جوق، وز اقشام وزىمە جەتىپ ارتىلادى، مەنىڭ ءوزىم دە، وتباسىمنىڭ مۇشەلەرى دە دەنساۋلىعىمىز ناشار دەپ شاعىنا المايمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، رەدسميريلىكتەردەن كەم تۇرمايمىز. ولار دا اجال تىرناعىنان قاشىپ قۇتىلا المايدى. ءبىز دە سولايمىز. ال، شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، مەنىڭ بالالارىمنىڭ دەنساۋلىعى فوردتاعى كوپەستىڭ بالالارىنىڭ دەنساۋلىعىنان الدەقايدا كۇشتى. سەنىڭ سوزىڭە قاراعاندا، ول ءوزىنىڭ بالالارىن ەمدەلۋگە جىل سايىن تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنا جىبەرەتىن كورىنەدى عوي. بىزدە مىنا يەن دالانى وزگە ەشقانداي جەرگە اۋىستىرعىسى كەلە قوياتىن ەشكىم جوق.
— تىم بوسىڭكىرەپ كەتتىڭ، قىمباتتى بيارتۋرىم...
— مەن "قىمباتتى بيارتۋر" ەمەسپىن. مەنىڭ ءاتى-جونىم — گۋدبيارتۋر يوۋنسسون. جازعى مەكەننىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز شارۋاسىمىن.
— جارايدى، سولاي-اق بولسىن، گۋدبيارتۋر يوۋنسسون، — دەدى سالقىن كۇلكىمەن وكىلەتتى وكىل. ال مەنىڭ ءاتى-جونىم ينگولۆ
ارنارسون. مەنىڭ اتىمنان بايقالىپ تۇرعانىنداي، وسىنداعى العاشقى ءىزاشارلار ۇرپاعىنانمىن.
— ول راس، سەندە كوپ نارسەنىڭ از-ازداپ قوسپاسى بار، — دەپ كەلىسە كەتتى بيارتۋر.
— مەن وسى ەلدىڭ بايلىعى تەزىرەك يگەرىلگەنىن قالايمىن. ادامدار مۇندا سۋىققا توڭىپ، كوپ ءومىرىن بوسقا وتكىزدى. مىڭ جىل بويى ءوزىن دە، مالىن دا اشارشىلىقتان ارىلتا الماي، قاتتى قينالدى. ەلىمىزدىڭ بايلىعىن سوندا دا يگەرە المادى. مەن ساعان مىنانى ايتايىن: ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەكى پارتيا بار. ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايتىنى سياقتى، ولار بىر-بىرىمەن ءتاتۋ-تاتتى ىنتىماقتا تۇرا المايدى — قاشان ءبىرىن-بىرى جەڭگەنشە تىنىمسىز كۇرەسە بەرەتىن بولادى. ولاردىڭ ءبىر جاعىندا — كونسەرۆاتورلار مەن رەاكسيونەرلەر. شارۋالارعا كۇن كورسەتپەيتىن دە سولار. ويتكەنى ول پارتيانىڭ مۇشەلەرى — كوپەستەر، تەڭىزدە جۇزەتىن كەمەلەردىڭ يەلەرى، شەنەۋنىكتەر، دارىگەرلەر. ال ەكىنشى پارتيانىڭ شارۋالارعا كومەكتەسكىسى كەلەدى. ولاردىڭ وندىرگەن ونىمدەرىن لايىقتى باعامەن ساتقانىن قالايدى. ال ولارعا ساتىلاتىن نارسەلەردىڭ وزگەلەردىڭ عانا بايۋىنا جول بەرمەۋىن كەزدەيدى. سوندىقتان دا تۇتىنۋ قوعامدارىن قۇرۋ اۋاداي قاجەت. سودان كەيىن ءبىز شارۋالاردى ارزان جۇمىس قولىمەن قامتاماسىز ەتپەكپىز. بۇل ماقساتقا تەڭىز جاعالاۋىنداعى قالالاردان كاپيتاليزمنىڭ كوزىن جويعاندا عانا قول جەتەدى. ويتكەنى ولارداعى ءجۇمىسشىلار دەريەۆنياعا قايتا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولادى. اقىرىندا شارۋالاردى اقشامەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. ول ءۇشىن ءبىز اۋىلشارۋاشىلىق بانكىن اشپاقپىز. مەملەكەت سول بانك ارقىلى شارۋالارعا وتە تومەنگى ءوسىم پايىزىمەن نەسيە بەرە الاتىن بولادى. مىنە، سوندا ولاردىڭ قۇرىلىس سالۋىنا، ەلەكتر قۋاتىن حۋتورعا جەتكىزۋىنە، اۋىلشارۋاشىلىق ماشينالارىن قانشا مولشەردە الامىن دەپ قالاسا، سونشا مولشەردە ساتىپ الاتىن بولدى. مىنە، بۇل — ءبىزدىڭ باعدارلامامىز، يسلانديانىڭ جاڭا ءىزاشارلارىنىڭ باعدارلاماسى. ءسويتىپ يسلانديالىق شارۋالاردىڭ وزدەرىنىڭ ازات ەلىندە ازات ازاماتتار رەتىندە ءومىر سۇرە الاتىن جاڭا زامانى جاقىنداپ كەلە جاتىر. ءبىز يسلانديالىق شارۋانىڭ قوعامنان وزىنە لايىقتى جوعارى ورىن الۋىن، ولاردىڭ سىي-قۇرمەتىنە بولەنۋىن قالايمىز. حالىقتىڭ بۇل توبى وسىنىڭ بارىنە دە لايىقتى ەڭبەك ءسىڭىردى. ويتكەنى بۇل توپ قارا تۇنەك قاسكوي كۇشتەرگە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدە جاراتۋشىنىڭ وزىنە كومەك كورسەتۋگە بەيىم تۇرۋى ءتيىس.
— ءيا، مۇنداي جىردى تىڭداي-تىڭداي قۇلاعىم سارسىعان، — دەدى بيارتۋر، جەلكەسىن قاسي ءتۇسىپ.
— ءبىراق سەن، اياۋلى دوسىم، اقىرىندا، مىنانى ءتۇسىنۋىڭ كەرەك: ساعان اقشا تابۋدىڭ ءتيىمدى جولى مەن ءتاسىلى كورسەتىلىپ وتىر عوي.
ءبىراق بيارتۋردىڭ تاپ وسىنى تۇسىنگىسى جوق ەدى. باي شارۋالار مەن ولاردىڭ باي بالالارى مۇنىڭ بايىپ شىعا كەلۋىنە كومەكتەسەتىن بولادى دەگەن قاعيدا ميىنا مۇلدە قونبادى، قوناتىن دا ەمەس. بۇل ولاردىڭ وزدەرى ءۇشىن ايەلدەر قوعامىن جانە تۇتىنۋشىلار قوعامىن قۇرامىز دەگەنىنە ءتىپتى دە قارسى ەمەس. مەيلى، قانشا قاجەت بولسا، سونشا قۇرا بەرسىن.
— ءبىراق مەنىڭ بايلاردان كومەك سۇراعان جەرىم جوق ەدى عوي. ولاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا ءجۇرۋىمدى كۇتۋگە ۋاقىتتارى جەتە قويمايتىن شىعار. بۇعان دەيىن ءارقاشان بىلاي بولىپ كەلدى: وداق قۇرماي دا، وداق قۇرىپ تا اقشانى كوسىپ الۋمەن بولدىڭدار. ال ەندى شىعىنعا بەلشەلەرىڭنەن باتتىڭدار. مەن ءبارىن دە بىلەمىن مەنى ونداي وداققا كىرۋگە ەشقاشان قىزىقتىرا المايسىڭدار — سەندەردىڭ شىعىندارىڭدى ءبولىپ تولەسكىم كەلمەيدى. وتكەن وتىز جىلدان بەرى مەن تەك بيىل عانا ستاروستاعا بەرەشەك قارىزدارىمنان زورعا دەگەندە قۇتىلدىم. كىم بىلەدى، مەن ءالى، بالكىم، جاپ-جاقسى جاڭا قورا سالىپ الارمىن. قوزىلاردىڭ قوراسى بولەك بولاتىن شىعار. ويتكەنى مەنىڭ مالىم جىلدان-جىلعا ازايىپ بارا جاتقان جوق، قايتا كوبەيىپ كەلەدى. وتارىمدا جاباعى ءجۇنى قىرقىلماعان جەتپىس ساۋلىعىم بار، وعان جيىرما توقتىنى قوس. مۇنشالىقتى كوبەيگەن سەبەبى — مەن بۇعان دەيىن ەشقاشان سيىر ۇستاپ كورگەن جوقپىن. ماعان ءالى دە بولسا ۋاقىت بەرىڭدەر، مەن سەندەردىڭ رەدسميريدەگىلەرىڭدەگىدەن دە كوپ سيىر ساتىپ الاتىن بولامىن. ال وزىمە ارناپ جاڭادان تۇرعىن ءۇي سالىپ الۋ — جان راقاتى. دەگەنمەن ازىرشە ونداي ەشقانداي دا قاجەتتىلىك تۋا قالعان جوق. ءۇيدىڭ توبەسىن جابۋعا سالىنعان ارقالىق ماتكەلەر ءالى مىقتى. تەك توبەدەن ازداپ تامشى تاماتىنى بار. ال بايلارمەن بىرگە كوپەستەرگە قارسى وداققا كىرۋدىڭ بەتى اۋلاق. كوپەستەر مەنىڭ ولارمەن ىستەس بولعان كەزىمنىڭ بارىندە دە ماعان ەشقانداي جاماندىق جاساعان جوق. جيىرما جىل بويى تەك ادالدىق تانىتۋمەن كەلەدى...
— ءبىراق سونىڭ ءبارى دە شىركەۋ قاراماعىنداعى قايىرىمدىلىق قاۋىمىنىڭ قامقورلىعىنا الىنىپ، تاماق اسىراۋعا كوشۋمەن تىنۋشى ەدى عوي. سونى قالاي ۇمىتتىڭ، دوسىم-اۋ؟ — دەپ، ونىڭ ءسوزىن ءبولدى ينگولۆ ارنارسون.
بيارتۋر ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بىر-بىرىمەن بايلانىسى جوق، قيسىنسىز اڭگىمەنى قىزبالانا ايتىپ كەتتى. ول — ءوز ەركى وزىندەگى ازات يسلانديالىق ازامات. "ءبارىن دە سايتان السىن تۇگە، مەن ءۇشىن ءبارىبىر — سىردىڭ سۋى سيراعىمنان كەلمەيدى! ... ماعان دەسە، تىرىدەي كەسكىلەپ، قيقالاپ بولشەك-بولشەك ەتىپ تاستاسىن. ۋتيرەدسميريدەگى زيرات قاقپاسى الدىندا گۋنۆەردى وسىلاي ولتىرگەن بولاتىن. ءبىراق ول سوندا دا باعىنباي، ءبارىمىزدى قارعاپ-سىلەپ كەتتى. ءبىز، قالاي دەسەڭدەر دە، سونىڭ قارعىسىنا ۇشىرادىق. ەندى كەلىپ ايەلدەر وداعى نەمەسە تۇتىنۋشىلار وداعى دەي مە-اۋ، قاي-قايداعى ءبىر نارسەلەردى ايتادى. جو-جوق، مەن، بيارتۋر، باسىمدى كەسىپ الساڭدار دا كىرمەيمىن ونداي وداققا!.."
— قانە، اكەتاي، ينگي! بولساڭدارشى ەندى، جەتتى عوي اڭگىمەلەرىڭ! ەرتەرەك ۇيگە جەتىپ الايىق. ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ وتىرعاندارىڭدى شىنىمەن-اق تۇسىنبەيسىڭدەر مە؟ ەندەشە مەن ءبىر ءوزىم كەتە بەرەمىن. بوسقا ساندىراقتاۋدى ۇناتساڭدار، وندا قالا بەرىڭدەر.
مۇنى ايتقان ستاروستانىڭ ءوز قىزى ەدى. ونىڭ ءتوزىمى تاۋسىلعان بولاتىن. ول اكەسى مەن اعاسى سياقتى ءبىر ايتقانىنان قايتپايتىن قيقار ەمەس ەدى. ءبىراق قازىرگى زاماننىڭ شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس مىقتىلارى بولا تۇرا وسى ءبىر قاتارداعى قاراپايىم شارۋانى جالىنعانداي ۇگىتتەپ، سونشالىقتى كۇش-جىگەر جۇمساۋىنىڭ، ونى الدەبىر اپاتتى جاعدايدان قايتسە دە قۇتقارىپ قالۋدىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن مۇلدە تۇسىنە المادى. "بۇلاردىڭ نەسى كەتتى؟ اقىماقتىق جاساسا، جاساي بەرسىن، ونى زورلىقپەن دۇرىس جولعا سالامىز دەپ، باستارىن سونشا قاتىرعانى قالاي؟". ەگەر ودۋر بيكەش وسىلاي اسىقتىرماعاندا ولاردىڭ ءالى قانشا ۋاقىت بويى وتىرا بەرەتىنى بەلگىسىز ەدى.
— مىنا قىزدىڭ اتى — اۋستا سوۋلليليا، — دەدى ستاروستا ءوزىنىڭ ۇلىنا، قاراپايىم شارۋانىڭ قورا جانىندا تىرماعا سۇيەنىپ تۇرعان قىزىن نۇسقاپ كورسەتىپ. قىز جول ءجۇرىپ بارا جاتقاندارعا اڭىرا تاڭ قالىپ، كوز الماي قاراپ ءتۇر ەدى. — بيىل ون تورت جاسقا تولادى.
— دۇرىس-اق، — دەپ قوستاي ءتىل قاتتى وكىلەتتى وكىل ول اتىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ تۇرىپ قىزعا قادالا قارادى. — قاپ، مەن ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن عوي. امانسىڭ با، اۋستا؟! سەن ءوزىڭ بوي جەتىپ، ۇلكەن قىز بولىپ قالىپسىڭ عوي.
— سەن وزىڭە ورامال ساتىپ الدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ستاروستا. — ەسىڭدە مە، وتكەن قىستا مەن ساعان اقشا بەرىپ كەتىپ ەدىم عوي.
— ول باقىر تەڭگەنى باتپاققا ءتۇسىرىپ، جوعالتىپ العان، — دەپ ايقايلاعانداي بولىپ جاۋاپ قاتتى تاس تابالدىرىق جانىندا تۇرعان بيارتۋر. — ارينە، ادەيى جوعالتقان جوق. كەزدەيسوقتىق قوي. سونى سوز ەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ول مىناداي اقشا ەدى عوي، كوردىڭ بە، قاراشى بەرى...
— سەن، وڭباعان نەمە، قيقارلىعىڭدى قويمايسىڭ-اۋ ايتەۋىر، — دەپ سوز قىستىردى ستاروستا.
— قانە، قوزعالساڭدارشى تەزىرەك! — دەپ ايقاي سالدى ستاروستانىڭ قىزى شالشىقتى بالشىق جاقتان. ۇيگە جەتىپ الۋىمىز كەرەك قوي!..
— ءيا، اۋستا سوۋلليليا، — دەدى وكىلەتتى وكىل — سەن سۇيكىمدى قىز بولىپ قالىپسىڭ. ازىرشە قوش بول قوش بول!
وتىز ءبىرىنشى تاراۋ
ءان تۋرالى وي
تاڭ بوز بەرە شىرىلدايدى قىزعىش قۇس،
تورعايلار دا ونمەن تاڭدى تويلايدى.
سىلدىر قاققان وزەندەردە بالىق شورشىپ وينايدى
ال قاراقۇس سۋ بەتىندە قالىقتاۋىن قويمايدى.
ءانشى قۇستاردىڭ وڭتۇستىك جاقتان وسىنداعى ۇيرەنشىكتى جازعى مەكەنىن — شالشىقتى بالشىققا قايتىپ ورالعانىنا دا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. سۇتتەي سۇرعىلت تارتقان بىلتىرعى شوپ اڭعارلار مەن توبەلەردىڭ كۇنگەي بەتكەيلەرىندە بوي كورسەتىپ ۇلگەرگەن جاسىل جەلەكتەرمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندەي تۇتاسا ارالاسىپ كورىنەدى. بۇل — كوكتەمنىڭ كۇشىنە مىنە باستاعان كەزى. ەندى سيىردى ورىسكە شىعارۋعا بولادى. وسى توڭىرەكتەگى اڭگىمەنىڭ جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا دا ءبىر اپتادان اسىپ بارادى. فيننا ونداي مەرەكە ءۇشىن جانعا جايلى، شۋاقتى، جادىراڭقى جىلى كۇندى تاڭداۋعا ۇيعارىم جاساعان ەدى. مىنە، بۇگىن تاپ سونداي كۇن دە كەلىپ جەتتى: قورانىڭ قاقپاسىن اشىپ، سيىردى سىرتقا الىپ شىقپاق بولدى. اياقتارىن نىق باسا الماي، ءالسىز ىرسىلداپ كەلە جاتقان سيىر دالانى كورە سالا كەڭ تاناۋىن كەڭىنەن كەرىپ، راقاتتانا موڭىرەپ جىبەردى. قىس بويى قاراڭعى قاپاستاعى مۇڭكىگەن قولاڭسا ساسىق ءيىس-قوڭىستان كەيىن كۇننىڭ شۋاقتى جارىعىن كورگەنى، كوكتەمنىڭ اڭقىعان حوش ءيىسىن سەزگەنى قانداي قۋانىش ەدى دەسەڭشى!
وزگەرىستىڭ اياق استىنان تەز بولعانى سونشا، سيىر وعان بىردەن بەيىمدەلە المادى. حۋتوردىڭ سىرتىنداعى الاڭعا شىققاننان كەيىن ول كوكتەمدى قۋانا قارسى العانىن ءبىلدىرىپ، بارىنشا قاتتى موڭىرەدى. سودان سوڭ جەرگە دەگەن سەنىمىن ءبىرجولا جوعالتقانداي-اق اياعىن ءالى دە ءدۇدامال كۇمانمەن باسىپ، بىرنەشە قادام جاسادى. كوكتەمنىڭ جۇپار اۋاسىن مولىنان جۇتىپ تاعى ءبىر رەت موڭىرەگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ول ويىنان تەز كايتتى. ويتكەنى وسى كورىپ كەلە جاتقانىم ءوڭىم بە الدە ءتۇسىم بە دەپ تاڭ قالدى. ول قوراداعى قاراڭعى قاپاستا مۇڭكىگەن قولاڭسا ساسىق ءيىس-قوڭىستان ابدەن ىعىر بولعان ەدى، كوكتەمنىڭ وسىنداي شۋاقتى اشىق كۇنىن اڭساپ، ءتاتتى قيالعا ءجيى-جيى بەرىلەتىن، كوك-جاسىل كوگالدى كوكسەيتىن. سول اسىل ارمانىنىڭ ورىندالعانى راس پا الدە وتىرىك پە؟ مىنە، ول سوعان سەنە الماي كەلەدى. سيىر قيا بەتكەيگە جەتكەندە جەلە جورتىپ كوردى — قۋانىشىن ءالى باسا الاتىن ەمەس! ءبىر كەزدە ول قۇيرىعىن جوعارى كوتەرىپ، شوقىراق شابىسقا كوشتى. قىس بويى قاپاستا تۇرعاندىقتان ءوزىن بۇعاۋدان ەندى عانا بوسانعان ءالسىز ەكەنىن سەزىنسە دە شالشىقتى بالشىقتى بەتكە الىپ، جوڭكىلە جونەلدى. بىرنەشە ۇلكەن شەڭبەر جاسادى، يرەك-يرەك اينالا جۇگىرىپ، تۇزاق تا جاسادى، ىرس-ىرس ەتىپ شارشادى. ءبىراق بۇل كوكتەمنىڭ كوڭىلدى ءبيى ەدى. سيىر باتپاقتى جەرگە جەتە بەرىپ، اياقتارى تىزەلەرىنە دەيىن بالشىققا باتىپ كەتىپ، القىنا توقتاعانشا بالالار ونىڭ سوڭىنان كۇلكىگە كومىلە جۇگىرىپ، ۋ دا شۋ، ماز-مەيرام بولدى. سيىر تۇسكە قاراي عانا دامىل تاۋىپ، وتقا قارادى — كوك شوپتەردى جۇلىپ جەي باستادى. العاشقى كۇندەرى بيارتۋر سيىردىڭ ورىستە ەمىن-ەركىن جايىلۋىنا رۇقسات ەتىپ، كەشىرىمدى قايىرىمدىلىقپەن قاراپ ءجۇردى. سوڭىنان پەيىلى تارىلىپ، سيىرعا ءبىر تال ءشوپتى، ءتىپتى قۋراعان قىلتاناقتى قيمايتىن بولدى. ورىستە سيىردىڭ جايىلۋىنا جەتىپ ارتىلاتىن بىتىك ءشوپ بار ەدى. ءبىراق بيارتۋر ونى قويلاردىڭ قىستا جەيتىن قىمبات باعالى ازىعى سانادى. ول بۋكودلانى وسى حۋتورعا باسا كوكتەپ كىرىپ العان، ءسويتىپ ءبارىن دە استان-كەستەن ەتكەن كەساپات رەتىندە ءالى دە جەك كورەتىن. يەسىن ءيتى دە قولدايتىن. وسى ءبىر كارى يت بارىنشا كونسەرۆاتور بولاتىن. ول ءوزىنىڭ ەنەسى سياقتى اقىلدى ەمەس ەدى — جاڭا تۋىلعان جەتىمەك جاس نارەستەنى باۋىرىنا باسىپ جىلىتىپ، اجالدان امان الىپ قالۋدى بىلمەيتىن. ەندىگى تيتلا تاس تابالدىرىققا وتىرۋدى ۇناتاتىن. ۇيقىلى-وياۋ ءارى مۇڭلى كۇيدە وتىرسا دا ءارقاشان ساق بولاتىن. سيىردىڭ قيا باسقان اياعىن اڭدىپ وتىرىپ، ويدا جوق جەردە، وعان ارت جاعىنان ۇرلانىپ بارىپ، اياعىن تىستەپ الۋعا تىرىساتىن. قورعانباق بولعان سيىر ونى تارس ەتكىزىپ تەۋىپ جىبەرۋگە نەمەسە ءسۇزىپ ولتىرۋگە تىرىسىپ باعاتىن. كەيدە ونى قۋىپ الا جونەلەتىن. ءبىراق جەتە المايتىنىنا كوزى جەتىپ، قۋعانىن قويا قوياتىن. ويتكەنى يت وعان قاراعاندا الدەقايدا جىلدام، ەپتى دە ايلاقور بولاتىن. انە ول ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراما-قارسى قادالا قاراپ ءتۇر: يت تۇمسىعىن جوعارى كوتەرىپ، تىستەرىن اقسيتادى، ارا-اراسىندا ءشاۋ-شاۋ ەتىپ، ءۇرىپ تە قويادى، ال سيىر باسىن بۇلعاقتاتىپ، اشۋلى ۇنمەن پىسقىرادى.
— وسى ءبىر قاراسان كەلگىر-اق ءيتتىڭ مازاسىن الىپ بولدى-اۋ، — دەدى بيارتۋر، ءارقاشان ءيتىن جاقتاپ شىعا كەلەتىن ادەتىمەن.
بيارتۋر بالالارىنىڭ تۇزدالعان ءتىستى بالىق، سايدا جانە ترەسكا سياقتى ەكىنشى سورتتى دەپ اتالاتىن بالىقتاردى، سونداي-اق بىلتىردان قالعان، قان ارالاس ەسكىرگەن ءاسىپتى بارعان سايىن ىقىلاسسىز جەيتىن بولعانىنا وتە-موتە رەنجۋلى ەدى. ول مىنا ايەلىنىڭ سيىردى سونشالىقتى ريزاشىلىق سەزىممەن جاقسى كورگەنىن الدەبىر ادەپسىزدىك سياقتى سانايتىن. ويتكەنى بۇعان بارىنشا قىمباتقا تۇسكەن ازىق-تۇلىك تۇرلەرىنە بالالارىنىڭ تابەتىن تارتتىرماي قويعان سول سيىردىڭ كەسىرى دەپ بىلەتىن.
ءبىر كۇنى سيىردى تاۋ ىشىندەگى ءشوبى شۇيگىن سايعا ايداپ سالعان بولاتىن. سولىپ، ءشىري باستاعان بىلتىرعى وسىمدىك ساباقتارىنىڭ ارا-اراسىنان بويلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس وسكىندەر شالشىقتى بالشىقتى كوك كورپەمەن تۇمشالاي ءتۇسىپتى. بۇكىل اڭعار كوكجاسىل تۇسكە ەنىپتى. ءبىراق بۇل ۇشى-قيىرى جوق يەن دالادا جالعىز سيىر زەرىگە باستاعان سياقتى. ول تالاي رەت تاۋ بەتكەيىمەن باتىسقا قاراي قاشىپ كەتپەك تە بولدى. كەلەسى كۇنى بۋكودلانى باعىپ قايتۋعا ەرەسەك ەكى بالانى جۇمساعان ەدى. ولارمەن بىرگە توپ قۇرۋ سيىرعا مۇلدە ۇناعان جوق. بۋكودلا ۋتيرەدسميريدەگى قورادا تۇرعان سيىرلاردى ساعىنىپ، سولارعا جەتۋدى كوكسەدى. جايىلۋ ورنىنا پوسەلكە جاققا موينىن بۇرىپ، تۇمسىعىن كوتەرە موڭىرەۋمەن بولدى. اقىرىندا، بالالاردىڭ بار-جوعىنا دا قاراماي، قاشا جونەلدى. ناعىز قۋعىن باستالدى. بالالار وعان تاۋ بەتكەيىنىڭ ورتا شەنىندەگى سايدا قۋىپ جەتتى دە باس جىبىنەن مىقتاپ ۇستاپ، ۇيگە قاراي جەتەلەدى. ەسىك الدىنا كەلگەندە سيىر ابدەن قالجىراپ، بالالارعا ەرىكسىز بوي ۇسىنىپ، باعىنعان بولاتىن. ونىڭ جاق سۇيەگىنىڭ ۇستىندەگى تامىرلارى بىلەۋلەنىپ كەتىپتى. قۇلاقتارىن قايتا-قايتا قايشىلاپ، سىلكىلەي بەردى. ۇيدەن فيننا شىققاندا بارىپ بايىز تاپتى. ول ەندى سيىردىڭ اۋكەسىنەن، ارقاسىنان سيپاپ تۇرىپ، ونىمەن ادامداردىڭ ءومىرى تۋرالى سىرلاستى. باسىڭا قيىندىق ءتۇسىپ، نە ىستەرىڭدى بىلمەي، داعدارىپ تۇرعان كەزەڭدە ساعان جانى اشىپ، قولداۋ كورسەتەتىن، جۇباتۋعا تىرىساتىن جاقسى دوستىڭ بولعانىنا نە جەتسىن! ەرتەڭىنە فيننا سيىردى ءوزى باعىپ قايتۋعا ۇيعاردى. قاسىنا كىشكەنتاي ءنوننيدى الماق بولدى. كوكتەمنىڭ جايما-شۋاق جايلى كۇندەرى تۋدى. ولار بىرىنە-بىرى ۇقساس، وزگەرىسسىز ەدى. ال بۇل — اۋا رايىنىڭ جاقسى بولاتىنىنىڭ بەلگىسى. ول كۇندەر جاس بالانىڭ ەسىندە ۇمىتىلماستاي قالىپ قويدى. ەشقانداي بوتەن وقيعا جوق: تىرشىلىك ەتىپ، ءومىر سۇرە بەر، ەمىن-ەركىن اۋا جۇتىپ، راقاتتانا ءتۇس — ودان باسقا ەشتەڭە دە قاجەت ەمەس.
ورىستەگى جايىلىمدا كوپ ۇزاماي قاز وتى بوي كورسەتتى، قىزىل جانە اق قارامىقتىڭ حوش ءيىستى گۇلدەرى اشىلدى. جاسىل بۇتالاردىڭ اراسىندا ارالار گۋىلدەپ ىزىڭ ،قاعادى. يەن دالادا قۇستار العاشقى جۇمىرتقالارىن سالا باستادى. ولاردىڭ اسپاندى اۋەلەتىپ ماحاببات ءانىن ءالى شىرقاپ جۇرگەندەرى دە از ەمەس. ادىر-بۇدىرلى دوڭەستەردىڭ ارا-اراسىنداعى جىلعا-جىلعانى قۋالاپ، بۇلاق اعىپ جاتىر. كوك مايسا القاپتاعى ويپاڭدا سيىر ەمىن-ەركىن جايىلىپ ءجۇر. قۋىسىندا اۋلۆالار مەكەندەيتىن بيىك جارتاستار اسپانمەن تىلدەسە بوي كوتەرەدى. تاۋ بەتكەيلەرى كوك-جاسىل ماساتىداي قۇلپىردى. كۇن شۇعىلاسى بىرنەشە كۇن بويى مەيىرلەنە قۇيىلىپ تۇردى. سودان كەيىن تۇمان ءتۇسىپ، كۇننىڭ كوزى ەكى كۇن بويى كورىنبەي كەتتى. مۇنداي تۇماندا دوڭەستەر مەن تومپەشىكتەر ادەتتەگىسىنەن الدەقايدا بيىك سياقتى كورىنەدى، ال بيىك تاۋلار كوزدەن عايىپ بولىپ كەتەدى. تومپەشىكتى باسقان مۇك نەعۇرلىم اشىق ءتۇستى بولا ءتۇستى. شوپتەردىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ تۇردى. ولاردى شىق باسىپ، ىلعالى كوبەيدى. شوپتەردىڭ جاپىراعى مەن ساباقتارىنداعى، سونداي-اق جەر بەتىندەگى ءمولدىر مارجان تىزبەگى كوز قىزىقتىرادى.
تۇمان سەرگىپ، اينالا اشىلا ءتۇستى. جوعارىدان اسپان كورىندى. كوكجيەك كەڭەيىپ سالا بەردى، بىرتە-بىرتە ۇلكەن سايدىڭ ۇستىنە دەيىن جاقىندادى. بيىك شوقىلار اسپانمەن تىلدەسكەندەي، وعان ىلەسە اڭقىعان حوش ءيىس، جاسىل جەلەك جانە اسەم ءان قوسىلا كوتەرىلىپ بارا جاتقان سياقتى. سەن ءوزىڭدى بەينە ءبىر بۇلت اراسىندا ۇشىپ جۇرگەندەي سەزىنەسىڭ. سيىر اقىرىن قوزعالا ءجۇرىپ، كوك ءشوپتىڭ ساباعىن تىلىمەن وراپ، جۇلىپ جەيدى. ول جاسىل تالدىڭ وزەن ۇستىنە توگىلە سالبىراپ تۇرعان بۇتاعىنا دا موينىن سوزادى. بالا قولىندا ءىس توقيتىن بىزىمەن تىنىمسىز جۇمىس ىستەپ وتىرعان شەشەسىنە جاقىن بارىپ، جار باسىنا جايعاسىپ الدى. ولار سيىردىڭ، ءشوپتىڭ، وزەننىڭ سىبدىرىنا — بارى-بارىنە مۇقيات قۇلاق تىگىپ وتىردى.
"باياعىدا ءبىر ادام بولىپتى. ءبىر كۇنى ول ەكى حۋتوردىڭ اراسىندا كەلە جاتىپ قالىڭ تۇماندا جولىنان اداسىپ قالىپتى. كەنەتتەن قاراسا، وزەندەر ەڭىسكە قاراي ەمەس، بيىككە بەتتەپ، تاۋعا قاراي تەرىس اعىپ جاتقانداي كورىنەدى. اقىرىندا ول ۇشى-قيىرى جوق بيىك جارتاستار مەن ۇشكىر نايزا تاستاردىڭ اراسىنان ءبىر-اق شىعادى. جارتاستاردىڭ بيىكتىگى تاۋدىڭ وزىمەن بىردەي، اسپانعا اتىلعانداي اسەر قالدىرىپتى. الگى ادام ودان ەندى قايتا ەش جەردەن جول تاۋىپ شىعا المايتىنداي سەزىنىپتى. سول كەزدە قالىڭ تۇمان اراسىنان كوگىلدىر كويلەك، اپپاق توقىما تاقيا كيگەن ءبىر ايەل شىعا كەلىپ، وعان: "ەر مەنىڭ سوڭىمنان" دەپتى. ايەل باسقا ءبىر اۋىز ءسوز قاتپاي، ونى الدەبىر شاعىن حۋتورداعى ءوزىنىڭ ۇيىنە ەرتىپ بارىپتى. ءۇي وتە تازا ءارى ادەمى ەكەن. ايەل الگى اداسقان جولاۋشىعا ەت تۋراپ، سارىمساق قوسىلعان ءدامدى سورپا بەرىپتى. ونى قالاعانىنشا ءىشىپ بولا بەرگەندە ۇرىمدەي سەمىز ەت جانە قويۋ كوفە ۇسىنىپتى. سودان كەيىن جولعا شىعارىپ سالىپتى. تۇمان سەيىلىپ، كوكجيەك اشىلعان كەزدە جولاۋشى ءوزىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن تانىپ ءبىلىپتى. ول ەندى وزىنە كومەك كورسەتىپ، اجالدان امان الىپ قالعان الگى ايەلگە العىسىن جاۋدىرايىن دەپ بۇرىلا بەرسە، ايەل دە، شاعىن حۋتور دا جەر جۇتىپ كەتكەندەي زىم-زيا جوق — ورنىندا ماناعى نايزاتاستار تۇرىپتى. سودان ول ادام ءوز ءۇيىن تاۋىپ كەلسە، وندا ەشقانداي نايزا تاستار دا جوق، تاۋ دا جوق ەكەن. وزەندەر دە ورگە قاراي ەمەس، ەڭىسكە قاراي جوڭكىلە اعىپ جاتىپتى".
"باياعىدا تاعى ءبىر ادام بولىپتى. كوكتەمنىڭ كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى تۇنىندە الدەبىر جاقتان ءوزىنىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىپتى. جول ۇرىپ، قاتتى قالجىراپتى. سالى سۋعا كەتكەندەي اۋىر كۇي كەشىپتى. ول ستاروستا مەن كوپەسكە قاپا بولىپ، ولاردى سىرتىنان بالاعاتتاي بەرىپتى. ويتكەنى ەندى ونىڭ شىركەۋ قاۋىمىنىڭ قامقورلىعىنا ءوتىپ، كۇن كورۋدەن وزگە امالى قالماعان سياقتى. بەيشارا ءوزىنىڭ بەلشەسىنەن باتقان قارىزىنان قۇتىلا الماپتى. قىرسىققان كوپەس نەسيە بەرە تۇرۋدان ءبىرجولا باس تارتىپتى. ال ستاروستا ونىڭ ءۇيىن تارتىپ الماق بولىپ، دوق كورسەتىپتى. بالكىم، وتباسىن دا شىركەۋ قاۋىمىنىڭ قامقورلىعىنا كوشىرەتىن بولار. بالالارىن ءار جاققا تاراتىپ بەرەر — قايدا جىبەرەرىن كىم ءبىلسىن؟ جاي كۇندەرى ىشەكتەرىن شۇرقىراتا اشتان قاتىرىپ، جەكسەنبى كۇندەرى جۇدىرىق پەن تاياقتىڭ استىندا تومپەشتەن كوز اشا الماي جۇرەتىن جەرلەرگە جىبەرەتىن شىعار؟ ۇيدەگىلەر وتاعاسىن تاماققا تالعاجاۋ بولارلىق ءبىر نارسە الا كەلەر دەپ اسىعا كۇتۋمەن وتىرىپتى. ال ول لاجسىز قۇرقول ورالىپتى. ويتكەنى وتە تاكاپپار ءارى مەنمەن بولعانى سونشا، ەشكىمنەن ەشقانداي كومەك سۇراي المايتىن. ول اياعىن اۋىرسىنا باياۋ باسىپ كەلە جاتتى. ءبىراق بۇل دۇنيەدە تاپ وسى ساعاتتا سالى سۋعا كەتىپ، ەڭسەسى ەزىلىپ بارا جاتقان ەشكىمگە بەلگىسىز ادامدار از دەيمىسىڭ؟ ەندى بۇعان نە ىستەۋ كەرەك؟
وسىلاي اۋىر ويعا شومىپ، ۋايىمداپ كەلە جاتقان ول كەنەت جارتاستاردىڭ اراسىنان جارقىراپ تۇرعان جارىقتى كوردى.
بۇرىن ول بۇل جارتاستاردىڭ جانىنان شايداي اشىق كۇندىز دە، تاس قاراڭعى تۇندە دە تالاي رەت ەتىپ ءجۇرىپ، مۇنداي جارىقتى كورگەن ەمەس ەدى عوي! قالىڭ جارتاستاردىڭ اراسىندا مۇنداي جارىقتىڭ قالاي پايدا بولا قالعانىنا اقىلى جەتپەي، اڭىرىپ كەلە جاتتى. جاقىن كەلىپ قاراپ ەدى، شاعىن حۋتور بار ەكەن. ەسىك الدىندا بىرەۋ ءتۇر. ول جولاۋشىعا بىردەن جىلى ۇشىرادى. حۋتوردىڭ يەسى ەكەن — اۋلۆا (پەرىشتە) كورىنەدى. ءوزى از سويلەسە دە ساز سويلەتىن اق جارقىن، قاراپايىم، بايسالدى ەكەن. اۋلۆالاردىڭ ءبارى دە سونداي بولادى — ولاردىڭ باسقا بىرەۋلەرگە قايىرىمدى قامقورلىق جاساۋدان وزگە جۇمىسى جوق جانە ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىندايدى. الگى شارۋاعا جارتاستاردىڭ اراسىندا كوفە قايناتىپ بەردى. وتە قويۋ ءارى ءسۇت قاتقان، ءدامدى ەكەن. كوفە ءىشىپ وتىرىپ، اۋلۆاعا ءوزىنىڭ بار سىرىن جايىپ سالدى. قالاي قينالىپ جۇرگەنىن ايتتى. قوشتاساردا اۋلۆا وعان بىلاي دەدى: "ەرتەڭ ۇيقىڭنان ويانعاندا تابالدىرىعىنان اتتاپ، تىسقا شىققان بويدا جان-جاعىنا قارارسىڭ" دەيدى.
شارۋا ءوز ۇيىنە كەلسە، ونداعىلاردىڭ ءبارى ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر ەكەن. شارۋا ءوزىنىڭ تارتقان جول ازابىن ايتىپ، ولاردىڭ مازاسىن العىسى كەلمەيدى. ال تاڭەرتەڭ ۇيقىسىنان ويانا سالىپ، تىسقا شىققاندا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، تاڭ-تاماشا قالادى — قاپشىق-قاپشىق ءۇن، جاشىك-جاشىك قانت، قاپ-قاپ تاماشا بالىق ءتىزىلىپ تۇر!
بۇل وڭىردە مۇنداي بالىقتى ءالى ەشكىم جەپ كورمەگەن دە بولار. ول ول ما، ءتىپتى قۇمىرا-قۇمىرا سۋسىن دا بار ەكەن".
"باياعىدا ءبىر كىشكەنتاي بالا بولىپتى. ول يەن دالاداعى اڭعاردا تۇراتىن بوگدە بىرەۋلەردىڭ قولىندا ءوسىپتى. ونى وزگە بالالارمەن بىرگە شىركەۋگە كىرگىزبەپتى. ونىڭ نە ءىنىسى، نە قارىنداسى بولماپتى: وز اتا-اناسىنان الىستا تۇرىپتى. بىردە، جازدىكۇنگى جەكسەنبىدە، جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى كيىنىپ، شىركەۋگە بەت الىپتى. بىرەۋلەر سالت اتپەن، بىرەۋلەر جاياۋ-جالپى شۇبىرىپتى. ال الگى بالا تۇرعان ورنىندا ولاردىڭ سوڭىنان كوز الماي، قادالا قاراپتى دا قالىپتى. الگىلەردىڭ سوڭىندا وزەندى بويلاي سوزىلاتىن جالعىز-اق سوقپاق جولدىڭ شاڭى اسپانعا كوتەرىلىپ بارا جاتتى. بالا جۇرۋگە قاۋقارى جوق كارى-قۇرتاڭ كەمپىر-شالداردىڭ قاسىندا جالعىز ءوزى قالىپ قويدى. قالاي دەپ ويلايسىڭ، وسى جاعداي وعان وڭاي ءتيدى عوي دەيسىڭ بە؟ جوق، وڭاي تيگەن جوق. بالا حۋتوردان شىعىپ، ەڭىرەپ جىلاعان بويى جوعارى كوتەرىلدى — تاۋ ەتەگىندەگى جارتاستارعا باردى. "ادام ومىرىندەگى جاماندىق اتاۋلىنىڭ جاقسىلىقتان كوبىنەسە جوعارى تۇراتىن سەبەبى نەدە ەكەن وسى؟" دەگەن سۇراق توڭىرەگىندەگى تەرەڭ ويعا شومۋ وعان اۋىر ءتيدى. ءبىراق سەن قالاي دەپ ويلايسىڭ؟ ول تاۋ ەتەگىندەگى جارتاستاردىڭ اراسىندا نە ەسىتتى؟ ول وندا عاجايىپ ون اۋەنىن ەسىتتى. ونداي ءاندى كىمنىڭ سالا الۋى مۇمكىن؟ جانە ونى ءبىر ادام ەمەس، ەكى ادام ەمەس، ءتىپتى ءۇش ادام دا ەمەس، شىركەۋ قاۋىمىنىڭ بۇكىل مۇشەلەرى قوسىلا سالىپ تۇرعانداي ەستىلىپتى. بۇل كادىمگى شىركەۋ قىزمەتىندەگىلەر سياقتى ەدى. بالا مۇنداي كوركەم پسالومداردى بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورمەگەن بولاتىن. ءان اۋەنى قايدان ەستىلىپ ءتۇر ءوزى؟ كەنەت الگى سيقىرلى بيىك جارتاس بالانىڭ كوزىنە ءزاۋلىم شىركەۋ بولىپ كورىندى. ونىڭ ەسىگى بۇعان ايقارا اشىق ءارى تامىلجي توگىلگەن كۇن نۇرىنا بولەنىپ ءتۇر. شىركەۋدىڭ ىشىندە اۋلۆالار وتىر. جاسىل كيىم كيگەن پاستور مەحراپ بولمەسىندە تۇر. بالا وسى ءبىر عاجايىپ شىركەۋدىڭ ىشىنە كىردى. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ءجۇزى جىلى، كەلىستى دە سۇلۋ ءورى وزدەرىن باقىتتى سەزىنەتىن ادامداردى كورگەن ەمەس. ءومىردى ونمەن ورلەپ، بەيبىت كۇيدە جاراسىمدى كەلىسىممەن وتكىزۋ نەتكەن جاقسى ەدى! پسالوم ايتىلىپ بولعان سوڭ پاستور امۆونعا (ۋاعىز ايتىلاتىن ورىن) كوتەرىلدى. بالا جۇرەك تەبىرەنتەرلىك مۇنداي تاماشا ۋاعىزداردى بۇعان دەيىن ەشقاشان ەستىپ كورگەن ەمەس ەدى. راس، ول مۇنداي دۇعانى سودان كەيىن دە بىردە-بىر رەت ەستىگەن جوق. سوندا دا بولسا ونى ۇمىتىلماستاي ەتىپ جاتتاپ الدى. وڭاشادا ول تۋرالى كوپ ويلانۋمەن بولدى. ءارقاشان وسى ۋاعىزدا ايتىلعان قاعيدالارعا، زاڭدارعا ساي ءومىر سۇرۋگە تىرىسىپ باقتى. ءبىراق ول ۋاعىزدىڭ نە تۋرالى ەكەنى جونىندە ەشكىمگە ءتىس جارىپ، ەشتەڭە ايتىپ كورگەن جوق. بالكىم، وندا بۇل ومىردە جاقسىلىق جاماندىقتى، قايىرىمدىلىق قاتىگەزدىكتى ەرتە مە، كەش پە ايتەۋىر ءبىر جەڭەتىنى تۋرالى ايتىلاتىن بولار. سودان سوڭ پاستور امۆوننان ءتۇسىپ، جۇرتپەن بىرگە تۇسكى ناماز وقۋعا كىرىستى. ول سونشالىقتى جۇمساق تا جاعىمدى، قۇلاققا جىلى تيەتىن داۋىسپەن اندەتە عيبادات ەتتى. بالاعا ءبىزدىڭ جەر بەتىندەگى پاستورلارىمىزدىڭ بىردە-بىرەۋى تاپ وسىلاي قىراعاتىمەن اندەتە المايتىن سياقتى كورىندى. وعان الدەبىر قايىرىمدى ادامنىڭ جۇمساق الاقانى ماڭدايىنان سيپاپ، جۇرەگىن جىلىتا ەسەر ەتىپ تۇرعانداي سەزىلدى. ەڭ سوڭعى پسالوم وقىلىپ بولعاننان كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى دە ورىن-ورىندارىنان تۇرىپ، سىرتقا قاراي بەتتەدى. ولارمەن بىرگە بالا دا تىسقا شىقتى. جان-جاعىنا كوز سالىپ قاراپ ەدى، وندا ەشكىمدى دە كورە المادى. شىركەۋ دە جوق، تەك سيقىرلى الىپ، جاپ-جالاڭاش جارتاس بۇرىنعىسىنشا ءوز ورنىندا مىزعىماي تۇر ەكەن. قۇستاردىڭ شىقىلىقتاعان دىبىستارى ەستىلەدى. ولاردىڭ ءبىرازى جارتاستىڭ قۋىس-قۋىسىنداعى ۇيالارىنا تىنىمسىز كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. پىر-پىر ەتىپ ۇشىپ تا كەتەدى. بالا سودان قايتىپ سيقىرلى جارتاستىڭ قاق جارىلىپ، شىركەۋگە اينالعانىن كورگەن جوق. ءبىراق بۇرىنعى كورگەندەرىن ەسىندە مىقتاپ ساقتاپ قالىپتى. ءبىر نارسەدەن قاتتى قينالىپ قىسىلعاندا سول ەستەلىكتەرىنىڭ ءوزىن جۇبانىش ەتىپ، قاناعات تۇتادى. ءسويتىپ سول بالا تىم جۇپىنى ءومىر ءسۇرىپتى، ءبىراق ءوز تاعدىرىنىڭ اۋىرتپالىعىن ايتىپ شاعىنۋ دەگەندى بىلمەپتى".
وسىنداي اڭگىمەلەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتا ايتىپ، تۇمان تۇمشالاعان اقشىل اسپاننان كۇننىڭ كوزى كورىنەر مە ەكەن دەپ ءتاتتى قيالعا بولەنىپ وتىرعان شەشەسىنىڭ باسىنا مىڭ-مىڭداعان مايدا ءمولدىر شىق-مارجاندار توگىلىپ، جابىسىپ ۇلگەرگەن ەدى. ول الگى ەرتەگىلەرىن ايتىپ بولا بەرە، بەينە ءبىر سونىڭ ءبارى دە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بولعان نارسەدەي-اق، سالتاناتتى بايسالدى ءتۇر تانىتىپ، ەرىندەرىن جىمقىرا قىسىپ قويدى، توقىپ وتىرعان ءىسىنىڭ ىلگەك كوزدەرىن الاقانىمەن سيپاپ ءوتتى. اينالا توڭىرەكتى الدەبىر كوتەرىڭكى كوڭىل قۇپياسى جايلاپ العانداي. جەڭىل دە جايباراقات راقاتتانا تىنىس الۋعا بولادى. شەشەسىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ءبىر دوس اۋلۆا قىزى بولعان ەكەن. بۇل ول قىزدىڭ اعاسىن دا جاقسى بىلگەن كورىنەدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە سوناۋ ەرتە كەزدە، اكەسىنىڭ ۇيىندە، ۋدارسەلدە جۇرگەندەگى وتكەن وقيعالار ەدى.
— مەن شىنىمەن-اق ىلگەگىمدى تارقاتىپ العاننان ساۋمىن با ءوزى؟ — دەپ، ول وزىنە-وزى سۇراق قويدى دا ءبىر كۇرسىندى. — جارايدى، وقاسى جوق. ال الگى اڭگىمە وتە ەرتەدە بولعان وقيعا ەدى. ءقازىر ونىڭ ەشقانداي ماڭىزى قالمادى. كەزىندە نە بولمادى؟ ءبارىن دە باستان كەشىردىك. ەندى ول كۇندەر ەشقاشان قايتا كەلمەيدى.
ءبىراق نوننيگە مۇنىڭ ءبارى دە وتە-موتە ماڭىزدى بولىپ كورىندى. ءسويتتى دە ول اكەسى اۋستانى فوردقا الىپ كەتكەن كەزدە شەشەسىنىڭ سول دوستارىنا كەتىپ قالىپ، ءوزىمىز دە اۋلۆ بولايىق دەگەن ۇسىنىس ايتتى.
ءبىز وزىمىزبەن بىرگە بۋكودلانى دا الا كەتەمىز، — دەدى نونني.
— جوق، ولاي بولمايدى، — دەدى ايەل، تەرەڭ ويعا شومىپ. — تىم كەش. ءبىز كەتىپ قالساق، اجەنىڭ قاس-قاباعىنا كىم قارايدى؟ وعان كىم كومەكتەسەدى؟
بالا بۇل سۇراققا جاۋاپ تابا المادى. تەك شەشەسىنىڭ مۇڭلى جۇزىنە قادالا قاراۋمەن بولدى. ول ءۇشىن بۇل دۇنيەدە شەشەسىنىڭ مۇڭلى بولسا دا مەيىرىمدى جۇزىنەن ارتىق، ودان ادەمى ەش نارسە دە جوق ەدى. شەشەسىنىڭ بەتى-جۇزىنەن ءارقاشان توگىلىپ تۇراتىن قايىرىمدىلىق، نازىكتىك، مۇڭلى كوزقاراستى وزگە ەش نارسەمەن سالىستىرۋعا بولمايتىن. كەيىن، كوپ ۋاقىت وتكەن سوڭ دا، وسى كۇندەردى ەسىنە العاندا ونىڭ كوز الدىنا شەشەسىنىڭ سۇيكىمدى بەتى-جۇزى، بۇكىل بولمىسى ەڭ الدىمەن ەلەس بەرەتىن. مۇندايدا ول ءوزىن كوگىلدىر تاۋلارمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندەي، الدەبىر عاجايىپ اسقان سۇلۋلىق الەمىندەگى باقىتتى شاققا بولەنگەندەي بولاتىن. ونىڭ بۇكىل جان دۇنيەسى تاماشا دەم الىپ، ساۋىعا تۇسكەندەي. ءىرىلى-ۇساقتى نارسەلەردىڭ ءبارىن دە — سۇلۋلىق پەن قايعى-قاسىرەت اتاۋلىنى ارالاستىرىپ، تۇتاس ءبىر تاسقىنعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن وراسان زور كۇشتىڭ راقاتىن سەزىنەتىن. بۇدان باسقا ەشقانداي تىلەك تىلەۋدىڭ دە قاجەتى بولماي قالاتىن. ءتىپتى ءزىل باتپان سالماعىمەن ەڭسەنى ەزىپ جىبەرەتىن اۋىرتپالىقتىڭ، ءتىپتى تاۋسىلمايتىن قايعى-قاسىرەتتىڭ زاردابىن تارتقان كۇننىڭ وزىندە دە بۇل ومىردەن تۇڭىلۋگە بولمايدى، ءومىر قالاي ەتكەندە دە قىمبات دەپ ويلاۋدان تانعان جوق.
سىبىزعىنىڭ ءۇنى وشكەندە، جان دوسىم،
جەر باۋىرلاپ، قۇستار بەزىپ قاشادى.
تۇمان باسقان سوقپاقتار دا سەنىمسىز،
شاتقالدار مەن بيىك تاۋلار ەڭسەڭدى ەزىپ باسادى.
ونداي كەزدە تۋعان ولكەم جارقىرايدى جول بويى
جەر بەتىندە جايناپ تۇرعان ۇجماقتاي.
وتانداسىم ول دا كەلەر كومەككە،
قاسيەتىڭنەن اينالايىن، پاي-پاي، پاي!
سىرىمىز ءبىر، مۇڭىمىز ءبىر ءارقاشان
سىبىزعىنىڭ سازعا تولى ۇنىندەي.
ونىڭ ءۇنى بىزگە تانىس ءاردايىم —
وزگەرمەيدى، ەستىلەدى بۇلىنبەي.
اسپاپتىڭ قۇلاق كۇيى بۇزىلسا دا
قوس ىشەك ۇزىلسە دە الدەقالاي،
ول ءاندى جالعاستىرۋ ودان ءارى
بورىشىم بۇل دۇنيەدە بولار تالاي.
شەشەسى وعان قالاي اندەتە اۋەن ايتۋدى ۇيرەتتى. كەيىن ول ەر جەتىپ، تىنىمسىز تەڭىز ءانىن تىڭداعان كەزدە دە شەشەسىنىڭ ۇيرەتكەن اندەرىن ەسىنە الىپ، تەرەڭ ويعا شومۋدىڭ ءوزى دە ۇلكەن ءبىر باقىت ەكەنىن، ودان ارتىق باقىتتىڭ بولمايتىنىن ءبىلدى. ويتكەنى ول اندەردە ادامزات ءۇشىن ەڭ قىمبات، ەڭ اسىل ارماندار بولاتىن. شەشەسى وتىرعان كىشكەنتاي شوقىنىڭ ءوزى اسپانمەن تالاسقان بيىك تاۋلارمەن بوي تالاستىرا الاتىن. قاناتتى ءانشى قۇستاردىڭ ءوزى مۇنىڭ شەشەسىنىڭ ءانىن — ومىرلىك عاجايىپ ءانۇران رەتىندە تامسانا تىڭدايتىن.
وتىز ەكىنشى تاراۋ
ۇلكەن ءومىر تۋرالى
يۆان كۋپالا كۇنىنىڭ قارساڭىنداعى ءتۇن. بۇل ءتۇنى كىمدە-كىم وزەن سۋىنا شومىلسا، الداعى بولاشاعىن بولجاپ بىلە الادى-مىس.
دەنە ءبىتىمى تال شىبىقتاي سىمباتتى جاپ-جاس اۋستا وزەن جاعاسىن بويلاپ، شالشىقتى بالشىقتىڭ جىپ-جىلى سۋىن كەشىپ، تومەن ءتۇسىپ بارا جاتتى. ەرتەڭ ول قالاعا ساپار شەگەدى، ونداعى ۇلكەن ءومىردى وز كوزىمەن كورەدى
اۋستا سوۋلليليانىڭ بۇل قۋانىشتى كۇندى الدىن الا ۇلكەن ۇمىتپەن كۇتكەنىنە كوپ بولعان ەدى. سوناۋ قىستان بەرى كۇندىز دە، كەشكە دە، ۇيقىعا جاتاردا دا وسى ساپار تەزىرەك بولسا ەكەن دەپ ارمانداۋمەن كەلدى. كۇندىز ەسىنەن، تۇندە تۇسىنەن قالانىڭ ەلەسى كەتپەي قويدى. شاماسى، ول ەلەستى جۇزدەگەن رەت كورگەن بولار. سوڭعى تۇندەرى اۋستا ۇيىقتاپ كەتەمىن بە دەگەن قاۋىپپەن كوزىن جۇمباي جاتاتىندى شىعاردى. سونداعى اسىعا كۇتكەنى — الداعى شات-شادىمان قىزىق ءومىردى كورىپ، تاماشالاۋ.
بۇگىن كۇندىزگى ساعاتتار زىمىراپ وتە شىقتى. ەندى ولار الىسقا ۇزاپ كەتكەن جەل سياقتى. قىز ساۋساقتارىنىڭ ۇشى ۇيىپ قالدى، بەتى دۋىلداپ قىزا ءتۇستى، كىمنىڭ نە ايتقانىنا ءمان بەرمەيتىن، ءتىپتى ەستىمەيتىن دە بولدى. اۋستا سۇرعىلت-كوك ءتۇستى جۇقا ءجۇن ماتادان تىگىلگەن ءىش كويلەگىن الدىن-الا ءبۋىپ-تۇيىپ، وسى ساپارعا شىققاندا كيۋگە ازىرلەپ تە قويعان بولاتىن. ونى جەكسەنبى كۇندەرى ادەيى الىپ قاراپ، ادەمىلىگىنە قۇمارى قانعانشا سۇيسىنەتىن. ول سونىمەن قاتار ءتۇرلى — قىزىل جانە كوك ءتۇستى جولاعى بار قوڭىر بەلدەمشە كويلەگىن دە وسى ساپاردا كيمەك بولىپ ساقتاپ جۇرگەن ەدى. ال بۇگىن كەشكە قاراي اكەسى بيارتۋر وسى ۇيدەگى بىردەن-بىر قويما، اۋزى قۇلىپتاۋلى ساندىقتى اشىپ، ىشىنەن ءوزىنىڭ مەرەكە كۇندەرى عانا كيەتىن كەۋدەشەسىنە وراپ سالىپ قويعان ادەمى شۇبار كويلەكتى سۋىرىپ الدى.
— سەن ءولى تىم تالدىرماش بولساڭ دا تۋعان اناڭنىڭ مەرەكەلىك كويلەگىن كيەتىن ۋاقىتىڭ كەلدى. مەنىڭ قىزىم جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسكەندە نازارى باسەڭ تارتىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلمايتىن، ۇيالىپ تۇرمايتىن بولۋى كەرەك، — دەدى اكەسى.
اۋستانىڭ قۋانعانى سونشا، ونىڭ ەكى بەتىنە قان جۇگىردى — دۋ ەتىپ قىزارىپ شىعا كەلدى، كوزى وتتاي جايناپ، كۇلىمدەپ قويا بەردى. بۇل ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر سالتاناتتى، قۋانىشتى شاعى ەدى. راس، كويلەكتىڭ ماتاسى ازداپ ءوڭىن بەرىپتى، قاجالىپ سەتىنەگەن جەرلەرى دە بار سياقتى. ءبىراق نە كۇيە تۇسپەپتى، نە ءۇيدىڭ دىمقىل اۋاسىنان بۇلىنبەپتى. كويلەكتىڭ ونە بويىندا تەڭىزدىڭ ارعى جاعىندا وسەتىن الۋان ءتۇرلى گۇلدەردىڭ سۋرەتى بار ەكەن. كەۋدە تۇسىندا مولىنان سالىنعان قاز-قاتار بۇرمەسى بار. سوڭعى ايلاردا اۋستانىڭ بويى تەز ءوسىپ، دەنەسى ازداپ تولىسا تۇسكەنىمەن ءالى دە بولسا سۇڭعاق بويلى جىپ-جىڭىشكە قىز ەدى — اناسىنىڭ كويلەگى شاق كەلە قويمادى، ەكى يىعى سالبىراپ، تومەن ءتۇسىپ كەتتى، بەلى دە كەڭ، ونىڭ ۇستىنە، ول دا ءوز ورنىندا ەمەس، قولپىلداپ تۇر.
— باقشاعا قوياتىن قورقىنىشتى قاراقشىدان اينىماي قالدىڭ! رەسميريدە مۇنداي قاراقشىنى تالاي كورگەنمىن، — دەدى حەلگي قىزدىڭ جىنىنا ءتيىپ.
اكەسى ونى بولمەدەن قۋىپ شىقتى.
دەگەنمەن دە كويلەك جاراسادى ەكەن. رازى بولعان اۋستا اكەسىن قۇشاقتاۋ ءۇشىن وعان اتىلا ۇمتىلدى، ساقالىنىڭ استىنداعى ءوزى جاقسى كورەتىن ىستىق جەرگە بەتىن باسىپ، جابىسا ءتۇستى. قىزدىڭ ەرىندەرى تولىسقان ەكەن-اۋ، تەرەزەنىڭ جارىعى جاعىنان قاراعاندا استىڭعى ەرنى ءسال شىعىڭقى كورىنەدى، ادەيى ءيىپ، قاپسىرىپ قويعان قىزىل جيدەككە ۇقسايدى، ەكى ەزۋىندە كادىمگى جاسامىس ادامدارداعى سياقتى، ءبىراق بولار-بولماس جۇقا قاتپار بايقالادى. بەيشارا قىز... اكەسىنىڭ ساقالى ونىڭ قاباعىن قىتىقتاپ قىشىتا بەردى.
جىپ-جىلى لاي سۋ قىزدىڭ جالاڭاش بالتىرىنا شاشىراپ جاتتى، اياعىنىڭ استىنان شىلپ-شىلپ ەتكەن دىبىس ەستىلدى. وسى ءتۇنى اۋستا ءموپ-مولدىر شىققا شومىلادى. ول ءوزىنىڭ سىمباتتى تۇلعالارىنىڭ بار ەكەنىن بۇگىن عانا سەزىنگەندەي. وزەننىڭ اعىنى باياۋ شەتكى قويناۋىندا ءجۇزىپ جۇرگەن قۇتاندار تۇرا قالىپ، قىزعا تاعزىم ەتكەندەي بولادى. يۆان كۋپالا كۇنى قارساڭىندا بۇل باتپاقتى ورتادا قۇتانداردان وزگە بىردە-بىر قۇس تاپ وسىنداي سىپايى ادەپتىلىك تانىتا المايدى. ساعات ون ەكىدەن اسىپ، بىرگە كەتىپ بارا جاتتى. اڭعاردا كوكتەمنىڭ بەينە ءبىر جاس ارۋ سياقتى جانعا جايلى مامىقتاي جۇمساق ءتۇنى تامىلجىپ تۇردى.
سۋعا سۇڭگىسە مە ەكەن الدە سۇڭگىمەسە مە ەكەن؟ اۋستا اسىقپادى، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى. مىنە، ەندى تاڭ دا اتادى. سۇرعىلت تارتقان اق تۇمان باتپاقتى دالا ۇستىنەن كوتەرىلىپ، بەينە ءبىر كەڭىنەن جايىلعان جۇقا ماتا سياقتى قيا بەتكەيمەن جوعارىلاي بەردى، تاۋ تۇلعاسىن جارتىلاي بەلدەۋلەپ، ونىڭ اياسىن جايلاپ، سىپايى عانا جاۋىپ قالدى. كولدىڭ ايناداي جارقىراعان تەپ-تەگىس بەتىندە الدەبىر تاڭ قالارلىق بەلگىسىز ءبىر تىرشىلىك يەسىنىڭ، بالكىم، سۋ پەرىسىنىڭ كومەسكى كەسكىنى كورىنگەندەي بولدى.
وزەن جاعاسىنداعى جىلعاعا قاراي شىق ۇستىمەن ابايلاپ باسقان ەكى اياقتىڭ ءىزى جوسىلىپ جاتىر. بۇل كەزدە قۇستار دا سايراعانىن از-كەم ۇزە قويىپتى. اۋستا ولاردىڭ سايراعانىن تاعى دا تىڭداعىسى كەلىپ، جاعادا ءۇنسىز كۇتىپ وتىردى. ەندى ول كۇندەلىكتى كيىپ جۇرەتىن كونە كويلەگىن شەشىپ تاستاپ، تۇتاس ءبىر ومىردەي ۇزاققا سوزىلعان قىسقى قاراكولەڭكە كۇندەر تۋرالى ەستەلىكتەردىڭ بارىنەن ارىلتا الاتىن اسپاننىڭ، يۆان كۋپالا ءتۇنى اسپانىنىڭ استىندا ۇلكەن ۇمىتپەن وتىر. وسى ءتۇننىڭ ايەل قۇدايى مۇسىنىندەي كورىنگەن اۋستا ونىڭ جارتىلاي بالالىق جالاڭاش تانىنە كۇن شۇعىلاسى قۇيىلعاندا ەرەكشە جەتىلگەن ءمىنسىز سۇلۋ سەكىلدى ەدى. بۇل ومىردە ادامنىڭ اڭساعان اسىل ارمانى ورىندالار كۇننىڭ قارساڭىنداعى تۇننەن، سول ءتۇننىڭ ءوزى مەن ءمولدىر شىقتارىنان ارتىق تاماشا ەشتەڭە دە جوق. ونداي كەشتە ادامنىڭ ءتانى مەن جانى بىر-بىرىمەن ەتەنە تابىسادى. ءارى سول ءبىرتۇتاس تابىسۋدىڭ تىلەگى ءمولدىر شىق سياقتى تاپ-تازا بولادى. اۋستا وزەندى كەشىپ تۇرىپ اۋەلى شاشىن جۋدى، سودان سوڭ ونى مۇقيات تارادى. سۋدا تۇرعان ەكى اياعىنىڭ ساۋساقتارى وزەننىڭ قۇمدى تابانىنا باتتى. كورگەن جان تاڭ قالارلىق الدەبىر سۋ قۇستارى قىزدى اينالا ءجۇزىپ ءوتىپ، كۇتپەگەن جەردەن وعان بۇرىلىپ، سىپايى باس ءيىپ، تاعزىم ەتكەندەي بولادى. شاماسى، بۇل دۇنيەدە ەشكىم دە تاپ سول قۇستار سياقتى ادەپتىلىكپەن قۇرمەت كورسەتە المايتىن شىعار.
دەنەسى توڭازىعان قىز دىردەك قاعايىن دەدى. ول جاعالاۋدا ارى-بەرى جۇگىردى. اۋستانىڭ جۇگىرىپ وتكەن ىزدەرى استانالىق ۇلكەن قالالاردىڭ كوشەلەرى سياقتى بىر-بىرىمەن ايقىش-ۇيقىش قيىلىسىپ جاتتى. قىز ءوزىن سونشالىقتى جەڭىل سەزىندى. مىنا تۇماننان پايدا بولعان ۇساق شىق سياقتى. ءتۇننىڭ ىلعالدى جاسىل كورىنىسى اياسىندا ول كىمدى بولسا دا تاڭ قالدىرارلىق تاماشا تۇلعاعا اينالدى. ءبىراز جۇگىرگەننەن كەيىن دەنەسى جىلىنايىن دەدى.
قۇستار ۇيقىسىنان وياندى. اسپانداعى كورىنىس ءوزىنىڭ بارىنشا باي بوياۋىنا ەنىپ، قۇلپىرا ءتۇستى. ەندى ءبىر ساعاتتان سوڭ كۇننىڭ كوزى ارىستان اۋزى اتالاتىن مىنا شوپتەردىڭ شىعىن كەپتىرە باستايدى. ءسويتىپ يۆان كۋپالا ءتۇنىنىڭ قاسيەتتى شىقتارىمەن شىنىمەن-اق قوشتاسۋعا تۋرا كەلەدى.
كۇننىڭ العاشقى ساۋلەسى تۇسە باستاعاننان-اق بيارتۋر توسەگىنەن اتىپ تۇرىپ، ءبىر شىمشىم ناسىبايدى مولىراق قامتىپ، ەرنىنە سالدى. ءسويتتى دە اسىعىس-ۇسىگىس كيىنۋگە كىرىستى. اۋستا سوۋلليليا بۇگىنگى قاسيەتتى ۇلى تاڭدا شىنىمەن-اق ۇيىقتاپ قالىپ جۇرمەسە نە قىلسىن؟! جوق، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. قىز ورنىنان تۇرعان بويدا ەكى كوزىن ۋقالاپ، ۇيقىسىز وتكەن بۇگىنگى تۇندە كورگەندەرىن ۇمىتۋعا تىرىستى. اكەسى كيىنىپ بولعانشا ودان كوز العان جوق. بيارتۋر اتىن الىپ كەلۋگە كەتتى، ول اۋستا ءوزىنىڭ جاپ-جاڭا ءىش كويلەگىن بۇگىن ءتۇڭعىش رەت جۋىپ تازارتقان تانىنە كيىپ الدى. ول ءوزىنىن بۇل ءتانىن جاڭا كورگەندەي بولعان ەدى. سودان سوڭ بەلدەمشە كويلەگىن، جاڭادان توقىلعان ءجۇن شۇلىعىن، قوي تەرىسىنىڭ بىلعارىسىنان تىگىلگەن كەبىسىن كيدى. ەڭ سوڭىندا اناسىنىڭ كوزىندەي بولعان ادەمى كويلەگىن كيىپ، ساندەنە ءتۇستى. اۋستا بولمە ىشىندە ارى-بەرى ءجۇرىپ كوردى. الدەبىر ابىرجىعان ۇرەي مەن اسىپ-ساسقان مازاسىزدىقتان ونىڭ جۇرەگى الىپ ۇشىپ، ءلۇپىل قاعۋمەن بولدى. وگەي شەشەسى كوفە قايناتۋمەن اينالىستى. توسەكتەن اجەسى دە تۇردى. ول ادەتتەگىسىنشە، سۇق ساۋساعىن اۋزىنا سالدى.
— بايعۇس بالا، فۋفايكاڭدى ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە. اۋا رايىنا سەنبە. جاڭبىر جاۋىپ جۇرسە، ءۇستى-باسىڭا سۋ ءوتىپ كەتەدى.
وي، وسى ايەلدەردىڭ بىر-بىرىنەن اينىمايتىنىن قايتەرسىڭ! سوندا اۋستا جىرىم-جىرىمى شىققان، ونىڭ ۇستىنە كىر-قوجالاق ەسكى-قۇسقى كيىممەن جۇرت كوزىنە قالاي كورىنە قويادى دەپ ويلايدى ەكەن؟
— كۇن قۇبىلمالى، جاڭبىردىڭ قالاي قۇيىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالاسىڭ.
— اسپاندا ءبىر شوكىم دە بۇلت جوق قوي، — دەدى اۋستا.
— كۇننىڭ كوزىنە قاراپ، الدانىپ قالما. وكىنىپ جۇرسەڭ، كەش بولادى.
ءبىراق تاڭەرتەڭنەن شايداي اشىق كۇنگە قالاي سەنبەيسىڭ؟ سەنەسىڭ! كوك-جاسىل ماساتىداي قۇلپىرعان اڭعارعا كۇن شۇعىلاسى توگىلىپ تۇر. كوگىلدىر اسپان استىندا كوگىلدىر تاۋلار دا الدەبىر ءتاتتى قيال قۇشاعىندا الاڭسىز مۇلگىپ جاتقانداي كورىنەدى. بايلاردىڭ ۇيىندەگى جۇزدەرى جارقىن، وزدەرىن ءارقاشان باقىتتى سەزىنەتىن بالالار اناۋ ۇشى-قيىرى جوق شەكسىز كوگىلدىر اسپاندى ەندى كايتىپ ەشقاشان بۇلت شالمايدى دەپ قالاي ويلاسا، بۇل دا سولاي ۇمىتتەنەتىن سياقتى. تاپ وسىنداي تاماشا كۇندە جاڭبىردان قورقىپ، توزىعى جەتكەن ەسكى كيىم كيىپ شىعۋ جان دۇنيەسىندە قايداعى ءبىر ەسۋاستىق ويلاردىڭ ورىن الۋىنا جول بەرگەنمەن بىردەي عوي. اۋستا ءوزىنىڭ كۇڭكىلدەۋىك اجەسىمەن وسىلاي قوشتاستى.
مىنە، ەندى ول اكەسىمەن بىرگە ساپارعا شىقتى — كەڭ دۇنيەنى ءوز كوزىمەن ارالاپ كورمەك. كارى بلەسي جۇك تيەلگەن اربانى تارتىپ كەلەدى. بۇلار جولعا شىققان كەزدە اكەسى اۋستانىڭ ءجۇن تولتىرىلعان قاپتاردىڭ ۇستىنە شىعىپ وتىرۋىنا رۇقسات ەتتى. ال ءوزى العا شىعىپ، اتتى جەتەگىنە الدى. تامىلجىعان تاماشا تاڭ. اۋستا كەلەر كۇننەن مۇنشالىقتى مول قۋانىشتى ەشقاشان كۇتىپ كورگەن ەمەس ەدى. ءقازىر ول ناعىز ەركىندىككە بۇلقىنىپ شىققانداي سەزىنىپ كەلەدى. ونىڭ الدىنان بارعان سايىن كوپ كەڭىستىكتەر اشىلا تۇسەتىن، ال ءوز ومىرىندەگى قىزىعى جوق سۇرعىلت تا سۇرقاي كۇندەر ەندى ءبىرجولا ارتتا قالىپ بارا جاتقان سياقتى كورىندى. كوكتەمنىڭ حوش ءيىستى سالقىن سامالى ونىڭ تاناۋىن ەشقاشان تاپ بۇگىنگىدەي جاعىمدى قىتىقتاپ كورمەگەن. ال قۇستاردىڭ سالعان ءانى تاپ بۇگىنگىدەي الىستان، جاڭعىرعان جاڭاشا ۇنمەن ەستىلگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، مۇنداعى قۇستار دا بۇلاردىڭ اڭعارىنداعىدان وزگەشە كورىنەدى. ءاندى دە باسقا ءبىر الەمگە ارناپ سالاتىن سياقتى. جولدىڭ جيەگىندەگى جوتالار دا ءتۇرىن وزگەرتكەن. ولاردا وسەتىن ءشوپ تە باسقاشا. تاۋلاردىڭ كورىنىستەرى وزگەرىپ سالا بەردى. ولاردىڭ بۇرىننان تانىس شىڭدارى كەيىن قالىپ جاتتى نەمەسە قىرۋار قىراتتاردىڭ تاراۋ-تاراۋ سىلەمدەرى پايدا بولا باستادى. وزەندەر بۇلاردىڭ اڭعارىنداعىداي ەمەس، مۇلدە باسقا باعىتقا قاراي اعادى. ساي-سالالار مەن جىرالاردا جاسىرىنا ءوسىپ تۇرعان الدەبىر تانىس ەمەس وسىمدىكتەردىڭ وزگەشە حوش ءيىسى تاجىريبەسى از جولاۋشى قىزدى قىزىقتىرا تۇسەدى. اۋستا، كەدىر-بۇدىرى مول ناشار جولدىڭ ۇستىندە ءوزىن اربانىڭ سەلكىلى اياماي سوعىپ كەلە جاتقانىنا قاراماي، بۇگىنگى كۇن مەن جول ۇستىندەگى مىنا ساپاردىڭ الدەبىر ۇساق-تۇيەك ەرەكشەلىگىنە دەيىن ەگجەي-تەگجەيلى ەسىندە ساقتاۋعا تىرىسادى. وعان اينالا توڭىرەكتەگى كورىنىستەردىڭ ءبارى دە دۇنيە جاراتىلعان العاشقى كۇندەگىدەي ەسەر ەتتى.
بۇلار قالىڭ ارشا وسكەن بەتكەيدەگى بۇرالاڭ جولمەن جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. ءار جوتاعا شىققان سايىن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن قۇستاردى تاماشالادى. ولاردىڭ كەلەسى جوتاعا جەتكەنشە شىعارىپ سالعانعا دەيىنگى سىڭعىرلاعان اسەم اندەرىن تىڭدادى. وسىلاي ءجۇرىپ وتىرىپ، بۇلار يەن دالانىڭ شەتىنە دە جەتتى. كۇن ءتۇس بولۋعا تاياندى. وسىمدىك تۇرلەرى ازايىپ، بىرتە-بىرتە جۇتاڭ تارتا بەردى. ءبىر كەزدە سۋىق جەل سوقتى. جولاۋشى جاس قىزدىڭ الدىندا كوز جالىقتىرارلىق بىرتەكتەس سۇرعىلت يەن دالا كەڭىنەن كوسىلىپ سالا بەردى. قۇستار بارعان سايىن سيرەك ۇشىرايدى. ال وزەن دەگەنىڭ مۇلدە جوق. سوناۋ الىستان كۇن كوزىنە شاعىلىسا جارقىراعان كول ايدىنى كورىندى. بەينە ءبىر كۇشتى داۋىل ءۇيىندى تاستارمەن قوسا قول جاعاسىنا شىعارىپ تاستاعانداي بالشىقتى، جاپ-جالاڭاش قۇلاما جارلار تولقىندانا كوزگە تۇسەدى. مۇكتىڭ نەمەسە بۇل وڭىردە سيرەك وسەتىن باسقا دا وسىمدىكتەردىڭ توپ-توپ كوگىلدىر داقتارى بايقالادى. جايلاۋعا جاقىن جەرلەردە كۇن كوزىنە ارقالارىن توسىپ جاتقان ساۋلىقتار مەن جاس قوزىلار بار ەكەن. ولار كەزدەيسوق جولاۋشىلاردى كورىپ، ۇركە جونەلدى. قىز دەنەسىن جىلىتىپ الۋ ءۇشىن اربادان ءتۇسىپ، اكەسىمەن قاتار ءجۇردى. ۇستىندە شەشەسىنىڭ قولپىلداعان شۇبار كويلەگى بار. يەن دالانىڭ داليىپ جاتقان سۋىق قويناۋى بۇل ەكەۋىن قۇشاعىنا الدى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. بىر-بىرىنەن اينىمايتىن ءبىر تەكتەس كورىنىستەردىڭ ۇزدىكسىز قايتالانۋىنان جالىققان اۋستا ەندى وزىنە بەيمالىم نارسەلەرگە نازار اۋدارعاندى، ولارعا بولا ۇستى-ۇستىنە قۋانعاندى دا قويدى.
قىز كەلەسى بۇرىلىستا مۇنى الدەبىر وزگەرىستەر، جاڭا كورىنىستەر كۇتىپ تۇرعانداي ۇمىتتەنە كەلە جاتتى. سولاي بولا تۇرسا دا ءبارى دە بىر-بىرىنە ۇقساس سۇرقاي كورىنىستەر قايتالانا بەردى. كولدەن الىستاپ كەتتى. اۋستا الدە ءبىر ەرەكشە نارسەنى كۇتۋدەن شارشاعان ەدى. ءبىر كەزدە جول كەنەتتەن تەرەڭ اڭعاردىڭ بويىمەن ەڭىسكە قاراي تارتتى. اڭعاردىڭ ورتاسىندا وزەن اعىپ جاتىر ەكەن. قىز اڭعاردىڭ ىشىمەن كەلە جاتىپ جانە ءبىر جوتا كورىنەر مە ەكەن دەگەن ۇمىتپەن شىعىسقا قاراي كوز جىبەردى. ءبىراق ونداي ەش نارسەنى كورە المادى. وعان ەندى مىنا دۇنيە وسى اڭعاردىڭ تەرەڭ تابانىنا ءبىرجولا ءتۇسىپ كەتكەن سياقتى ەدى. جوعارىدان تەك اسپان عانا كورىنەدى. ول دا ءتۇرىن وزگەرتىپ، جاڭاشا كوگىلدىر تۇسكە ەنگەندەي. الدە اسپاننىڭ ءوزى كوكجيەكتەگى كوگىلدىر جاسىل شىنىنىڭ جارقىراعان قالىڭ قابىرعاسىنا تىرەلىپ تۇر ما ەكەن؟ اسپان استىنداعى بۇل جاڭاشا كوگىلدىر كورىنىس الداعى الىستا جاتقان قىرۋار قۇپيا اتاۋلىنى تۇگەل تۇمشالاپ، قالقالاپ تۇرعان سياقتى. وسىناۋ شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىكتىڭ قوينىندا قالعانداي بولعان اۋستا كەنەت ءبىر مينوتتەي كىلت توقتادى. وعان ءوزى بۇل دۇنيەنىڭ قيىر شەتىنە جەتكەندەي كورىنىس ەلەستەدى.
— اكە، — دەپ سىبىرلادى ول، ءبىر نارسەنى سۇراۋعا باتىلى جەتىڭكىرەمەي. — ءبىز وسى قاي جەرگە كەلدىك؟
— ءبىز يەن دالانىڭ شىعىس شەتىنە دەيىن كەلدىك. ەندى اناۋ جاتقان — تەڭىز.
— تەڭىز دەيسىڭ بە؟ — دەپ، اقىرىن عانا قايتالادى ەسى شىعا ابدىراپ قالعان اۋستا، سوناۋ شىعىسقا قاراي كەڭىنەن كوسىلىپ جاتقان كەڭىستىكتىڭ كوگىلدىر جامىلعىسىنان كوزىن الماستان. ونىڭ تۇلا بويىن ماقتانىش ارالاس قورقىنىش سەزىمى دىرىلدەتتى. ويتكەنى ونىڭ ماڭدايىنا ۇشى-قيىرى جوق يەن دالانىڭ شىعىس شەتىنە دەيىن جەتىپ، قۇرىلىق اياقتالعان، تەڭىز باستالعان جەردى كورۋ باقىتى جازىلعان ەكەن. ودان ءارى دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ءوزى! قانداي قورقىنىشتى!
— مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا ەندى ەشتەڭە دە جوق پا؟
— ول جاقتا بوتەن ەلدەر بار، — دەپ جاۋاپ قاتتى بيارتۋر، بۇل كورىنىستىڭ قىزىنا بەيمالىم ەگجەي-تەگجەيىن تۇسىندىرە الاتىن قابىلەتىنىڭ بار ەكەنىنە ماقتانعانداي بولىپ. — ول ەلدەر مەن كورولدىكتەر تۋرالى جازىلعان تالاي كىتاپتار بار.
— ءيا، سولاي ەكەن-اۋ، — دەپ قىزى ماقتانىشپەن سىبىر ەتە قالدى.
اۋستا سودان كەيىن عانا ءوزىنىڭ ويلانباي ورىنسىز سۇراق قويعانىنا وكىندى. ويتكەنى ول جاس كەيىپكەر باتىرلاردىڭ وزدەرىنىڭ داڭقىن ارتتىرعان ەرلىكتەرىن وسى تەڭىزدە ءجۇزۋ كەزىندە جاساعانىن، ولار تۋرالى تولىپ جاتقان كىتاپتار جازىلعانىن، بۇل تەڭىزدىڭ ارعى جاعىندا ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن عاجايىپ ەلدەردىڭ بار ەكەنىن بىلۋگە ءتيىس ەدى. ەندى، مىنە، سول عاجايىپ ەلدەردىڭ بەرگى شەتىنە دەيىن سوزىلاتىن تەڭىزدى ءوز كوزىمەن كورگەنى قانداي باقىت دەسەڭشى! بۇل تەڭىز — تالاي عاجايىپ، ادام ايتسا سەنگىسىز تاماشا وقيعالارعا باستايتىن قاسيەتتى جول. ولار اڭعاردىڭ شىعىس جاق قيا بەتكەيىندەگى ەڭ جوعارى ورىنعا جايعاسقان ەدى. بۇل كەزدە اۋستا ءوزىنىڭ قارنى اشقانىن ۇمىتىپ كەتىپ، تەڭىزدەن كوز الماي، ونى ۇزاق تاماشالاۋمەن بولدى. ونىڭ عاجايىپ كورىنىسىنە زور ماقتانىش سەزىمىمەن قاراي بەردى. ويتكەنى تەڭىز دەگەننىڭ كوكجيەكتەن اسا مۇنشالىقتى شەتسىز-شەكسىز سوزىلىپ جاتاتىنىن بۇعان دەيىن ەشقاشان دا كوز الدىنا ەلەستەتىپ كورە العان ەمەس ەدى.
يەن دالا شىعىسقا قاراي بارعان سايىن تىك ويىسا بەردى. كوپ ۇزاماي قالانىڭ توبەسى كەرىندى. جۇيەكتەرىنىڭ ارا-اراسى اتقان وقتاي ءتۇزۋ باقشالار قاراۋىتادى. قالا اۋستانى ونىڭ ادەتتەگى تۇسىنىگىنەن تىس الدەبىر ەرەكشە تاماشا كورىنىستەرىمەن تاڭ قالدىردى. ول قالادا مۇنشالىقتى كوپ عيماراتتار بولادى دەپ ويلامايتىن. ەندى قاراسا، ۇلكەن دە ءساندى ۇيلەر قاتار-قاتار ساپ تۇزەپ تۇر. ۋتيرەدسميريدەگى تاماشا ۇيدەن ءبىر دە كەم ەمەس. كوشەنىڭ شاعىن بولىگىنە رەت-رەتىمەن سالىنىپتى. ول ۇيلەردەن بۋداق-بۋداق شىعىپ جاتقان ءتۇتىن دە حوش ءيىستى دەرلىك اسەر قالدىرادى — جازعى مەكەندەگى جامان شىمتەزەكتىڭ قوڭىرسىعان ساسىق يىسىنەن ءتىپتى بولەك. ازدان سوڭ بۇلار بەتكەيگە جاپسارلاس سالىنعان العاشقى ۇيلەردىڭ تۇسىنا جەتتى. قارسى الدارىنان ءبىراز جاياۋ-جالپى، كەيبىرەۋلەرى سالت ات مىنگەن، ەندى بىرەۋلەرى اربامەن كەلە جاتقان جۇرگىنشىلەر كەزدەسە باستادى. ولاردىڭ اراسىندا كادىمگى جاي كۇننىڭ وزىندە سونشالىقتى ءساندى كيىنگەن، اۋىزدارىندا تىستەگەن پاپيروستارى بار، مويىندارىنا گالستۋك تاققان ءبىر توپ جاس جىگىت بار ەكەن. شاماسى، بۇلار ويىن-كۇلكىنى سۇيەتىن ناعىز ساۋىقشىل جاستار بولۋى كەرەك. ولار اۋستاعا قارادى دا قارق-قارق كۇلدى. ءسويتتى دە بىرنەشە ادىم ۇزاپ كەتكەن بويدا مۇنى ۇمىتىپ كەتتى.
— الگى جاس جىگىتتەر كىم؟ — دەپ سۇرادى اۋستا.
اكەسى ول جىگىتتەردىڭ ءجۇرىسىن ءتىپتى دە جاقتىرعان جوق ەدى.
پاپيروس سورعاننان باسقانى بىلە بەرمەيتىن ساندالباي سەرىلەر عوي! — دەي سالدى.
بۇلار ءسيدى تاس توسەلگەن كوشەگە شىقتى. ونىڭ ەكى جاعىندا دا تەرەزەلەرىنە پەردە تۇتىلعان، گۇل قويىلعان ۇيلەر ودان ءارى جالعاسا ءتۇستى. "بۇل دۇنيەدە وسپەيتىن نارسە جوق ەكەن-اۋ!" دەپ ويلادى اۋستا. انە، بىرىمەن ءبىرى قولتىقتاسقان ەكى جاس قىز قارسى كەلە جاتىر. ەكەۋى دە باۋ تاعىلعان بوتينكا مەن پالتو كيىپتى. بىرەۋىنىڭ قىزىل، ەكىنشىسىنىڭ كوك قالپاعى بار. ەكەۋى سونشالىقتى كەربەز اۋستا ولاردىڭ بىرەۋىن ميريدەگى ودۋر ەكەن دەپ قالدى. ال ولار ءتىپتى تاياپ كەلگەندە ەكىنشىسى ودۋرعا قاتتى ۇقساپ كەتتى. اۋستا ولاردىڭ قايسىسى ودۋرعا كوبىرەك ۇقسايتىنىن اڭعارا الماي، شاتاسىپ قالدى.
ول ەكەۋى قالانىڭ كادىمگى قاتارداعى قىزدارى ەدى. بۇلاردىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ءوزارا قيقىلداپ كۇلدى. شاماسى، مۇندا، فوردتا، كۇلكى مەن كوڭىل كوتەرىپ، شاتتىقتا ءجۇرۋى ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالىپ كەتكەن بولۋ كەرەك.
اكەسى الگى قىزدارعا ءتىپتى دە نازار اۋدارعان جوق.
— بۇل قىزدار ما؟ — دەپ قايتا سۇرادى بيارتۋر. — بۇلار قايداعى ءبىر قاڭعىباس، ۇياتتان بەزگەن، ەشقانداي جۇمىس ىستەمەي، اتا-اناسىنا ماسىل بولىپ جۇرگەن ەركەتاي قىزدار عوي!
ۇيلەر بارعان سايىن بىر-بىرىنە جاناسىپ، تىعىز ورنالاسىپتى. ولاردىڭ اراسىندا ءتىپتى، اۋلا بولاتىن جەر قالماعان، كۇنگە قۋراعان شاعىن باقشا عانا بايقالادى. مال ۇستايتىن جەر تۋرالى ءسوز ەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق. كوشەدە جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن سىرتتان كەلگەندەر بىرىمەن-بىرى ءوزارا ساپىرىلىسادى. جۇك ارتىلعان اتتار دا، جەڭىل اربالار دا بار. سۋ بەتىندە قاپتاعان قايىقتار، ۇلكەن-ۇلكەن كەمەلەر كورىنەدى. اۋستا ءوزى بۇرىن كورىپ-بىلمەگەن كوپتەگەن نارسەلەر تۋرالى سۇراي بەرۋدەن شارشامادى. ونىڭ باسى قاتۋعا اينالدى. بەينە ءبىر ءتۇس كورگەندەي بولىپ، ارى-بەرى جۇگىرىپ ءجۇر. ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان، بىر-بىرىنە بەيتانىس ادامدار. ولار ءوزارا امانداسپايدى دا. اۋستا برۋني دۇكەنىندەگى زات ساتىلاتىن ۇستەلدىڭ جانىنداعى اكەسىمەن ءوزىنىڭ قالاي قاتار تۇرعانىن بايقاماي دا قالدى. بۇلاردىڭ الدىندا دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت جەتىستىكتەرى جاساپ شىعارعان تاۋارلاردىڭ بارلىعى دەرلىك جايۋلى جاتىر. پەرىشتەنىڭ قاناتىنداي اپپاق شۇلىقتار دەيسىز بە، جاڭبىردا كيەتىن جۇپ-جۇقا ادەمى پلاششتار دەيسىز بە، ءبۇيىرى تومپاق گۇلدى كەسەلەر دەيسىز بە، كادىمگى ماي شام نەمەسە اۋىزعا سالىپ شاينايتىن تەمەكى جاپىراعى دەيسىز بە - ءبارى-بارى تابىلادى. ۇستەلدىڭ ارعى جاعىندا — جاقسى كيىنگەن ساتۋشىلار. شەتتەرىنەن سىمباتتى دا ءتۇلعالى جىگىتتەر. ولاردىڭ كەيبىرەۋى الدەبىر نارسەلەردى جازۋمەن اينالىسىپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەرى ساتىپ الۋشىلاردىڭ سۇراعان تاۋارلارىن الىپ كورسەتۋدە. انە ءبىر ادام بىردەمەنىڭ جارق-جۇرق ەتكەن ساف التىننان جاسالعان جىپ-جىڭىشكە باۋىن كورىپ تۇر. اۋستانىڭ ابدەن ەسى شىعىپ كەتتى. ول ءوزىنىڭ ۇستىندەگى كەڭ كويلەگى ولپى-سولپى كورىنەتىنىنە دە، شۇلىقتارىنىڭ تومەن ءتۇسىپ كەتكەنىنە دە، اياعىنداعى كەبىسىنىڭ بىلعانىش ەكەنىنە دە نازار اۋدارعان جوق. مىنا كەرەمەت كورىنىستەردى تاماشالاپ، الدەبىر كەڭىستىككە تەرەڭ وي ۇستىندە قادالا قاراپ قالىپتى. بۇلاردىڭ قاسىنا قويماشى كىسى كەلدى. ول سىپايى دا سىمباتتى، سەنىم ۇيالاتاتىن ادام ەكەن. بيارتۋردىڭ الىپ كەلگەن ءجۇنىن ولشەپ بولعاننان كەيىن اۋستاعا ەكى رەت كوز قيىعىن سالىپ، سىناي قارادى.
— مەن بيارتۋردىڭ قىزى بار ەكەنىنەن ءتىپتى حابارسىز بولىپپىن عوي. ءوزى بوي جەتىپ تە قالىپتى. مەنىڭ مانگاما قالىڭدىق بولۋعا وتە لايىق ەكەن، — دەدى ول
ءبىراق بيارتۋر وعان بۇل تاقىرىپتا اڭگىمە قوزعاۋعا ءالى ەرتە ەكەنىن ايتىپ جاۋاپ قاتتى. بويشاڭ كورىنگەنى بولماسا، الداعى كوكتەمسىز ءالى شىركەۋگە دە بارعان جوق، ونداعى ايتىلاتىن ۋاعىزداردى دا تىڭداعان جوق. كۇتپەگەن جەردەن تۇسپالداپ ايتىلعان الگى سوزدەردەن كەيىن قىزدىڭ ەكى بەتى قىسىلعاننان دۋ ەتىپ، قىزارىپ كەتتى. ول اڭگىمەنى مۇنىڭ سۇڭعاق بويلى ءارى ىلميگەن جۇدەۋلىگىنە قاراي بۇرىپ جىبەرگەنى ءۇشىن اكەسىنە قاتتى ريزا بولدى. اۋستا اڭعاردا اڭداماي سويلەنگەن اڭعال ءسوز سانالاتىن نارسەلەردى قالادا قالاي بولسا سولاي ساندىراقتاي بەرۋگە بولاتىنىن ءالى بىلمەيتىن ەدى.
وسىدان كەيىن اۋستا اكەسىمەن بىرگە كەڭسەدە وتىرعان كوپەستىڭ وزىنە كىردى. ول بۇل كوپەستىڭ ءاتى-جونى برۋني ەكەنىن بۇرىننان ءبىلۋشى ەدى. ەندى قاراسا، ونىڭ تۋلينيۋس يەنسەن دەگەن تاڭ قالارلىقتاي جانە ءبىر ءاتى-جونى بار ەكەن. قىز وعان رەدسميريدەگى ءدىني قىزمەت كەزىندە دۇعا وقىپ، ۋاعىز ايتىلاتىن ورىنعا شاقىرىلعانداي جۇرەكسىنە ىڭعايسىزداندى. ءبىراق ونىڭ مۇنداي جاعدايدا بولعانى اكەسىنە ەشقانداي ەسەر ەتكەن جوق. ول جالپى العاندا ەش نارسەگە تاڭ قالا قويمايدى — ءتىپتى تۋلينيۋس يەنسەننىڭ ءوزى ونى قۇشاقتاپ امانداسقاننىڭ وزىندە دە بىلق ەتپەدى. شاماسى، ۇلى دەپ تانىلاتىن ادامداردىڭ ايقارا اشقان قۇشاعىنىڭ ءوزى دە مۇنىڭ اكەسى ءۇشىن تاڭسىق ەمەس بولۋى كەرەك.
— دوستىق دەگەنىمىز قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ زاماندا ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن وقيعاعا اينالدى عوي. مىنە، سونداي كەزدە ءوزىڭنىڭ سەنىمدى دوستارىڭدى كورگەنىڭە نە جەتسىن، شىركىن! سەن، ارينە، بولىپ وتكەن جينالىس تۋرالى ەستىگەن شىعارسىڭ؟
— شەت جاعاسىنان حابارىم بار، — دەدى بيارتۋر. — ءار ءتۇرلى وداقتار قۇرۋ تۋرالى ويدان شىعارىلعان الىپ قاشپا اڭگىمەلەردىڭ ءبىرازى ماعان دا جەتتى. وتكەن كوكتەمدە وسى ماسەلەگە بايلانىستى جازعى مەكەنگە ارنايى كەلىپ كەتكەن قوناقتار دا بولدى. ءبىراق مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن وزگە ەشكىمنىڭ سىرتىمنان ايتقان اقىلىنا يلىكپەي، بۇرىنعى ادەتىم بويىنشا وز اقىلىممەن جۇمىس ىستەۋدى قالايتىنىمدى بىردەن اشىپ ايتتىم.
— وتە دۇرىس جاساعانسىڭ! وكىلەتتى وكىل ينگولۆ ارنارسوپ يوۋنسسون الگى ءبىر تۇتىنۋشىلار وداعى دەپ اتالاتىن بىرلەستىكتىڭ باستىعى بولىپ شىعا كەلدى. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن پاروحودپەن تۇككە العىسىز ناشار تاۋارلاردىڭ العاشقى پارتياسىنىڭ جەتكىزىلۋى-اق مۇڭ ەكەن، شارۋالار، — ءيا، ءيا، بۇرىن مەنىمەن ىستەس بولىپ كەلگەن شارۋالاردى ايتارمىن — مەنەن تەرىس اينالىپ، سوعان قاراي لاپ قويدى. بۇعان نە دەرسىڭ ەندى! ءبىراق، ءالىپتىڭ اقىرىن كۇتەيىك. ەندى بىرنەشە جىلدان سوڭ بايلاردىڭ شەككەن زيانى دەگەن سىلتاۋمەن ولاردىڭ بۇكىل بورىشى كەدەي-كەپشىك كىشكەنتاي ادامداردىڭ موينىنا ءبولىپ جازىلعان جانە ولاردىڭ ءوز مەنشىگىندەگى ازىن-اۋلاق جەرلەرىن پايدالانۋىنا تىيىم سالىنعان كەزدە، نە دەپ زار قاعاتىنىن كورەمىز ءالى! بىلتىر راپپسۆيكتەگى تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرى تاپ سونداي اۋىر جاعدايعا دۋشار بولدى.
— قايدام، ول جاعىن بىلمەيمىن، — دەدى بيارتۋر. — مەن بىرەۋدىڭ تابىسىن قىزعانبايمىن. باسقانىڭ بەلشەسىنەن شىعىنعا باتقانىنا دا جاۋاپ بەرمەيمىن.
كوپەس تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ حالىققا تيگىزەر ءبىر ەيرير دە پايداسى جوق ەكەنىن، قايتا ولاردى قايىرشىلاندىرا تۇسەتىنىن ايتۋمەن بولدى. ويتكەنى باسقا دا بارلىق مونوپوليالىق قوعامدار سياقتى ولار دا حالىقتىڭ قانىن سۇلىكتەي سورىپ قاناۋ ءۇشىن، جەكە تۇلعالاردىڭ وزىندىك يگى باستامالارىنا جول بەرمەي، تۇنشىقتىرا باسىپ تاستاۋ ءۇشىن، ولاردىڭ بوستاندىعى مەن ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەستىگىن جويۋ ءۇشىن عانا قۇرىلىپ وتىر.
— ونىڭ ەسەسىنە، مەنىڭ دۇكەنىم سەن ءۇشىن ءارقاشان اشىق. ونداعى بار نارسەنىڭ ءبارى دە سەندەر ءۇشىن، قىمباتتىم بيارتۋر! ايتپاقشى، ەسىمنەن شىعىپ بارادى ەكەن-اۋ، سەنىڭ عاجايىپ قىزىڭ ءقازىردىڭ وزىندە-اق بوي جەتىپ قالىپتى.
— جوق، ءالى جاس، ءتىپتى شىركەۋ بەتىن دە كورگەن جوق. ءبىراق وتە اقىلدى. وقي الادى. ەجەلگى ەسكى ساگالاردى بىلەدى. قانە، جانىم ساۋلا، ايتا قويشى، "قالقان اعاشى"* دەگەنىمىز نە؟ ءوزىڭنىڭ ءبىلىمىڭدى كورسەتشى.
— بۇل ءۇشىن سەن ماقتاۋعا ابدەن لايىقتى ەكەنسىڭ، — دەدى كوپەس قىز "قالقان اعاشى" دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەرگەن سوڭ. — ءبىزدىڭ قازىرگى زامانىمىزدا جاستار اراسىنان "ەددانى"* بىلەتىندەردى تابا قويۋ وتە قيىن. مەن بۇل تۋرالى ءوزىمنىڭ كىشكەنتاي سۆانۆيتاما ايتىپ باراتىن بولامىن. ءبىراق ول تەك قانا دات تىلىندە وقي الادى.
— ءىم، دات تىلىندە وقي الادى، — دەدى بيارتۋر ونىڭ سوزىنە تاڭ قالا قۋانىش بىلدىرە قويماي، -مۇمكىن، ءوزى ۇلكەن دارەجەسى جوعارى ادامدار ءۇشىن جاقسى-اق بولار. ءبىراق ءبىزدىڭ الىپ اڭعاردا تۇراتىن حالىق بايىرعى اقىندارعا كوبىرەك سەنىپ، سولاردى كوبىرەك قۇرمەت تۇتادى. ايتالىق، ماگنۋس ورماندارىنان شىققان ماگنۋس ماگنۋسسوندى* جاقسى كورىپ، ءسۇيىپ وقيدى. يسلانديادا ەندى قايتىپ ونداي اقىن دۇنيەگە كەلمەيدى. قارت اقىننىڭ مىنا سوزدەرى وتە دۇرىس.
وقىمىستى اقىن، بالكىم،
جازىپ بەرەر جاقسى ولەڭ.
ءبىراق ودان جاي حالىقتىڭ
ەسكى جىرىن ءجون كورەم.
كانە، مەنىڭ سوۋلا جانىم، اقىننىڭ ەڭ كۇشتى داستانىنىڭ كىرىسپە ءبولىمىن جاتقا وقىپ بەرشى — كوپەس اتاڭ تىڭداسىن.
اۋستا اكەسىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتكەن جوق — بەرنوۋت تۋرالى ءريمنىڭ ون ەكىنشى جىرىن وقي باستادى. قىز باسىن تومەن ءيىپ تۇرىپ، جىر وقۋعا كىرىسكەن كەزدە توبە شاشىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى. ەنتىگە ءتۇسىپ، تەز وقىعانى سونشا، ءتىپتى جىردىڭ كەيبىر سوزدەرىن ايقىن اڭعارۋ وتە-موتە قيىن ەدى. جىردىڭ جارىم ورتاسىنا جەتە بەرگەندە ول ولەڭ جولدارىن شاتاستارىپ الدى. ودان ءارى وقۋعا تىنىسى جەتپەي، ودان سايىن قىسىلا تولقىپ، قينالا ءتۇستى. ءتىپتى ءتىلى بايلانىپ قالدى. اۋستا ۇيالعانىنان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى.
— قانداي عاجاپ! — دەدى كوپەس. — وتە تاماشا! شىن شەبەرلىك دەپ وسىنى ايتسا بولادى! — ءسويتتى دە ۇيالتا بەرمەيىن دەپ اۋستاعا ەكى قولىن بىردەي ۇسىندى. مۇنىسى، شىنىندا دا، قىزدى قىسىلتاڭ جاعدايدان تەز قۇتقاردى.
كوپەس مىنا قىزدىڭ ەرەكشە قابىلەتتى ونەر يەسى بولاتىنىنا كامىل سەنەتىنىن ءبىلدىردى. وسى جاعدايعا بايلانىستى اۋستاعا ون ەيريرلىك كۇمىس تەڭگە ۇسىندى — "وزىڭە ۇناعان كەرەمەت بەت ورامال ساتىپ الا عوي" دەدى. شاماسى، جاسى ۇلكەن ادامداردىڭ ءبارى دە بەت ورامال سىيلاۋدى ۇناتاتىن بولعانى عوي. سودان كەيىن ول ەسىكتى ءوزى بارىپ اشىپ، قوناقتاردى دۇكەننەن سىپايى ادەپپەن شىعارىپ سالدى. بۇل دۇكەننىڭ ىشىندەگى بۇكىل دۇنيە-مۇلىك جاڭا عانا بۇلاردىڭ ەركىنە تولىق بەرىلگەن سياقتى بولىپ كورىنىپ ەدى. ەندى...
كۇننىڭ قالعان ۋاقىتىن بۇلار ارى-بەرى جۇگىرۋمەن وتكىزدى، ءار ءتۇرلى زاتتار ىزدەستىردى. اۋستا وزىنە تۇڭعىش رەت بەت ورامال ساتىپ الدى. ورامالدىڭ جيەگىندە ءادىپ رەتىندە كەستەلەپ سالىنعان گۇل سۋرەتتەرى بار ەكەن. تەك بەت ورامال عانا ەمەس، ونىڭ جىبەك جىپكە تىزىلگەن كوك اسپان ءتۇستى تاماشا مونشاقتارى دا بار ەدى. اۋستا قالا قىزىنا ۇقساۋ ءۇشىن ول مونشاقتى موينىنا تاعا قويدى، ال بەت ورامالىن قولىنا ۇستاپ ءجۇردى — ويتكەنى ونى سالىپ قوياتىن قالتاسى جوق بولاتىن.
ءىس مۇنىمەن عانا بىتكەن جوق.
مەنىڭ ەسىمدە، — دەدى اكەسى قىزىنا. — قىستىگۇنى بىردە مەن ساعان ورۆار ودد* تۋرالى ساگا ساتىپ اپەرەمىن دەپ ۋادە بەرىپ ەدىم-اۋ.
ءسويتتى دە بۇلار كىتاپ دۇكەنىنە قاراي بەت الدى.
دۇكەن يەسى جاسى جەتىپ، قارتايعان، ابدەن قاۋساعان شال ەدى. قالت-قۇلت ەتىپ، قۇلاپ قالا جازداپ، اياقتارىن ارەڭ باساتىن. قولىنداعى تاياعىنا سۇيەنە بەرى جاقىندادى. دەگەنمەن دە ول ءوزىن زامان اعىمىنان قالماي، قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتقان جان رەتىندە اتى شىعىپ، كەڭىنەن تانىمال بولعان ەدى. ونىڭ كىتاپ دۇكەنى اۋلانىڭ ارتقى ءبىر شەتىندەگى وزگە قۇرىلىستاردىڭ تاساسىندا قۇلاعالى تۇرعان ەسكى ءۇيدىڭ شاتىرىنداعى جان-جاعىنان قورشالعان شاعىن قۋىستا ەكەن. باسپالداق سانى تاۋسىلماستاي كوپ، اياق باسقان سايىن سىقىرلاپ، اندەتىپ تۇراتىن قارا قوڭىر ساتىمەن ارەڭ دەگەندە جوعارى كوتەرىلۋگە تۋرا كەلدى. بۇلار كەلگەندە شال وزىنە جەرمايمەن جاناتىن پريمۋسقا قويىلعان كاسترولگە جاس بالىقتان سورپا پىسىرگەلى اۋرە بولىپ ءجۇر ەكەن. بولمە ءىشىن بۋ قاپتاپ كەتىپتى. كىتاپتاردىڭ سالماعىمەن بەلى مايىسىپ كەتكەن سورەلەر قالىڭ تۇمان ىشىندەگى جارتاستار سياقتى بىردە بۇلدىراپ كورىنىپ، بىردە مۇلدە كورىنبەي كەتەدى. شال تاياعىنا سۇيەنىپ، كاسترولدىڭ جانىنان بەرى جاقىنداپ، كەلگەن قوناقتارمەن سىپايى امانداستى.
— سىزدەن كىتاپ ساتىپ الۋعا بولا ما؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— قانداي كىتاپ العىڭىز كەلەتىنىنە قاراي كورەمىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى شال.
— مەنىڭ سوۋلاما قاجەت كىتاپتار بولسا، — دەدى بيارتۋر. — قىزىمنىڭ كىتاپقا دەگەن قۇمارلىعى كۇشتى. مەن بۇعان وتكەن قىستا ورۆار ودد تۋرالى ساگا ساتىپ الىپ بەرەمىن دەپ ۋادە ەتىپ ەدىم. سونى بەرىڭىز. مەن اقشاسىن قولما-قول، ناقتى تولەيمىن.
— قۇداي جارىلقاسىن سەنى، ازامات! — دەدى ساتۋشى. — مەنىڭ ول كىتاپتىڭ ەڭ سوڭعى داناسىن ساتقانىما وتىز جىلدان اسىپ كەتتى. ءقازىر ادامدار مادەني دامۋ ساتىسىنىڭ جوعارى باسپالداعىنا كوتەرىلىپ كەتتى عوي. ونداي كىتاپتاردى وقىمايدى. ەگەر قالاساڭىز، ونىڭ ەسەسىنە باسقا كىتاپتار بارشىلىق. "سولوموننىڭ التىن كەنىشتەرى" تۋرالى تاريح بار. وندا ۋمسلوپوگااس دەگەن كەيىپكەر تۋرالى باياندالدى. مەنىڭ ويىمشا، ول دا وزىنشە ۇلى ادامداردىڭ ءبىرى، ورۆار وددتان ءبىر دە كەم ەمەس.
— بۇل سوزىڭىزگە سەنۋ قيىن، — دەدى بيارتۋر. — مۇنىڭىز الدەبىر جاڭا سارىندى ءسانقويلىققا ۇقساس ساندىراق سياقتى. ويتكەنى الگى ايتقان كەيىپكەر جىگىتىڭىز بويى تۇپ-تۋرا جيىرما دات شىنتاعىنا تەڭ كەلەتىن ورۆار وددپەن تەڭ تۇسە الادى دەپ مەنى بىردە-بىر ءتىرى جان يلاندىرا المايدى.
— قۇرمەتتىم، ءسىز تىڭداڭىز، ءومىر ءبىر ورىندا، ادامدار ءبىر دامۋ ساتىسىندا تۇرمايدى. زىمىراعان زامانمەن بىرگە العا كەتىپ بارادى. ال ءبىزدىڭ، كىتاپ ساتۋشىلاردىڭ، بۇل جاعدايمەن ساناسپاۋىمىزعا مۇلدە بولمايدى. سەن ءوزىڭ ايتا قويشى، كىشكەنتاي جاس بيكەش، زامان اعىمىنان ارتتا قالىپ قويۋعا بولا ما؟ كونە، بەرى كەلە قويشى، جارقىنىم. مىنا بۇگىنگى"3امان ادەبيەتتەرىن قاراپ شىقشى. مىنە، مىنا رومان بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تانىمال.
كۇيمەدە كەتىپ بارا جاتقان ادامدى بىرەۋلەردىڭ قالاي ولتىرگەنى تۋرالى. ال مىنا كىتاپ — پاپالىق ءتارتىپتىڭ ازعىنداپ ىرىپ-شىرىگەنى تۋرالى عىلىمي ەڭبەك. ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن، بۇزىلعان تاقۋا جاندار — موناح ەركەك پەن موناح ايەلدىڭ ءبىرىن-بىرى ۇياتسىز ماسقارا ارەكەتتەرگە قالاي كوندىرگەنى تۋرالى. ەندى ءسانقوي قىزدارعا ارنالعان جاڭالىق. كىشكەنتاي جاس بيكەش، مۇمكىن سەندەرگە وسى كىتاپ ۇنايتىن شىعار؟
ساتۋشى سونشالىقتى قاۋساعان شال بولا تۇرا مۇنى "كىشكەنتاي جاس بيكەش" دەپ قوشەمەتتەپ وتىرعانى ءۇشىن اۋستا قاتتى قىسىلىپ، توبە شاشىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى. قىز باتىل ارماندارىن ايالاپ اڭساعان كەزدەرىندە دە ءوزىن باسقا بىرەۋدىڭ وسىلاي اتايتىنىن ويشا بولسا دا كوز الدىنا ەلەستەتە المايتىن. ول ول ما، بۇگىنگى ادەبيەت تاقىرىبىنا تاپ وسىنداي قاۋساعان قارتپەن اڭگىمەلەسەتىنى تۋرالى ويلاپ تا كورگەن ەمەس. ال ءقازىر الدىندا جاتقان كىتاپتىڭ العاشقى بەتىندەگى سۋرەتكە كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە — وي، سۇمدىق-اي! — جۇرەگى توقتاپ قالا جازدادى. سونشالىق تاڭ قالارلىق، ءبىراق ەلەۋلى بولسا دا، بۇرىن ەشكىمنىڭ اۋزىنان ەستىپ كورمەگەن، ءبىراق مۇنىڭ ءوزى ۆيكينگتەر تۋرالى ريمالارمەن وقىپ تانىسقان، جانۋارلاردىڭ ادەپسىز ارەكەتتەرىنەن كەزدەيسوق، ەرىكسىز كورگەن وقيعالاردىڭ ادام ومىرىندە قالاي قايتالاناتىنىن كوز الدىنا بۇلىڭعىر ەلەستەتەتىن. ەندى، مىنە سولار تۋرالى تۇتاس كىتاپتار تۋىنداپتى. سونىڭ ءبىرى — مىنا "ماحاببات قۇپيالارى. ەركەكتەر مەن ايەلدەر اراسىنداعى قاتىناستارعا قاتىستى پايدالى كەڭەستەر" دەپ اتالاتىن كىتاپ.
قاتىناستارعا قاتىستى؟ — وسىنى ويلاعاندا قىز اكەم شاپالاعىمەن تاعى دا تارتىپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ شوشىپ كەتتى. دەنەسى ءدىر ەتە قالدى. — مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ەركەكتەر مەن ايەلدەردىڭ اراسىنداعى قاتىناستار... اكەمنىڭ كوزى مىنا كىتاپتىڭ باس تاقىرىبىنا ءتۇسىپ كەتە كورمەسە ەدى. بۇرىن ەشقانداي كىتاپ قىزدىڭ ىنتىققان قۇمارلىعىن مۇنشالىقتى قوزدىرىپ كورمەگەن ەدى. ول ەشقانداي كىتاپتان تاپ وسىلاي شوشىنا قورىققان دا ەمەس. ءدال ءقازىر بۇل جەردە وزىنەن وزگە ەشكىم جوق بولسا دا مۇنداي كىتاپتى ساتىپ الۋعا باتىلى جەتپەس ەدى. ءبىراق كىتاپتىڭ باس تاقىرىبى مۇنى قاتتى قىزىقتىردى. ءبىراق كورسە دە كورمەگەن بولىپ، كوزىن باسقا جاققا تەز تايدىرا قويدى. ەندى ول باسقا كىتاپتارعا نازار دا اۋدارعان جوق. ال الگى كىتاپتى اكەسى دە كورىپ ۇلگەرىپتى. مۇنداي جاعدايدا ءارقاشان شارت كەتەتىن شاتاق مىنەزىن تاعى دا تانىتتى:
— قايداعى ءبىر جۇرەك اينىتاتىن جەكسۇرىن قىلىقتارعا تولى ماحاببات ماشاقاتى. وڭتۇستىكتەگى وڭباعاندار ويدان شىعاراتىن وسىنداي كىتاپتار-اق ايەلدەردى بۇزىپ بولدى! — دەپ ىزالاندى ول
— قاتەلەسەسىز، بۇل كىتاپتى ايەلدەر ولەردەي ءسۇيىپ وقيدى، — دەپ قارسى داۋ ايتتى ساتۋشى. — سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە مەن بۇل كىتاپتىڭ كەم دەگەندە وتىز داناسىن ساتىپ ۇلگەردىم. ءالى دە سۇراۋشىلار كوپ. تەك قانا كىسى ءولتىرۋ نەمەسە عىلىمي جاڭالىق اشۋ تۋرالى كىتاپتاردى وقۋ جەتكىلىكسىز. ادامداردىڭ شىم-شىتىرىق ماحاببات ماشاقاتى تۋرالى كوبىرەك وقىپ بىلگىسى كەلەدى. راس، ورۆار وددتىڭ بويى بيىك-اق شىعار، ون ەكى دات شىنتاعى بولار. ءبىراق ماحابباتتى شىنتاقپەن ولشەۋگە بولمايدى عوي.
مۇندايدا بيارتۋردىڭ كۇتپەۋگە بولمايتىن مىنەز تانىتاتىنى بار ەدى. ول ەندى ساتۋشىمەن وسى زامانعى جانە وتكەن عاسىرلارداعى رۋح پەن شەبەرلىك تۋرالى ۇزاق داۋدى باستاپ كەتتى. اۋستا ابدەن ابىرجىعان قالپىندا ءۇنسىز تۇرا بەردى. كاسترولدەگى بالىق سورپاسى الدەقاشان تاسىپ توگىلىپ جاتتى. كىتاپ دۇكەنىنە باس سۇعۋ بيارتۋردىڭ قار ارۋى تۋرالى ەرتەگى كىتاپ ساتىپ الىپ، ونى قىزىنا سىيلاعانىمەن اياقتالدى.
— ساتىپ تۇرعان كىتاپتارىنا قاراعاندا، بۇل شالدىڭ كەمىندە نەكەسىز تۋعان جەتى شاتا ۇلى بولۋى كەرەك، — دەدى بيارتۋر، وزدەرىن "ماحاببات قۇپيالارىنا" الىپ شىققان سىقىرلاۋىق ساتىمەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ.
بيارتۋر ىلگەرى قاراي بۇكشيە ءتۇسىپ، اياعىن اۋىر ءارى ەبەدەيسىز باسىپ كەلەدى. ويتكەنى ول قالا كوشەسىمەن قالاي ءجۇرۋدىڭ ءتاسىلىن ءجوندى بىلە بەرمەيتىن. اۋستا ونىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتتى. اكەسىنە قاراپ ءىرى ادىمداعىسى كەلەدى. ىلميگەن جىپ-جىڭىشكە ءارى يمەنشەك قىزدىڭ شۇبار كويلەگىنىڭ تىم كەڭ ەكەنى بىردەن كوزگە تۇسەدى. ول بەت ورامالىن تەرشىگەن الاقانىنا قىسىپ ۇستاپ، مونشاعىن موينىنا تاعىپ الىپتى. ارى-بەرى وتكەن جۇرتتىڭ ءبارى بۇل ەكەۋىنە تاڭدانا قارايدى.
كەشكە قاراي بۇلار جولاۋشىلار تۇنەيتىن كەرۋەن سارايىنا كەلدى. ول ءبىر شاتىرىنىڭ ۇستىنە ەكىنشى شاتىر بوي كوتەرگەن ۇلكەن عيمارات ەكەن. ءبىر شاتىردىڭ ۇستىندە — جانە ءبىر شاتىر. ول سىرلانباعان اق قاڭىلتىرمەن جابىلىپتى! وسىنداي دا ءۇي بولادى ەكەن-اۋ! ايقاي-شۋ، گۇرىلدەگەن ازان-قازان ءار ءتۇرلى داۋىستار. ەسىكتەر سارت-سۇرت اشىلىپ-جابىلادى. Ac پىسىرەتىن جاقتا اياق-تاباقتىڭ سىلدىرى. قىزداردىڭ شىرىلداپ شىڭعىرعانى، بىلاپىت بوقتىق سوزدەر، ءيتتىڭ شاۋىلدەپ ۇرگەنى - ءبارى-بارى دە ەستىلەدى! مىنە، ناعىز قاراپايىم بۇقارا حالىقتىڭ ىردۋ-دىردۋ ورتاسى دەگەن، شاماسى، وسى بولار؟
مۇنداي ۇيدە ءبىر كۇننىڭ ىشىندە نە بولىپ، نە قويمايدى دەسەڭىزشى! مىنا ىردۋ-دىردۋ، ازان-قازان ۋ-شۋدان ەسى شىعا ابىرجىعان قىز ءوزىن سونشالىقتى جالعىز جانە ەشكىمگە ەلەۋسىز ءمۇساپىر جانداي سەزىندى. ءتىپتى ومىردەن تىس قالعانداي ەدى. بۇل ءۇي "ماحاببات قۇپيالارى" تۋرالى عاجايىپ قۇشتارلىق كۇشىنە تولى، ءبىراق قولعا ءتۇسۋى قيىن كىتاپتى ەسكى تۇسىرسە بولار ما؟ ءومىردىڭ وزىنە ەلىكتىرىپ، بويدى بيلەپ اكەتەتىن مىناداي قىزىعى مول، ابىر-سابىر دۋماندى، اسحاناسى بار ورتاسىندا جۇرە الاتىن جاندار قانداي باقىتتى دەسەڭىزشى! ال اۋستا ءوزىن ەشكىمگە كەرەك ەمەس، بۇل جەردە بەينە ءبىر باسى ارتىق ادام سياقتى سەزىندى. ءسويتتى دە اسحانانىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى ۇزىنشا ورىندىقتىڭ ءبىر شەتىنە ءۇن-تۇنسىز وتىرا كەتتى. ال اكەسى كوپشىلىگى تاپ ءوزى سياقتى شارۋالار بولىپ تابىلاتىن الدەبىر ادامدارمەن اڭگىمەگە كىرىستى: اڭگىمە ادەتتەگىسىنشە جايىلىم جاعدايى، ساۋدا-ساتتىق جانە قويدىڭ ىشەك قۇرتى تۋرالى بولدى. قىز ءبىر-اق نارسەگە ريزا: مىنا شارۋالار ماردىمسىعان قالا تۇرعىندارى سياقتى بۇعان قايتا-قايتا ءسۇقتانا قادالىپ قاراعان جوق. كوپشىلىگى كوزدەرىنە دە ىلمەدى. قىز قاتتى شارشاعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە، قارنى دا اشتى، ءار ءتۇرلى اسەرلەردەن ىعىر بولدى. ونىڭ كەبىسىنەن شەتى شىعا كورىنىپ تۇرعان توقىما ۇلتاراعىن تۇزەتىپ كايتا سالۋعا دا قۇلقى قالمادى. ول ابدەن ۋماجدالعان ءارى كىر بولعان بەت ورامالىن قىسىپ ۇستاپ وتىرعان بويى ءبىر جاققا عانا قادالا قاراپ قالىپتى. انە، بولمەگە سۇڭعاق بويلى سۇلۋ بيكەش كىرىپ كەلەدى: ەكى بەتى الاۋلاپ قىزارىپ تۇر، كوگىلدىر كوزدەرى دە، تولىق كەۋدەسىندەگى تىرسيعان قوس الماسى دا وزىنە جاراسىپ تۇر. ەگەر اۋستانىڭ ۇستىندەگى كويلەگىن، شىركىن-اي، وسى قىزعا كيگىزسە، ءتىپتى دە ولپى-سولپى بولىپ كورىنبەس ەدى! ول اسحاناداعى ۋ-شۋ مەن ازان-قازان دابىردىڭ اراسىنان ادام قىزىعارلىق بايسالدى سابىرلىلىقپەن بەرى شىعىپ كەلە جاتتى. قولىندا جاڭا پىسىرىلگەن، بۋى بۇرقىراعان بالىققا تولى ۇلكەن ساباعى بار. كەلدى دە مىنا جۇرتتى ۇستەلگە جاقىنداپ وتىرۋعا شاقىردى. ىلميگەن اشاڭ اۋستا وعان كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قارادى. ول قانداي سۇلۋ بولسا، سونداي پىسىق، وتكىر ەكەن. ول اۋستادان كىمنىڭ قىزى ەكەنىن سۇراپ الدى دا اكەسىنىڭ جانىنا جايعاستىردى. ول اركىمنىڭ وزىنە ءتيىستى ۇلكەن ۇلەسىن الۋىن ءجىتى قاداعالادى.
الدارىنا بالىق كەلگەن بويدى الگى دابىرلاسقان توپ تىپ-تىنىش بولا قالدى.
ولار ۇيىقتار الدىندا تىلدەرىنە تاعى دا ەركىندىك بەردى. تاعى دا ساۋدا-ساتتىق تۋرالى، قويدىڭ ىشەك قۇرتى جونىندە ءسوز بولدى. مۇندا تۇنەپ شىعۋعا تاعى دا باسقا بىرەۋلەر كەلىپ جاتتى. ولار وزدەرىن وتە-موتە تاڭ قالارلىق ۇستادى: ءاي-شايعا قاراماي، ءۇيدى پاستارىنا كوتەرە ءان سالدى، تەپ-تەگىس ەدەن ۇستىندە جوق جەردەن ءسۇرىنىپ، قۇلاۋمەن بولدى. ءۇستى-باستارىنا قاراساڭ، بالشىققا اۋناپ تۇرعانداي. ولاردان بەينە ءبىر اشىتقىنىڭ ءيىسى سياقتى مۇڭكىگەن قىشقىل ءيىس شىعادى. كوزدەرى دومبىعا ءىسىپ كەتكەن. اۋستانىڭ زارەسى ۇشايىن دەدى: ويتكەنى ولار بۇعان الدەبىر ادام تاڭ قالارلىق كوزقاراسپەن قاراۋىن قويمادى. ءتىپتى قۇشاقتاعىسى كەلگەندەرى دە بولدى. اكەسى اۋستانىڭ "قورىقپا، انشەيىن ماستار عوي" دەپ جۇباتتى. ءبىراق ولار بۇعان ءتيىسۋىن قويمادى، مىنا ءبىر ورىمدەي جاپ-جاس ادەمى كەلىنشەكتىڭ كىمنىڭ ايەلى ەكەنىن سۇراپ بىلگىلەرى كەلدى. بيارتۋر ولارعا اشۋلى ءتىل قاتتى — جاس بالانىڭ مازاسىن الماۋىن تالاپ ەتتى. قىزدىڭ جاسى ون ۇشكە جاڭا عانا تولعانىن، ءالى شىركەۋ ەسىگىن اشىپ تا كورمەگەنىن ايتتى. ال الگى ەركەكتەر قىزدىڭ كۇيەۋگە تيەتىن ۋاقىتى الدەقاشان تولعانىن قۇداي اتىمەن قارعانا دالەلدەۋگە تىرىستى. ولاردىڭ بىرەۋى ەدەنگە لاق ەتكىزىپ قۇسىپ جىبەردى. بۇل داراقى دا دورەكى جاندارعا ەشكىم دە رەنجىپ، وكپەلەگەن جوق. قايتا، ەش نارسە بولا قويماعانداي-اق، ءباز باياعى ساۋدا-ساتتىق تۋرالى داۋلى اڭگىمەلەرىنە تاعى دا كوشتى. پىكىرلەر، ادەتتەگىدەي، ءار ءتۇرلى بولىپ شىقتى. بىرەۋلەر شارۋالاردى كوپەستەردىڭ ەزگىسىنەن قۇتقارماق بولعانداردى قولداپ، ماقتاي الا جونەلسە، ەندى بىرەۋلەر كوپەستەردى قورعاشتادى — ولاردىڭ شارۋالارعا زيان كەلتىرىپ وتىرعانىنا ءمان دە بەرگەن جوق. اقىرى مىناداي ۇيعارىمعا كەلىستى: حالىق. وسىدان وتىز جىل بۇرىن تينگەيدەگى شارۋالار سياقتى تۇتىنۋ قوعامدارىنىڭ نەگىزىن قالاۋى ءتيىس. اۋستا ولار كوپەستەردى قانىشەر قاناۋشىلار، ۇرى-قارىلار دەپ اتاپ، تىم قاتتى قيانات جاساعان سياقتى دەپ ويلادى. سوندا مۇنىڭ اكەسى كوپەستەردى بەكەردەن-بەكەر قورعايتىن بولعانى ما؟ ءبىراق ول ءوز اكەسىنىڭ ينگولۆ ارنارسوندى سونشالىقتى ۇناتپايتىن سەبەبىن ۇعا الماي-اق قويدى. ال ول وتە كەلبەتتى سۇلۋ جىگىت قوي. ونىڭ ۇستىنە، بيىلعى كوكتەمدە مۇنىمەن وتە سىپايى ءارى جىلى سالەمدەستى ەمەس پە؟ ال ستاروستا، وسى وكىلەتتى وكىلدىڭ اكەسى، بۋعان ەكى كروننان ەكى رەت جايدان-جاي سىي جاسادى عوي. اۋستا ءوز اكەسىنىڭ ستاروستانىڭ ۇلىمەن قىرعي-قاباق جاۋ بولۋىن قالاعان جوق ەدى. ويتكەنى ينگولۆ ارنارسوننىڭ جۇزىنەن جاقسىلىق نىشانى توگىلىپ تۇر عوي — ول شارۋالار ءۇشىن قولىنان كەلگەنىنشە بار كۇش-جىگەرىن جۇمساپ، كومەك كورسەتۋگە ءارقاشان ءازىر سياقتى.
ايتىس-تارتىستىڭ قاتتى شيەلەنىسكەنى سونشا، اۋستا اقىر اياعىندا ءوزىنىڭ كىمگە قولداۋ كورسەتۋى ءتيىس ەكەنىن تۇسىنە الماي، باسىن ابدەن قاتىردى: كوپەس جاعىنا ما الدە تۇتىنۋ قوعامىنىڭ وكىلەتتى وكىلى جاعىنا ما؟ ول، بالكىم، اكەم جاعىنا جاقىنداعانىم جون بولار دەپ ويلاۋعا تىرىستى. حۋتوردان كەلگەندەردىڭ بىرەۋى كوپەستەر ۇرى-قارى عانا ەمەس، باس كەسەر قانىشەر دە ەكەنىنە يلاندىرماق بولىپ جانتالاسىپ باقتى. ول ءبرۋنيدىڭ نەسيە بەرۋدەن باس تارتۋى سالدارىنان تالاي ادامنىڭ وتە قاتال كيىن جاعدايعا دۋشار بولعانى تۋرالى تولىپ جاتقان مىسال كەلتىردى. ول كوپەستىڭ جاساعان كەساپات قىلىعى سالدارىنان سوڭعى جىلداردا ءبىر جاپىراق نان تابا الماي، اشتان ولگەن تالاي ادامنىڭ ءاتى-جونىن اتاپ تا بەرە الاتىنىن بايقاتتى. ال تۇتىنۋ قوعامى دەگەنىمىز شارۋالاردىڭ وزدەرىنىڭ ساۋدا جاسايتىن كاسىپورنى. وندا بارىپ تۇرعان جارلى-جاقىبايلاردىڭ وزدەرى ەشكىمنىڭ اياۋسىز توناپ كەتپەيتىنىنە، اشتان ولتىرمەيتىنىنە كامىل سەنىمدى بولا الادى. ەكىنشى بىرەۋ تۇرىپ، قازىرگى تۇتىنۋ قوعامدارى، العاشقى كەزدە تينگەيدە بولعانىنداي، كەدەي شارۋالاردىڭ قولىندا ەمەس، باسقا بىرەۋلەردىڭ بايلاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەنىن ايتىپ وزەۋرەدى. ميريدەگى ستاروستانىڭ تۇتىنۋ قوعامىن قۇرۋدى قولداپ، جانى شىعا شىرىلداپ جۇرگەنى مۇلدە تەگىن ەمەس. سوندا ونىڭ كەدەي شارۋالاردى جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداپ ءجۇر دەپ ويلاپ، شارق ۇرىپ ءجۇرمىن دەگەنىنە سەنەتىن اڭعال اقىماق تابىلا قويادى دەپ شىنىمەن-اق ويلايتىن بولعانى ما؟! ماسەلەنىڭ باستى ءمانى مىنادا: ونىڭ ءوزى شىعىنعا ۇشىراپ، سازعا وتىرىپ قالا جازدادى. ۆيكاداعى دۇكەننەن بەرەكە كەتىپ، ءىس ىلگەرى باسپاي قويدى. ويتكەنى ودان تاۋار ساتىپ الۋشىلار تۇتىنۋشىلار قوعامىنا قاراي اۋىپ شىعا كەلدى. مىنە، ول تاپ سوندىقتان دا ەندى فوردتا قولعا الاتىن جاڭا ىسىمەن بايۋدى كوزدەپ تۇر. ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەندىگى جەردە تۇتىنۋ قوعامىنان شارۋالارعا كەلەتىن پايدا جوق. كەزىندە كوپەستەر كەلتىرگەن پايدانىڭ كەبىن كيەدى. شارۋا بەلشەسىنەن قارىزعا باتىپ، تىنىسى تارىلا تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل جەردە مونوپوليا دەگەن بالە تاعى بار. سەندەر، سايتان العىرلار، گازەت وقىمايسىڭدار ما تۇگە؟
— مەن ەشكىمگە ەش نارسە قارىز ەمەسپىن، — دەدى جازعى مەكەن يەسى بيارتۋر.
داۋلاسىپ وتىرعان ەكى شارۋا دا قارىزعا بەلشەلەرىنەن باتۋلى ەكەن. ويتكەنى، ارينە، ەكەۋىنىڭ سيىرى بار بولىپ شىقتى. ال سيىر جۇرگەن جەردە قارىزدان قالاي قۇتىلارسىڭ؟! ولار بيارتۋردىڭ الگى سوزىنە نازار اۋدارعان جوق. ويتكەنى بۇل ەكەۋىنىڭ داۋى جالپى قارىز تۋرالى ەمەس، كىمگە قارىزدار بولعان جەڭىلىرەك تيەدى دەگەن ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە ەدى. وزەۋرەگەن ەكەۋىنىڭ داۋى باسىلار ەمەس. بارعان سايىن قىزا ءتۇستى. اقىرىندا ولاردىڭ بىرەۋى قىزا-قىزا كەلە "ءوز ايەلىڭنىڭ الدىنداعى بورىشىڭدى وتەي الماي جۇرگەن سەن بايعۇستان اقىلعا قوناتىن قانداي ءجونى ءتۇزۋ ءسوز شىعادى دەپ ەدىم-اۋ!" دەپ قالدى. ال ەكىنشىسى قاسىندا وتىرعان بىرەۋلەردى كۋاگە تارتىپ، "ال سەنىڭ ايەلىڭ ءوزىڭدى ادام ەكەن دەمەيدى. ون ەكى جىل بويى ەسىگىڭدەگى باتىراقپەن كوڭىلدەس. ءتىپتى بىردە-بىر بالاڭ وزىڭنەن ەمەس!" دەپ قالدى.
— قانە، "ىرىگەن اۋىزدان شىرىگەن سوز شىعادى" دەگەندەي، قايداعى بىلاپىت اڭگىمەنى ايتقاندى دوعارىڭدار ەندى. ەڭ بولماسا، مىنا قىز بالادان ۇيالساڭدارشى! — دەپ، بيارتۋر ولاردىڭ ءسوزىن ءبولدى. — ال اۋستا بولسا، الگىلەردىڭ سوزدەرىنەن بالەندەي بىلاپىت ەشتەڭە اڭعارا قويعان جوق. قايتا "سوندا نەكەسىز بالالاردىڭ اكەسى كىم بولدى ەكەن؟" دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ تابا الماي قينالدى. الگىلەر بيارتۋرعا دۇرسە قويا بەردى: "ايقايلاماي، ءوشىر ءۇنىڭدى!
بۇل جەر ساعان بالاباقشا ەمەس. ەرەسەك ەركەكتەردىڭ اراسىنا قىزىڭدى ەرتىپ كەلىپ نەڭ بار؟ قانداي سايتان تۇرتكىلەدى؟ ءبىز ماڭىزدى ماسەلە تۋرالى داۋلاسىپ وتىرمىز. بىزدە جۇمىسىڭ بولماسىن!" ءسويتىپ قىزا-قىزا كەلگەندە الگى ايەلدىڭ كۇيەۋىنىڭ كوزىنە قاي جەردە، قاي كۇنى قالاي ءشوپ سالعانى بەينە ءبىر سولاردىڭ قاسىندا قاراپ تۇرعانداي ەتىپ بارىنشا دالدىكپەن ايتىپ بەردى. ءتىپتى "...سول كۇنى ول ايەلدىڭ بۇتىندا قىپ-قىزىل پانتالون بولعانىن" دا ايتىپ سالدى. ەندى ولارعا سوزبەن سايىسۋ ازدىق ەتتى دە جۇدىرىق جۇمساسۋعا كوشتى. ءبىرىنىڭ-بىرى ءتىسىن وپىرىپ تۇسىرمەكشى بولدى. "قىپ-قىزىل پانتالونى بولعان" دەدىڭ عوي؟ ال ەندى تۇمسىعىڭ قىپ-قىزىل قانعا بويالادى! كوزىڭنىڭ الدىن كوكالا قويداي، كوك تورعايداي ەتىپ جىبەرمەسەم بە سەنى، ءيتتىڭ عانا بالاسى! اۋستا سوۋلليليا وسى كەزدە عانا اڭگىمەنىڭ شىنىندا دا "قانشالىقتى ماڭىزدى ماسەلە" توڭىرەگىندە بولعانىن تولىق ءتۇسىندى. جولاۋشىلار تۇنەيتىن كەرۋەن سارايىندا قايداعى ءبىر "قىزىل پانتالوننىڭ" دالەلگە كەلتىرىلگەنى ءۇشىن شىققان مىنا قىپ-قىزىل توبەلەستى قىز وز كوزىمەن كورگەندە ساگالاردى وقىعان كەزىندە ونىڭ كوز الدىنا ەلەستەيتىن تاۋ-تاۋ ولىكتەردىڭ ۇيىندىلەرى دە سولعىن تارتىپ سالا بەردى. ياعني ومىردە جامان ادامداردىڭ بولاتىنى راس ەكەن عوي. قىزىل الا قان بولىپ توبەلەسىپ جۇرگەن ەكەۋىن بىلايعى جۇرت اراشالاۋمەن بولدى. اراشاعا ءتىپتى بيارتۋر دا ارالاسىپ كەتتى. وقيعا جۇرتتىڭ ءبارى، كىمنىڭ كىم ەكەنىنە قاراماي، ءبىرىن-بىرى شەتتەرىنەن سۇلاتىپ سالۋمەن اياقتالار ءتۇرى بار. ەدەن ۇستىندە تىرباڭ-تىرباڭ ەتىپ جاتقاندار قانشاما! اۋستا اكەمدى الدەبىر سۇمىراي ءولتىرىپ قويار ما ەكەن دەگەن قاۋىپپەن بار داۋسىمەن باقىرىپ، جىلاپ جىبەردى. توبەلەسكە ارالاسقاندار بىرتە-بىرتە ەسىك جاققا باياۋ جىلجىپ بارا جاتتى. اقىرىندا توبەلەستى باستاعان جاڭاعى ەكەۋىن بىر-بىرىنەن اجىراتىپ، سىرتقا "تازا اۋاعا" شىعارۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءسويتىپ ەندى ەكەۋىن تاتۋلاستىرۋعا كوشتى. ولارعا تەمەكى ۇسىندى. بيارتۋر مەن وزگەلەر بولمەگە قايتىپ ورالعان كەزدە قىز ءالى وكسىگىن باسا الماي، ءدىر-دىر ەتىپ جىلاپ تۇر ەدى. اكەسى جۇباتا الماي، كوپكە دەيىن اۋرە بولدى.
— اكە، — دەدى ول وكسىگىن باسا الماعان بويى، — مەنىڭ ۇيگە قايتقىم كەلەدى! اينالايىن، اكەتاي، ۇيگە قايتايىقشى!
ال اكەسى كىشكەنتاي قىزىنان جىلاعانىن قويۋدى وتىنۋمەن بولدى.
— بۇل اقىماق نەمەلەرگە وسىنىڭ ءوزى قىزىق. ءىشىپ الادى دا، اقىلىنان اداسا قىزادى. بولدى ەندى، ۇمىت ولاردى. شەشىن دە ۇيىقتا. ءبىز ەكەۋىمىزگە ورتاق ءبىر كەرەۋەت الىپ، جيىرما بەس ەينير ۇنەمدەدىك.
كەرەۋەتتەر ەكى قابات ەتىپ، قابىرعاعا بەكىتىلگەن ەكەن. قىز تومەنگى قاباتقا جايعاستى. ۇستىندەگى شۇبار كويلەگىن شەشتى، ءبىراق بەلدەمشە كويلەگىن شەشۋگە باتىلى بارمادى.
تاتۋلاستىرۋشىلار توبەلەستىڭ نەدەن شىعىپ، قالاي باستالعانىن الۋان ءتۇرلى پىكىرلەر تۇرعىسىنان ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلاۋعا كىرىستى. بۇكىل بولمەدە كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە جالعاسا بەردى. ەرلى-زايىپتى جانداردىڭ ءبىرىنىڭ كوزىنە ءبىرى قالاي شەپ سالعانى جايىندا نەشە ءتۇرلى وقيعالار ايتىلدى. جۇرتتىڭ پىكىرى بويىنشا، ادام توزگىسىز دەرلىك شەكتەن شىعىپ كەتكەن ناقتى مىسالدار كەلتىرىلدى. اۋستا ولاردىڭ كۇبىرلەسكەن اڭگىمەلەرىنە قۇلاق تىكپەسە دە كوپكە دەيىن ءۇيىقتاي المادى. ول وزىنە-وزى ءالى دە كەلە الماي، ءدىر-دىر ەتىپ، مازاسىزدانۋدا ەدى. ويتكەنى داستانداردا عانا سۋرەتتەلەتىن سۇمدىق وقيعالار جاڭا عانا مۇنىڭ كوز الدىندا سونشالىقتى دورەكى ءارى جەركەنىشتى تۇردە بولىپ وتكەن-دى.
اۋستانىڭ جۇرەگى ەركەكتەردىڭ ۇيقىعا جاتۋعا جينالا باستاعانىن كورگەندە عانا ورنىنا ءتۇستى. ولار قاقىرىندى، تۇكىرىندى، ءسىڭبىرىندى، باتەڭكەلەرىنىڭ باۋلارىن شەشتى، دامبالدارىن كوتەرىڭكىرەي تارتىپ قويدى. اكەسى كەرەۋەتتىڭ ءبىر شەتىنە وتىردى. مۇرنىن شۇقىپ، تازارتقان بولدى. اياق كيىمىنىڭ باۋىن اعىتتى. شالبارىن شەشتى. اۋستا ونىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي، قارادى دا جاتتى. ول سونشالىقتى ۇزاق شەشىنەتىندەي كورىندى. اكەسى ءوزىنىڭ قاسىنا جاتقان كەزدە بارىپ كوڭىلى جاي تاپتى. اۋستا ەشقاشان اكەسىنىڭ باۋىرىنا ءدال قازىرگىدەي قىسىلا ەنىپ كورگەن ەمەس ەدى. ال الگى توبەلەستەن كەيىن وعان بارىنشا جاقىنداي تۇسكىسى كەلدى. ول ءوزىنىڭ بۇكىل دەنەسىن قالتىراتىپ، دىرىلدەتكەن قورقىنىشتى جاعدايدان ءالى دە ارىلا الماي، ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلداۋمەن جاتقان بولاتىن
ەركەكتەر، حريستيان ءدىنىنىڭ ادەتى بويىنشا، بىر-بىرىنە جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرۋ تۋرالى تىلەك ءبىلدىرىستى. ولار اۋناپ ءتۇسىپ، جايعاسىپ جاتا بەرگەندە استارىنداعى سىم كەرەۋەت سىقىر-سىقىر ەتتى.
— ءسال ارىرەك جىلجىشى، قىزىم. مىنا سايتان العىر كەرەۋەت تىم تار ەكەن عوي. — اۋستا امال جوق، قابىرعاعا قاراي سىعىلىسا ءتۇستى. — مىنە، وسىلاي، جانىم مەنىڭ! قابىرعاعا قاراپ جاتىپ،ۇيىقتاي بەر ەندى.
اۋستا قابىرعاعا بۇرىلىپ، تەرىس قاراپ جاتتى.
ءبىراق قىزدىڭ ءبارىبىر ۇيقىسى كەلمەدى. قابىرعا سۋىق ەكەن — مۇنىڭ قالتىراپ-دىرىلدەپ جاتقانى دا سوندىقتان بولار. مامىق كورپە ەنسىز. اكەسى ونىڭ باسىم كوپشىلىگىن وزىنە تارتىپ الدى. ەندى مۇنىڭ ارقاسى عانا جىلىدى. ءبىراق قالتىراپ، دىرىلدەگەنىن قويمادى. ەركەكتەردىڭ ءبارى ۇيقىعا كەتىپ، قورىلعا باستى. ال اۋستاعا قابىرعادان سوققان سۋىق ۇيقى بەرمەدى. ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. قىزدا ءالى ۇيقى جوق. اقىرىندا كوزىن اشىپ جاتتى. تەرەزەلەرگە پەردە تۇتىلعان ەكەن. ءۇيدىڭ ءىشى جارتىلاي قاراڭعى. شاماسى، ۋاقىت ءتۇن جارىمىنان اسىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. قىزدىڭ ەكى تىزەسى كورپەدەن شىعىپ جاتىر. قالقالانعان قابىرعانىڭ قۋىس-قۋىسىنان سۋىق سوعىپ تۇرعان سياقتى. اكەسى بۇعان جايلى جاتىپ، جاقسى ءتۇر دەگەن تىلەك تە ايتقان جوق ەدى. مۇنىڭ ۇرەي قۇشاعىندا جاتقانىن بىلە تۇرا ونداي تىلەك ايتپاعانى نەسى ەكەن؟ ءبىرتۇرلى قورقىنىشتى. بۇل — قۇپيا سىرى مول وسى ۇيدەگى، ءوزى كوپتەن كورۋگە قۇشتار ۇلكەن ومىردەگى وقيعالار تىزبەگى. سونىڭ سالدارىنان كوزىنىڭ شىرىمىن الۋعا دا شاماسى جوق. ءۇيىقتاي المايدى. ەندى، مىنە، سول ءوزى اڭساعان ءومىردىڭ ورتاسىندا جاتىپ كەنەت تاعى دا قورقىپ كەتتى. بويىن ۇرەي بيلەپ، تاعى دا ءۇيىقتاي الماي قويدى. ءوزىن ايەلدەرى قىزىل پانتالون كيەتىن سۇمىراي ەركەكتەر جان-جاعىنان تۇگەل قورشاپ العانداي سەزىندى. مىنە، ءوزىنىڭ تابيعاتىنا مۇلدە جات ءارى تۇسىنىكسىز ءومىردىڭ ورتاسىندا بۇل، جاپادان-جالعىز قىز، قالاي جاتىپ، قالاي ۇيىقتاي الماق؟
جاپادان-جالعىز؟ جوق، جوق، جوق، بۇل ءتىپتى دە جاپادان-جالعىز ەمەس. قاسىندا اكەسى باردا بۇل ەشقاشان جالعىز بولا المايدى. مەيلى، ول بۇعان جايلى جاتىپ، جاقسى تۋر دەگەن تىلەك ايتۋدى ۇمىتىپ كەتە-اق قويسىن، ءبارىبىر جالعىز بولمايدى. ءوزىنىڭ قاسىندا قاتار جاتسا، ءتىرى جاتسا بولعانى! اكەم، جانىم، اكەم، اكەتاي. سەنىڭ كىشكەنتاي اۋستاڭ وسىندا. ءوزىڭنىڭ قاسىڭدا جاتىرمىن. ول اكەسىنىڭ موينىنداعى، ساقالى مەن كويلەگىنىڭ جاعاسى اراسىنداعى جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى اپپاق جەرى قايدان، قالاي ويىنا تۇسە كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ول جەرگە ەكى ەرنىن جاپسىرا جاقىنداپ، جابىسا تۇسكەندە قورقىنىش اتاۋلىنىڭ قايدا قاشىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى. جۇرتتىڭ ءبارى قورىلداپ جاتقاندا مۇنىڭ جالعىز ءوزى ءتىپتى ۇيىقتاي الماسا دا، تۇلا بويىنىڭ قالتىراپ-دىرىلدەگەنى ءالى باسىلا قويماسا دا، اكەسىنىڭ جانىندا جاتقانىنا اۋستا ءوزىن بارىنشا باقىتتى سەزىندى. ويتكەنى اكەسى — مۇنى بارلىق بالە-جالادان، قيىندىقتان باتىل قورعايتىن، ەشكىمگە ەشقانداي قارىزى جوق، ەشكىمگە تاۋەلسىز، ەشقاشان ەش نارسەگە تاڭ قالمايتىن، قانداي سۇراققا بولسا دا قايمىقپاي جاۋاپ بەرە الاتىن بىلگىش، قازىرگى جازعى مەكەننىڭ يەسى ءارى بەلگىلى اقىن — ەلگە تانىمال تۇلعا. ەندى اۋستا توسەكتە جاتىپ، اكەسىنە قاراي بارىنشا باياۋ، كەرەۋەتتىڭ بىردە-بىر سىقىرى ەستىلمەيتىندەي ساقتىقپەن اقىرىن اۋدارىلا باستادى. ءوزىنىڭ قىبىرلاپ قيمىلداعانىن ەشكىمگە سەزدىرمەۋگە تىرىستى. اقىرىن-اقىرىن اۋدارىلا ءتۇسىپ، از عانا توقتادى دا تاعى دا جابىسا جاقىنداي ءتۇستى. بولمەدە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. ادامداردىڭ و دۇنيەدەن ەستىلىپ جاتقانداي تۇنگى قورىلى، سىرتتا، قالا ۇستىندە ۇشىپ ءجۇرىپ سايراعان قۇستاردىڭ تىنىمسىز شىقىلىقتاعان ءۇنى عانا قۇلاققا كەلەدى. ءسويتىپ جاتىپ اۋستا اكەسىنە قاراي تولىق اۋدارىلدى. جوق، ول بۇل دۇنيەدە جالعىز ەمەس ەكەن — سەنىمدى سۇيەنىشىنىڭ جانىندا ونىڭ الىپ تا كۇشتى كەۋدەسىنە باسىن تىعىپ، كوزى شايداي اشىق جاتىر. ەندى بىردە باسىن جاستىققا جاقىنداتا ءتۇسىپ، كوزىن تارس جۇمدى دا بەتىن اكەسىنىڭ ساقالى استىنا باستى، ونىڭ موينىنداعى جاقسى كورەتىن سۇيىكتى جەرىنە ەرنىن تاقاپ، ەمىرىنە جابىستى. اۋستا دۇنيە ەسىگىن ەندى اشقالى شالا-جانسار جاتقان سول ءبىر سۋىق تۇندە اكەسىنىڭ قورقىنىشتى قۇبىجىق كۇشتەرمەن قۇر قول شايقاسقان قاجىماس باتىردىڭ ناعىز ءوزى بولعانىنان حاباردار ەدى.
اۋستا العاشقىدا اكەم ۇيىقتاپ جاتىر، ەشنارسەنى بايقاعان جوق دەپ ويلادى. ۋاقىت وتە بەردى. قىزى ونىڭ تىنىس العان دەمىنە، جۇرەگىنىڭ ءدۇرس-دۇرس سوققان كۇشتى دۇرسىلىنە قۇلاق تىگىپ جاتا بەردى. ءبىراق ونىڭ وتە باياۋ دا ساق قوزعالىسىنا قاراعاندا، اكەسى دە ۇيىقتاپ جاتقان جوق سياقتى. قىز وزىنەن-وزى ۇيالىپ، قاتتى قىسىلدى. قۇدايدان ەندى ونىڭ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، مۇنى شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرۋىن عانا تىلەدى. ويتكەنى ول بۇعان قابىرعاعا قاراپ، ءىرى بۇرىلىپ جات دەپ ەدى عوي. بەرى بۇرىلىپ جاتۋعا باتىلى قالاي بارعان؟! ءوزىنىڭ ەندىگى جەردەگى سونشالىق دارمەنسىزدىگى سالدارىنان اۋستا اكەسىنە ودان سايىن تىعىلىپ، جابىسا ءتۇستى. تاعى دا ەداۋىر ۋاقىت ءوتتى. ولاردىڭ جۇرەكتەرى بىرىنە-بىرى قارسى تاياۋ جەردەن اتتاي تۋلاپ، جىلدامداتا سوقتى. اۋستا ۇيىقتاپ جاتقان بولىپ، قىبىر ەتكەن جوق. ەرنى اكەسىنىڭ موينىنا جابىسىپ قالعان قالپىندا. اكەسىنىڭ ابايسىزدا ازداپ قانا قىزىنا قاراي جاقىنداعان قولى جاعدايدى وزگەرتىپ جىبەردى. قىزدىڭ كيگەن پانتالونىنىڭ تۇيمەسى ويدا-جوقتا اعىتىلىپ كەتتى. سونىڭ ارتىنشا اۋستا ونىڭ قارۋلى قولىنىڭ جىپ-جىلى الاقانىن سەزدى.
قىز بۇعان دەيىن مۇنداي جاعدايدى ەشقاشان سەزىنگەن ەمەس ەدى. ەندى ءوزىنىڭ قورقىنىشى قايدا كەتكەنىن سەزبەي قالدى. بۇكىل ءتانى مەن جانىن بيلەپ العان ءدىرىل ەندى ءتىپتى باسقاشا بايقالدى. قىزدىڭ ەرنىندە كوپكە دەيىن تاماق ىشپەي، اشىققان ادامنىڭ ۇستەل ۇستىندە جايناپ تۇرعان تاعام تۇرلەرىن كورگەندەگى اشقاراق تابەتى اشىلعانداعىداي الدەبىر قۇشتارلىق پەن قۇمارلىق سەزىمى ويانعانداي بولدى. ال سول ءبىر سەزىم اكەسىنىڭ قيمىلداعانىنان دا قىسىلمادى. مۇنىڭ اكەسىنىڭ باۋىرىنا كىرىپ، جابىسا تۇسۋىنە ەش نارسە دە كەدەرگى بولا المايتىنداي كورىندى. ءسويتتى دە اكەسىنىڭ موينىنان قوس قولداپ، قاتتى قۇشاقتادى. الدەبىر راقات سەزىمىنە بولەگەن وسى ءبىر بەلگىسىز وكتەم سەزىم قىزدىڭ قاس قاعىم ساتكە دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن دە ۇمىتۋعا ءماجبۇر ەتتى. بالكىم، ۇلكەن ءومىردىڭ ءالى بەلگىسىز عاجايىپ سىرى دا وسىندا بولار؟
تاپ وسى ساتتە ول ءوزىنىڭ ومىرىندە ەشقاشان ۇمىتا المايتىن توسىن وقيعا بولدى — قىزدىڭ ەندى عانا ويانعان جاستىق سەزىمىنە جارىق ساۋلە ەمەس، قارا كولەڭكە تۇسكەندەي ەدى! اۋستا بۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ، راقات سەزىمىنە بولەنىپ جاتقان كەزدە اكەسى ونى ىرگەگە قاراي يتەرىپ تاستاپ، توسەكتەن تۇردى دا كيىنە باستادى. شۇلىعى مەن شالبارىن تەز-تەز كيدى دە، باتىڭكەسىنىڭ باۋىن بايلادى. كەۋدەشەسىن كيىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى. ەسىكتى يتەرە جاپتى. اۋستا ونىڭ دالىزبەن كەتىپ بارا جاتقان ادىمدارىن دا انىق ەستىپ جاتتى. ەندى سىرتقى ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاپتى دا، قايدا كەتكەنى بەلگىسىز، ءبىرجولا عايىپ بولدى. قىز قورىلداپ جاتقان ەركەكتەردىڭ اراسىندا جاپادان-جالعىز قالىپ قويدى. ءقازىر ول ەسىنەن تانا مەلشيگەن، قيمىلسىز قالپىندا جاتىر. ەش نارسەنى ويلاۋعا دا مۇرشاسى جوق سياقتى. اكەسى سول كەتكەننەن مول كەتتى. قىزدىڭ جان دۇنيەسىندە اكەسىنە دەگەن وكپە ءورشىدى. بۇل وعان نە ىستەدى سونشاما؟ دۇنيە بۇلىنەتىندەي دانەڭە دە بولعان جوق قوي. اۋستا ەش نارسەنى ءجوندى تۇسىنە المادى. ءبىراق ايتەۋىر ءبىر جان تۇرشىگەرلىكتەي سۇمدىق وقيعا بولعانداي، ءبارىن دە بۇلىڭعىر سەزىنەدى. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ وتكەن قىستا اۋستانىڭ ساگا ماتىنىندەگى تۇسىنىكسىز سوزگە بولا شاپالاعىمەن تارتىپ جىبەرگەنىنەن ءجۇز ەسە جامان ەدى. سوندا بۇل ونىڭ ءومىر بويى كەشىرمەيتىنىندەي شىنىندا دا الدەبىر ۇيات نارسە جاساپ قويعانى ما؟ ءبىراق بۇل اكەسىنە نە ىستەدى سونشالىقتى؟ ونى تاپ مۇنىڭ ىستەگەنى قالاي؟ بۇل كەشىرىلمەستەي سۇمدىق وقيعانىڭ ءوزى دە اكەسىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، باۋىرىنا ەتەنە ەنە ءتۇسىپ، جابىسقانىنا قاتىستى بولاتىنىن بۇل قايدان ءبىلسىن؟ سوندا بۇل قانداي كۇيگە دۋشار بولدى؟ "اياۋلى اكەتايىم-اۋ، مەن ساعان نە جازدىم سونشاما؟ مەنىڭ سونشالىقتى شەكتەن شىققان اقىماق بولعانىم با؟" ونىڭ ءجۇزىن جاس جاۋىپ كەتتى. وكسىپ-وكسىپ، وكىنە جىلادى. بەتىن قۇس جاستىققا باسىپ جاتتى — قورىلداسا، تىنىش ۇيقىداعى ەركەكتەردى وياتىپ الارمىن دەپ قورىقتى. شاماسى، اكەسى ۇيگە كەتىپ قالعان-اۋ. ەگەر بۇل ونىڭ سوڭىنان ەرمەك بولسا، كەرى قۋىپ جىبەرەدى-اۋ! ماسقارا!..
اقىرىندا قىزدىڭ كوز جاسى سارقىلدى. ول توسەكتەن كوتەرىلىپ وتىردى. ابدەن تورىعىپ، بار نارسەدەن ءۇمىتىن ۇزگەندەي. ءيا، اكەسى شىنىمەن-اق كەتىپ قالىپتى. بۇل ەندى جالعىز قالدى. مىنا سۇرقيا زۇلىمدىققا تولى ومىردە ءبىر ءوزىنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ دارمەنسىز بەيشارا ەمەس پە؟ تاماقتى قايدان تابادى؟ قارنى اشسا، نە ىستەيدى؟ بالكىم، مانگيدىڭ اكەسى — كەشە تارازىعا تارتىپ، ءجۇن ولشەپ العان قويماشى مۇنىڭ ءوز ۇيىندە تۇرۋىنا رۇقسات ەتەر؟ الدە باتىلدانىپ الىپ، كوپەستىڭ تۇپ-تۋرا وزىنە بارعانى دۇرىس پا؟ نەمەسە وتكەن كوكتەمدە مۇنىمەن مەيىرىمىن توگە ەركەلەتىپ سويلەسكەن وكىلەتتى وكىل — يوۋننىڭ ۇلى — ءوز ۇيىندە قالدىرا تۇرار ما ەكەن؟ بەلگىلى ءبىر توقتامعا كەلە الماي، اۋستا بار نارسەدەن كۇدەرىن ءۇزىپ، ورنىنان تۇردى دا كويلەگىن، ودان سوڭ كەبىسىن كيدى. موينىنداعى القاسىنىڭ باۋى ءۇزىلىپ، ۇساق مونشاقتارى توسەككە شاشىلىپ قالىپتى. اكەسى تاستاپ كەتكەننەن كەيىن ەندى مۇنىڭ مونشاق نە تەڭى؟ بۇكىل ءومىرى قور بولدى ەمەس پە؟ ويتكەنى بۇل ومىردە جاپادان-جالعىز قالدى عوي!
اۋستا اياعىنىڭ ۇشىمەن اقىرىن باسىپ، ەسىككە جەتتى دە قاراكولەڭكە دالىزگە ءوتتى. تابالدىرىقتان اسىعا-ۇسىگە اتتاپ، سىرتقا شىقتى. كوكتەمنىڭ جاپ-جارىق تۇنىندە كوشەدە قىبىر ەتكەن جان جوق. مايدا جاڭبىر سىركىرەپ ءتۇر. تۇمان تاۋ بەتكەيىنىڭ بەل ورتاسىنا دەيىن كوتەرىلىپتى. اۋستا ءقازىر ساعاتتىڭ قانشا بولعانىنان حابارسىز. تاڭ تولىق اتقانشا ءالى تالاي ۋاقىت بار سياقتى — كوشەدە ءتىرى جان كورىنبەيدى. ۇلكەن شىعاناق ۇستىندە تەڭىز قۇستارى شاڭقىلدايدى — ولاردىڭ ءۇنى دالا قۇستارىنىڭ تامىلجىتىپ، سايراتا سالاتىن انىنە مۇلدە قۇسامايدى. اۋستا باسىنىڭ اۋعان جاعىنا قاراي جۇرە بەردى.
ول مىنا كەڭ دۇنيەنىڭ قىبىرلاعان ءتىرى جان كورىنبەي، قاڭىراپ بوس تۇراتىنىن، ءتىپتى قالانىڭ ءوزى دە ەلسىز دالا سياقتى مەڭىرەۋ تىنىشتىققا بولەنەتىنىن بۇعان دەيىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ كورگەن ەمەس. توڭىرەكتە ەشكىم جوق. كوشەلەر مەن ۇيلەردىڭ ءۇستىن سالقىن جاڭبىر تۇمشالاپ تۇر. كەيبىر عيماراتتار قيسايىپ، قىڭىرايىپ كەتكەن سياقتى. تەرەزەلەرىنىڭ كوزدەرى قيراپ قالىپتى. ءۇيدىڭ شاتىرىنا جابىلعان قاڭىلتىرلاردىڭ بوياۋى كوتەرىلىپ، سىدىرىلىپ تۇسكەلى تۇر. كەيبىر تۇتاس قاڭىلتىر تاباقشالاردى جەل ۇشىرىپ ءتۇسىرىپتى. قارا ماي جاعىلعان قاعازدىڭ سىرتىنداعى لاقتاردى سۋ شايىپ كەتىپتى. قابىرعادا جالبىراعان قاعازدارى عانا كورىنەدى. قاي دۋالدىڭ، قاي شارباقتىڭ بولسىن جانىنان بالىقتىڭ سۇيەكتەرى مەن باسىنىڭ مۇڭكىگەن جاعىمسىز ءيىسى شىعا كەلەدى. تەڭىزگە تۇسە بەرىستەگى بەتكەيدە بىرنەشە سيىر كۇيىس قايتارىپ تۇر. ءبىر مىسىق كوشەنى كەسىپ، جۇگىرىپ ءوتتى دە جوق بولىپ كەتتى. الەم-جالەم ءساندى كيىنگەن جاس جىگىتتەر دە، دالاپ جاعىنعان جاس سۇلۋلار دا كورىنبەيدى — قاڭىراعان كەڭىستىك پەن مۇلگىگەن مەڭىرەۋ تىنىشتىق قانا...
اۋستا قالانىڭ باس كوشەسىمەن تاۋعا قاراي سونشالىقتى سەنىمسىز دە دارمەنسىز، اياعىن ءىلبي باسىپ بارا جاتتى. شاشىنان جاڭبىر ءوتىپ كەتتى، كويلەگى دە مالمانداي سۋ بولدى. ونى ەلەڭ قىلمادى. ءيندى بۇعان ءبارىبىر ەمەس پە؟ كەنەت قارسى الدىنان تۇماندى جارا ات جەتەكتەپ كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ بۇلدىر بەينەسى كورىندى. ول جاقىنداپ كەلگەن كەزدە بۇل اكەسىن تاني كەتتى.
— بۇل نە ءجۇرىس؟ جاتىپ ۇيىقتاي بەرمەدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
قىز باسىن كوتەرمەستەن تەرىس اينالدى، اكەسىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ قاتقان جوق.
— وسىندا كۇتە تۇر، — دەدى اكەسى. — مەن ءقازىر اربانى الىپ كەلەيىن
اۋستا ءبىر تاستىڭ ۇستىنە جايعاسىپ وتىردى. جاڭبىر ونىڭ شاشى مەن موينىنا قۇيىلىپ، جۋىپ بارادى. ساۋساقتارى سىرەسىپ، قاتىپ قالدى. ءسويتىپ ول كوڭىلسىز ەنجار قالپىندا وتىرا بەردى. قالتىراپ-دىرىلدەپ توڭدى، قارنى اشتى، السىرەپ قالجىراعاندىقتان ۇيقىسى كەلدى. ءبىر كەزدە تۇنگى تىنىشتىقتى اربا دوڭگەلەگىنىڭ ساقۇر-سۇقىر ەتكەن دىبىسى بۇزىپ جىبەردى. بۇل ارباسىن اتقا جەگىپ كەلە جاتقان اكەسى ەدى.
— ارباعا مىنگىڭ كەلسە، مىنە عوي، — دەدى ول.
ءبىراق اۋستا جاياۋ جۇرگەندى ۇناتتى.
اكەسى اربا جەگىلگەن اتىن بۇرالاڭداعان قيسىق جولمەن ورگە قاراي جەتەلەي بەردى. قىز اربانىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەلەدى. جاڭبىر كۇشەيە ءتۇستى. سوناۋ جوعارى جاقتى اۋىر قالىڭ پەردە سياقتى بەرىك تۇمشالاپ الدى. اۋستانىڭ ءۇستى-باسى مانادان بەرى مالمانداي بولدى. سۋ شاشىنان اعىپ، موينىنا، ارقاسىنا، كەۋدەسىنە قۇيىلدى. كەنەت ول ءوزىنىڭ بەت ورامالىن ەسىنە الدى. ونى وسى زاماننىڭ شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس مىقتىلارى ۇلكەن ىقىلاسپەن سىيلاپ ەدى-اۋ. ال بۇل قۋانا قابىلداعان. كىشكەنتاي اۋستانىڭ بەت ورامالى قايدا قالىپ قويدى ەكەن؟! جوعالتىپ العان بولدى عوي. ءبىراق مۇنىڭ ءوزى سونشالىقتى ماڭىزدى دا ەمەس قوي. ءقازىر بۇعان ءبارى-بىر ەمەس پە؟ ەش نارسەنىڭ دە قاجەتى جوق. ول وسىلاي وي ۇستىندە كەلە جاتىپ، اياق استىنداعى ەزىلىپ كەتكەن بالشىققا تايىپ جىعىلدى. ورنىنان كوتەرىلگەندە كويلەگىنىڭ بىلعانىپ، ءتىپتى جىرتىلىپ تا قالعانىن كوردى.
— ات بەيشارا اسۋ ۇستىندە ازداپ دەمىن السىن، — دەدى اكەسى. — ءوزىمىز دە تاماقتانايىق.
كەشەگى و شەتى مەن بۇ شەتىنە كوز جەتپەيتىن تەڭىزدى جاڭبىر مەن تۇمان تۇمشالاپ الىپتى. تۇك تە كورسەتپەيدى. ۇلكەن قالا ورنالاسقان ويپات تا كوزدەن عايىپ بولدى. الدىڭعى جاقتا تولىپ جاتقان توبەلەردىڭ سىلەمى تۇماننىڭ قوينىنا ءسىڭىپ بارا جاتقانداي. ەندىگى جۇرەر جول ءارى سۋىق، ءارى ۇزاق بولاتىن سياقتى. اۋستا الدا ءوزىن بىر-بىرىنە ۇقساس، ماڭگى تاۋسىلمايتىن كۇندەردىڭ تىزبەگى كۇتىپ تۇرعانداي سەزىندى.
بۇلار جول جيەگىندەگى ىلعال تاستىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى. اكەسى بۇعان اركاسىن بەرىپ، تەرىس قاراپ وتىردى. ونىڭ تىزەسى ۇستىندە ازىق-تۇلىك سالىنعان دوربا بار. ول اۋستاعا قاتىپ قالعان ءبىر جاپىراق نان مەن بالىقتى ءوزىنىڭ يىعىنان اسىرا ۇسىندى. بۇل كەشە تۇسكى استان قالعان بولاتىن. قىزدىڭ تاماققا تابەتى بولمادى. وسىدان ءبىراز بۇرىن قارىن اشقانىن دا ۇمىتىپ كەتتى. نان مەن بالىق سۋ تيگەننەن كەيىن ءتىپتى ءدامسىز كورىندى. سوندا دا قينالا-قينالا شايناپ جۇتا بەردى. اكەسى ءبىر اۋىز ءتىل قاتپادى. ولار بىر-بىرىنە تەرىس قاراعان بويى وتىردى. جاڭبىر تاس ۇستىنە تىرس-تىرس تامىپ تۇردى. ەكى-ۇش شاينامنان كەيىن اۋستانىڭ جۇرەگى اينىپ، قۇسقىسى كەلدى. بىرنەشە ادىم جەرگە ۇزاپ بارىپ، ارەڭ دەگەندە قۇستى. اۋەلى الگى ىشىپ-جەگەنىن قۇستى. سودان سوڭ لاقىلداتا زاپىران تاستادى.
ارتتا ۇشى-قيىرى جوق يەن دالا قالىپ بارا جاتتى.
وتىز ءۇشىنشى تاراۋ
قاتىگەزدىك
بۇل جاز حۋتور تاريحىنداعى ەستەن شىقپايتىنداي كەز بولدى: بيارتۋر ءۇي ىشىندەگىلەر الدەبىر وقيعا تۋرالى ايتا باستاسا-اق، ونىڭ ۋاقىتىن : "بۇل ۇيدە فريدا سايتان تۇرعان جازدان پالەن جىل بۇرىن" نەمەسە "بۇل ۇيدە فريدا سايتان كەلگەن جازدان تۇگەن جىل كەيىن" دەپ كورسەتەتىن بولدى.
فريدا كىم ەدى سونداي-اق؟
فريدانى جۇمىسقا جالداۋ وقيعاسى بىلاي ەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، ەندى حۋتوردا سيىر پايدا بولعان سوڭ قوسىمشا جۇمىس قولى كەرەك ەدى — قىسقا قاجەت پىشەن دايىنداۋ وسىنى تالاپ ەتەدى. كەزىندە رەسميريلىكتەردىڭ قويار دا قويماي ۇسىنۋىمەن بيارتۋرعا سۇمىراي سيىردى قالاي ەرىكسىز تىقپالاعان بولسا، تاعى دا تاپ سولاي، سولاردىڭ كۇشتەپ كوندىرۋىمەن جالدامالى جۇمىسشى ايەل وسى حۋتوردان ءبىر-اق شىقتى. ارينە، بياتۋر بىردەن كونە قويعان جوق.ولاردىڭ،رەدسميريلىكتەردىڭ، مۇنىڭ ىسىندە نەسى بار؟ بيارتۋر ولار تۋرالى نە ويلايتىنىن قايداعى ءبىر ۇيات، بىلاپىت سوزدەردى قىسىلىپ-قىمتىرىلماي-اق، مولىنان قولدانا ءجۇرىپ تولىق جەتكىزدى. سولاي بولا تۇرسا دا فريدا جازعى مەكەننىڭ ءبىر تۇرعىنىنا اينالدى.
بۇكىل پوسەلكەنى قالاي بولسا سولاي الداپ-سۋلاۋعا امال-ايلاسى ابدەن جەتكىلىكتى ستاروستا بيارتۋر ءۇشىن ونىڭ قالتاسى قينالماي كوتەرەتىن قىزمەتشى ايەلدى، ارينە، وپ-وڭاي تابا قويعان ەدى. فريدانىڭ شىركەۋ قاۋىمى ەسەبىنەن جاردەماقى الىپ قانا كۇن كورىپ جۇرگەنىنە كوپ بولاتىن. ول بارىپ تۇرعان سۇيكىمسىز ءارى جەكسۇرىن، ۇرىسقاق ءارى قازىمىر كەمپىر سانالاتىن. سوندىقتان دا ونى قولىنا الۋدى قالايتىن ادام تابىلا قويمايتىن. ول ءوزىنىڭ قوجايىندارىمەن ۇدايى ۇرسىساتىن دا جۇرەتىن جانە تاپ ءقازىر كىمگە ءوزى قىزمەت ەتسە، سونىڭ ۇستىنەن الۋان ءتۇرلى وسەكتى ورتتەي قاۋلاتاتىن. ولاردى "جالاڭ اياق، جالاڭ باس ساراڭدار" دەپ اتايتىن. مۇنىسى شىندىققا جاقىن دا ەدى. ول ادەتتە ءوزىنىڭ ويىن بۇكپەي، اشىق ايتاتىن. ونىڭ ونى-مۇنى اۋرۋ-سىرقاۋى تاۋسىلمايتىن، دەنساۋلىعىن تۇزەۋ ءۇشىن ۇدايى دارى-دارمەك قابىلداۋعا قۇمار بولاتىن. ال ءدارىسى تاۋسىلىپ قالسا، توسەك تارتىپ جاتىپ الاتىن.
"مەن مۇنداي "ءسان-سالتاناتتى" سىرقاتتان باس تارتا قويمايمىن" دەپ كۇيدىرەتىن وزگەلەردى. العاشقىدا وعان دارى-دارمەك شىركەۋ قاۋىمى ەسەبىنەن دارىگەر فينسەننەن ساتىپ الىنىپ ءجۇردى. بىرتە-بىرتە بۇل جاعداي ستاروستاعا ۇنامادى. بۇيتە بەرسە، سالىق تولەۋشىلەردى قايىرشىلاندىرىپ بىتىرەر دەپ ويلاعان ستاروستا ەندى وعان دارى-دارمەكتى ءوزى قايناتىپ، ءوزى جاساپ بەرەتىندى شىعاردى. ويتكەنى ول ءوزىن مەديسينا سالاسىنان ەداۋىر حابارىم بار دەپ بىلەتىن. اسىرەسە شىركەۋ قاۋىمىنا ماسىل بولعاندارعا قاتىستى كەزدە وسىلاي دەپ ويلايمىن ولاردىڭ ەڭبەگىن تەگىن پايدالاناتىن ونىڭ ءوزى جاسايتىن دارىلەر ۋداي اششى كەلەتىن. سوندا دا بولسا، ولاردى الۋشىلارعا كۇڭكىلدەپ ۇرسىپ ءجۇرىپ، زورعا دەگەندە بەرەتىن فريداعا كەلگەندە ساراڭدىق تانىتپايتىن — ادەتتە ونداي ءدارىنىڭ تۇتاس ءبىر، كەيدە ەكى بوتەلكەسىن بىردەن بەرە سالاتىن. ويتكەنى بۇل كەمپىردىڭ ەڭبەگىنە جۇمىس قاۋىرت بولىپ، باستان اسىپ جاتپاسا، اقشالاي اقى تولەنبەيتىن. ال بيىلعى جازدا ستاروستانىڭ كومەگى ارقاسىندا بيارتۋر فريدانىڭ كورسەتەتىن قىزمەتى ءۇشىن وعان اپتاسىنا بىرنەشە كرون عانا اقى تولەيتىن، قالعان جارتىسىنا جۇنمەن ناقتى ەسەپ ايىرىساتىن ارتىقشىلىققا يە بولدى.
فريدا قايداعى ءبىر يۋسۋسپەترۋس دەگەنگە قۇلاي سەنەتىن جانە بۇكىل دۇعاسىن سوعان ارناپ، تىلەك تىلەيتىن. جازعى مەكەندە ادامدار بىر-بىرىمەن اڭگىمە ەتەتىن ەش نارسە بولا قويماۋشى ەدى. فريدا كەلدى دە ول كوزگە شىققان سۇيەلدەي ەرەكشەلەندى. اۋلادا جۇرگەندە بيارتۋردىڭ ەسىكتىڭ سىرتىنان سويلەسەتىن ادەتى بار ەدى. ءسوزىن بەينە ءبىر اسپانعا قاراپ، ايدالاعا ايتىپ تۇرعانداي بولاتىن. كىمگە ارناپ سويلەگەنى دە بەلگىسىز سياقتاناتىن. ونى ۇيدەگى ايەلى فيننانىڭ ەستىگەن-ەستىمەگەنىمەن دە جۇمىسى جوق. سوندا ونىڭ ايتىپ جۇرەتىنى: بۇگىنگى اۋا رايىنىڭ قالاي-قالاي قۇبىلاتىنى، ءۇي شارۋاشىلىعىنا كاتىستى ماسەلەلەر نەمەسە ايتەۋىر ءبىر تاپسىرمالار تۋرالى اڭگىمەلەر. مۇنىڭ ءبارى كىمگە ايتىلىپ جاتقانى بەلگىسىز بولعاندىقتان دا ناقتى جاۋاپ ەستۋدى قاجەت ەتپەيتىن. مۇندايدا ەكى ۇلكەن ۇلى اكەسىنىڭ كوزىن الا بەرە بىرىمەن-بىرى يتەرىسە كەتەتىن ال ەگەر بيارتۋر ولاردىڭ بۇل قىلىعىن بايقاپ قالسا، سازايلارىن بەرەتىن — نە شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەتىن، نە جۇدىرىق جۇمساپ، قويىپ قالاتىن. بالالاردىڭ ءىسسىز ەرىگىپ قاراپ وتىرۋىنا رۇقسات ەتىلمەيتىن.
— حەلگي، ساعان ۇيات ەمەس پە، بالانىڭ مازاسىن الا بەرمەسەيشى! — دەگەندە بيارتۋر ۇنەمى حەلگيدى كىنالى سانايتىن. "بالا" دەپ گۆەندۋردى اتايتىن.
قارت اجە وزىنشە تەربەتىلە وتىرىپ، الدەبىر نارسەلەردى مىڭگىرلەدى. ال اۋستا سوۋلليليا بوي جەتىپ قالعان قىزدىڭ سۇراۋلى كوزىمەن بەينە ءبىر قابىرعانىڭ ارعى جاعىنان نە توبەدەگى اسپاننان قۇلاق تۇرە قاراپ تۇرعانداي كورىنەدى. ول ەشكىمگە سىرىن اشپايدى، ويىن بولىسپەيدى. بۇل مىنەزى ءۇن-تۇنسىز ۇندەمەي ءجۇرىپ، ولەڭ شىعاراتىن، سودان سوڭ ول ولەڭدەرىن جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭ قالدىرا قوناقتارىنا وقىپ بەرە قوياتىن بيارتۋرعا ۇقسايدى.
بارلىق تۇرعىنى وزدەرىن بىر-بىرىنەن اۋلاق ۇستاۋعا، ءوز ويلارىن وزدەرى عانا بىلۋگە تىرىساتىن حۋتورعا كۇتپەگەن جەردەن بوي بەرمەيتىن ءسوز تاسقىنى لاپ قويدى.
ءبىر كۇنى ارقاسىندا ونى-مۇنى سالعان تۇيىنشەگى بار ءبىر كەمپىر وسى فريدا كەلە قالدى. ول كەلگەننەن جاعى تىنباي، سويلەۋدەن ءتىپتى دە تانعان جوق. كۇنى بويى ۇزبەي سويلەدى. نونني مەن اجەسى ابدەن جالىعىپ، ۇيقىعا كەتكەندە عانا دامىل تاپتى. ونىڭ ءار نارسەنىڭ باسىن شاتىپ مىلجىڭداعان ۇزاق ءسوزى جاڭبىرلى كۇنى شاتىردىڭ تومەنگى جيەگىنەن تىنىمسىز سورعالاپ قۇيىلاتىن سۋ سياقتى ەسەر ەتتى. شابىندىقتاعى ورىلعان ءشوپتى جيناپ ءجۇرىپ تە وزىمەن-وزى سويلەسۋدەن شارشامايدى. بالالار ونىڭ ءسوزىن ۇرلانا كەلىپ تىڭدايدى. كەمپىر شىركەۋ قاۋىمىندا نە بولىپ جاتقانىن، حۋتورداعى ءىستىڭ جايىن ەگجەي-تەگجەيلى بايان ەتەدى. قاي ايەلدىڭ كۇيەۋىنە نەمەسە قاي ەركەكتىڭ ايەلىنە وپاسىزدىق جاساپ، بىر-بىرلەرىنىڭ كوزىنە شوپ سالىپ جۇرگەنى جايىنداعى وسەك-اياڭدى ورشىتەدى، نەكەسىز تۋعان قاي بالانىڭ اكەسى كىم ەكەنىن ايتىپ بەرەدى. قويلاردى اشتان قاتىراتىن باي شارۋالاردىڭ اتىنا بىلاپىت بالاعاتتى قارداي بوراتادى. پوسەلكەدەگى ءقادىرلى دە قۇرمەتتى سانالاتىن ادامداردى بارىپ تۇرعان ۇرى-قارى دەۋدەن تانبايدى. ساروستانىڭ ءوزىن دە وڭدىرماي جاماندايدى. ونىڭ قاباتىندا پاستوردىڭ دا، ءتىپتى سۋديانىڭ ءوزىنىڭ دە، بۇكىل باسشىلىقتىڭ دا سىباعاسىن بەرىپ ۇلگەرەدى. وزگەلەر بىلعانىش سازدان باسقانى بايقامايتىن جەردەن بۇل كوپ نارسە كورەتىن ءتارىزدى. ءوزىن وزگەلەردەن ءارقاشان بيىك سانايدى. سىرتىنان كىمدى بولسا دا سىباپ سىناپ، جەكىپ، ۇرسىپ جۇرەدى. ول ءوزىنىڭ ءسوزىن ءارقاشان بىرەۋلەرگە قارعىس ايتۋمەن ۇلاستىرادى. اسىرەسە باسقالارعا قىسىم جاساعان قاتىگەزدەردىڭ ماسقارا قىلىعىن، "تاعىلىق ىس-ارەكەتىن" ايىپتاپ، اشۋ-ىزاعا بۋلىعىپ، كۇيىپ-پىسەدى دە جۇرەدى. ول وڭىندە نە تۇسىندە وزىمەن-وزى نەمەسە دالادا وزىنشە كەتىپ بارا جاتقان بىرەۋلەرمەن سويلەسسە دە وسى تاقىرىپقا سوقپاي وتپەيدى. يتپەن، قويمەن، ءتىپتى ءانشى قۇستارمەن سويلەسسە دە'وسى. ول "قاتىگەز تاعىلىق ىس-ارەكەتتەرگە" قارسى ماڭگىلىك ءارى ولىسپەي بەرىسپەيتىن نارازىلىق كۇرەس جاعدايىندا جۇرەتىن. سوندىقتان دا ونىڭ كوزقاراسىنان ادامنىڭ تۇسىنە كىرەتىن، ءبىراق قانشا جاقىنداپ قالسا دا انىقتاپ كورۋگە بولمايتىن، قانداي تۇقىمداس توپقا جاتاتىنى بەلگىسىز قۇبىجىق جىرتقىش اڭدارعا عانا ءتان الدەبىر ىزالى وجەت، شامشىل مىنەز تانىلاتىن. قارت اجە بۇكىرەيگەن يىعىن فريداعا قاراي بەرىپ، تەرىس اينالدى دا، يەن دالانىڭ عاسىرلار بويى ءۇنسىز جاتقان مەڭىرەۋ مىنەزىنە باسىپ، وزىنشە تەرەڭ ويعا شومعانداي بولدى. فيننا ەشقانداي ءمان-ماعىناسى جوق قىسقا بۋىندى بىرەر ءسوزدى اندا-ساندا عانا قىستىرا قويادى. حەلگي بۇل اڭگىمەلەردى كوزدەرىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، ءماز بولىپ مازاق ەتكەن كۇلكىمەن تىڭدايتىن. كەيدە كەشكە قاراي كەمپىردىڭ بەلدەمشە كويلەگىن تىعىپ قوياتىن نەمەسە جەپ وتىرعان بوتقاسىنا بايقاتپاي تاس تاستاپ جىبەرەتىن. ال بيارتۋر: "كورەسىنى وسى كەمپىردەن-اق كورەتىن بولدىم-اۋ!" دەگەندەي، "قارعىس اتقان جالماۋىز كەمپىردىڭ" بىردە-بىر سۇراعىنا جاۋاپ قاتپاي، جەركەنىشتى كوزقاراسپەن ءبىر قاراپ، وتە شىعاتىن. گۆەندۋر بولسا، اكەسىنىڭ باسقا دا قىلىقتارىن اينىتپاي قايتالايتىنى سياقتى، بۇل مىنەزىنە دە قاتتى ەلىكتەيتىن. ءبىراق كىشكەنتاي نونني كوزدەرىن بادىرايتا ءتۇسىپ، كەمپىردىڭ ساندىراق سوزدەرىن قۇمارتا تىڭداپ، ولاردىڭ باسىن قوسىپ بىرىكتىرە الماي، اۋرە-سارساڭمەن وتىراتىن. ول بارعان سايىن كەمپىرگە جاقىنداي ءتۇسىپ، ونىڭ ءتىلىنىڭ قالاي-قالاي بۇرالاڭدايتىنىن جانە ەكى ەرنىنىڭ قالاي-قالاي جىبىرلايتىنىن جاقسىلاپ تۇرىپ كورۋگە تىرىساتىن. سونداي-اق ونىڭ اۋزىنان اتقىلاپ شىعىپ جاتاتىن تاسقىندى سوزدەردىڭ سانى مەن اسەرلى كۇش-قۋاتىن تاماشالاۋدان دا جالىقپايتىن. مۇندايدا كەمپىر دە ونىمەن ەرەسەك اداممەن سويلەسكەندەي، ءسوز تاڭداپ جاتپاي، اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، كەز-كەلگەن تاقىرىپتا ساندىراقتاپ، اڭگىمە سوعا بەرەتىن.
* * *
"ءبىر كۇنى قىستىڭ قاھارلى قاتتى بورانى سوعىپ تۇرعاندا، كورولدىڭ ايەلى سارايدىڭ تەرەزەسى الدىندا ءىس توقىپ وتىر ەدى..." پىشەن جينار الدىنداعى ءتۇنى اۋستا سوۋلليليا سىرتقى ەسىكتىڭ تابالدىرىعى جانىنداعى تاس ۇستىندە شامنىڭ جارىعىمەن وقىعان كىتاپ وسىلاي باستالاتىن. ونى ءتۇننىڭ جارىمى اۋا بەرە وقىپ بولىپ، قايتادان تاعى ءبىر رەت وقۋعا كىرىسكەن ەدى. ەكىنشى رەت وقىپ شىققاندا تان دا اتىپ قالدى. ول يەن دالانىڭ ءۇستى ارقىلى شىعىسقا قاراي ۇزاق كوز تىكتى. الگى ەرتەدەگى وقيعالاردىڭ ءبارىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. قار ارۋىنا ءبىر اسپاز كەزىگىپ، ونىڭ سوڭىنان جەتى تاۋدان اسقانشا، ونى قيىندىقتان قۇتقارعانشا ءجۇرىپ وتىرادى. سونىمەن قار ارۋى ەرگەجەيلىلەر اراسىنا بارىپ پانا تابادى. ءبىراق ونىڭ باسىنا الۋان ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەر قايتا-قايتا تونۋمەن بولادى. اقىرىندا ءولىپ قالعان ارۋعا كەرەمەت سۇلۋ ءبىر حانزادا تاپ بولادى. ول قار ارۋىن شىنى تابىتقا سالىپ، ءوز كورولدىگىنە الىپ كەتەدى. اۋستانىڭ كىشكەنتاي قار ارۋىنا جاڭى اشىپ، ونىڭ بارلىق قۋانىشى مەن قايعىسىنا ورتاقتاسقانى سونشا، كوزىنە تالاي رەت جاس ىركىلىپ، كەۋدەسى وكسىككە تولدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە قايعى-قاسىرەتتىڭ ۋداي اششى ءارى اۋىر وكىنىش سەزىمىنەن ەمەس، قايتا ىزگى جاقسىلىق پەن سۇلۋلىق جولىندا جان اياماي، مەرت بولۋعا دەيىن الىپ باراتىن جان دۇنيەسىنە بۇل ەرتەگىنىڭ مەيلىنشە جاقىن ءارى تۇسىنىكتى بولعانىنان ەدى. ءمولت-مولت تامعان كوز جاسىنىڭ اراسىنان الگى كەرەمەت سۇلۋ ءتىرى حانزادانى، ال شىنى تابىتتىڭ ىشىندە جاتقان ءوز بەينەسىن دە انىق كورگەندەي بولدى. كورولدىڭ قىزمەتشىلەرى تابىتتى كوتەرىپ كەلە جاتىپ ءسۇرىنىپ كەتكەندە قار ارۋىنىڭ جۇتقىنشاعىنا تىرەلە تۇرىپ قالعان المانىڭ ءبىر ءتۇيىرى ىتقىپ شىعادى. ەندى ول ورنىنان كوتەرىلىپ، حانزاداعا قارادى. ەكەۋى بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسا سالەمدەستى. بەينە ءبىر باياعىدان بەرى تانىس جاندار سياقتى. قار ارۋى باسىنان كەشىرگەن قىرۋار قايعى-قاسىرەتتەن كەيىن كورولدىڭ كەلىنشەگى بولدى. اۋستا ادام تاعدىرىن بارىنشا شىنشىلدىقپەن، ىزگىلىككە دەگەن جاناشىرلىقپەن جانە وراسان زور سۇيىسپەنشىلىكپەن كورسەتە بىلەتىن پوەزيانىڭ عاجايىپ قۇدىرەت-كۇشىن ءوز ومىرىندە ءبىرىنشى رەت سەزىندى. مۇندايدا ادامداردىڭ وزدەرى دە جاقسارا ءتۇسىپ، ءومىردى نەعۇرلىم تەرەڭىرەك تۇسىنەدى ەكەن. سوندىقتان دا ءبىز ور ادامنىڭ ومىرىندە ىزگىلىك پەن جاقسىلىقتىڭ ايتەۋىر ءبىر جەڭىپ شىعاتىنىنا سەنەمىز، ءۇمىت ارتامىز.
بيارتۋر قىزمەتشى كەمپىر جالداعانىمەن ءوزىنىڭ جەكە دارا شارۋاعا ءتون ادەتتەرىنەن ارىلا العان جوق. بۇرىنعىسىنشا تىنىمسىز جۇمىس ىستەي بەردى. قاشاننان قالىپتاسقان ادەتى بويىنشا ءتۇن جارىمىنان تۇرادى، وعان ىلە-شالا اش قارىن ءجۇرىپ، جۇمىس ىستەيدى. ال بالالاردىڭ كوفە قايناعانشا ۇيىقتاي تۇرۋىنا رۇقسات ەتىلەدى. كەمپىر پەشتىڭ جانىندا قىبىر-قىبىر اۋرەلەنەدى. نەمەرەلەرىن ۇيقىسىنان وياتۋ وعان جازدىڭ كۇنىندە دە، قىستىڭ كۇنىندە دە وڭايعا تۇسپەيتىن. "وسىنداي دا بالالار بولادى ەكەن-اۋ! بۇرىن-سوڭدى كورسەم، كوزىم شىقسىن" دەيدى. ونىڭ داۋىس كوتەرە شىرىلداعانىن بالالار ەستىمەيدى. ەستىسە دە ەلەڭ قىلمايدى. سوندىقتان ولاردى توسەكتەن كۇشپەن جۇلىپ تۇرعىزباق بولادى. ءبىراق بۇل ارەكەتىنەن دە تۇك شىقپايدى — بالالار رەزيناداي سوزىلىپ جاتا بەرەدى. بەيشارانىڭ ءالسىز قولدارى ولاردى ودان ءارى سىلكىلەپ-جۇلقىلاۋعا جاراماي قالعان كەزدە بالالار بۇرىنعىسىنان بەتەر قاتتى ۇيقىعا كەتەدى. كوزدەرىنە قورعاسىن قۇيىپ قويعانداي — ءتىپتى اشىلمايدى. اقىرىندا ايتەۋىر ءبىر توسەگىنەن تۇرىپ، كيىنە باستاعانىمەن كوزدەرى قايتا جۇمىلىپ، بويلارىن ۇستاي الماعان ادامداي تەڭسەلە تۇسەدى دە، باستارىن جاستىققا قويىپ، تاعى دا جانتايادى. وندايدا امالى تاۋسىلعان كەمپىر ولاردىڭ جاقتارىنان سۋ شۇبەرەكپەن سالىپ-سالىپ قالادى — تەزىرەك ۇيقىسىنان ويانىپ، كوزدەرىن اشسىن دەگەندەگىسى. اجەسى ولارعا ءار تاڭ اتقان سايىن: "سەندەر ەشقاشان وڭعان ادام بولا المايتىن شىعارسىڭدار تۇگە!" — دەپ، كۇڭكىلدەپ ۇرسۋمەن بولادى.
بالالار ءۇيتىپ-بۇيتىپ تۇرعاننان كەيىن دە جۇيكە جۇقارتىپ بىتەدى: ەش نارسە ىشۋگە دە تابەتىمىز جوق، قۇسقىمىز كەلىپ تۇر دەپ كۇيدىرەدى. ولاردىڭ تابەتى دالاداعى جۇمىس قىزىپ، ەداۋىر ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا اشىلادى. ءدامدى تاعامداردى كورگەندەي-اق تامسانا تۇسەدى. سودان سوڭ بالالار جۇمىس باسىنداعىلارعا ارناپ كوفە قۇيىلعان قۇتىنى كوتەرىپ، توپالاڭ تيگەن قويلار سياقتى اياقتارىن زورعا باسىپ، شالشىقتى بالشىق جاققا قاراي باياۋ ءىلبىپ بارا جاتادى. اياقتارىنىڭ جۇرۋگە يكەمى كەلمەيدى، تىزەلەرى شانشىپ اۋىرادى، بۇكىل دەنەسى اۋىر تارتىپ، دەم الۋدى اڭسايدى. شىركىن-اي، انا ءبىر ەكى تومپەشىكتىڭ اراسىنا ءسۇرىنىپ قۇلاي كەتەر مە ەدى! سۇرىنۋگە ەشكىم تىيىم سالمايدى عوي ايتەۋىر. ءۇستىمىز بىلعانادى دەپ قورقۋدىڭ دا قاجەتى جوق. قاس قاعىم ساتتەن كەيىن-اق ورنىمىزدان تۇرۋعا ارەكەت جاساپ باعامىز عوي. سونىڭ وزىندە ءتاتتى ۇيقىنىڭ راقاتىن تاعى ءبىر سەزىنىپ ۇلگەرەمىز! كەيدە بالالاردىڭ قينالاتىنى سونشا، ءتىپتى ماڭدايلارىنان سۋىق تەر سۇمەكتەيدى. شالشىقتى بالشىقتى كەشىپ كەلە جاتىپ، بەلدەرىن بۇگە ەڭكەيىپ تۇرىپ، قۇسىپ تا الادى. تەرلەرى قاتىپ قالعانىن سوندا بارىپ سەزەدى. الگى ىشكەن كوفەسىن قايتا قۇسقاندا ول بۇرىنعىسىنداي ءتاتتى ەمەس، اشقىلتىم ءدامى بار بىردەڭە بولىپ كەرى شىعادى. سودان كەيىن اۋىزدارىنا ۋداي اششى سۇيىق ءبىر نارسە تولادى. تاڭەرتەڭگى كەزدە بالالاردىڭ ءتىسى ءجيى-جيى اۋىرادى. كەيدە كۇنى بويى قينايدى. وندايدا بالالاردىڭ اۋزىندا الدەبىر جاعىمسىز دوم پايدا بولادى. دەمىنەن مۇڭكىگەن قولايسىز ءيىس شىعادى.
ەرەسەك ەكى بالاعا ءبىر-بىر شالعى وراق بەرىلدى. ال كىشكەنتاي نونني ايەلدەردىڭ ورعان ءشوبىن جيناۋعا جاردەمدەستى. ويتكەنى ايەلدەر شالعىشى ەرلەردەن قالىپ قويماۋى ءتيىس. بالالار ءاp كۇنى ون التى ساعاتتان جۇمىس ىستەيدى. ارا-اراسىندا تاماق ءىشۋ ءۇشىن ەكى رەت، كوفە ءىشۋ ءۇشىن ءبىر رەت ءۇزىلىس جاسالادى. تۇستەن كەيىن اشىق اسپان استىندا جاتىپ ازىن-اۋلاق كوز شىرىمىن الۋعا رۇقسات ەتىلەدى. كۇن شۇعىلاسى توگىلىپ تۇراتىن اشىق كۇندەرى شامادان تىس اۋىر ەڭبەكتىڭ ءوزى دە ۇمىت بولىپ، ادامدار بولاشاقتى ويلاپ، ءتاتتى قيالعا بەرىلەدى، الدان كۇتەتىن ارماندارىنان الدانىش تاپقانداي بولادى، نەعۇرلىم ەركىن بوستاندىقتا، مۇلدە باسقا باقىتتى ومىرگە كەنەلەتىندەي سەزىنەدى. باقىتتى ءومىر تۋرالى مۇنداي ماڭگىلىك ارمان-قيال ادامزاتتىڭ تاڭى اتىپ كەلە جاتقان سوناۋ ەجەلگى زاماندا دا قۇلداردىڭ الدامشى جۇبانىشىنا اينالعانىن ەشكىم ەسكەرە بەرمەيدى. ونداي شۋاقتى ساتتەردە اسپانداعى كۇننىڭ ءوزى دە سەنىڭ جاعىڭدا سياقتى كورىنەدى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، بيىلعى جازدا ونداي شۋاقتى اشىق كۇندەر از بولىپ تۇر، ياعني بالالار شالعى وراقتارىن ىرعاقتى سەرپىنمەن سىلتەي ءجۇرىپ، قايداعى ءبىر الىستاعى باقىتتى ەل تۋرالى قيالعا بەرىلەتىن ساتتەر سيرەك كەزدەسەدى. ويتكەنى جاز جاڭبىرلى بولدى. ال شالشىقتى بالشىقتاعى كوگالدى كەشىپ ءجۇرىپ ءشوپ ورعانىڭمەن تۇرماي، جاڭبىر ءوتىپ، ءۇستى-باسىڭ مالمانداي بولعان كەزىڭدە قازىرگىدەي ناقتى شىندىقتان شالعاي قايداعى ءبىر ءتاتتى قيالعا بەرىلۋگە دە مۇرشاڭ قالمايدى. بالالاردىڭ مەرەكە كۇندەرى كيەتىن وڭدى كيىمدەرىنىڭ جوق ەكەنى سياقتى جاڭبىردان قورعايتىن كيىمدەرى دە جوق. بار كيىمى — شۇرق تەسىك فۋفايكا، كەنەپ كويلەك نەمەسە ءىرىپ تۇرعان شىت كويلەك. قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ءجۇندى، ءجۇن ماتانى ەڭ قاجەتتى دەگەن ماقساتقا بولماسا، كەز كەلگەن نارسەگە ءراسۋا ەتىپ جۇمساي بەرۋدىڭ رەتى جوق. بيارتۋردىڭ وزىندە عانا جالعىز بىلعارى كەۋدەشە بار. ونى تەك سالتاناتتى جاعدايلاردا، مىسالى، قويشىلاردىڭ جينالىسىنا نەمەسە كۇزدىگۇنى قالاعا بارعان كەزىندە كيەدى. جازعى مەكەندەگى ۇيدە كيىم دەپ اتاۋعا تۇرارلىق نارسە سول عانا. بيارتۋر ونى جۇمىسقا ەشقاشان كيگەن ەمەس. ويتكەنى ول بىلعارى كەۋدەشە — مۇنىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەستىگىنىڭ سيمۆولى عانا. كەيدە جاڭبىر تاڭەرتەڭنەن باستاپ قۇيىپ كەتسە جانە ونىڭ جۋىق ارادا باسىلا قويۋىنا ءۇمىت جوق بولسا، وندا بيارتۋر ءوزىنىڭ بىلعارى كەۋدەشەسىن قىزىنا ۇسىناتىن اۋستا كەۋدەشەنى كيىپ الىپ، اكەسىنە كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ قويىپ، باسىن كوتەرمەيتىن. بار بولعانى سول. ال فريدا كەمپىردىڭ، مەيلى ول شىركەۋ قاۋىمىنىڭ قامقورلىعىندا بولسا دا، جۋان جىپتەن توقىلعان كونەتوز ءجۇن كەۋدەشەسى بار. سونداي-اق ونىڭ دورەكى كەندىر بەلدەمشەسى دە بولاتىن. ءسويتىپ بيىلعى جازدىڭ ۇزدىكسىز دەرلىك جاۋعان جاڭبىرى ءۇش كىشكەنتاي قورعانسىز قىزمەتكەردىڭ جانە قىس بويى ءتورت اي توسەك تارتىپ جاتقان ايەلدىڭ ءۇستى-باسىن مالمانداي سۋ ەتۋمەن بولدى. ولاردىڭ ەسكى-قۇسقى كيىمدەرىنىڭ ءار تالشىعىنا دەيىن سۋ ءوتىپ كەتتى، ورامالدارى مەن توقىما قالپاقتارى ۋماجدالىپ، مىج-مىج بولعان ءبىر نارسەلەرگە اينالدى. شاشتارىنان دا سۋ ءوتىپ، مويىندارى مەن بەتى-جۇزدەرىنە سورعالاپ اقتى. باس كيىمدەرىنىڭ بوياۋى ەزىلگەن سۋ ارقىلى كەۋدەلەرىنە قۇيىلدى، ءۇستى-باستارىن اعال-جاعال ەتتى. وسىلايشا ول بەيشارالار شالشىقتى بالشىقتاعى كوگالدى ءارى بالدىرلى سۋدى كەشىپ بىرنەشە ساعات بويى تۇرىپ قالىپ ءجۇردى. ونداي كەزدە تولاسسىز جاۋعان جاڭبىردى كورىپ، بىرىنە-بىرى: "نەمەنە، قۇدايدىڭ شەلەگىنىڭ ءتۇبى ءتۇسىپ قالعاننان ساۋ ما ءوزى؟!" دەسەتىن. سۋ بولعان كوك ءشوپ شالعى وراقتىڭ استىندا شىلق-شىلق ەتىپ قۇلاپ جاتادى. ول بارعان سايىن اۋىر تارتادى. مۇندايدا ۋاقىت تا جىلجىمايدى. دەنەگە جابىسىپ قالعان سۋ كويلەك سياقتى ءبىر ورىندا قوزعالماي تۇرا بەرەتىن سياقتى.
جازعى ماۋسىم: قۇستاردىڭ جارىسا سايراعان ءۇنى ەستىلە بەرمەيدى. تاياۋدا ءبىر جەرلەردە تەك بالىقشى قۇستاردىڭ تىنىمسىز ابىگەر ارەكەتتە جۇرگەنى بايقالادى. ولار وزدەرىنىڭ تاۋسىلمايتىن تاڭ قالارلىق ۇزاق ەرتەگىسىن ايتۋدان جالىقپايدى: دالا ۇستىندە قيقىلداعان ۇندەرى وشپەيدى. قۇستار شىن باقىتتى عوي: ولاردىڭ جۇمساق تا جىلى قالىڭ قاۋىرسىندارىنان سۋ وتپەيدى. ال مۇنداعى ۇدەي تۇسكەن جاڭبىردىڭ تارسىلىنان ءتىپتى زارجاق كەمپىر فريدانىڭ داۋسى دا ەستىلمەيدى. ال بالالار بىرنەشە ساعات بويى وزدەرىنىڭ ىشەكتەرى قالاي-قالاي شۇرىلداعانىن تىڭدايدى. ۇستەرىنەن سۋ ءوتىپ، قالجىراپ قالعانى ازداي-اق، ابدەن اشىققان دا ەدى. ەندى ولاردىڭ الدەبىر اۋلۆالار كومەكتەسەر دەگەن ۇمىتتەرى ءۇزىلىپ ءبىتتى.
— ءيا، مۇنداي قاتىگەز تاعىلىقتان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. بۇدان دا جىن-پەرىنىڭ قولىنان ولگەن الدەقايدا ارتىق. قۇداي دا، ادامدار دا كۋا، مەنىڭ ولەردەي قينالىپ جۇرگەنىمە كوپ بولدى. شىركەۋ قاۋىمىنىڭ قايىرشىعا جاسايتىن قامقورلىعى ارقاسىندا عانا كۇن كورىپ كەلەمىن. ءبىراق مەن سونشالىقتى سورلى بولسام دا سىرت كيىمسىز قالۋعا دەيىن جەتكەن جوقپىن ءالى. جۇرتتىڭ جابىلا الداعانىنا دا، قىسپاققا سالىپ قيناعانىنا دا، قايىرشى حالگە دۋشار ەتكەنىنە دە شىداپ كەلەمىن. بالام، سەن مەنىڭ مىنا ءسوزىمدى ەسىڭە ساقتا: قاتىگەز اكەلەرىڭ سورلى شەشەلەرىڭدى ازاپقا سالىپ، ابدەن قيناپ ءبىتتى. ول بەيشارا الداعى جازعا جەتپەي ولەدى. قارعىس اتقان جەكسۇرىن قاتىگەزدىك-اي!
كەمپىر وسىلاي ءبىر نارسەنى قايتالاپ ايتىپ، قاقسايدى دا وتىرادى، قاقسايدى دا وتىرادى.
شىنىندا بالالاردىڭ سورلى شەشەسىنىڭ جازدىڭ كۇنىندە دە ءجيى-جيى اۋىراتىنى راس. جۇمىسقا جاراماي قالا بەرەدى. ال بالالارعا كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ دە مۇرىندارىنان قان كەتىپ جۇرگەنى وتىرىك ەمەس.
— ءبىراق بارىنە دە ءوزىم كىنالىمىن. الگى سۇمپايى سۇرقيا ستاروستانىڭ مەنى ءار جاز سايىن سىعارعا ءبيتى، ۇرەرگە ءيتى جوق، كەسىپ الساڭ قان شىقپايتىن ساراڭ تاقىر كەدەيلەرگە جىبەرىپ جاسايتىن "جاقسىلىعىنا" نەگە كونە بەردىم ەكەن؟ ولاردىڭ قارا كوفەسىنىڭ ءوزى دە كوفەگە ۇقسامايدى. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ولسەڭ دە، تىرىلسەڭ دە جەيتىنىڭ — تۇزعا قاقتالعان ءتىستى بالىق نەمەسە بىلتىردان قالعان ۋداي اششى تۇزدى تاعام عانا. جەسەڭ، ىشەك-قارنىڭ ورتەنىپ قويا بەرەدى. قىشقىلدىعى سونشا — تىنىسىڭدى تارىلتادى. ەڭ بولماسا جەكسەنبى كۇنى ءبىر ءتۇيىر ەت سۇراپ كورشى — قۇداي ساقتاسىن، ماڭىنا جولاتپايدى! يۋسۋسپەترۋستىڭ اتىمەن انت ەتەمىن، تاپ سولاي! ولاردا بىرەۋگە قايىرىمدىلىق جاساۋ دەگەن ادام ولتىرگەندەي كۇنا سانالادى.
قاتىگەزدىك — تاسقا تىرس-تىرس ۇزدىكسىز تامىپ تۇراتىن تامشى. ول الگى تاستى اقىرى ءبىر تەسىپ تىنادى. تاپ سونداي قاتىگەزدىك تامشىسى دا بالالاردىڭ جان دۇنيەسىنە تىنىمسىز تامشىلاپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى.
سول ءبىر قارعىس اتقىر ءسىڭىرى شىققان ساراڭداردىڭ سىرىن مەنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. مەن ولارعا جارتى عاسىر دەرلىك كۇڭ بولدىم، تاباندارىنا باسقان جۇمساق تا جايلى توسەنىشكە اينالدىم. مەنىڭ ولاردى ءبىرىنشى رەت كورۋىم ەمەس قوي! اقىلىنىڭ ەڭ اقىرعى قالدىعىنىڭ جەتكەن جەرى — قولىنداعى بارىنىڭ ءبارىن توپالاڭ تيگەن قويلارىنا جەم ەتىپ بەرۋگە ءازىر. سايتاننىڭ سايتان ەكەنىن ونىڭ تۇياقتارىنا قاراپ بىلۋگە بولاتىنى سياقتى بۇلاردى دا كوكەيلەرىن تەسىپ بارا جاتقان بايلىققا قۇنىعۋلارىنا قاراپ .ايىرۋعا بولادى. مەنمەنسىپ داندايسۋدان ەشقايسىسى دا كەندە ەمەس. راس، ولار شىركەۋ قاۋىمىنىڭ قامقورلىعىنا ەنە قويعان جوق. وزدەرىنشە ەشكىمگە تاۋەلسىز، ءوز ەركىمىز وزىمىزدەگى دەربەس ادامدارمىز دەپ ويلايدى! قايداعى دەربەستىك! مەن ونداي جىردىڭ تالايىن ەستىگەنمىن، قۇلاعىم سارسىعان! وزدەرىڭ-اق ايتا قويىڭدارشى، مۇندا تۇرعان قايداعى دەربەستىك؟! ول دەربەستىك توپالاڭ ءتيىپ اۋىرىپ ولگەن نەمەسە يەلەرىنىڭ كوزىنشە اشتان قىرىلعان قويلاردىڭ ىشەك قارنىندا بولعانى ما؟ مەن ولاردىڭ بايلىعىنىڭ قانداي ەكەنىن جاقسى بىلەمىن، بالام: كوفە سۇراساڭ، جۋىندى بەرەدى، تاعام سۇراساڭ، ساسىپ كەتكەن پىسكەن بالىق ۇسىنادى! مىنە، ولاردىڭ ازاپتان كوز اشا الماي جۇرگەن سورلى بالالارىنىڭ ميىن كولۋمكيللي بىلدىرتپەي سورىپ ءجۇر. ال ول، اكەسى، بالالارىنا قامقورلىق جاساپ ءجۇرمىن دەپ ويلايدى وزىنشە.
بالالار كەمپىردىڭ ساندىراعان ءسوزىن ۇزاق تىڭدادى. ونى ەرتەگىنىڭ بەينە ءبىر قوسىمشا جالعاسى سياقتى قابىلدادى. ەگەر كەمپىر ۇدايى قايتالاي بەرسە، وپ-وڭاي جاتتالىپ قالاتىن ءتۇرى بار. اكەسى قايداعى ءبىر جارىمەس كەمپىردىڭ سوزىنە قۇلاق قويا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ايتتى. بيارتۋرعا مىنا يەن دالادا پسالوم ءتارىزدى، ءبىراق جۇرت ىنتا قويا تىڭدارلىقتاي ەمەس، الدەبىر جاڭا نارسە كەنەتتەن پايدا بولعان سياقتى كورىندى. ال بالالار فريدانى بەت-اۋىزدارىن قيساڭداتىپ، جەكسەنبى سايىن مازاق ەتىپ وتىراتىن.
بالالار اكەسىنىڭ بەدەلىنە ءسوزسىز باس ءيىپ، ءبىر ايتقانىن ەكى ەتپەۋگە داعدىلانعان ەدى. ويتكەنى بيارتۋر — حۋتورداعى ەڭ جوعارى بيلىك يەسى. ءبارى دە سونىڭ ايتۋىمەن بولادى. وسى ءبىر شاعىن الەمدەگى توقتاۋ سالۋعا بوي بەرمەيتىن تەگەۋرىندى تاعدىر ءتارىزدى. ولار بارلىق بالەنىڭ، قىرسىق اتاۋلىنىڭ باسى بيارتۋردان دەپ بىلمەيتىن. ونىڭ جەكە-دارا جۇرگىزەتىن بيلىگى وزگەلەردىڭ تاراپىنان ايتىلاتىن سىن-ەسكەرتپەلەردى تۇگەلدەي تىيىپ تاستاپ وتىراتىن. ونىڭ بەرگەن تاپسىرمالارى مەن نۇسقاۋلارىنا بىرلەسە وتىرىپ، باتىل قارسى شىعۋ دەگەن اتىمەن بولمايتىن. دەگەنمەن ونداي جاعداي دا ءپىسىپ جەتىلىپ كەلە جاتقانداي ەدى. بۇل رەتتە شەشەسىنىڭ ۇزاق اۋىرۋى مەن نارەستەلەرىن شالاجانسار تۋا بەرۋى ەڭ ەلەۋلى سەبەپ بولدى. بالالار مۇنىڭ بارىنە اكەمىز كىنالى شىعار دەپ ويلايتىن. ءبىراق ءالى اشۋ-ىزالارىن اشىق بىلدىرە العان جوق ەدى. ال تامىز ايىندا دا توقتاۋسىز جاۋعان جاڭبىر استىندا وتىرىپ تىڭداعان تالاي اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، فريدانىڭ ءسوزى جارىمەس ادامنىڭ ساندىراعى بولۋدان قالىپ بارادى. وندا الدەبىر شىندىقتىڭ ۇشقىنى بار سياقتى. سۋىق نوسەردىڭ، ۇزدىكسىز قۇيىلىپ تۇرعان جاڭبىر سۋى تاسقىنىنىڭ سالدارىنان البا-جۇلبا كيىمدەرىنىڭ مالمانداي سۋ بولىپ، جاس دەنەلەرىنە جابىسىپ قالۋى تۋعىزعان اشۋ-ىزا، ون التى ساعاتقا سوزىلاتىن جۇمىس كۇنىنىڭ ۇزاقتىعى، جىلت ەتكەن ءۇمىتتىڭ بولماۋى مەن قات-قابات قاتىگەزدىك بالالاردىڭ جان دۇنيەسىندە ەشقانداي دا قۋانىش سەزىمىن قالدىرماي، ەزىپ تاستاعان بولاتىن. بۇعان دەيىن ولار وزدەرىنىڭ توزگىسىز اۋىر تاعدىرىنىڭ الدەبىر سەبەبىن سۇراپ ءبىلىپ، ءتۇسىنۋ مۇمكىن شىعار دەپ مۇلدە ويلاعان ەمەس ەدى. سويتسە مىنا جالماۋىز كەمپىردىڭ ساندىراعىندا ومىردە ادامداردىڭ ەڭسەسىن ەزىپ، بوي جازدىرمايتىن ءزىل باتپان سالماققا قارسى ادىلەتتى نارازىلىق بىلدىرۋگە بولاتىن تەرەڭ سىر بار بولىپ شىقتى. ول بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسكە شاقىراتىن جىگەرلى ءۇن ەكەن. ونداي ءۇندى كەمپىردەن سونشالىقتى كەلەڭسىز تۇردە ەستىپ جۇرسە دە ەندى بۇلارعا ۇناپ قالدى. سانالارىنا ساڭىلاۋ تۇسە باستاعانداي. نەگە ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر حەلگيدىڭ كەمپىردى مازاق ەتىپ، بەت-اۋزىن تىرجاڭداتىپ، جەكسەنبى سايىن ىزالاندىرعىسى كەلمەيتىن بولدى. ءسويتىپ ول اكەسىنىڭ بۇيرىقتارىن بۇرىنعىداي ەكى ايتقىزباي، تەز ورىنداۋىن سيرەتتى. ەگەر بۇرىن اكەسىنىڭ ءبىر نارسەسى ۇناماسا، وعان كورسەتپەۋگە تىرىسىپ، تۋ سىرتىنان ءتىلىن شىعارىپ، بەت-اۋزىن تىرجيتاتىن بولسا، ەندى بۇل قىلىعىن كوزىنشە كورسەتۋدەن تايىنبادى. شەشەسىنىڭ نەگە اۋىرا بەرەتىنىن كىشكەنتاي نوننيگە دەيىن ءبىلىپ الىپتى. سويتسە اكەسى مۇنىڭ شەشەسىنە پالتو ساتىپ اپەرمەپتى.
بۇل يەن دالادا جىلت ەتكەن جاقسىلىقتىڭ شىنىمەن-اق جوق بولعانى ما؟ نەگە بولماسىن، بار. ول — تاماق ىشەتىن ۋاقىت: تۇزعا قاقتالعان بالىق، قارا سۋعا پىسىرىلگەن بوتقا، قان ارالاس ەسكىرگەن شۇجىق جەيتىن كەز. مۇنداعى ءومىردىڭ بار قىزىعى وسى عانا. سيىر ءولى تۋا قويعان جوق. كوپتەن كۇتكەن ءۇمىتتىڭ جىلت ەتە قالاتىن ساۋلەسى ادەتتە اكەسىنىڭ اۋستاعا ۇيگە بارىپ، تۇسكى اس ازىرلەي بەر دەپ بۇيىراتىن كەزىندە عانا كورىنەتىن ەدى. ەندى ول ۋاقىت تا ساعىزداي سوزىلىپ، كوپ كۇتتىرەدى. بالالار اكەسىنىڭ بەتىنە جالتاق-جالتاق قاراعان سايىن ونىڭ وسى ءبىر قاس قاعىمداي عانا ساعىنىشتى ءساتتى قاساقانا كەيىنگە ىسىرا ءتۇسىپ وتىرعانىن ايقىن سەزدى.
اقىرىندا اۋستا سوۋلليليا اس ازىرلەۋگە ۇيگە كەتتى-اۋ ايتەۋىر. ول جىلدام ادىمداپ بارا جاتتى. ويتكەنى اكەسى كۇن ۇزاققا سوزىلاتىن قاتال شايقاستى ونىڭ ءبىر مەزگىل ۇزۋىنە قاشان رۇقسات ەتەتىنىن شىدامسىزدانا كۇتۋمەن بولعان ەدى. ەندى انە قولىنداعى تىرماسىن تاستاي سالىپ، ۇيگە جەتكەنشە، ءسويتىپ پەش جاققانشا اسىعىپ بارادى. قايران وت! وت لاۋ ەتىپ جانعان بويدا اۋستا ۇستىندەگى سۋ كيىمدەرىن شەشىپ، پليتانىڭ ۇستىنە قويىپ كەپتىرۋگە جانە اس ازىرلەۋگە كىرىستى. ارا-اراسىندا قانتتىڭ ۇساق قيقىمىن الىپ، ءتىلىنىڭ استىنا سالا قويادى. كاسترولدەگى سۋعا كەپكەن بالىقتى قايناتا وتىرىپ، جىلىنىپ تا قالدى.
قۇداي، ءوزىڭ قاھارىڭنان ساقتاي گور!
وكىنەتىن ءار ىسىنە ولەردەي
قۇدىرەتىڭە باس يەتىن قۇل بولىپ،
ابايسىزدا شالىس باسقان وتكەندە
قۇلدارىڭا توزاق وتىن بۇيىرتپا
ەرتەڭگى كۇن قيامەتكە جەتكەندە.
بەر جازاڭدى ۇستى-ۇستىنە اياماي،
بىلە تۇرا كۇناسىنە بەلشەسىنەن
قاساقانا مالتىعىپ، قۇدايمەنەن
ءىسى بولماي، بەت-بەتىنە كەتكەنگە!
اجەسى بۇل پسالوم-دۇعانى قاباعىن تومەن سالعان بويى شۇقشيا ءىس توقىپ وتىرىپ، مىڭگىرلەتە وقىدى. ءبىراق قىزدىڭ قۇدايمەن دە، ونىڭ قۇدىرەتىمەن دە، جازالايتىن ىستەرىمەن دە جۇمىسى بولعان جوق. ونىڭ ەسەسىنە، ءقازىر سىرتتا جاڭبىر ءولى قۇيىپ تۇرعاندا ءوزىنىڭ جىلى جەردە ەشتەڭەدەن قاۋىپ-قاتەرسىز وتىرعانىنا راقاتتاندى. قالجىراپ شارشاعانى، سۋعا مالىنعان اۋىر كوك ءشوپ، بالدىر وسكەن شالشىقتى بالشىق، مازاسىن العان جاۋىن، سۋ قۇستارىنىڭ مۇڭعا تولى باياۋ ءۇنى — ءبارى-بارى ءبىر ساتكە ۇمىت بولعانداي. كوسترولدەگى بوتقا پىسۋگە جاقىن — بۇرق-بۇرق قايناپ جاتىر. بولمەنىڭ ىشىندە تۇزعا قاقتالعان بالىق ءيىسى مۇڭكيدى. وشاقتاعى وت تا لاۋلاپ جانىپ، جارقىراي ءتۇستى.
شابىندىقتاعى بالالاردىڭ شالعى وراقتارىنىڭ ءجۇزى مۇقالىپ، وتپەي قالعانى قاشان. وزدەرىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى دە ەسكى شۇبەرەكتەي بوساپ كەتتى. سۋ بولعان كوك شوپكە تارتقان شالعىلارى باياۋ دا اۋىر قيمىلدايدى. جۇمىس ونبەيدى، سۋ شاشىرايدى، جەردىڭ ءبىر ءتۇيىر بالشىعى قوسا ىلىنەدى. بىلتىرعىدان قالعان ەسكى ءشوپتىڭ ساباعى شابىلادى، سىنىپ تۇسەدى. "اۋستا حۋتورعا بارعان سوڭ، قۇداي اتىپ، ۇيىقتاپ قالعان شىعار. بوتقا ءپىسىرۋدى دە ۇمىتقان بولار!"
قولىمدا قۇتىسى مەن ىدىس-اياقتارى بار اۋستانىڭ قاراسى قوتاننان شىعا بەرگەندە-اق كورىندى. ول قانداي كوز قۋانىشىنا اينالدى دەسەڭىزشى!
شابىندىقتاعى تۇسكى اس... كەز-كەلگەن قۋانىش ادەتتە ونى ۇمىتپەن كۇتىپ وتىرعان كەزدە بولاتىنى بەلگىلى. تۇسكى استىڭ داستارقان ءمازىرى ەش وزگەرمەيدى: قارا سۋعا پىسىرىلگەن بوتقا، تۇزعا قاقتالعان بالىق، قارا بيدايدىڭ نانى، قان ارالاس پىسىرىلگەن ەسكى شۇجىق. ال ولاردىڭ تۇزدىعى — تىنىمسىز جاۋىپ تۇرعان جاڭبىردىڭ سورعالاعان سۋى. سولاي بولا تۇرسا دا، ءبىر جاقسىسى — جازعى مەكەن يەسى ەشكىمگە جالىنبايدى، ەشكىمنەن ەش نارسە سۇرامايدى. كوپەستىڭ دە، تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ وكىلەتتى وكىلىنىڭ دە سوڭعى جارتى جىل بويى بىرىمەن-بىرى جارىسا "سەنى جارىلقاي قالامىز" دەپ ۇيىپ-توگىپ بەرىپ كەلە جاتقان ۇمىتىنە دە، ۋادەسىنە دە قۇلاق اسقان بيارتۋر جوق. جاڭبىرمەن جىبىگەن تۇزدى بالىقتىڭ ءيىسى بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيە ءتۇستى جانە كوپكە دەيىن كەتپەي تۇرىپ الدى. ويتكەنى كيىمگە دە، قولعا دا ءسىڭىپ قالعان ەدى. تاماق جەپ بولا بەرە شومەلەدە جاتقان جەرلەرىنەن كوتەرىلگەن بالالاردىڭ تابەتى ەندى ءتىپتى كۇشەيە ءتۇستى...
بيارتۋر اۋا رايى قانداي بولىپ تۇرسا دا تۇسكى استان كەيىن جەكە ءوزى ءبىر شەتكە ءبولىنىپ شىعىپ، شومەلەگە سالىنعان ءشوپتىڭ ۇستىنە قيسايا كەتەتىن دە، كوز شىرىمىن تەز الا قوياتىن. ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ، ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا اۋدارىلايىن دەي بەرگەندە شالشىق سۋعا قۇلاپ تۇسكەن كەزدەرى دە بولعان. وندايدا ۇيقىسى بىردەن اشىلىپ كەتەتىن. بۇعان قۋانىپ تا قالاتىن. ويتكەنى ول ەر ادامعا كۇندىز بىرنەشە ءمينوت كوز ىلىندىرسە، سونىڭ ءوزى ابدەن جەتكىلىكتى دەپ سانايتىن. ال ۇيقىسىنان تەز ويانباسا، كوڭىل-كۇيى بۇزىلىپ، وزىنە-وزى رەنجيتىن. ايەلدەر جاعى تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ پىشەننىڭ استىنا كىرىپ، پانا تاپتى. سۋ پىشەننىڭ استى سۋىق ەدى - كوپ ۇزاماي، قالتىراپ-دىرىلدەي باستادى. ساۋساقتارىنىڭ جانى كەتىپ، اياقتارى سىزداپ اۋىرعانىنا قاراماي، ولار ورىندارىنان زورعا دەگەندە كوتەرىلگەننىڭ وزىندە دە شالعى وراقتارى مەن تىرمالارىنا قايتا جارماستى. بيارتۋر ولاردىڭ: "ءشوپ ءالى سۋ ءارى سالقىن عوي!" دەگەن قارسى شاعىمىنا ءارقاشانعى ادەتىنشە تاڭدانا جاۋاپ قايتاردى: "سەندەر نە دەگەن اقىماقسىڭدار وزدەرىڭ!؟ ءشوپ سۋ ما، قۇرعاق پا، سەندەر ءۇشىن ءبارى ءبىر ەمەس پە؟ دۇنيەگە وسىنداي دا ادامداردىڭ كەلەتىنى تاڭ قالدىرادى!".
— سەندەر ءۇشىن ءشوپتىڭ قالاي دا كەبۋ، قۇرعاق بولعانى كەرەك قوي. بۇل قايدان شىققان باپ تاڭداۋ ءوزى؟ قارعىس اتسىن تۇگە سەندەردى! مىنا مەنىڭ جاڭبىر مەن قاردىڭ استىندا مالمانداي سۋ بولىپ، سۋىققا توڭعانىما جارتى عاسىردان اسىپ بارادى. ماعان سوندا دا ەشتەڭە بولا قويعان جوق قوي!
وتىز ءتورتىنشى تاراۋ
ماڭىزدى وقيعالار
پىشەن شابۋ ناۋقانى اياقتالۋعا تايانىپ، كۇن ادەتتەگىسىنەن الدەقايدا قىسقارىپ قالعان كەز ەدى. ءبىر كۇنى كەشكە قاراي وراقشىلار تاۋدىڭ بەتكەيىندەگى جولسىز اشىق دالامەن جاياۋ كەلە جاتقان ءبىر ادامدى كوردى. جەتەگىندە ۇستىنە جۇك ارتىلعان اتى بار. ول كولدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا قاراي بەت الدى. جولاۋشىنىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز. ادام تاڭ قالارلىقتاي قاڭعىپ جۇرگەنى نەسى؟ بالكىم، سوڭىندا قۋعىنشىلارى بار قاشقىن بولار؟ باسقا بىرەۋدىڭ جەرىندە تەنتىرەپ جۇرگەنى قالاي؟ الدە اۋلۆ پا ەكەن؟ قالاي بولعاندا دا بۇل ءبىر جۇمباق جان سياقتى. ءتىپتى بيارتۋردىڭ ءوزى دە ءشوپ شاپقانىن قويا سالىپ، شالعى وراعىنا سۇيەنگەن بويى قادالا قاراپ قالدى. جولسىز جەرمەن دالا كەزىپ جۇرگەن بۇل كىم بولدى ەكەن؟ نە ىزدەپ ءجۇر؟ جولاۋشى كولدىڭ جاعاسىنا، ونىڭ وزىنە، ءتىپتى ءموپ-مولدىر تازا اۋاسىنا سۇيسىنە قارادى. سوندا بۇل شەتەلدىك عالىم نەمەسە وڭتۇستىكتەن كەلىپ، جەر ساۋداسىمەن اينالىساتىن بىرەۋ بولدى ما؟ ونداي ساۋداگەردىڭ باسقا بىرەۋدىڭ جەرىندە نە جۇمىسى بار؟ الگى جولاۋشى كولدىڭ جاعاسىنا توقتادى. اتىنىڭ ۇستىندەگى جۇگىن ءتۇسىردى دە، ونى كولدىڭ شىعىسىنا قاراي جايىلۋعا قويا بەردى: سوندا بۇل نە قىلعان سايتان بولادى ەكەن؟!. سودان كەيىن كولدىڭ جاعاسىن جارتىلاي اينالىپ ءوتىپ، ءشوپتى حۋتورلىقتارعا قاراي بەت الدى. ال ولار قىبىر ەتپەي قارادى دا تۇردى. قانداي جۇمباق؟ قانداي قۇپيا؟ ءبىلىپ بولمايدى. ايدالاداعى شالشىقتى بالشىقتا بەيتانىس بىرەۋدىڭ ءجۇرۋى ادەتتەگىدەن تىس توسىن وقيعا عوي! ءتىپتى بالالار دا ون بەس ساعات بويى جۇمىس ىستەپ قالجىراپ شارشاعاندارىن ۇمىتىپ كەتكەندەي.
بەيتانىس كىسى مۇنداعى ادامدارعا مۇلدە ۇقسامايدى. جالاڭ باس. ۇستىمدە قوڭىر كويلەگى، جەڭسىز توقىما كەۋدەشەسى بار. ءجۇزى قارا تورى، جۇدەۋ تارتقان. دەنە ءبىتىمى ەڭكىشتەۋ كەلگەن. جاعى پىشاق جانىعانداي، جۇپ-جۇقا. ساقال-مۇرتىن مۇقيات قىرىنعان. كوزدەرى اقىلدى كورىنەدى. سوندا مۇنىڭ شەتەلدىك بىرەۋ بولعانى ما؟
— قايىرلى كەش! — دەدى ول.
— قايىرلى كەش! — دەپ، ويلانا بايقاپ جاۋاپ قاتتى بۇلار.
فريدا كەمپىر جەردە جاتقان تىرماسىن قولىنا جۇلقىپ الدى.
بۇل — ونىڭ جولاۋشىنى جاقتىرماعان بەلگىسى.
— وسى جۇرت نەگە تەنتىرەيدى دە جۇرەدى!؟ الىستان كەلگەن ادامعا ۇقسايدى... ۇيلەرىندە تىپ-تىنىش وتىرا بەرسە بولماي ما؟!. الدە قاڭعىرىپ ءجۇرۋ قاندارىنا سىڭگەن ادەتى مە ەكەن؟
— جازعى مەكەننىڭ نەسى سىزدەرسىز بە؟ — دەپ سۇرادى بەيتانىس ادام جاقىن كەلىپ.
— بولساق بولارمىز، — دەپ، بيارتۋر سالقىنداۋ جاۋاپ قاتىپ، شالعى وراعىن قولىنان تاستاماي، قوناققا قاراي بىرنەشە قادام ءجۇردى. — بۇل جەر مەنىڭ جەرىم دەپ سانالادى. ءسىز كىم بولساڭىز، ول بولىڭىز — ماعان ءبارىبىر. ءبىراق باسقا بىرەۋدىڭ جەرىن كەزىپ جۇرگەنىڭىزگە جول بولسىن! تۇسىنبەدىم! نە تىمىسكىلەپ ءجۇرسىز؟
بەيتانىس جىگىت ەشكىمگە دە ادەتتەگىدەي قول بەرىپ امانداسقان جوق. بىرنەشە قادام جاقىندادى دا ىڭىردەگى كۇڭگىرت جارىقتا جان-جاعىنا تامسانىپ، شولا قارادى. قالتاسىنان قورقورى مەن تەمەكىسىن اسىقپاي الدى دا:
— تاماشا اڭعار ەكەن. كوركىنە كوز تويمايدى.
— تاماشا اڭعار دەيسىز بە؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر. — بۇل ءوزى مىنا شاپقان ءشوبىمىز ءشىرىپ كەتە مە الدە امان قالا ما، مىنە سوعان بايلانىستى. ءسىزدى مۇندا بىرەۋلەر ارنايى تاپسىرمامەن جىبەرگەننەن ساۋ ما؟
ارنايى تاپسىرمامەن؟ قۇداي ساقتاسىن، ەشكىمنىڭ دە تاپسىرماسىمەن جۇرگەن جوق ەكەن. مىنا اڭعاردىڭ وتە تاماشا ەكەنىنە قىزىققان ول كولدىڭ اناۋ شىعىس جاق جاعالاۋىنا شاتىر تىگۋىنە رۇقسات سۇرادى.
— ءيا، بۇل — مەنىڭ جەرىم. ول وڭتۇستىگىندە يەن دالانىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە دەيىن، سولتۇستىگىندە — سوناۋ كوگىلدىر تاۋلارعا دەيىن، باتىسىندا — اسۋدىڭ جارتاسىنا دەيىن، ال شىعىسىندا — جىرالى سايعا دەيىن سوزىلادى. وسى كەڭىستىكتەگى ويپاتتىڭ ءبارى دە مەنىكى.
بەيتانىس جىگىت بۇل ويپاتتى تۇگەلدەي جىرتىلعان ەگىستىككە اينالدىرۋعا دا بولادى ەكەن-اۋ دەپ، كۇمىلجىتە ءبىر نارسە ايتقان بولدى.
— ەگىستىككە اينالا ما، جوق پا، ول — مەنىڭ جۇمىسىم، — دەپ نارازىلىق ءبىلدىردى بيارتۋر. — ويتكەنى جەر مەنىكى. مەن بىرەۋدىڭ ىسىنە قاڭعىرىپ جۇرگەن بوگدە بىرەۋدىڭ ارسىزدىقپەن ارالاسقانىن قالامايمىن. قيراپ قالعان ەسكى قونىستىڭ ورنىنا وسى حۋتوردى سالىپ العانىما تاياۋدا ون تورت جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. رەدسميريدەگى قوجايىنمەن تولىق ەسەپ ايىرىستىم. ماعان بۇرىن بۇل ماڭدا قايداعى ءبىر سيقىرلى قۇبىجىق كۇشتەر مەكەندەيدى دەگەندى ايتۋشى ەدى. ءبىراق مەن ونداي زۇلىم كۇشتەردەن دە، ايلاكەر ارام ادامداردان دا قورىققان جوقپىن... مەنىڭ تاماشا قويلارىم بار.
بەيتانىس جىگىت ونىڭ ايتپاق ويىن تولىق ءتۇسىنىپ، باسىن يزەپ قۋاتتادى:
— كەدەي-شارۋا ءۇشىن جاقسى باستاما ەكەن.
— قايدام؟ ولاي دەپ ماقتانعىم كەلمەيدى. ءبىراق ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق: مەن بۇل وڭىردەگى شىركەۋ قاۋىمىنىڭ قامقورلىعىندا كۇن كورىپ جۇرگەن جەكە باستى بەيشارالاردان الدەقايدا ارتىق تۇرامىن. ءتىپتى ولاردىڭ كوبىنەن جاعدايىم جاقسى. ويتكەنى قارىزعا باتىپ قالۋدان قاتتى ساقتانامىن. ءوزىمنىڭ پىشەنىمدى پايداسىز مالعا ءراسۋا ەتپەيمىن. ايتەۋىر بيىل قىستا الدەبىرەۋلەر ءبىر جالماۋىز جەبىر سيىردى ءوزىمنىڭ ەركىمنەن تىس تىقپالاپ كەتكەنشە سولاي بولىپ كەلدى. ءبىراق مەنىڭ باي-شارۋالارعا تەڭەسكىم كەلەتىن نيەتىم ءتىپتى دە جوق، ارينە. ويتكەنى ءوز بايلىعىم وزىمە جەتىپ ارتىلادى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا مەنىڭ ىسىمە وزگە بىرەۋلەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا ارالاسۋىنا جول بەرمەيمىن. قانداي وداق، قانداي قوعامعا بولسا دا كىرگىم جوق. ولارعا تاۋەلدى، كىرىپتار بولۋدىڭ نە قاجەتى بار؟!
بەيتانىس جىگىت جاڭا "جاقسى باستاما ەكەن" دەگەندە بۇعان جۇرتتىڭ ءبارى دە ءىرى-ىرى جەر يەلەنۋشىلەر بولۋى ءتيىس دەگەندى ايتپاق نيەتتى كوزدەمەگەنىن ءتۇسىندىردى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ دە باي-شارۋالارمەن بايلانىسقىسى كەلمەيدى. ودان دا ءوز اقشاسىنىڭ كەدەيلەۋ شارۋانىڭ قولىنا تيگەنىن قالايدى ەكەن.
بيارتۋر بۇل جىگىتتى الدەبىر جاڭاشا ساۋدا جاساۋ جوسپارلارىمەن جۇرگەن بىرەۋ بولدى عوي ويلاپ قالدى. سوندىقتان دا ءوزىنىڭ ءبىر عانا كوپەسپەن ساۋدا جاساسۋعا بۇعان دەيىن-اق بەكەم بەل بۋعانىن الدىن الا مالىمدەدى. قيىن-قىستاۋ كۇندەردە دە ول كوپەس كوپ ادامدارعا كومەك قولىن سوزعان بولاتىن. ميريدەگى يوۋن تۇتىنۋشىلار قوعامىن ۇيىمداستىرۋعا جانتالاسا كىرىسىپ، شارۋالاردىڭ وز تاۋارلارىنان جاقسى جىلداردىڭ وزىندەگى سياقتى مول پايدا تابۋىنا ۋادە ەتىپ جۇرسە دە، سول پايدانىڭ باسىم بولىگىن ءوز قالتاسىنا باسىپ قالاتىن بولادى دەپ سانايتىنىن بيارتۋر جاسىرماي ايتىپ سالدى. ويتكەنى يوۋننىڭ ءبىر وزىندە ءار كۇز سايىن ءۇش ءجۇز ەلۋگە دەيىن قوزى بولادى. ال سوندا ءارقايسىسىندا قىرىق-وتىزدان عانا قوزىسى بولاتىن از عانا كەدەي-شارۋالاردىڭ تاباتىن مايداسى جارىتىمسىز بىردەڭەدەن عانا اينالادى. جىل جامان بولعان كەزدە شە؟ ونداي كەزدە تۇتىنۋشىلار قوعامنىڭ ءوزى تاقىرعا وتىرىپ قالىپ، ونىڭ زاردابىن شارۋالار وزدەرى ءۇشىن عانا ەمەس، وزگە بىرەۋلەر ءۇشىن دە تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. ال مىنا ءوزى سياقتى ەشكىمگە تاۋەلسىز پاقىردىڭ ىسىنە كەلەتىن بولسا ...
بەيتانىس جىگىت بيارتۋرعا ونىڭ الگى كوپەسپەن جاقسى قارىم-قاتىناسىن بۇزۋ نيەتىنىڭ ويىندا دا جوق ەكەنىن ايتىپ تۇسىندىرۋگە اسىقتى. ول ءوزىنىڭ بۇل جاققا جازدىڭ جايدارى جاقسى كۇندەرىندە قولىنا مىلتىعى مەن قارماعىن الىپ، سەرۋەن سالا قىدىرىپ، دەم الىپ قايتۋ ءۇشىن عانا كەلگەنىنە، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ جانى جاقسى كورەتىن ۇيرەنشىكتى ادەتى ەكەنىنە سەندىرۋگە تىرىسىپ باقتى.
— مەن ءسىزدىڭ بۇل جەردە قۇس اتۋمەن دە، بالىق اۋلاۋمەن دە اينالىسپايتىنىڭىزدى ەستىگەن سوڭ "بالكىم، مەنىڭ قۇس اتىپ، بالىق اۋلاۋىما رۇقسات ەتەر" دەگەن ويمەن كەلىپ قالىپ ەدىم. تەگىن ەمەس، ارينە. اقىسىن تولەيمىن.
بۇل كولدە وڭعان بالىق تا جوق، — دەدى بيارتۋر. — ەسى ءبۇتىن ادامنىڭ ونداي ماردىمسىز ىسپەن اينالىسۋعا ۋاقىتى قايدا؟ مىنا شالشىقتى بالشىقتان اۋلانعان قۇستىڭ دا، بالىقتىڭ دا قويعا تيتىمدەي دە پايداسى تيمەيدى. مۇمكىن، باي شارۋالار مەن ولاردىڭ بالالارىنىڭ قويىنا پايدالى بولار؟ مەن رەدسميري ستاروستاسىنىڭ ۇلى تۋرالى ايتىپ تۇرمىن. ول ءقازىر وكىلەتتى وكىل دەپ اتالادى. پارسى ءدىنىنىڭ رۋحىندا تاربيەلەنگەن. ءقازىر تۇتىنۋشىلار قوعامىنداعى ەڭ مىقتى شونجار سول. كىناسىز بىرەۋگە قاجەت ەمەس سيىردى ەرىكسىز تىقپالاۋ ءۇشىن ايەلدەر وداعىن مۇنىڭ اكەسىمەن بىرگە ادەيى قۇرعان ءوز شەشەسى، ياعني ستاروستانىڭ ايەلى سياقتى، بار بيلىكتى ءوز قولىنا شوعىرلاندىردى. ول وڭباعان بۇزاقى نەمە كوزىنە كورىنگەن اڭ مەن قۇستى قىرىپ سالۋعا قۇمار-اق.
اي-شايعا قارامايتىن وجار مىنەزىنە باسقان فريدا كەمپىر دە اناداي جەردەن قاباتتاسا ايقاي سالدى:
— ۇستىندەگى اعىلعان بيتىنەن ارىلا الماي ءجۇرىپ، وسى ءبىر وڭباعانداردىڭ وزىنەن جوعارى ادامداردى جامانداۋعا كەلگەندە الدارىنا جاس سالمايتىنىن قايتەرسىڭ! ال وزدەرى دە ەشكىمدى، ەش نارسەنى ايامايدى، ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي، اياۋسىز ەزەدى. ۇستىندەگى بيتتەرىنە عانا تيمەيدى.
بەيتانىس جىگىت كەمپىردىڭ مىنا سوزدەرىنە قاراپ، نە دەرىن بىلمەي قىسىلعان قاباق تانىتتى — تەمەكىسىنىڭ ءتۇتىنىن سولاي قاراي بۋداقتاتتى.
— قارعىس اتقىر الجىعان قاقباستىڭ سوزىنە نازار اۋدارماڭىز. اۋزىنا نە كەلسە، سونى ايتا بەرەتىن ادەتى بار، — دەدى بيارتۋر الدەبىر تۇسىنىكسىزدىك تۋىپ قالماۋى ءۇشىن.
بەيتانىس جىگىت ەندى ءوزىنىڭ ءوتىنىشىن قايتالاۋعا مۇمكىندىك العانداي بولدى.
— جارايدى، ەگەر ءسىز جەر ساۋدالاپ جۇرگەن ساۋداگەر قۋ بولماساڭىز، ەشقانداي وداقتىڭ تاپسىرماسىمەن جۇرمەگەن بولساڭىز، وندا نەسى بار، شاتىرىڭىزدى تىگىپ الىڭىز دا، بىرنەشە كۇن بولا بەرىڭىز. تەك مەنىڭ جەرىمنىڭ ءشوبىن تاپتاي كورمەڭىز. ماعان ەشقانداي دا ساۋداگەردىڭ، ەشقانداي دا وداق مۇشەلەرىنىڭ مۇلدە قاجەتى جوق. مەن ونداي وداقتاردى جاستاردىڭ سورى دەپ بىلەمىن. ال مەنىڭ جەرىم ەشقاشان ساتىلمايدى. ءبىز، ءوزىم جانە ايەلىم، بالالارىمىز، بۇكىل وتباسى مۇشەلەرىمىز، وسى جەردە ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءتاتۋ-تاتتى، ايقاي-شۋسىز جاقسى تۇرىپ جاتىرمىز. ءبارى دە قويلارىمىزدىڭ قامى ءۇشىن. ويتكەنى قويلارىمىزدىڭ جاعدايى جاقسى بولسا، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ دە جاعدايىمىز جامان بولمايدى. قويلارىمىزعا بارلىق جاعداي جاساساق، وزىمىزگە دە ءبارى جەتكىلىكتى بولادى دەگەن سوز. تەك اۋا رايىنىڭ قولايسىز جاۋىن-شاشىنىنان ساقتاسىن قۇدايىمىز.
بەيتانىس جىگىت ءوزىنىڭ جەر ساۋدالاپ جۇرگەن ساۋداگەر دە، الدەبىر وداقتىڭ ارنايى جىبەرگەن وكىلى دە ەمەس ەكەنىنە بيارتۋردىڭ كوزىن جەتكىزگەننەن كەيىن كەلىسسوز باستالدى. ول كادىمگى وڭتۇستىك جاقتىڭ تۇرعىنى بولىپ شىقتى. جازدىگۇنگى دەم الۋعا، سەرۋەن قۇرىپ، كوڭىل اۋلاۋعا كەلۋدى ادەت ەتكەن كورىنەدى. بىرەۋ وعان وسى ماڭداعى كولدە بالىق كوپ دەگەندى ايتىپتى. ءبىراق ونىڭ ناقتى ءاتى-جونى كىم ەكەنىن ۇمىتىپ قالىپتى. وسى جەردە بىرنەشە كۇن بولعىسى كەلەتىن ويى بار ەكەن. وعان ەش نارسە دە قاجەت ەمەس كورىنەدى — ءبارى دە وزىندە بار سياقتى. بۇعان دالەل رەتىندە قالتاسىنان قاعاز اقشاعا تولى ءاميانىن الىپ كورسەتتى. ناعىز اقشانىڭ ءدال ءوزى! وڭتۇستىك جاقتاعىلاردىڭ بانكىسى وزدەرىنىڭ قول استىندا عوي. ولار مۇنداي قاعاز اقشامەن قاجەت بولسا، قۇيرىقتارىن سۇرتەدى دەيدى بىرەۋلەر. بيارتۋر اقشانى قانشالىقتى ۇناتپايتىن بولسا دا ۋىس تولاتىن مىنا اقشا وعان اجەپتاۋىر قىزىعارلىقتاي اسەر ەتتى. ول ءتىپتى مىنا بەيتانىس جىگىتتىڭ شاتىرىن قۇرۋىنا جاردەمدەسۋدى ۇسىندى. ءبىراق ول بۇل ۇسىنىستان باس تارتتى. ءوزىنىڭ دە وپ-وڭاي قۇرىپ الاتىنىن ايتتى. كەلگەن بويدا قالاي نەمقۇرايدى امانداسسا، تاپ سولاي قوش ايتىسىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىندا ادام تاڭ قالارلىق حوش ءيىس پەن تەمەكىنىڭ كوگىلدىر ءتۇتىنى قالىپ، اۋاعا بىرتە-بىرتە جايىلىپ، ءسىڭىپ جاتتى. بۇل كەلگەن ادام وتە از سويلەيدى ەكەن — وتە قىسقا امانداستى. ونىڭ اقشاسىنىڭ كوپتىگى مۇنداعىلاردىڭ قيالىن شارىقتاتتى. مۇنداي ادام، مۇنداي مەيىرىمدى مىرزا، ءبىراق ەرتەگىلەردە عانا ايتىلاتىن الىستاعى بەكزات حانزادا ەندى، مىنە، ويلاماعان جەردەن بۇلاردىڭ حۋتورىنا كورشى بولا كەتتى! ونىڭ كوڭىلىنىڭ جاقىندىعى كوپتەگەن جاي كۇندەر اراسىنداعى جارقىن مەرەكە شۇعىلاسىنداي، جاۋىندى-شاشىندى بۇلت اراسىنان جارق ەتە قالعان كۇن كوزىندەي، سۇرعىلت كوكجيەكتەن كوز تارتقان شامشىراقتاي اسەر ەتتى. مۇنداعىلاردىڭ ۇيقىداعى ساناسىن وياتقانداي، مۇڭ باسىپ جاتقان جابىرقاڭقى ومىرىنە جاڭاشا جارقىن جان بىتىرگەندەي بولدى. وسى ءتۇنى اۋستانىڭ تۇسىندە ءوزىنىڭ جۇتقىنشاعىنا تۇرىپ قالعان الما ءتۇيىرىنىڭ قالاي ىتقىپ تۇسكەنى كىردى.
وسىنىڭ ەرتەڭىنە سيىر بۇزاۋلادى. ءسويتىپ ءبىر تاۋلىككە جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندە ۇلكەن-ۇلكەن ەكى ءتۇرلى وقيعا بولدى.
سوڭعى اپتالاردا سيىر بايعۇس قاتتى قينالىپ ءجۇر ەدى. ونىڭ جاعدايىن جەتە بىلەتىن جانە جاقسى تۇسىنەتىن فيننا عانا. ول سيىردى تاڭەرتەڭ ورىسكە شىعارۋدى دا، كەشكە قاراي ايداپ كەلۋدى دە ەشكىمگە سەنىپ تاپسىرمايتىن بولدى. بۇل جۇمىستى ونىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم دە سونشالىقتى مۇقيات ساقتىقپەن اتقارا المايتىن. بۋكودلا قورانىڭ تار ەسىگىنىڭ ەكى جاقتاۋىنا ەكى ءبۇيىرى تىرەلە قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ كىرىپ-شىققانعا دەيىن ەشكىم دە سابىر ساقتاپ، كۇتىپ تۇرۋدى بىلمەيتىن. سيىر سازدى بالشىقتا جۇرۋگە قينالىپ، تىم جاي جۇرگەننىڭ وزىندە دە ونى جىڭىشكە شىبىقپەن جاي عانا ءۇرۋ فيننانىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپايتىن. سيىر وقتىن-وقتىن توقتاپ، ىرس-ىرس ەتىپ، قينالا دەمىن الاتىن، قۇلاقتارىن قيمىلداتىپ، موڭىرەپ قويا بەرەتىن. ولار بىر-بىرىنەن وزەن جاعاسىنداعى سايدا اجىراساتىن.
فيننا سيىردىڭ بۇيىرىنەن سيپاپ قويىپ، بىلاي دەيتىن:
— ەندى كوپ ۇزاماي ءبىزدىڭ بۇزاۋىمىز بولادى. ول ۇلكەن باسىن ازەر كوتەرىپ، ءالسىز اياقتارىن تاربيتا تالتايىپ تۇرەگەلەتىن بولادى ءالى!.. ەشتەڭە ەتپەيدى، ءبارى دە جاقسى اياقتالادى. كەشكە تاعى كورىسەمىز. الاڭداپ، مازاسىزدانبا. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى ويىمىزدان شىعارمايمىز عوي.
ءسويتىپ فيننا ۇيگە قايتاتىن. ال بۋكودلا وزەن جاعاسىنداعى بالاۋسا كوك ءشوپتى باياۋ جۇلىپ جەپ، سابىرمەن شاينايتىن، تۇمسىعىن راقاتتانا كوككە كوتەرىپ قوياتىن.
بۇل كەشتە فيننا سيىردى ادەتتەگى جايىلىپ جۇرەتىن جەرىنەن تابا المادى. مۇنىڭ ءوزى تاڭ قالارلىق جاعداي بولدى. بۇزاۋلايتىن ۋاقىتى جاقىنداعان سايىن ول تىنىشتالىپ، سابىرلى دا جۋاسي تۇسكەن سياقتى ەدى. بۇرىنعى كەلگەن جاعىنا قاشىپ كەتۋ دەگەندى مۇلدەم قويعان بولاتىن. ايەل بايعۇس ءبىر توبەدەن ءبىر توبەنى اسىپ، ىلگەرى قاراي جۇرە بەردى، جۇرە بەردى. تاۋدىڭ ەتەگىنە دەيىن جەتتى. بۋكودلانى داۋىستاپ شاقىرۋمەن بولدى. اقىرىندا سيىردىڭ وزەن جاعاسىنداعى ءبىر كىشكەنتاي سايدان ءۇنى ەستىلدى-اۋ، ايتەۋىر. ول جاۋاپ قاتىپ، ءبىر-اق رەت موڭىرەسە دە فيننا ونى تەز تاۋىپ الدى. سيىر بۇزاۋلاپ تۇر ەكەن. بۇل ونىڭ بوشالاپ كەلگەن جەرى بولىپ شىقتى.
بۇل كەش فينناعا وتە اۋىر ءتيدى. سيىر ءوز يەسىنىڭ ىرقىنا كونبەدى. بۇزاۋىن اينالىپ، ءبىر ورىندا تۇرىپ الدى. ونى بىرەسە يىسكەپ، بىرەسە جالاپ، تىنىم تاپقان جوق. اقىرىن عانا موڭىرەپ قويادى. جانىمدا بىرەۋ ءجۇر-اۋ دەپ ەلەڭ دە قىلمادى. فيننا ونىڭ بۇل جاعدايىن جاقسى ءتۇسىندى. جاس ءتول دۇنيەگە كەلگەندە ول ءوزىنىڭ ەنەسى مەن ونى بۇرىننان جاقسى كورەتىن يەسىنىڭ ەكى ورتاسىندا بولادى. سيىردىڭ تۇلا بويىن باقىتتى انالىق سەزىم ءبىرجولا بيلەپ الىپ، ونىڭ ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن جاقسى كورۋ سەزىمىن باسەڭسىتىپ جىبەرگەن ەدى. بۇل كۇن بۋكودلانىڭ بارلىق ارمان-ماقساتى تولىق ورىندالعانداي بولدى. ەندى وعان ەش نارسەنىڭ دە قاجەتى جوق. ءتىپتى ادامنىڭ اياۋشىلىق تانىتىپ، ەسىركەۋىنىڭ ءوزى دە ارتىق سياقتى. فيننا سيىردى قوراعا ارەڭ دەگەندە ايداپ اكەلدى.
ۇيدەگىلەردىڭ بيارتۋردان باسقالارىنىڭ ءبارى دە ۇمتىلىسا سيىر مەن بۇزاۋدىڭ الدىنان شىقتى. جۇگىرىپ جەتكەن بالالار بۇزاۋدى
قىزىق كورگەنشە تاعات تاپپادى. ەنەسىنە ۇقساس تەڭبىلى بار سۇرعىلت بۇزاۋدى جان-جاعىنان قورشاپ الدى. ول ەركەك بۇزاۋ ەكەن. اۋستا سوۋلليليا ونى جاقسى كورگەنى سونشا، دوڭەس ماڭدايىنان يىسكەپ، ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. ال بۇزاۋدىڭ ەنەسى مۇنى اقىرىن موڭىرەپ، سۇيسىنە قاراپ تۇردى. ادەتتە سيىردى ارتقى اياعىنان تىستەۋگە قۇمار ەسالاڭ بولسا دا بۇل جولى ول قىلىعىن قايتالامادى. ءتىپتى شاۋىلدەپ ۇرگەن دە جوق. سيىر وزىنە قاراي ۇمتىلا بەرگەندە قۇيرىعىن ارتقى ەكى اياعىنىڭ اراسىنا قىسىپ، سىپايى تۇردە كەيىن شەگىنشەكتەي بەردى. ومىرگە جاڭا كەلگەن جاس تولگە ول دا قۇرمەتپەن قارايتىن سياقتى. قارت اجە تىرمانىڭ سىنىپ قالعان سابىنا سۇيەنىپ، دۋال جاعالاپ، قيسالاڭ-قيسالاڭ ەتىپ، ازەر ءجۇرىپ كەلە جاتتىق بۇزاۋ مەن ەنەسىن ونىڭ دا ەركەلەتىپ، ماپەلەگىسى كەلەدى. ءتىپتى فريدا كەمپىردىڭ ءوزى دە ادەتتەگىسىنە قاراعاندا الدەقايدا مەيىرىمدى بولا قالعانداي.
— بەيشاراعا، — دەدى ول، — يۋسۋسپەترۋس جار بولعاي!
وسى كەزدە ۇيدەن بيارتۋر دە شىققان ەدى.
— مىنە قىزىق! — دەدى ول، — پىشاقتى قايراي بەرۋگە بولادى ەكەن.
— ايتتىم عوي، بۇل قارعىس اتقىر قانىشەر وسىلاي دەيدى دەپ! — ايقايلاپ جىبەردى فريدا كەمپىر.
ايەلى بيارتۋردىڭ جانىنان ەسىك جاققا ءوتىپ بارا جاتىپ، وعان جالىنىشتى كوزىمەن قارادى دا:
— قىمباتتىم مەنىڭ بيارتۋر! — دەدى اقىرىن باياۋ ۇنمەن. — اياساڭشى جاس ءتولدى.
سيىردى ءوزىنىڭ وڭاشا قورشاۋىنا بايلادى دا بۇزاۋىن قاسىنا قالدىردى. ابدەن كەش بولىپ، ەندى جۇرت ۇيقىعا جينالا باستاعان. ال ايەلدەر سۇيكىمدى جاس بۇزاۋ تۋرالى اڭگىمەنى ءالى دە جابىلا جالعاستىرىپ، حۋتوردا جاس ءتولدىڭ پايدا بولعانىنا قۋانىشتارىن باسا الماي، بەيشارا سيىردىڭ امان-ەسەن بۇزاۋلاپ، ءبارى دە ءساتتى بولعانىن جاسىرا ايتىپ جاتقان كەزدە بيارتۋر بۇزاۋ تۋرالى اڭگىمەنى باستادى:
اتتەڭ، الداعى جەكسەنبىگە دەيىن ۋاقىتىمنىڭ جوعىن قاراشى! نەمەسە بۇزاۋدىڭ بىلبىراعان جاس ەتىن فوردقا الىپ بارىپ، ساتىپ كەلەر ەدىم.
كەلەسى كۇنى بۇلار ۇي-ىشىمەن ۋىز ءىشتى. ەڭ ءبىر جاقسى كۇندەر تۋدى. ەندى ولار بۋكودلعا شەتتەرىنەن سۇيسىنە قارايتىن بولدى. ال ول تاڭەرتەڭ بۇرىنعىداي جالعىز ءوزى ەمەس، ءوزىن اينالىپ شاپقىلايتىن بۇزاۋىن ەرتىپ الىپ، اياعىن تەز ءارى جەڭىل باسىپ، ورىسكە قاراي كەتىپ بارا جاتتى. سيىردىڭ وزىنە سالسا، وعان ەندىگى جەردە ەسىركەپ-مۇسىركەۋدىڭ دە، ەركەلەتە ماپەلەۋدىڭ دە قاجەتى جوق سياقتى. ول بۇزاۋىن تۇرتكىلەپ، مازا بەرمەيتىن بالالاردان نەعۇرلىم تەزىرەك ۇزاپ كەتۋگە تىرىسادى. سيىر بۇزاۋىمەن بىرگە وتە الىس كەتىپ، تاۋ ەتەگىنە بارىپ، الاڭسىز جايىلاتىن بولدى. ەندى ول ادامدارعا تاۋەلدى ەمەس سياقتى. ال بۇعان دەيىن فيننانىڭ قامقورلىعىن قاتتى قاجەت ەتەتىن ەندى ادامداردان قاشقاقتايتىن بولدى. كەشكە تامان فيننا ايداپ قايتۋعا كەلگەندە بۋكودلا وعان بەينە ءبىر بەيتانىس بىرەۋدى كورگەندەي قارايتىندى شىعاردى. ءبىراق فيننا وعان ەش رەنجىمەيدى. ويتكەنى ول انا بولۋ قۋانىشىن وز باسىنان تالاي رەت كەشىرگەن. ابدەن جاقسى بىلەدى. انا بولۋ ادامدى اسپانداتا ارداقتاتادى، وزگە نارسەنىڭ ءبارىن دە ۇساق-تۇيەك نارسە رەتىندە تومەندەتە تۇسەدى. ال فيننا مۇنى ءارقاشان تەرەڭ سەزىنەدى.
فيننا سيىردىڭ كەشكى ساۋىمدا ءسۇتتى تىم كەم بەرە باستاعانىن بيارتۋرعا ايتۋدان تارتىنىپ ءجۇردى. ويتكەنى ول بۇزاۋدى كۇنى بويى بايلاپ قويىڭدار دەپ بۇيىرا ما دەپ قورىقتى. فيننا سيىردىڭ ۇزاق ۋاقىت جالعىزسىراپ كۇيزەلگەنىنەن ارەڭ دەگەندە قۇتىلعان شاعىندا ەندى ونىڭ جانىنداعى جالعىز سەرىگى — بۇزاۋىنان ءبىرجولا ايىرىلۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن وي تۇسكەندە توبە شاشى تىك تۇرعانداي شوشىپ كەتەتىن.
كۇن جەكسەنبى ەدى. تاڭ جاڭا عانا اتقان. مۇنداي كۇنى ادەتتە بيارتۋردان باسقالاردىڭ بارلىعى دا ۇزاق ۇيىقتايدى. ال ول ءۇشىن كۇندەردىڭ بىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىرماسى جوق. ءتىپتى مەرەكە كۇندەرى دە تاڭمەن تالاسا ويانىپ، ءار ءتۇرلى جۇمىستارمەن اينالىسا باستايدى ء-بىر نارسەنى تىڭنان جاسايدى، ەندى ءبىر نارسەنى جوندەپ جۇرەدى. بۇل كۇنگى تاڭدا ول ۇستىڭگى بولمەگە ءتۇسىپ-شىعاتىن تەسىكتەن كوتەرىلە بەرىپ: "نەمەنە، بۇگىن بۇل ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى قىرىلىپ قالعاننان ساۋ ما ءوزى؟" دەپ داۋىستاپ سۇرادى.
— مۇنىڭ قالاي، سەن ءوزىڭ جەكسەنبى كۇنى دە مازا بەرمەي، قىسپاققا الماقسىڭ با؟ — دەپ، باج ەتە قالدى فريدا كەمپىر.
— بۇزاۋدىڭ ىشەك-قارنى ەسىك الدىندا جاتىر، — دەدى بيارتۋر. — جاڭبىردىڭ استىندا قالىپ، بۇلىنسە بۇلىنە بەرسىن دەسەڭدەر، وزدەرىڭ بىلىڭدەر، ارينە. مەن ونىڭ جاس ەتىن الىپ، فوردقا كەتتىم.
بۇل كۇنى فيننا جاتقان ورنىنان تۇرا المادى. قابىرعا جاققا اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، تەرىس قاراپ جاتتى. اۋىرىپ قالدى. حالبەرا اجە، فريدا كەمپىر، بالالار — ءبارى دە ورە تۇرەگەلدى. بۇزاۋدىڭ جىپ-جىلى ىشەك-قارنى تابالدىرىقتىڭ سىرت جاعىنداعى استاۋ ىدىستا ءالى بۋى بۇرقىراعان قالپىندا جاتىر ەكەن. ال بيارتۋر كوتەرەم كارى بلەسيگە ءمىنىپ، شالشىقتى بالشىقتى كەشە-مەشە شىعىسقا قاراي كەتىپ بارا جاتتى. ەردىڭ ەكى جاعىندا كوپەستىڭ جىلى-جۇمساق قۋىرىپ جەۋىنە ارنالعان جاس ەت سالىنعان قورجىننىڭ ەكى باسى كورىنەدى.
— بۇل ءالى ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى دە تاپ وسىلاي باۋىزدايتىن بولادى! — دەدى فريدا كەمپىر. ول بالاعات سوزدەرىن ادەيى ەسىتتىرە قاتتى داۋىستاي ءجۇرىپ، ىشەك-قارىندى تازالاۋعا كىرىستى، جۋا باستادى.
اڭ-تاڭ قالعان بالالار ساۋساقتارىن اۋىزدارىنا سالىپ، مىنا جاعدايعا مۇڭايا قارادى، باسقالاردىڭ ايتقان سوزدەرىن دەن قويا تىڭدادى.
قايران بۋكودلانىڭ بۇزاۋى!.. بالالار ونىڭ ءاربىر جاس نارەستەگە ءتان ۇقساس قيمىلىن، كوزقاراسىن ەستەرىنە الدى. ول كەشە عانا بۇلارعا ەركەلەي قارايتىن، اۋلادا بىرەسە الدىڭعى ەكى اياعىن، بىرەسە ارتقى ەكى اياعىن كوتەرە اسىر سالىپ جۇگىرەتىن. اۋستا ونى ءۇش ءتۇستى دەپ جاقسى كورەتىن. بۇزاۋ بەتكەيدى كەزىپ ءجۇرىپ، حوش ءيىستى جاس ءشوپتى راقاتتانا يىسكەيتىن. جاڭبىر جاۋا باستاسا، ەنەسىنىڭ باۋىرىنا بارىپ تىعىلاتىن.
بۇل كۇن جازعى مەكەندەگى حۋتوردا قالعانداردى اۋىر مۇڭعا باتىرىپ، قاتتى جابىرقاتقان جەكسەنبى ەدى. بۋكودلا بايعۇس قورادان شىقپاي، بۇزاۋىن ىزدەپ، ۇزدىكسىز موڭىرەۋمەن بولدى. قانشا رەت ورىسكە ايداپ سالسا دا قايتا ورالىپ كەلىپ، تابالدىرىقتىڭ جانىندا موڭىرەپ تۇرىپ الادى. ۇيدەگىلەرگە زارىن ايتىپ، مۇنىڭ شاققانداي بولادى. ونىڭ موڭىرەگەن زارلى ءۇنى تاۋ جاڭعىرىعىنا جالعاسادى. باقىتسىز بەيشارانىڭ ۇلكەن كوزدەرىنەن ءىرى-ىرى جاس تامشىلارى بىرت-بىرت توگىلەدى. سويتسە، سيىرلار دا جىلايدى ەكەن.
فيننانىڭ بۋكودلاعا تۋرا قاراۋعا اپتا بويى ءداتى شىدامادى — ءوزىن كىنالى سەزىنگەندەي ءجۇردى. سوندىقتان دا ونى فريدا كەمپىر ساۋاتىن بولدى. ادامنان قاتىگەز ەشكىم جوق. ولار ءتىلسىز موماقان جانۋارلاردىڭ الدىندا ءوز كىنالارىنان قالاي اقتالا الماق؟ ازاپتىڭ العاشقى كۇندەرى ءارقاشان اۋىر بولادى. ءبىراق ادامنىڭ ءبىر باقىتى ۋاقىت وتە كەلە قانداي اۋىر قىلمىستى دا، ونىڭ ازابىن دا ۇمىتىپ كەتەدى. كادىمگى بايانسىز ماحاببات سەزىمىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى.
وتىز بەسىنشى تاراۋ
قۇتتى قوناق
جاڭبىر قۇيىپ تۇر. اۋستا سوۋلليليا تۇسكى اس ازىرلەۋ ۇستىندە. ول سۋ بولعان كويلەگىن شەشىپ كەپتىرىپ الۋ ءۇشىن ىستىق پليتانىڭ ۇستىنە جايدى. ونىڭ بۋى شىعا باستادى. اۋستا جالاڭ اياق، جالاڭ باس، توزىعى جەتكەن جىرتىق بەلدەمشەسىمەن ءجۇر. بالىق تازالاۋمەن اۋرە. كاسترولدەگى سۋ كوپىرشىپ قايناي باستادى.
كەنەت تومەننەن بىرەۋدىڭ اياعىنىڭ تىقىرى ەستىلدى. سىرتقى ەسىك اشىلىپ، بىرەۋ قورا ارقىلى كىرىپ كەلە جاتتى. ساتىنىڭ سىقىرى دا ەستىلدى. ارتىنشا جوعارىعا كوتەرىلەتىن تەسىكتىڭ قاقپاعى اشىلدى. انە كەلگەن ادامنىڭ ءوزى دە كورىندى. ول جان-جاعىنا كوز جۇگىرتىپ شىقتى. باسىندا — قالپاق، ۇستىندە — سۋ وتپەيتىن پلاشش.
ونىڭ ىشىنەن جاعالى پالتو كيىپتى. دوعالى بەلدىك، بىلعارى باۋ، جالت-جۇلت ەتكەن مىس تۇيمەلەر. اياعىندا قونىشى بيىك برەزەنت ساپتاما ەتىگى بار. قانداي نوسەر بولسا دا سۋ وتپەيدى. كوگىلدىر كوزدەرىنىڭ جانارى اشىق. جىلى ءجۇزدى جان ەكەنى بايقالىپ ءتۇر. ول اۋستاعا جاپ-جاس جىگىت سياقتى بولىپ كورىندى. قوناق جىگىت سىپايى سالەم بەردى، ال قىز نە دەپ سالەمدەسەرىن بىلمەي، بۇرىنعى ادەتىنشە ءۇن قاتپاستان قولىن ۇسىندى. ءبىراق، ءبىر تاڭقالارلىعى، جىگىت قولىن سوزبادى — قىزدىڭ قولىن المادى. كەڭ دە قالىڭ پالتو كيگەن ول بۇلاردىڭ كىشكەنتاي بولمەسىندە كوپ ورىن الىپ تۇرعانداي. اۋستا ول باسىن ءۇيدىڭ الاسا توبەسىنە سوعىپ الار ما ەكەن دەپ قاۋىپتەنە ىڭعايسىزداندى. قوناقتىڭ بەرگەن سالەمىنە قارت اجە دە جاۋاپ قاتقان جوق. ول توقىپ وتىرعان ءىسىن قويا سالىپ، قوناققا كوزىنىڭ قيىعىمەن قارادى. قوناقتىڭ قولىندا ەكى تۇيىنشەك بار ەدى — بىرىندە فورەل بالىقتار، ەكىنشىسىندە اقباس قاراشا قازدار بولاتىن.
— جاس بالىق پەن قۇس ەتى، — دەدى قوناق. — اۋەس اس قوي. تاعامدارىڭىزدىڭ بۇل دا ءبىر ءتۇرى بولسىن.
ەر ادامنىڭ كۇنگە كۇيىپ، توتىققان جۇزىنەن ىنجۋدەي اپپاق بەينە ءبىر ادەمى تىزىلگەن تىستەرى جارق ەتە قالعانداي بولدى، ال ونىڭ كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان سۇلۋ ءۇنى اۋستاعا ەرەكشە جاعىمدى ەستىلدى.
— سوۋلا، — دەدى كارت اجەسى قارلىققان داۋسىمەن، - قوناققا ورىندىق ۇسىنسايشى.
ءبىراق اۋستانىڭ وتىرىڭىز دەپ ايتۋعا باتىلى جەتپەدى. توزىعى جەتكەن بەلدەمشە كويلەگىنەن، وزىنە ەپەتەيسىز ۇزىن سياقتانعان قولدارىنان، بالتىرىنا جۇعىپ قالعان بالشىقتان قىسىلدى. ول ازداي-اق، پليتانىڭ ۇستىنە كەپتىرۋگە قويعان جىرتىق كويلەگىنەن بۋ بۇرقىراپ جاتقان ەدى... قىزدىڭ قىسىلعانى سونشا، قوناقتىڭ جۇزىنە، ءتىپتى ءتۇرلى ءتۇستى بوياۋىمەن قۇلپىرعان فورەلگە دە تۋرا قاراي المادى. شاماسى، بۇل ادام وسىلاردىڭ ىشىپ-جەيتىن تاعامى جوق شىعار دەپ ويلاپ تۇرعان دا بولۋى كەرەك. ەندى بۇل وعان نە دەمەك؟ وسى جەردە اكەسى بولعاندا نە دەر ەدى؟..
— قانە، بىرنەشە فورەلدى كوسترولگە سالايىق، — دەدى دە، قوناق جىگىت قولىنا پىشاق الدى. ونىڭ جىپ-جىڭىشكە قوڭىرقاي قولدارى تاپ-تازا ءارى نازىك كورىندى. ەش جەرىندە ويىلىپ، قۇس باسقان، سىزات تۇسكەن بەلگى بىلىنبەيدى. قولى قولىنا جۇقپايتىن شەبەر دە ەكەن — وتە ءابجىل قيمىلدايدى. بىرنەشە فورەلدىڭ ءىشىن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا دەرلىك ارشىپ تاستادى. ونىڭ ۇرىق بەزدەرى مەن ۋىلدىرىعىن توستاعانعا اۋدارىپ، ءبىر بولەك قويدى. ال جۋىپ تازارتىلعان بالىقتى كاسترولگە سالدى.
— تاماشا بالىق ەكەن، — دەدى ويا سالماعى ءتورت فۋنتقا جۋىق. — ءسويتتى دە فورەلدى قارت اجەگە كورسەتتى. — وتە جاقسى، ءدامدى بالىق.
— ءيا، ءيا، — دەپ قۋاندى قارت اجە. — سولاي دا بولار. اركىم ۇيرەنگەن تاعامىن جاقسى بىلەدى عوي. ءبىراق وزگەلەر ءۇشىن ءوز تالعامىڭمەن عانا تاعام-تاماق تاڭداماۋ كەرەك. مەنىڭ جاڭادان اۋلانعان بالىقتى جەۋگە تابەتىم تارتپايدى. ال تۇششى سۋدا وسەتىن بالىقتىڭ ءتىپتى دە ءدامى بولمايدى. جاڭادان ۇستالعان بالىقتىڭ جاس ەتىن اسقازانىم قورىتا المايدى. ءبىر ءتۇرلى كۇشتى سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. سودان بارىپ، دەنەمدى بورتپە باسىپ كەتەدى.
قوناق جىگىت ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ايتتى. ويتكەنى بالىقتىڭ جاس ەتى دەنساۋلىققا وتە پايدالى عوي.
— ءسىز قاي جاقتان كەلدىڭىز ءوزى؟
— وڭتۇستىكتەن.
— ءوزىم دە سولاي شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. ءمۇساپىر ەكەنسىز عوي، — دەدى كەيۋانا كوبىنەسە ۇيىنەن جىراقتا جۇرگەن جانعا قارت ادامداردىڭ اياۋشىلىق بىلدىرەتىن ادەتىمەن.
اۋستا سوۋلليليا قوناق جىگىتتىڭ قولى قولىنا جۇقپاي فورەلدى كوز ىلەستىرمەيتىن ابجىلدىكپەن تەز سوياتىنىنا تۇرعان ورنىنان قوزعالماي، قادالا قاراپتى دا قالىپتى. قولىنىڭ قوزعالىسى ابدەن ماشىق بولعان قاساپتىڭ قيمىلىنداي وتە تەز ءارى سەنىمدى. بەينە ءبىر بار جۇمىس وزىنەن-وزى ءجۇرىپ جاتقان سياقتى. ونىڭ ۇستىنە، ءبارى دە دۇپ-دۇرىس. ونىڭ اۋستا جاق بەتىندە الدەبىر كۇلىمدەگەندەي بەلگى بىلىنەدى. ءبىراق ونىڭ ويىندا كۇلسەم دەگەن نيەت مۇلدەم بولعان جوق ەدى. قوناق جىگىت وتە سۇلۋ دا سىمباتتى ءارى مەيىلىنشە مەيىرىمدى كورىندى. ول فورەلدى كاسترولگە سالىپ بولدى دا، ونىڭ ەرنەۋىنە دەيىن تولتىرا سۋ قۇيدى. سودان كەيىن ازداعان توڭ ماي سۇرادى. قايناپ جاتقان فورەلدىڭ جاعىمدى حوش ءيىسى بۇكىل بولمەنى الىپ كەتتى. بۇل ءبىر اتاقتى ۇلكەن ادام، قۇتتى قوناق بولدى عوي. ال، ونىڭ وسى ماڭعا كەلگەن العاشقى كۇنىنەن باستاپ اۋستانىڭ ويىندا نە بولعانىن، نەنى ارمانداعانىن ەشكىم ءبىلىپ بولمايتىن ەدى.
قوناق قورقورىن الىپ، تەمەكىگە تولتىردى. سودان سوڭ راقاتتانا تارتتى. توبىلعىنىڭ بال-شىرىن ارالاس، ءتىپتى ودان دا ءتاتتى، ودان دا ۇنامدى ءيىسى اڭقىپ قويا بەرەدى. مۇنداي ءتاتتى حوش ءيىس وز الدىنا ءبىر دۇنيە ءتارىزدى. ول جاعىمدى ءيىس قوناق جىگىت كەتكەننەن كەيىن كوپكە دەيىن ساقتالىپ تۇرادى.
— قوش بولىڭىزدار، — دەدى دە، قوناق جىگىت كوزدەن عايىپ بولدى. ونىڭ ءوزىنىڭ سوڭىنان سىرتقى ەسىكتى جاپقانى ەستىلدى.
اۋستا تەرەزە الدىنا تەز جەتىپ باردى دا ونىڭ قۇيىپ تۇرعان جاڭبىر استىندا سۋ وتپەيتىن قالپاعى مەن پلاششىن، كەڭ پالتوسىن كيگەن قالپىمەن جۇگىرە باسىپ كەتىپ بارا جاتقانىنا قارادى دا تۇردى. جوق، مۇنداي ادامعا جاڭبىر دەگەنىڭ تۇك تە قورقىنىشتى ەمەس. ءجۇرىسى قانداي جەڭىل ءارى جاراسىمدى ەدى! قىز كەنەتتەن باسى اينالىپ، جۇرەگىنىڭ اتتاي تۋلاعانىن سەزدى. جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى باسىلعانشا سول ورىندا تۇرا بەردى.
قارت اجە قوناق جىگىت وڭتۇستىك جاقتان كەلگەندىكتەن ودان ءبىر نارسە تۋرالى سۇراماق بولعانىن ەندى عانا ەسىنە ءتۇسىردى. ءبىراق قارتتىقتان قاۋساپ، ابدەن شارشاپ-شالدىققانى سونشا، ءتىپتى نە تۋرالى سۇراماق بولعانىن ۇمىتىپ تا قالدى.
— سەن، سوۋلا، ۇيالساڭ ەتتى — الگى بەيشاراعا كوفە ءىشىڭىز دەپ ايتپادىڭ دا عوي.
ال اۋستا سوۋلليليا ونىڭ نە دەپ وتىرعانىن ەستىگەن دە جوق. ول ءوزىن ادام تاڭ قالارلىقتاي ىڭعايسىز سەزىنگەن قالپىندا قالعان ەدى: ۇپ-ۇزىن قولدارى مەن سيديعان ارىق جالاڭاش اياقتارىن، توزىعى جەتكەن جىرتىق بەلدەمشە كويلەك كيگەنىن كورسەتكەنىنەن ءالى قىسىلا ۇيالىپ تۇرعان بولاتىن ءوزىمدى ناعىز ۇنامسىز كەيپىمدە كورىپ كەتتى-اۋ دەگەن وكىنىش وزەگىن ورتەپ بارا جاتقان.
— مىناۋ قۇس پا؟ — دەپ، جاقتىرماي سۇرادى بيارتۋر كەشكە قاراي، قوناقتىڭ قالدىرىپ كەتكەن تۇيىنشەگىن كورىپ. — قۇستىڭ ەتىن جەپ تويىنعان جاندى كورسەم، كوزىم شىقسىن!
— ونى اسىپ بەرسەم قايتەدى؟ — دەپ سۇرادى ايەلى.
— مەنىڭ ەستۋىمشە، اتاقتى ادامدار تەك قانا قۇستىڭ ەتىن جەيتىن كورىنەدى عوي، — دەدى حالبەرا.
— فرانسۋزدار ءتىپتى قۇرباقانى دا جەي بەرەدى دەسەدى، — دەدى بيارتۋر.
ول كۇس ەتىنە قولىن دا تيگىزگەن جوق. ءبىراق بالىق پەن قۇس الىپ كەلىپ تاستاعان قوناققا رەنجىمەگەنى دە كورىنىپ تۇردى. كەلەسى جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭگى اس ءىشىپ بولعاننان كەيىن بىلاي دەدى:
— تانىمايتىن باسقا بىرەۋدەن جارىماعان جارلى جان سياقتى سىي-ساداقا قابىلداۋعا شەتتەرىڭنەن شەبەرسىڭدەر. ال الگى بەيشارا جىگىتكە تىم بولماسا جەكسەنبى كۇنى ءبىر ۇرتتام ءسۇت بەرىپ جىبەرۋ ەشقايسىڭنىڭ ويلارىڭا كىرمەيتىنى قالاي؟ ۇيات ەمەس پە؟
بۇل اڭگىمە يەن دالاداعى كولدىڭ شىعىس جاعالاۋىنداعى شاتىرعا اۋستا سوۋلليليانى ءبىر قۇمىرا ءسۇت بەرىپ جىبەرۋگە جۇمساۋمەن اياقتالدى. ونىمەن بىرگە كىشكەنتاي نونني دە كەتتى. ول بەتى-قولىن تازالاپ جۋىپ، شاشىن تارادى. اۋستانىڭ بىرەۋى ءتۇزۋ، ەكىنشىسى قىليلاۋ كوزدەرى وتە ۇلكەن ءارى قاپ-قارا سياقتى كورىندى. اۋستا قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن كەبىسى مەن مارقۇم شەشەسىنەن قالعان كويلەگىن كيدى. ول كويلەگىن قالاعا بارىپ كەلگەننەن كەيىن جۋىپ، تازالاپ جاماپ قويعان بولاتىن. ءبىراق ءوڭى وڭىپ كەتكەن. ءتۇسى كوز تارتارلىقتاي ەمەس ەدى -كادىمگى كوپ شۇبەرەكتىڭ ءبىرى سياقتى كورىندى. ءبىراق اۋستانىڭ باقىتىنا قاراي، سيىر بۇزاۋلاپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي جۇرگەن. مۇنى ونىڭ ءوڭى كىرگەن جادىراڭقى جۇزىنەن دە بايقاۋعا بولاتىن.
قۇمىرا تولى ءسۇت كوتەرگەن اپكەسى مەن ءىنىسى شالشىقتى بالشىقتىڭ بويىن جاعالاپ شىعىسقا قاراي بارا جاتتى. اۋستا سوۋلليليا ءبىر ءتۇرلى تولقۋ ۇستىندە ەدى — ءبىر اۋىز ءتىل قاتقان جوق. ءۇش كۇننەن بەرى جاڭبىر باسىلىپ، جەر قۇرعاپ قالعان. ءبىراق اۋا رايىن ءبىرجولا جاقساردى دەۋگە بولمايتىن ەدى. سونىڭ وزىندە شابىلعان ءشوپتىڭ كوپشىلىگىن جيناپ الدى. ال بۇگىن كۇننىڭ كوزى شايداي اشىلدى. راس، شالشىقتى بالشىقتاعى ءشوپ سولعىن تارتىپ، كۇن شۇعىلاسىنىڭ كوكتەمگى كەزدەگىدەي نازىك-كوگىلدىر تۇسىنەن ايىرىلا باستاعان كەزى. شالشىقتى بالشىقتى مەكەندەيتىن قۇستار جىلى جاققا توپ-توبىمەن قايتا باستاعان كەز ەدى. وتكەن ءومىرىنىڭ كىنالى ىستەرىنە وكىنگەندەي بولىپ، ءشوپ تۇبىندە جاپادان-جالعىز جاسىرىنىپ جاتاتىن تاۋ قۇدىرەت ىلۋدە ءبىر كەزدەسىپ قالادى. انە، ول اۋستانىڭ اياعىنىڭ استىنان پىر ەتىپ ۇشا جونەلدى. قىز قورىققانىنان سەلك ەتە قالدى. قۇستاردىڭ سايراعان اۋەندەرى ەستىلمەيدى - قۇلاققا تەك جۇرەكتىڭ سىڭعىر قاققان سۇلۋ ءانى عانا كەلىپ تۇرعانداي.
شاتىردىڭ اينالاسىندا ەش نارسە كورىنبەيدى. اپكەسى مەن ءىنىسى شاتىرعا جەتە بەرە توقتادى. ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزداندى. ەسىگى دە، ەسىگىنىڭ جاقتاۋ-بوساعاسى دا جوق مىنا شاتىردىڭ قاي جەرىن قاعىپ، بەلگى بەرەرىن بىلمەي، اڭتارىلدى. دەگەنمەن باتىلى ۇستاپ، شاتىردىڭ ىشىنە سىعالاپ قارادى. ءىشى تۇكتى قاپ-توسەكتەن شىعىپ كەلە جاتقان جىگىت بۇلارعا ۇيقىلى كوزىمەن قارادى.
— سىزدەر ماعان كەلىپ تۇرسىزدار ما؟
— جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى اۋستا سوۋلليليا. ءسويتتى دە ءسۇت قۇيىلعان قۇمىرانى جەرگە قويا سالدى. ءىنىسىنىڭ قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ، جەتەكتەگەن بويى قاشا جونەلدى.
— ەي، بالالار، توقتاڭدار! — دەدى ول. — مىناۋ نە؟ مەن مۇنى نە ىستەيمىن؟
— ول ءسۇت قوي، — دەدى كىشكەنتاي نونني، قاشىپ بارا جاتىپ، قايىرىلا موينىن بۇرىپ.
— توقتاڭدار دەدىم عوي. ۇيالماڭدار، — دەدى شاتىر يەسى بۇلاردىڭ سوڭىنان.
بالالار ونى تىڭداماي قاشا بەرۋدىڭ رەتىن تاپپادى. توقتاي قالىپ، وعان بەينە ءبىر ۇرىككەن اڭ سياقتى ودىرايا قاراستى.
— بەرى كەلىڭدەر. جاقىنداساڭدارشى، — دەپ تاعى دا قايتالادى ول.
ءبىراق بالالاردىڭ وعان جاقىنداۋىنا باتىلى جەتپەدى. ءبىر ورىندا تۇرىپ، وعان قادالا قارادى. ال ول قۇمىرانىڭ قاقپاعىن اشتى دا اۋزىنا توسىپ، الدەبىر ساقتىقپەن ءبىر جۇتىم ءسۇتتى ۇرتتادى. ءسويتتى دە ەرنىن ءسۇرتىپ، تۇكىرىپ تاستادى.
— توقتاڭدار، قۋىرىلعان قۇس ەتىنەن ءدام تاتىڭدار، — دەدى ول.
بالالار وعان قادالا قاراعان بويى تۇرا بەردى. سودان كەيىن
شاعىن تومپەشىككە وتىرىستى. "قۋىرىلعان قۇس ەتى" دەگەن قانداي بولادى ەكەن دەپ تاڭ قالىستى. بۇل نە ىستەر ەكەن دەپ ويلادى ولار. الگى ادام جالاڭ اياق، جالاڭ باس، شالبارشاڭ ءارى كويلەكشەڭ جۇرگەن بويدا شاتىردىڭ جانىندا اس ازىرلەۋگە كىرىستى. بالالار ونىڭ ءاربىر قيمىلىنا ءجىتى قاراۋمەن وتىردى.
ول بالالارعا بۇرىلىپ قاراماستان:
— جاقىنىراق كەلۋلەرىڭە بولادى. بۇل ءتىپتى دە ءقاۋىپتى ەمەس، — دەدى.
ونىڭ بۇلارعا بۇرىلىپ قاراماستان، تەرىس قاراپ وتىرعان ءساتىن پايدالانا قويعان بالالار شىنىندا دا جاقىنىراق كەلدى. شاتىر يەسى بالالارعا قورقاتىن، ۇيالاتىن دانەڭە دە جوق ەكەنىن، شاتىردىڭ ىشىنە كىرىپ وتىرۋلارىنا بولاتىنىن ايتىپ ءتۇسىندىردى. الدەبىر نارسە ويلاپ، سەكەم الىپ قالماسىن دەگەندەي، ولاردىڭ بەتتەرىنە بۇرىلىپ قاراماۋعا تىرىستى. بالالار وعان ىلەسە شاتىردىڭ ىشىنە كىردى. اۋەلى ۇل، ودان كەيىن قىز كىردى. ەكەۋى دە شاتىردىڭ تىرەۋىنە اركا سۇيەپ وتىرىستى. ولاردىڭ ومىرىندە بۇرىن-سوڭدى تاپ مۇنداي توسىن وقيعا بولىپ كورمەگەن ەدى. تەمەكىنىڭ، جەمىستىڭ، ءيىس سۋدىڭ حوش ءيىسى اڭقيدى. اۋستا كوفە تۇستەس قوڭىر قولداردىڭ ءابجىل قيمىلىنان كوز الماي، قىزىعا قارادى دا وتىردى: پريمۋستى قالاي تۇتاتىپ، قالاي جاققانىن، تاباعا قالاي ماي سالىپ، قالاي شىجعىرعانىن تاماشالاۋمەن بولدى. ءۇي يەسى تاباعا ىشەك-قارنى الىنىپ، جۋىپ تازالانعان ءۇش ۇيرەكتىڭ ەتىن سالىپ، قۋىرا باستادى. قۋىرىلعان ەتتىڭ ءتاتتى ءيىسى باسقا دا حوش يىستەرمەن ارالاسا شىقتى. جىگىتتىڭ جۇپ-جۇمساق كورىنگەن قوڭىرقاي جۇزىنەن الدەبىر جىلى كۇلكىنىڭ ءىزى بايقالادى. اۋستا ونىڭ بۇلارعا بۇرىلىپ قاراماعانىنا قۋاندى.
— سەندەر ويىن ويناي بىلەسىڭدەر مە؟ — دەدى ول، بۇلارعا كوز اۋدارماستان.
— جوق، بىلمەيمىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى بالالار.
— و-وھ! — دەپ، سوزىلىڭقى ءۇن قاتتى ول. — نەگە بىلمەيسىڭدەر!؟ سوندا قالاي بولعانى؟
— ءارقاشان بەلگىلى ءبىر ىسپەن اينالىسۋ كەرەك، — دەدى نونني.
— نەگە ولاي؟
بالالار نەگە ولاي ەكەنىن شىنىندا دا بىلمەيتىن.
— ويىن دەگەن قىزىق قوي، — دەدى ول.
ال بالالار نەگە قىزىق ەكەنىن تۇسىنبەدى. ونىڭ وسى بالالاردىڭ وزدەرى تۋرالى نەمەسە ءوزى تۇراتىن جەردەگى ادامداردىڭ بالالارى تۋرالى ايتىپ وتىرعانىن ايىرا المادى. اۋستا ول مەنىڭ جۇزىمە تۋرا قاراپ قويار ما ەكەن دەپ قاۋىپتەندى. ءسويتىپ ەكى بەتى قىزارىپ شىعا كەلدى.
— سەندەر نەگە قۇس اتىپ جەمەيسىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى ءۇي يەسى.
— اكەمىزدىڭ قۇس اتقىسى كەلمەيدى، — دەدى نونني. ءبىراق ونىڭ مۇنداي ءسوزدى قاشان ايتقانى ءتىپتى دە ەسىندە جوق بولاتىن.
— ال سەندەر مەن سىيعا الىپ بارىپ بەرگەن قۇستى قايتتىڭدەر؟ اسىپ جەدىڭدەر مە؟ ونى مايعا قۋىرىپ جەۋ كەرەك ەدى.
— ءبىزدىڭ ۇيدە ماي جوق.
— نەگە؟
— اكەمىزدىڭ ماي شايقايتىن كۇبى ساتىپ العىسى جوق.
— سوندا سەندەردىڭ اكەلەرىڭ نەنى جاقسى كورەدى؟
— ءوز قويلارىن جاقسى كورەدى، — دەپ جاۋاپ بەردى نونني.
شاتىر يەسى بالالارعا ءبىر ءتۇرلى تاڭدانا قارادى. ول ەندى عانا بايقادى: بۇلاردىڭ سويلەسىپ وتىرعانى كادىمگىدەي مازمۇندى اڭگىمە ەكەن.
— ءوز قويلارىن جاقسى كورەدى؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى جىگىت، بۇرىننان تانىس سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەگەن ادامداي. ءسويتتى دە تاباداعى ۇيرەكتىڭ ەتىن اۋدارىستىرا باستادى. ونىڭ استىڭعى جاعى قىزىل قوڭىر تۇسكە ەنىپتى. شىجعىرىلعان ماي بۇرىنعىسىنان بەتەر شىجىلداي ءتۇستى. شاتىردىڭ ءىشى قوڭىرسىعان مايدىڭ جاعىمدى يىسىنە تولدى.
— ياعني، ءوز قويلارىن عانا جاقسى كورەدى ەكەن عوي، — دەدى ءۇي يەسى. ول وزىنە-وزى سويلەگەندەي بولىپ، باسىن شايقادى. بالالار قويدى جاقسى كورۋ ونشالىقتى جاقسى نارسە ەمەس ەكەندىگىن جەتە تۇسىنبەسە دە ازداپ ءبىر نارسەنى سەزىنگەندەي بولدى. نونني حەلگيگە سول نارسەنى جەتكىزۋگە اسىقتى: مىنا جۇرگەن اتاقتى ۇلكەن ادام، شاماسى، بۇلاردىڭ اكەسىنىڭ پىكىرىمەن ونشا كەلىسە قويمايتىن سياقتى.
اۋستا ءۇي يەسىن باسىنان اياعىنا دەيىن شولىپ شىقتى — ونىڭ بەلىنە، اياعىنىڭ ساۋساقتارىنا دەيىن قاراپ ۇلگەردى. جاعاسى ايقارا اشىق قوڭىر كويلەگى جاراسىپ ءتۇر. اۋستا مۇنداي كويلەكتى بۇعان دەيىن كورگەن ەمەس. مۇنداي ادام نەنى قالاسا، سونىڭ بارىنە دە يە بولا الاتىن سياقتى. اشەكەيلى ادەمى تاباقتىڭ بەتىنە سالىنعان، ەرتەگىلەردەگى ايتىلا بەرەتىن كەرەمەت ءۇي وسى جىگىتتىڭ ءۇيى ەمەس پە ەكەن؟ جوق، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس — ول ءۇيدىڭ الدىندا جاپ-جاس قىز تۇر ەدى عوي. مۇنىڭ ءۇيى ورماننىڭ ورتاسىندا تۇرعان جەكە ءۇي بولۋى ءتيىس. الدىڭعى جىلى جەرگە ءتۇسىپ كەتىپ، قويلار تۇياعىمەن تاپتاپ تاستاعان ادەمى كۇنتىزبەدەگى سۋرەتتەن كورگەن ءۇي سياقتى بولۋى كەرەك. ورماننىڭ ورتاسىنداعى جەكە ءۇي. بۇل سوندا ءبىر ءوزى تۇراتىن شىعار. ول ۇيدەگى بولمە كوپ بولار، شاماسى. رەدسميريدەگى بولمەلەردەن دە ادەمى بولۋى كەرەك، ءسىرا. رەدسميريدەگى ديۆاننان الدەقايدا ادەمى ديۆانى دا بولۋى ءتيىس. اپپاق قار ارۋى تۋرالى ەرتەگى تاپ وسى جىگىت تۋرالى شىعار.
— سەنىڭ اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى ول
كۇتپەگەن سۇراقتان قىزدىڭ جۇرەگى توقتاپ قالا جازدادى.
— اۋستا سوۋلليليا، — دەدى ول، تەز جاۋاپ قايتارىپ. ءبىراق ولەردەي شوشىپ كەتتى.
— اۋستا... سودان سوڭ قالاي-قالاي؟ — دەپ سۇرادى ول.
— سوۋلليليا، — دەپ جاۋاپ قايتاردى كىشكەنتاي نونني اپكەسى ءۇشىن.
— تاڭ قالارلىق ادەمى ات ەكەن! — دەدى دە، قىزعا ارنايى بۇرىلىپ قارادى. شىنىندا دا كۇن شۇعىلاسىنا بولەنگەن لالا گۇل سياقتى سۇلۋ ما ەكەن دەپ كوز جەتكىزگىسى كەلگەندەي. قىز ءوز اتىنىڭ سونشالىقتى ەرسى ەكەنىن ەندى عانا ءبىلىپ، ازداپ وكىنگەندەي بولدى. ال ول سول عانا كۇلىمسىرەدى دە قويدى، قىزدىڭ قىسىلعانىنا كەشىرىممەن قارادى. جىگىتتىڭ كوزىنەن الدەبىر ىزگىلىكتىڭ، وتە كۇشتى ءارى نازىك ىزگىلىكتىڭ نىشانى ويناپ شىعا كەلگەندەي بولدى. قىزدىڭ جان دۇنيەسى جابىرقاپ، ساعىنا كۇتىپ، ارمانداپ جۇرگەنى تاپ وسىنداي ىزگىلىك نىشانى ەدى عوي. اۋستا ونداي ىزگىلىك نىشانىن ءتۇڭعىش رەت وسى جىگىتتىڭ كوزىنەن كوردى... بالكىم، ەندى قايتىپ ەشقاشان كورە المايتىن دا بولار. ءبىراق ول كورىپ تە، ونى ءتۇسىنىپ تە ۇلگەردى. بۇل ء-وزى اڭساپ ارمانداعان ىزگىلىك نىشانىنىڭ ءدال ءوزى!
— مىنا اڭعاردىڭ نەگە سونشالىقتى سۇلۋ، ادەمى ەكەنى ماعان ەندى عانا تۇسىنىكتى بولدى، — دەدى شاتىر يەسى.
ونىڭ بۇل سوزىنە اۋستا سوۋلليليا نە دەپ جاۋاپ بەرەرگە ءسوز تاپپادى. اڭعار نەگە سونشالىقتى سۇلۋ دا ادەمى دەگەنى نەسى؟ قىزدىڭ وسىنى ويلاپ ابدەن باسى قاتتى. سوندا ونىڭ بۇعان نە ايتپاق بولعانى؟ ونىڭ بۇعان دەيىن ەستىگەندەرى وتە ادەمى ءجۇن، وتە ادەمى يىرىلگەن ءجىپ، اسىرەسە وتە ادەمى قويلار تۋرالى عانا بولاتىن ءبىراق بۇعان اڭعاردىڭ قانداي قاتىسى بار؟ ال اڭعار دەگەنىمىز مىنا جاتقان شالشىقتى بالشىق ەمەس پە؟ جابىسقاق سازدى لاي عانا. وندا توبىعىڭا دەيىن سۋ كەشىپ قانا جۇرە الاسىڭ. ال اعىستى جەرلەرى بۇدان دا تەرەڭ. بۇل اڭعاردا كولكىپ جاتقان كول بار. وندا، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، سۋ پەرىسى جايلايتىن كورىنەدى. ونداعى تومەنگى توبەنىڭ ۇستىندە جاپادان-جالعىز ءۇي — حۋتور تۇر. جالاڭاش جارتاستى تاۋ بار. جارىق كۇندەر وتە از كەزدەسەدى. قىز اڭعاردى تاعى ءبىر شولىپ شىقتى، شالشىقتى بالشىققا — ءوزى جاز بويى ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بولىپ، سونشالىقتى باقىتسىز جان رەتىندە لاي ارالاس پىشەن جيناعان كۇندەرىن كوز الدىنا ەلەستەتكەن جەركەنىشتى شالشىقتى بالشىققا قادالا قارادى. سونداعى كۇندەر ماڭگى تاۋسىلمايتىنداي ۇزاق كورىنەتىن: اتقان تاڭى مەن باتقان كۇنىن ايىرىپ بولمايتىن. ەندى، مىنە، سول سۇرىقسىز اڭعاردى بۇل سونشالىقتى سۇلۋ، ادەمى دەپ اتاعانىنا جول بولسىن!؟ "مىنا اڭعاردىڭ نەگە سونشالىقتى سۇلۋ، ادەمى ەكەنى ماعان ەندى عانا تۇسىنىكتى بولدى" دەۋىنە نە ءمان باp؟ نەگە ولاي دەيدى؟ جوق، ونىڭ بۇلاي دەۋى مۇنىڭ اتىنىڭ اۋستا سوۋلليليا بولعاندىعىنان ەمەس شىعار. ال ەگەر بۇل اڭعار شىنىمەنەن-اق سۇلۋ دا ادەمى بولسا، ول بۇل جاققا وسى ءبىر عاجايىپ جىگىتتىڭ كەلۋىنەن عانا شىعار؟..
تاباداعى قۋىرداق ءالى دە شىجىلداپ جاتتى.
ءبىر كەزدە شاتىر يەسى ولاردى سىرتقا شىعۋعا شاقىردى. ولار كول جاعاسىنا كەلىپ وتىردى. كۇندىزگى ساعات ءۇشتىڭ شاماسى ەدى. جىلى جەل سوقتى. جىگىت كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە شالقاسىنان جاتىپ، كەرىلە سوزىلدى دا كوك اسپانعا كوز تىكتى. ال بالالار ونىڭ جاتىسىنا قاراپ، ۇزاق قىزىقتادى، اياعىنىڭ ساۋساقتارىنا دەيىن قاراپ وتىردى.
— سەندەر ءبىر نارسەنى بىلەسىڭدەر مە؟ — دەپ سۇرادى ول، اسپاننان كوز الماي جاتقان بويى.
— بىلمەيمىز، — دەدى بالالار.
— سيقىرلى قۇبىجىق كۇش يەلەرىن كورگەن كەزدەرىڭ بولدى ما؟
— جوق، بولعان جوق.
— ال قولدارىڭنان نە كەلەدى ءوزى؟ — دەپ تاعى سۇراق قويدى جۇمباق جىگىت.
بالالار ونىڭ قويعان سۇراقتارىنىڭ بارىنە بىردەي "جوق، جوق" دەپ جاۋاپ بەرگەندى تىم ىڭعايسىز سياقتى كوردى. ەندى "قولىمىزدان ەشتەڭە دە كەلمەيدى'' دەپ بىردەن ايتقىلارى جوق ەدى. ايتپاقشى، اۋستا سوۋلليليانىڭ قولىنان نە كەلۋشى ەدى ءوزى؟ ەسىنە تۇسىرگىسى كەلىپ، ويلانىپ كورگەنىمەن ونىسىنان ەش نارسە شىعا قويمادى.
— نونني ءان سالا الادى، — دەدى اۋستا.
— قانە، ايتىپ كورشى، — دەپ ۇسىنىس جاسادى، جۇمباق جىگىت. ءبىراق ءدال وسى كەزدە نونني، شاماسى، ءاننىڭ اۋەنى قالاي باستالۋى ءتيىس ەكەنىن ۇمىتىپ قالعان بولۋى كەرەك — ايتا المادى.
مەنىڭ اياعىمدا قانشا ساۋساق بار؟
وم ساۋساق بار، — دەپ، اسىعا قويىپ قالدى نونني، ونىڭ ساۋساقتارىن الدىن الا ساناپ شىقپاي-اق. ءبىراق وسىنشا اسىعىس جاۋاپ بەرگەنىنە وكىنىپ قالدى: بالكىم، وڭتۇستىك جاقتاعى ادامداردىڭ اياقتارىندا، كىم ءبىلسىن، ون ءبىر ساۋساق بولاتىن شىعار دەپ ويلادى. اۋستا تەرىس اينالا بەرىپ، كۇلىپ جىبەردى. ول قانداي كۇلكىلى سۇراق قويدى دەسەڭشى! ول كۇلكىسىن تىيا المادى.
— ءوزىم دە وسىلاي دەپ ءبىلىپ ەدىم! — دەدى جۇمباق جىگىت، شاتتانا ءۇن قاتىپ. ول قىزدىڭ قالاي كۇلەتىنىن كورۋ ءۇشىن كوك ءشوپتىڭ ۇستىنەن كوتەرىلدى. قىزدىڭ كۇلكىسىنەن ونىڭ بۇكىل بولمىسى جاندانا ءتۇسىپ، جارقىلداپ كورىنگەن ەدى. كوزدەرىنەن قۋلانا قۋانعان ۇشقىن شاشىرادى. بۇل — قىز ىڭعايعا كونە باستادى دەگەن ءسوز. ونىڭ بەت-الپەتىنەن قىزدارعا ءتان جۇمساق تا جىلى كورىنىس بايقالدى.
تاباداعى قۋىرىلعان ۇيرەك ەتى نە بولدى ەكەن؟ شاتىردىڭ اينالا توڭىرەگىندە ونىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ قويا بەردى. بۇل ءوزى وتە ءدامدى دە حوش ءيىستى ەرەكشە تاعام بولار دەپ ويلاعاندا بالالاردىڭ اۋىزدارىنان سىلەكەيى شۇبىردى. جۇمباق جىگىت ءتاتتى جەمىستەر سالىنعان قاڭىلتىر قۇتىنى الىپ، ونىڭ ىشىندەگىسىن توستاعانعا قۇيدى. تاعام ازىرلەۋمەن بارىنشا بەرىلىپ اينالىسقانى سونشا، ەندى بالالارعا نازار اۋدارۋعا مۇرشاسى قالمادى. اۋستا كىشكەنتاي ءنوننيدىڭ مۇنشالىقتى اقىلسىز ءارى ءىش پىستىرارلىق كوڭىلسىز بولعانىنا ىزاسى كەلىپ، كەنەتتەن اشۋ شاقىردى:
— مەنەن قالماي، ەرە كەلگەندى بىلەسىڭ! ال ءان سالۋدى نەگە بىلمەي قالا قويدىڭ؟ — دەپ كەيىدى.
كەشكە جاقىن ەسىك الدىنداعى تابالدىرىق تاستا وتىرعاندا ءوزىنىڭ اپپاق قار ارۋى تۋرالى ەرتەگىنى نەگە ايتىپ بەرمەگەنىنە ولەردەي وكىندى — ەرتەگىنىڭ ءماتىنىن باسىنان اياعىنا دەيىن جاتقا بىلەتىن ەدى عوي! "قىستىڭ ءبىر كۇنىندە..." دەپ باستالاتىن. راس، اۋستا وسى ەرتەگىنى ايتۋعا ءسال-اق قالعان ەدى. ءبىراق ونىمەن مۇنىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن سەزىپ قويادى عوي، دۇرىس تۇسىنبەسە، قايتەمىن دەپ قورىققان بولاتىن. ال ءقازىر "نە بولسا، و بولسىن!" دەپ ايتا بەرمەگەنىنە وكىنىپ وتىر. ءقازىر، الا كولەڭكە ءىڭىر قاراڭعىلىعىندا، قول جاعاسىنان زورعا دەگەندە كورىنەتىن شاتىر جاققا قايتا-قايتا كوز جۇگىرتۋمەن بولدى. اۋستا بۇگىن ۇيدەگىلەر تۇگەل ۇيقىعا كەتكەنشە توسەگىنە جاتپاۋدى ويلادى. ءسويتىپ وتىرعاندا ول بىرەۋدىڭ بۇلدىر بەينەسىن بايقاپ قالدى. بەينە ءبىر پوسەلكە جاققا بەت الىپ بارا جاتقان سياقتى. ارينە سول، سونىڭ تاپ ءوزى!
جازعى مەكەندىكتەر ۇيىقتاۋ ءۇشىن الدەقايدا جاتىپ قالعان كەزدە ونىڭ باتىستى بەتكە الىپ، اسۋدان اسىپ كەتپەك بولعانى قالاي؟ جولعا مۇنشالىقتى كەش شىققانى نەسى؟ بالكىم، ول پوسەلكە جاققا ءار كەش سايىن بارىپ قايتاتىن شىعار؟ اۋستا ونىڭ مۇنىسىن بۇعان دەيىن بايقاماعان بولۋى كەرەك. ايتپاقشى، ول "بۇل اڭعار سونشالىقتى سۇلۋ، ادەمى" دەمەپ پە ەدى؟ سوندا ول نە ايتپاق بولدى ەكەن؟ بالكىم، ەشتەڭە دە ايتقىسى كەلگەن جوق شىعار. بۇل سوندا ونىڭ ازىلدەپ ايتقان قالجىڭىنا شىنىمەن سەنىپ قالعانى ما؟ ەگەر بۇل اڭعار شىنىمەن-اق سۇلۋ دا ادەمى بولسا، وندا ول نەگە باتىسقا قاراي بەت الادى، نەگە تاۋدان اسىپ، ارمەن قاراي كەتپەكشى؟ ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانىپ، كۇن سۋىتا باستادى...
اۋستا ونى سودان كەيىن ەكى كۇن كورە المادى. اتقان مىلتىعىنىڭ داۋسى دا ەستىلگەن جوق. ءبىراق ول ءبارىبىر قايتىپ ورالدى. ۋاقىت تىم كەش ەدى. جۇرتتىڭ ءبارى جاتۋعا ىڭعايلانا باستاعان. اۋستانىڭ بەلدەمشە كويلەگىن ءولى شەشىپ ۇلگەرمەگەنى قانداي جاقسى بولعان!
الا كولەڭكەدە جۇمباق جىگىت جوعارى كوتەرىلەتىن تەسىكتەن باسىن شىعارا بەرىپ: "قايىرلى كەش!" دەپ داۋىستادى. ول ەندى قالتاسىنان ءتۇن ىشىندە جارق-جۇرق ەتكەن ءبىر قوراپتى سۋىرىپ الدى. ال ايەلدەر ىشكى كويلەكتەرىمەن عانا قورشالانا تۇرعان بولاتىن. جىگىتتىڭ تەمەكى تارتاتىن قورقورىنان جىلت-جىلت ەتكەن شوق كورىندى. ول بىقسىپ تۇتانعان تەمەكىسىن قۇشىرلانا سورعان سايىن بولمە ىشىنە تەمەكىنىڭ جاعىمدى حوش ءيىسى جايىلىپ بارا جاتتى.
— مەن كەتىپ بارا جاتىرمىن. قوشتاسىپ شىعۋ ءۇشىن بۇرىلدىم، — دەدى ول
— سونشا نەگە اسىقتىڭ؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر. — مەن وڭتۇستىكتىڭ ادامدارى اسىقپايتىن جاندار شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم. ەشكىم قۋىپ جاتقان جوق. ءالى ءبىراز بولا تۇرۋىڭا رۇقسات ەدى عوي، دوسىم-اۋ.
— ونىڭىز راس. دەگەنمەن كەتۋىمەن تۋرا كەلدى.
— جۋىردا سەن ءبىزدىڭ بالالارعا قۋىرىلعان قۇس ەتىن بەرىپ، قوناق ەتىپسىڭ. ايتىپ كەلدى. ونىڭا كوپ راحمەت! — دەدى بيارتۋر.
— سول دا ءسوز بولىپ پا؟ ۇساق-تۇيەك سىي عوي، — دەپ، سىپايى جاۋاپ قاتتى قوناق.
ونىڭ راس، — دەدى بيارتۋر. — ول دەگەن ۇساق-تۇيەك سىي. ەشقانداي قاۋقارى جوق تاعام عوي. ادامنىڭ اشىققان كەزدە عانا جەۋىنە بولادى. سەن، بايعۇس بالا، مۇنداعى شالشىقتى بالشىققا كەلگەلى قاتتى جۇدەپ قالعان شىعارسىڭ؟
— جوق. كەرىسىنشە، ەداۋىر سالماق قوستىم.
— ال ءبىز مۇندا قۋاتى مول تاعامدى جاقسى كورەمىز. تۇزدالعان، قىشقىل تاعامداردى ۇناتامىز، — دەدى بيارتۋر. — ايتپاقشى، سەنىڭ قۇرىلىس سالۋدان حابارىڭ مول شىعار، دەپ ويلاعان ەدىم. بىلەسىڭ بە، مەنىڭ قۇرىلىس سالىپ، قونىسىمدى كەڭەيتپەك ويىم بار.
وسى كەزدە فريدا ءوزىن-وزى ۇستاي المادى.
— قاراي گور مۇنىڭ قۇرىلىس سالعىشىن! — دەپ، بيارتۋردىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ودان دا اقىل-ويىڭنىڭ قۇرىلىسىن قايتا جوندەتكەنىڭ جاقسى بولار ەدى. ونى ءىشى-سىرتىنان بىردەي سىرلاپ، ارلەپ قويعانىڭ ءجون.
ءيا، بيارتۋردىڭ قۇرىلىس سالعىسى بار ەدى. ءبىراق ونداي ويى بار ەكەنىن قايداعى ءبىر اقىل-ەسى اۋىسقان، قۇدايشىل، ماسىل، اشۋ-ىزاڭدى كەلتىرەتىن سۇمىراي بىرەۋلەردىڭ الدىندا ايتۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى.
— قالاي بولعاندا دا مەن سەنى ءوز جەرىمدە كورگەنىمە ءارقاشان قۋانىشتى بولامىن. كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي، ەمىن-ەركىن كەلە بەر.
جۇمباق جىگىت ءۇي يەسىنە قوناقجايلىعى ءۇشىن العىسىن ءبىلدىردى، بۇل عاجايىپ سۇلۋ، ادەمى اڭعارعا تاعى دا اينالىپ سوعاتىنىنا سەندىرىپ، ۋادە ەتتى.
بيارتۋر مۇنىمەن العاش رەت كەزدەسكەندەگىسىندەي جاۋاپ قايتاردى:
— عاجايىپ سۇلۋ، ادەمى اڭعار دەيسىڭ بە؟ ونى شابىلعان ءشوپتىڭ ساپاسىنا قاراي كورە جاتارمىز.
قوناق جىگىت قوشتاسا باستادى.
وسى كەزدە الدەبىر وقىس وقيعا بولدى. ادەتتە ەشقانداي اڭگىمەگە ارالاسا قويمايتىن قارت اجەنىڭ ويىنا ءبىر نارسە اياق استىنان ساپ ەتە قالعان سياقتى. ول قوناق جىگىتتىڭ قوشتاسقالى ۇسىنعان قولىن ءوزىنىڭ ءالسىز قولىمەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، جىبەرمەي قويدى. وعان الدەبىر نارسە دەگىسى بار.
— ەگەر مەن دۇرىس تۇسىنسەم، وسى جىگىت وڭتۇستىك جاقتان كەلگەن بولۋى كەرەك. سولاي ما؟ — دەپ سۇرادى ول
— سولاي ەكەنى راس، — دەپ قاتتىراق داۋىستادى بيارتۋر، قوناق جىگىتتىڭ مازاسىن الا بەرۋدى توقتاتقىسى كەلىپ. — ارينە، بۇل جىگىتتىڭ وڭتۇستىكتەن كەلگەنىن وزىڭىزگە تالاي رەت ايتتىم ەمەس پە؟
قارت اجە ول سوزدەردى ءوزىنىڭ ءجوندى ەستي الماي قالۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ايتتى — اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ، قاۋساپ وتىرعان كەمپىردەن ودان ارتىق نە كۇتۋگە بولادى؟
— ءيا، — دەپ، قۇپتاي كەتتى بيارتۋر. — ءسىزدىڭ ءبىر اياعىڭىز جەردە، ءبىر اياعىڭىز كوردە ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى.
— مەنىڭ بۇل جىگىتتەن اقىرىندا سۇرايىن دەگەنىم بار... مىنا مەن دە وڭتۇستىك جاقتانمىن عوي.. ول جاقتا مەنىڭ ءسىڭلىم قالىپ ەدى. بالكىم، بۇل جىگىتتىڭ ونى ءبىلۋى نەمەسە كەزدەيسوق بولسا دا جولىعىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن ەمەس پە؟
— جوق. قايداعىنى ايتىپ قايتەسىز؟! — دەپ داۋىستادى بيارتۋر.
— ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل جىگىت ونى كورگەن جوق.
— سايتان العىر-اۋ، بۇل جىگىتتىڭ ونى كورگەن-كورمەگەنىن سەن قايدان بىلە قويدىڭ؟ — دەپ، كيلىگە كەتتى فريدا كەمپىر.
قوناق جىگىتتىڭ قارت اجەدەن كەيبىر نارسەلەردى ەگجەي-تەگجەيلى سۇراپ بىلگىسى كەلدى. كىم بىلەدى، بۇل ونىڭ سىڭلىسىمەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ تە قالعان بولار. ول كىسىنىڭ اتى قالاي بولدى ەكەن؟
ول قارت اجەنىڭ جۇزىنە قالتا شامىنىڭ جارىعىن ءتۇسىردى. كەمپىر بايعۇس نۇرى قاشقان كوزدەرىن سىعىرايتا جۇگىرتىپ، قوناققا الدەبىر ۇمىتپەن قاراۋمەن بولدى. ونىڭ ءسىڭلىسىنىڭ اتى ودرۋن ەكەن.
— ودرۋن دەيسىز بە؟ رەيكياۆيكتە تۇرا ما؟
— جوق. ول ەش جەردە دە تۇرمايدى. ونىڭ ەشقاشان ءوز ءۇيى بولعان ەمەس. ول مەددالاندتاعى مىرزالاردىڭ ەسىگىندە ءجۇردى. ءبىزدىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىمىز سوندا.
— وي، ءسىز دە قىزىقسىز، — دەپ، قارت اجەنىڭ ءسوزىن ءبولدى بيارتۋر.
— ونداي ادامداردى بۇل قايدان بىلەدى؟ جىبىرلاعان جاندىكتەر سياقتى ۇساق-تۇيەك بىرەۋلەردى سۇرايسىز...
— مەن ونىڭ ەڭ سوڭعى حابارىن ەستىگەن كەزىمدە ءسىڭلىم ۆيكاعا تاياۋ ماڭداعى ميردال دەگەن جەردەگى بىرەۋلەردىڭ ەسىگىندە جۇرگەن بولاتىن. اياعىن سىندىرىپ الىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى دەپ ەستىگەنمىن. ونىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بىرەۋلەر ماعان حات جازىپ جىبەرىپتى. مەنىڭ ول حاتتى پوشتا ارقىلى العانىما وتىز جىلداي ۋاقىت ءوتتى. سودان بەرى بىر-بىرىمىزدەن حابارسىزبىز. ءبىز اعايىندى ەكەۋىمىز-اق بولاتىنبىز...
— ءيا، ول ءسىڭلىڭىز الدەقاشان و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن دەپ ساناي بەرىڭىز وندا، — دەدى بيارتۋر.
— تفۋ! — دەدى زىعىردانى قايناپ، اشۋ-ىزاعا بۋلىققان فريدا كەمپىر. ءسويتتى دە قايتادان شابۋىلعا شىعىپ، دۇرسە قويا بەردى: — ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا قاراي، قۇداي مەن ادامدار سەنىڭ ايتقانىڭا كونىپ، ايداۋىڭا جۇرمەيدى ايتەۋىر. ايتپەسە سەنەن ءبارىن دە كۇتۋگە بولار ەدى.
قوناق جىگىت ودرۋن دەگەن اتتى ەستىمەگەنىن، ويتكەنى بۇرىن-سوڭدى مەددالاند جاقتا بولىپ كورمەگەنىن ايتتى.
— و-و! ول مەددالاندتان الدەقاشان كەتىپ قالعان، — دەدى قارت اجە. ءبىراق وڭتۇستىكتىڭ ءبىر جەرىندە ءجۇرۋى مۇمكىن-اۋ...
— سولاي دەڭىز، قاريا، سولاي بولۋى دا عاجاپ ەمەس، — دەدى قوناق جىگىت.
حابار-وشار الىستان جەتەم دەگەنشە نە زامان، — دەدى قارت ەجە قامىعىپ.
ول راس، دەپ قوستادى قوناق جىگىت.
مەنىڭ سەنەن ءوتىنىپ سۇرايىن دەگەنىم مىناۋ: سەن وعان مەنىڭ اتىمنان ءيىلىم سالەم ايت. ارينە، ەگەر كەزدەستىرە قالساڭ. سەن وعان بىلاي دە: ەركەلەتىپ ايت: مەنىڭ جاعدايىم، قۇدايعا شۇكىر، جامان ەمەس. تەك قانا، ءوزىڭ كورىپ تۇرعانداي، ءتانىم دە، جانىم ابدەن توزىپ، قاۋساپ بىتۋگە تاياۋ. وعان تاعى دا مىنانى ايت: مەن وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىن توۋراريننەن ءبىرجولا ايىرىلىپ قالدىم — ول بەيشارا قايتىس بولدى. ال ۇل بالالارىم الدەقاشان بەت-بەتىمەن كەتىپ قالدى. امەريكاعا كەتتى دەيدى. ءقازىر مەن كۇيەۋگە تيگەن قىزىممەن بىرگە وسىندا تۇرىپ جاتىرمىن.
— ءيا، بۇعان ءبارى دە بەلگىلى بولدى! — دەپ، داۋىس كوتەردى بيارتۋر.
قوناق جىگىت قوشتاساردا قارت اجەنىڭ قولىن تاعى دا قىستى.
وڭتۇستىككە بارعان سوڭ، ءساتى ءتۇسىپ، جولىعا قالسام، سالەمىڭىزدى ودرۋنگە قالاي دا جەتكىزەمىن دەپ ۋادە بەردى. ول ءۇي ىشىندەگى باسقا جاندارمەن دە قوشتاستى. اسىرەسە، اۋستامەن قيماي قوشتاستى.
— اۋستا سوۋلليليا، — دەدى، ونى جاس نارەستە سياقتى بەتىنەن سيپاپ. "عاجايىپ سۇلۋ اڭعارداعى عاجايىپ سۇلۋ ەسىم!" دەگەندى قوسىپ قويدى. — مەن بۇل ەسىمدى ەشقاشان ۇمىتپايتىن بولامىن.
اۋستا ۇيقىسى كەلمەي، وياۋ جاتتى. قۇدايدىڭ كىم ەكەنىنەن حابارى بولماسا دا ودان جالبارىنىپ تىلەك تىلەۋمەن بولدى.
ويىندا — قوناق جىگىتتىڭ "مەن بۇل ەسىمدى ەشقاشان ۇمىتپايتىن بولامىن" دەگەن جالعىز اۋىز ءسوزى عانا. ءيا، ۇمىتپايدى. ەشقاشان ۇمىتپايدى... اۋستا ونىڭ الداعى جازدا تاعى دا كەلەتىنىن كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتا قۋاندى. سودان كەيىن كوڭىلىنە كۇمان ۇيالادى: انەۋگۇنى تۇندە ول تاۋدان اسىپ، قايدا باردى؟ باتىسقا قاراي نەگە كەتتى ەكەن؟
تاڭەرتەڭ بۇلار ۇيقىسىنان ويانىپ، سىرتقا شىعىپ قاراعاندا شاتىر ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيىپ تۇردى. كۇزدىڭ تايانىپ كەلە جاتقانى ايقىن سەزىلدى. جاڭبىردىڭ كوڭىل جابىرقاتار ساتىرلاعان داۋسىنا قاراعاندا، بەينە ءبىر باسقا دۇنيەدەن قۇيىلىپ جاتقانداي تاسقىن سۋدىڭ توقتايتىن ءتۇرى جوق. بەلگىلى ءبىر ىرعاقتان، ورلەۋ مەن قۇلدىراۋدان ادا جاڭبىر ۇزدىكسىز ءارى جالىقتىرارلىق ءبىر قالىپتى ۇنمەن، ەش نارسەگە بوي بەرمەيتىن ادۋىن كۇشپەن جاۋدى دا تۇردى. بۇكىل ولكەنى اۋىر مۇڭعا بولەپ، قىمتاپ الدى.
بولمەدە قوناق جىگىت تارتقان تەمەكىنىڭ حوش ءيىسى ءالى دە تارقاماي تۇرعان. اۋستا تاڭەرتەڭگى اس ازىرلەۋ ءۇشىن ۇيگە قايتا كىرگەندە مۇنى ايقىن سەزدى. الايدا ول حوش ءيىس كوپ تۇرمادى، بىرتە-بىرتە السىرەپ، اقىرىندا جوق بولىپ كەتتى.
وتىز التىنشى تاراۋ
بيارتۋر ءۇي سالۋعا كىرىستى
ۋتيرەدسميري ستاروستاسى يوۋن ادەتتە ءوزىنىڭ قويلارىن كىمگە جانە ءارقاشان قانداي باعامەن ساتقىسى كەلەتىنىن تەك ءوزى عانا بەلگىلەيتىن. ال برۋنيگە قارىزدار بولىپ قالعان شارۋالار بەينە ءبىر بايلاۋلى بۇزاۋداي تىرپ ەتە الماي، تەك سوعان عانا ساتاتىن. وكرۋگتا ءوزىنىڭ تۋلينيۋس يەنسەنگە دەگەن قىزعانىشى مەن وشپەندىلىگىن جۇرتقا ەسىتتىرە اشىق ايتۋدان تايىنبايتىن بىردەن-بىر ادام — ول ستاروستا. ول قويدى شارۋالاردان ساتىپ الىپ، يەن دالا ارقىلى سولتۇستىككە ايداپ باراتىن دا ۆيكادا وتە قىمباتقا وتكىزەتىن. ونداعى ساۋدا ءۇيىنىڭ سەرىكتەس يەسى ءوزى بولاتىن. ءبىراق ۋاقىت ءوتىپ، زامان وزگەرە بەردى. تۇتىنۋ قوعامىنا جاپپاي قىزىعۋشىلىق بىرتە-بىرتە ارتا ءتۇستى. قوعامنىڭ بولىمشەسى ۆيكادا دا اشىلدى. ونىڭ جۇمىسى جاقسى ءجۇرىپ بەردى. ساۋدا ءۇيى ستاروستا قانشا كومەك كورسەتكەنىمەن دە شىعىنعا بەلشەسىنەن باتىپ، بەرەكەسى كەتە باستادى. مىنە، قيىن-قىستاۋ كەزدە ونداي وداقتار ەڭ كۇشتى دەگەن جەكە ادامداردىڭ وزدەرى ءۇشىن دە كاتەرلى بولا الادى ەكەن. ءسويتىپ، ميريدەگى يوۋن ەندى ۇساق شارۋالاردىڭ بىرلەستىگىنە بار كۇشىن جۇمساپ، قىرعيداي تيەتىن شىعار دەپ ويلاۋعا ابدەن بولاتىن ەدى. ويتكەنى ونىڭ ۆيكاداعى ساۋدا ءۇيىنىڭ شارۋاسى شالقايىپ، كۇيزەلىسكە ۇشىرادى عوي. ءبىراق ستاروستا ولاي ەتپەدى.
نەگە؟ ول ەندى رەيكياۆيكتەگى ۇلىن، وكىلەتتى وكىلدى شاقىرىپ الدى دا فوردتا ونىمەن بىرگە تۇتىنۋشىلار قوعامىن قۇرا باستادى. ءسويتىپ، ول قوعامعا جاقىن ماڭداعى، بورىشىن وتەپ قۇتىلعان ەرىكتى ازات شارۋالاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار برۋنيگە قارىزدار كەدەي شارۋالاردى دا تارتا ءتۇستى. ولارعا وتە ءتيىمدى شارتپەن كوپ اقشا بەردى، قايتكەن كۇندە دە كوپەسكە بەرەشەك قارىزدارىنان تەزىرەك قۇتىلىپ، تۇتىنۋشىلار وداعىنا كىرۋدى ۇسىندى. "ءبىز، شارۋالار، ءبىر-بىرىمىزدى قولداۋىمىز كەرەك" دەدى ول. بۇرىن جەكە دارا بولۋدى عانا كوكسەيتىن ول ەندى اياق استىنان بىرلەستىكتى جاقتاۋشى، شارۋالاردىڭ قامىن جەۋشى جاناشىر جان بولا قالدى. مۇنداي ادامدار كىمگە قاي كەزدە نە دەپ ايتۋدى جاقسى بىلەدى. ول، ەگەر يسلانديالىق شارۋالار شىنىمەن-اق كوپەستەردىڭ تابان استىنداعى تەپكىسىنەن قۇتىلعىسى كەلەتىن بولسا، الدەبىر ارەكەت جاساپ، شارا قولدانۋى، وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىن وزدەرى قورعاۋى كەرەك دەگەندى ايتتى. ال تۇتىنۋشىلار قوعامى شارۋالاردىڭ وندىرگەن ءونىمىن ادىلەتتى باعامەن ساتىپ الادى جانە ولارعا قاجەتتى دەگەن تاۋارلارىن ارزانعا بەرەتىن بولادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، تۇتىنۋشىلار قوعامى دەگەنىمىز پايدا تابۋدى عانا كوزدەيتىن ىسكەرلىك كاسىپورىن ەمەس، قايتا شارۋالاردىڭ بىر-بىرىنە ءوزارا كومەك كورسەتۋىنە نەگىزدەلگەن قايىرىمدىلىق قوعامى بولىپ تابىلادى دەپ ۇگىتتەدى. مىسالى، دۇنيەجۇزىلىك رىنوكتا باعا جاقسى بولىپ تۇرسا، شامامەن وتىز قوزى ساتقان شارۋانىڭ الپىس كرون پايدا تابۋىنا بولادى. ال ءۇش ءجۇز-تورت ءجۇز قوزىسى بارلار اقشانىڭ استىندا قالادى، مىڭداعان كرونعا نە بولادى. ونداي وداقتاردىڭ كەدەيلەرگە دە، بايلارعا دا ءتيىمدى بولاتىنى باسقالار تۇگىلى، بالالارعا دەيىن بەلگىلى. ەشكىم ەشكىمدى الداپ سوقپايدى.
كۇزگە قاراي برۋنيدەن حات كەلدى. وندا ول ءوزىنىڭ الىس-بەرىس ساۋدا جاسايتىن كليەنتتەرىنە شەتەلگە بارعان ساپارىنان جاقىندا عانا قايتىپ ورالعانىن حابارلاپتى. ول جاقتا قاي كەزدەگىدەن دە كەرەمەت ءساتتى ساۋدا-ساتتىق جاساعانىڭ ءوز كليەنتتەرىنە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن وتە ءتيىمدى ارتىقشىلىقتار بەرەتىن مامىلەلەرگە قول قويىلعانىن جازىپتى. حاتقا قوسا تاۋارلاردىڭ باعاسى كورسەتىلگەن پرەيسكۋرانتتى جىبەرىپتى. بۇل 0باعالار تۇتىنۋشىلار قوعامىنداعى باعادان الدەقايدا ارزان بولىپ شىقتى. ءسويتىپ كۇزدىگۇنى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ساۋدا قىزۋ ءجۇرىپ بەردى. باقتالاستىق باسەكەلەسى كۇشەيدى. ينگولۆ ارنارسون شارۋانى يىعىنان قاعىپ جاقىن تارتسا، تۋلينيۋس يەنسەن ونى موينىنان قۇشاقتايدى. ينگولۆ ارنارسون كليەنتتى قۇشاقتاسا، تۋلينيۋس يەنسون ونىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حريستيان ءدىنىنىڭ ءبىرىڭدى-بىرىڭ جاقسى كورىڭدەر دەگەن قاعيداسىنىڭ رۋحى ساۋدا-ساتتىق سالاسىندا اقىلعا قونىمدى ءارى ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى شەكارانىڭ شەگىنەن شىعىپ كەتتى. بىرەۋدىڭ بىرەۋگە بەرەشەك قارىزى تۋرالى ءسوز ەتۋ ۇمىت قالدى. ول ول ما، جالپى جۇرتقا قالاداعى قىمبات باعالى تاۋارلار بەينە ءبىر دالادا قالعانداي تىقپالاپ ۇسىنىلاتىن بولدى. بۇعان قاراعاندا، ەندى بىر-ەكى جىلدا جۇرتتىڭ ءبارى دە باقۋات شارۋالارعا اينالاتىن شىعار!
بيارتۋر مۇنداي ۇرىمتال ءساتتى جاعدايدى پايدالانىپ، وزىنە كوپتەگەن قۇرىلىس اعاشتارى مەن تەمىر-تەرسەك ساتىپ الدى.
— ەندى، مىنە وزىڭە ەكى قاباتتى بەتون ءۇي سالىپ الۋىڭا دا بولادى، — دەدى تۋلينيۋس يەنسەن، ونى قۇشاعىنا الىپ تۇرىپ. — ال ەگەر قارجى جاعىنان قينالىپ بارا جاتساڭ، قىسىلما، اقشا تابىلادى. قالاۋىڭ ءبىلسىن، كەرەگىنشە الا بەر. مەن ساعان كومەك قولىن سوزۋعا ءارقاشان ءازىرمىن.
— ءۇي سالىپ الاتىن بولدىق! — دەپ جازعى مەكەندەگى بالالاردىڭ قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي، شۋىلداستى. ولار جاڭادان سالىناتىن ءۇي ۋتيرەدسميريدەگى سياقتى ەكى قاباتتى بولار ما ەكەن الدە تاۋ كورولىنىڭ ءۇيى سياقتى ءبىر قاباتتى ۇلكەن ءۇي بولار ما ەكەن دەپ، توزىمدەرى تاۋسىلعانشا باستارىن قاتىرا بولجام جاساۋمەن بولدى. قالاي دەگەندە دە ەندى تۇرعىن بولمەدەن باسقا ءسان-سالتاناتتى ۇلكەن بولمە دە بولادى ايتەۋىر. بولاشاق قۇرىلىس ولاردىڭ قيالىن سان ساققا جۇگىرتتى. ءبىراق ولاردىڭ بۇل تۋرالى ءبىر نارسە سۇراپ بىلگىسى كەلسە، بيارتۋر بىردەن تىيىم سالىپ تاستاۋدان تانبادى. ءوزىنىڭ قانداي جوسپارى بار ەكەنىن ايتقىسى كەلمەي: "وندا سەندەردىڭ شارۋالارىڭ بولماسىن، ءوز جۇمىستارىڭدى بىلىڭدەر!" دەپ، بەتتەرىن قايتارىپ تاستاۋمەن ءجۇردى. بالالار اكەسىنىڭ ايتقانىنا امالسىز باعىندى. ءبىراق قۇرىلىسى ءالى باستالماعان ءۇيدىڭ الۋان ءتۇرلى ارتىقشىلىقتارى تۋرالى قيالدارى قانات قاعىپ، شارىقتاۋمەن بولدى. اۋستا وزىنشە ۇلكەن اس ءۇيدىڭ سۋرەتىن سالىپ، بىرنەشە دوڭگەلەك قاقپاعى بار تەمىر پليتانىڭ، ىدىس-اياقتار قويىلاتىن شكاپتار مەن سورەلەردىڭ قاي جەرلەرىندە بولاتىنىن ويشا بەلگىلەۋدەن جالىققان جوق. ول جازدىگۇنى ۇيگە كەلىپ، تۇسكى اس ازىرلەۋگە قالاي كىرىسەتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، كۇنى بۇرىن قۋانىپ ءجۇردى. مىنە، سونداي كەزدە كەنەت ەسىك اشىلىپ، جارىق تا كەڭ اس ۇيگە باياعى كەڭ پالتولى قوناق جىگىت كىرىپ كەلسە عوي، شىركىن! ول قۇس پەن بالىق تىزىلگەن تۇيىنشەكتى تاستاي بەرىپ، بۇعان دوستىق قولىن ۇسىنىپ سالەمدەسەر ەدى-اۋ. كەيبىر ادامداردىڭ ونداي دوستىق قولى ۇسىنىلعانىن ءومىر بويى، ءتىپتى ولە-ولگەنشە ۇمىتۋعا بولمايدى ەكەن. اۋستا ءوزى تۋرالى وسىلاي قيالداپ، ارماندادى. "ال، اكەمىز ءسان-سالتاناتتى كەڭ بولمە سالا قويسا، — دەپ ۋايىمدادى ول، — ءبىز وعان ىلەتىن ادەمى سۋرەتتەردى، قابىرعاعا جاقىن قوياتىن ديۆاندى قايدان تابامىز؟"
شابىندىقتاعى ىلعال پىشەننىڭ ەڭ سوڭعى قالدىقتارىنا دەيىن جيناپ الىندى. اۋستا ونى مۇقيات تىرمالادى، ال اكەسى شومەلەگە سالۋمەن بولدى. اكەسىمەن بىرگە جۇمىس ىستەۋ قىزعا قاتتى ۇنايتىن ويتكەنى مۇنىڭ جۇمىسىنا ريزا بولىپ، ونىڭ وتە-موتە ماقتاعانىنا تەڭ كەلەتىن ەش نارسە دە جوق. مىنە، ەڭ سوڭعى ءبىر قۇشاق پىشەنگە دەيىن جيناپ الىندى. ءۇستى باستارىن سۋ باسقان، كيىمدەرى بىلعانعان ولار ىلعال شومەلەنىڭ ۇستىنە وتىرىسا كەتتى. بيارتۋر ءبىر شىمشىم تەمەكى الىپ يىسكەدى. ال، اۋستا جۇمىستان قالجىراعان قولدارىنىڭ جاپ-جالپاق الاقاندارىن ەكى تىزەسىنە قويىپ وتىرىپ، توبىعىنا دەيىن سۋ كەشكەن اياقتارىنا ايانىشپەن قارادى. قىزدىڭ ماڭدايى جازىق بولاتىن. مۇنداي كەڭ دە اشىق ماڭداي بۇلاردىڭ اۋلەتىندەگى ەشكىمدە جوق. بۇلاردىڭ ماڭدايلارى ەندى كەلگەنىمەن تىم تار. ءيا، قىزدىڭ دوعا تارىزدەس قيىلعان قارا قاستارى دا ونى بۇلاردىڭ اۋلەتىنەن باسقاشا كورسەتەتىن سياقتى. بەت الپەتى دە سولاي: كوركەم ۇلگىمەن قۇيىپ قويعانداي كەلىستى يەگى دوڭگەلەنگەن بىتىمىمەن ەكى جاق بەتىنە جاراسىمدى جالعاسادى. القىزىل ءتۇستى توپ-تومپاق تومەنگى ەرنىنىڭ يىلە جىمداسقان تۇستارىندا قانشاما سۇلۋلىق تۇنىپ ءتۇر دەسەڭىزشى!.. انە، اۋستا اكەسىنە جالت بۇرىلىپ قاراپ ەدى، مۇنىڭ كوزى ونىڭ كوزىنە ءتۇستى. وڭ كوزى ادام تاڭ قالارلىقتاي ءموپ-مولدىر، جاپ-جاس ءارى باقىتتى نۇرعا تۇنىپ تۇرعانداي مەيلىنشە تاپ-تازا ەكەن. ال ازداپ قىليلانعان سول كوزىنەن مۇلدە بولەك جاننىڭ باسقاشا سەزىمى — جاۋ قولىنا بايلاپ بەرىلگەن تۇتقىننىڭ قورقىنىشتى قۇشاعىنداعىداي الدەبىر قۇپيا ءارى ءالجۋاز نازىك قيال ءتارىزدى ءبىر نارسە بايقالادى. مارقۇم شەشەسىنىڭ كوزىنەن اينىمايدى. اۋزىنا كەلىپ تۇرعان ءسوزىن ەشقاشان ەركىن ايتا الماعان، ۇدايى قورقىنىش پەن ۇرەيدە ءومىر ءسۇرىپ، كۇتپەگەن جەردەن قازا بولعان، نەكەسى قيىلعان زاڭدى جارى بولا تۇرسا دا، مۇنىڭ جۇرەگىن ءجىبىتىپ، جاقسى كورگىزىپ ۇلگەرە الماعان مارقۇم روزانىڭ كوزى. بەيشارا تولىق اشىلىپ بىتپەي جاتىپ، سولىپ قالعان گۇل سياقتى جاپ-جاس كۇيىندە دۇنيەدەن ءوتتى. بيارتۋر ۋاقىتتىڭ مۇنارلانعان پەردەسى ارقىلى بۇرىنعى وتكەن بۇلدىر كۇندەرگە كوز جىبەرىپ جاتقانداي ەدى. كەنەت كۇزدىڭ سالقىن لەبى بەتىن سيپاپ وتكەندەي بولدى دا، ول ءوزىنىڭ قاتتى شارشاعانىن سەزىندى. بەتى-جۇزىن كۇزدىڭ سۇرعىلت سالقىن تۇمانى قالقالاي باستادى. مۇندايدا بايقاپ قاراساڭ، از ءومىرىڭنىڭ ءوزىن دە وزگە بىرەۋدىڭ ءومىرى مە دەپ قالاسىڭ!
— اكە، — دەدى اۋستا. — مەن سەنىڭ ءۇي سالاتىن بولعانىڭا قۋانىشتىمىن.
وسى كەزدە ول اكەسىنىڭ جۇزىنە، بۇرىن ەشقاشان ەشكىمگە كورسەتپەگەن، بۇعان دەيىن ەشكىم ءبىلىپ بولماعان، ءتىپتى ونىڭ ادەمى جازىلعان ولەڭدەرىندە دە بەينەلەنىپ كورمەگەن جۇزىنە سۇيسىنە قارادى. بۇل ونىڭ اكەسىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ جارقىن ءجۇزى ەدى. ونىڭ مۇنداي ءجۇزىن بۇعان دەيىن اۋستادان وزگە ەشكىم دە، ەشقاشان دا كورمەگەن بولاتىن. ونىڭ ولەڭدەرى قۇيتىرقى قىزىق ازىلدەرگە تولى بولعاندىقتان مازمۇنىن قالاي جۇتاڭداتسا، ونىڭ ومىرىنە سولاي اسەر ەتەتىن. ءقازىر اۋستانىڭ ونىڭ موينىنا اسىلا كەتىپ، ساقالدى يەگىنىڭ استىنداعى جىپ-جىلى جەرىنە بەتىن باسقىسى كەلىپ-اق ەدى. ءبىراق ول ورنىنان تۇرىپ، قىزىنىڭ سۋ بولعان شاشىنان مەيىرلەنە سيپادى.
— سەنىڭ اكەڭ ءوز ءومىرىنىڭ جايناعان گۇلىنە ارناپ ايتەۋىر ءبىر ۇلكەن ءۇي سالىپ بەرەتىن بولادى، — دەدى ول — ءبىراق بيىل كۇزدە ەمەس. اسىقپاي قويا تۇر...
ءبىراق بيىلعى كۇزدە ەمەس.
بۇل كۇزدە ول وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن وزەننىڭ جاعاسىنا تاياۋ جەردەن قازىلعان ەسكى جەرتولەسىنىڭ ورنىنا توبەسى قاڭىلتىرمەن جابىلعان قوي قورا سالۋمەن قاناعاتتاندى. سيىردىڭ تۇراتىن ورنىن قوزى قامايتىن قوراعا اينالدىردى. وزدەرى تۇراتىن بولمەنىڭ استىنداعى ورىن سيىر مەن اتقا ارناپ قايتا جاساقتالدى. ەدەنگە تاس توسەلدى، ءبىر جاق بۇيىرىندەگى قابىرعادان تەسىك شىعارىلىپ، ودان سىرتقا كوڭ-قوقىر لاقتىرىلاتىن بولدى...
بالالاردىڭ كوڭىلدەرىن قالدىرىپ، قانشالىقتى تۇڭىلدىرگەنىمەن مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن وقيعا ەدى. حۋتوردا وكرۋگتاعى ناعىز شەبەرلەر سانالاتىن جاڭا ادامدار پايدا بولدى. ولار قوي قورانىڭ قابىرعالارىن شىمتەزەكتىڭ ويىپ الىنعان قاتپارلى قاباتتارىنان قالاپ تۇرعىزدى. سوندىقتان دا ول الىستان قاراعاندا جولاق ورنەكتەر سالىنعان توقىما بۇيىمعا ۇقسادى. مۇندا قولىنا قاعاز، قالام، سىزعىش جانە ارا ۇستاعان شەبەر اعاش ۇستاسى دا كەلگەن ەدى. ءبىراق ول ەش نارسەنى جازىپ-سىزىپ جاتپاي-اق، كوزبەن مولشەرلەپ، ويشا ەسەپتەپ شىعارا بەرەدى ەكەن.
اعاشتىڭ جاس جوڭقاسىنىڭ جاعىمدى ءيىسى كۇزگى لاس لايساڭ مەن تەزەك ارالاس جاڭبىر سۋىنىڭ يىسىمەن ارالاسىپ، قولقانى قابادى. تۇسكى اس كەزىندە داۋرىعا داۋىستاپ ايتىلاتىن الۋان ءتۇرلى اڭگىمە، شاينالىپ ءسولى سورىلعان تەمەكى جاپىراعىنىڭ ءيىسى دە، جارىسا ولەڭ وقۋ دا وسىندا. الىس ەلدەردەن جەتىپ جاتقان جاڭالىقتار ايتىلادى، توسىننان بەيتانىس سوز تىركەستەرى، كەي-كەيدە ۇرىس-كەرىس، بەياۋىز بىلاپىت سوزدەر ەستىلىپ قالادى. قانت قوسىلعان كوفە ىشىلەدى...
— كوپەس قاشاننان ناعىز وپاسىز دوڭىزدىڭ تاپ ءوزى ەدى عوي. شارۋالاردىڭ قانىن سۇلىكشە سوراتىن تويىمسىز بولاتىن. ارزانعا الىپ، قىمباتقا ساتۋ — ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەتى. قايتسە دە پايدا تاۋىپ، اقشاسىن كوبەيتۋدى كوزدەيدى. ءقازىر كوپەس شارۋالاردىڭ قارعىس اتقان قاس جاۋىنا اينالعانى جۇرتتىڭ بارىنە ايان بولدى.
— دەگەنمەن دە ول قيىن-قىستاۋ كەزدە كوبىمىزگە جاردەم جاساپ، كومەك قولىن سوزدى ەمەس پە؟
— ونىڭ ونداي ماحابباتى كوپكە سوزىلمايدى. ءتيىستى مولشەردەگى سومادان ارتىق قارىزدانا قالساڭ، سەنىڭ ەسەبىڭنەن قوس ۋىس قارا بيداي ۇنىن دا بوساتتىرمايدى. شارۋا ءوزىنىڭ ەسەبىنەن الگى قوس ۋىس ۇندى جالىنىپ-جالبارىنىپ سۇراپ الۋى ءۇشىن تابانىنان توزىپ، قانشالىق ازاپقا تۇسەدى دەسەيشى!
ءقازىر تۇتىنۋ قوعامى پايىزدىق وتەم دەگەندى ەنگىزدى. ەگەر مامىلە ءساتتى دە ءتيىمدى بولا قالسا، ساۋدا جاسالعان سومانىڭ ەسەبىنەن ساعان دەگەن پايىزدىق تولەم ەسەپتەپ شىعارىلادى. ءبىراق شارۋانىڭ ونداي تولەم العانىن كورگەن كىم بار قانە؟ ولاي ەتۋ كوپەستىڭ ويىنا دا كىرىپ-شىققان ەمەس.
— ءيا، بۇل رەدسميريلىكتەردىڭ ويلاپ تاپقان امال-ايلاسىنا ۇقساس پايىزدىق تولەم عوي! پايىزدىق تولەم دەگەن اتى عانا. جىلىكتىڭ مايلى باسىن ءبارى ءبىر وز قولدارىنان شىعارمايدى.
— ەندى ولار فوردتا نەسيە بەرەتىن كاسسا اشۋدى ويلاستىرىپ جاتقان كورىنەدى. ونى اشۋعا كىمدە-كىم ۇلەس قوسسا، پايىزدىق ءوسىم الادى-مىس.
پايىزدىق ءوسىم دەگەنى نە سوندا؟
ءيا، ەگەر نەسيە كاسساسىنا اقشا سالساڭىز، ول وزىنەن-وزى ءوسىپ، كوبەيە بەرەدى-مىس. ال ەگەر ول اقشانى الدەبىر باي ادام قارىزعا الا تۇرسا، ونى ءوز كەزەگىندە كاسساعا مول مولشەردەگى پايىزدىق وسىمىمەن قوسا قايتاراتىن كورىنەدى.
— ال رەدسميريلىكتەر قارىزعا الىنعان ونداي اقشانى جوعالتىپ الدىق دەپ، ادەيى كوزبوياۋشىلىققا دەيىن بارۋدان تايىنباس ەدى. ()ل وزگەلەردىڭ ەسەبىنەن ءويتىپ-بۇيتىپ جاعدايدان شىعۋدىڭ جولىن تاۋىپ، شىعىننىڭ ەسەسىن قايتارعان بولا قويادى.
بيارتۋر باسقالار قانشا ۇگىتتەپ، جالىنسا دا ءوزىنىڭ كوپەسىنە قۇلاي سەنىپ، وعان اقىرىنا دەيىن ادالدىق تانىتتى. ستاروستامەن ىستەس بولعاننان گورى كوپەسپەن ىستەس بولۋ الدەقايدا ءتيىمدى دەپ ءبىلدى. رەدسميريلىكتەر قۇرعان وداقتاردىڭ ءبارى وزگە دە ويلاپ تاپقان ايلاكەرلىك امال-ارەكەتتەرى سياقتى تەك وزدەرىنىڭ عانا پايىزدىق تولەمدەر الىپ، مول تابىسقا كەنەلۋىن كوزدەيدى. بيارتۋردىڭ ويىنا مىناداي ولەڭ جولدارى ورالا كەتتى:
ايەل بىزدە جەتكىلىكتى، ءبىراق ىشەرگە اسى جوق،
قۇداي ءبىلسىن - قايتسەم قويىم بولار توق؟!
رەدسميريدەن قارىز المان، بەتى اۋلاق! —
ولە-ولگەنشە قۇتىلمايسىڭ — جول سول-اق!
بار مالىڭدى ەڭ اۋەلى ساناپ ال،
سودان كەيىن قويلارىڭدى قىرىپ سال
"رەدسميريدەن قارىز الىپ كورگەننەن
ولە قالعان كوپ ارتىق قوي!" — دەر ەم مەن.
ولگەن جاقسى جەكسۇرىن بوپ جۇرگەننەن
رەدسميريلىك بولىپ ءومىر سۇرگەننەن!
كوپەستەر، تۇتىنۋشىلار قوعامدارى اتاۋلىنىڭ بارىنەن دە جۇرەكتى تەبىرەنتەتىن ءتاتتى قيال ارتىق. اسىرەسە، كۇزگى كەشتە، اسپاندا كوشىپ بارا جاتقان بۇلتتاردى تاماشالاعان قانداي جاقسى! كوز الدىندا كەرەمەت كورىنىستەر پايدا بولادى. اۋستا سوۋلليليا كىشكەنتاي تەرەزەنىڭ الدىنا وتىرىپ الىپ، اسپانداعى بۇلتتاردىڭ قۇبىلا تۇسكەن ويىنىنا قىزىعا قاراپ قالىپتى. تومەندە فيننانىڭ سيىرمەن سويلەسكەن داۋسى ەستىلەدى. ونى ازىقتاندىرىپ بولىپ، ەندى قاشان سۋ ىشكىسى كەلەتىن كەزىن كۇتىپ جۇرگەندەي. قارت اجە بەلى بۇكىرەيگەن قالپىندا كەرەۋەتكە سۇيەنىپ وتىر. قارا كولەڭكە ۇيدە ءبىر ساۋساعىن اۋزىنا سالىپ وتىراتىن ادەتىمەن الدەبىر پسالوم-دۇعا وقۋعا كىرىسىپتى. بۇل ءوزى قانداي جۇمباق جان ەدى؟ ايتۋىنا قاراعاندا، وڭتۇستىك جاقتا ءسىڭلىسى بار بولىپ شىقتى عوي.
انە، كوك اسپاندا الدەبىر ماتەريكتەردىڭ سۇلباسى پايدا بولىپ، تەڭىزدەردىڭ ايقىن اشىق بوياۋلى قۇبىلمالى جاعالاۋلارى، ەرتەگىلەردەگى سياقتى الدەبىر عاجايىپ ەلدەر مەن قالالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتقانداي. تەڭىزدىڭ ايناداي جارقىراعان كوگىلدىر ايدىنىندا قارا قوشقىل، قىزىل ءتۇستى سارايلار بوي كوتەرگەندەي، ال ارتىنشا بيىك مۇنارالارىمەن بىرگە سۋعا باتىپ كەتكەندەي بولادى. ءبىر كەزدە تەڭىزدىڭ ءوزى دە جايىلىپ، گۇلگە ورانىپ، جايناپ تۇرعان جەمىس باعىنا اينالادى. ونىڭ اينالا توڭىرەگىن قورشاپ جاتقان تاۋلاردىڭ تاڭ قالارلىق كەرەمەت كورىنىستەرىن تاماشالاۋعا بولادى. ولاردى كادىمگىدەي جانى بار ءتىرى شىڭدارى بىر-بىرىنە باستارىن يە جاقىنداسىپ، قۇشاقتاسادى. قاشان بۇلتتى جەل ايداعانشا قۇشاقتارىن جازبايدى. بۇرىن اۋستا تەرەزە الدىندا بۇلاي وتىرا بەرمەۋشى ەدى. ەندى وندا وتىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ ول جىگىت تۋرالى بۇكىل وي-ارمانىن اسپانداعى جوڭكىلە كوشەتىن بۇلتتار اراسىندا پايدا بولاتىن قۇبىلمالى بەينەلەرمەن بايلانىستىراتىن بولدى.
ول جىگىت تۋرالى وي-ارمان. ەرتەگىلەردەگى ايتىلاتىن الىستاعى عاجايىپ ەلدەر، توسىندە الۋان ءتۇرلى قايىقتار ءجۇزىپ بارا جاتقانداي كوك تەڭىزدەر، بۇل ومىردە جوق تاماشا بوياۋلارى جارقىراعان كوركەم قالالار مەن گۇلگە ورانعان جەمىس باقتارى — بۇلاردىڭ ءبارى دە جوڭكىلە كوشكەن بۇلتتاردىڭ عانا اراسىنان كورىنەدى. مۇنىڭ ءبارى دە سول ءبىر جىگىت تۋرالى بەينە ءبىر ءۇنسىز، مىلقاۋ ويلار عانا، وقيعاسىز ەستەلىكتەر، ەشقانداي نەگىزى دە، قورشاعان كەڭىستىگى دە جوق بولاشاق تۋرالى وي-ارمان عانا. ال ول، ول... اۋستا سيىردىڭ سىزدىقتاتا اقىرىن سۋ ءىشىپ تۇرعان دىبىسىن، وگەي شەشەسىنىڭ بۋكودلامەن ءومىر تۋرالى... — بالكىم، ول دا بۇلتتار اراسىنداعى ءومىر تۋرالى بولار — اڭگىمە ايتىپ تۇرعانىن ەستىدى. ال اۋستا ءوزىن ول جىگىتپەن بىرگە مىنا ءبىر حالىق جىرىندا ايتىلاتىنىنداي، تۇتاس ەلدەردىڭ يەسى سياقتى سەزىنەدى:
مەنىڭ جارىم سالت اتپەنەن ورمان كەزىپ كەلەدى،
قالىڭ ورمان، جاسىل ورمان
وعان ءوزى جولىن اشىپ بەرەدى.
ەلەستەيدى كوك تەڭىزدىڭ توسىندە
جەلبىرەتە جەلكەن جايىپ جۇرگەنىڭ،
سۇيىكتىم-اۋ، مەيلى قايدا جۇرسەڭ دە،
مەن سەنىمەن بىرگەمىن!
مەنىڭ جارىم جان كورمەگەن
باسقا جاقتا، جات وڭىردە جەرلەندى،
وعان قالاي بارار جولدى
تابا الماسپىن مەن دە ەندى.
قىمباتتىم-اۋ، قايعى-زارىم ۇمىت بولار.
مەنىڭ وسى - ويلاي-ويلاي بىلگەنىم.
سۇيىكتىم-اۋ، مەيلى قايدا جەرلەنسەڭ دە،
Meن سەنىمەن بىرگەمىن!
سۇيگەن جارىم، ءبىز ەكەۋمىز كەزدەسىپ ەك،
ءالى ەسىمدە، ورماندا،
كوكتەمدەگى گۇلگە ورانعان
جەمىس باعى سياقتانىپ تۇرعاندا،
تاعدىرىمدى، باقىتىمدى
تەك سول جەردەن تاپقانىمدى بىلگەنمىن.
— سۇيىكتىم-اۋ، مەيلى قايدا بولساڭ دا،
مەن سەنىمەن بىرگەمىن!
شىركىن-اي الگى كورىنىس ماڭگى سوزىلىپ تۇرا بەرەر مە ەدى! قۇبىلمالى اشىق ءتۇستى بوياۋلارعا بولەنگەن الگى ويىندار عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاسا بەرەر مە ەدى!..
ءسويتىپ اۋستا ءار كەش سايىن كوك اسپاننىڭ ءۇنسىز سازىن قيال قۇشاعىندا تىڭدايتىن بولىپ الدى.
وتىز جەتىنشى تاراۋ
كىشكەنتاي گۇل
جاڭا قوي قورانىڭ كەڭ بولعانى سونشا، بيارتۋردى: "قويىمدى كوبەيتە تۇسسەم بە ەكەن!" دەگەن وي قايتا-قايتا مازالاي بەردى. وندايدا اۋزى تىنىم تاپپايتىن قورەن سيىردى قوسا اسىراپ وتىرعانىن ۇمىتىپ تا كەتەتىن. ول قويدىڭ اياعىمەن جايىلۋىنا بولاتىن ءاربىر كۇندى قۇر جىبەرمەۋگە قۋانا تىرىستى. ونداي كۇندەرى بالالار قويدى شالشىقتى بالشىقتا باقتى.
بيارتۋر ءوزىنىڭ قويلارىن بۇرىنعىسىنشا جاقسى كورەتىن. ولاردىڭ قامىن جەپ، تىنىمسىز ويلاناتىن. قويدى قالاي باعۋدىڭ جاي-جاپسارىن جاقسى بىلەتىندىگىمەن كەڭىنەن تانىمال بولاتىن. وتارىن بيىلعى قىستان، اسىرەسە، ەڭ باستىسى، كوكتەمنىڭ كوك وزەك شاعىنان امان الىپ شىعا السا عوي، شىركىن! ويتكەنى جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن كەزى — كوكتەم وتە-موتە ءقاۋىپتى. قويدىڭ قىرىلىپ قالۋى وپ-وڭاي. بۇل — مىڭداعان جىلداردىڭ تاجىريبەسىنەن بەلگىلى جايت. ويتكەنى ەشقانداي جازىعى جوق وسى ءبىر موماقان جانۋارلار كوكتەم كەزىندە ولە سالۋعا تىم بەيىم.
ونىڭ ەسەسىنە بيىلعى قىستان ادامدار جاقسى شىقتى. فيننا كوپ جىلدان بەرى قىستا قينايتىن اۋرۋىنان ايىقتى. ونىڭ جۇكتى بولىپ قالعانى تاياۋدا عانا، ياعني ناۋرىزدىڭ باس كەزىندە بەلگىلى بولدى. ويتكەنى فيننا دا شەشەسى سياقتى ەدى — ەمشەگى كوپكە دەيىن بىلىنبەيتىن. بىقسىپ جاناتىن پليتالى وشاقتىڭ ۇزدىكسىز بۋداقتاعان اششى تۇتىنىنەن تاڭەرتەڭگى مەزگىلدە ەكى ايەل دە تۇنشىعا جوتەلۋمەن بولاتىن. ول جوتەل كەشكە قاراي وت قاشان جاقسى تۇتانىپ، لاۋلاپ جانىپ كەتكەنشە ۇستامالى اۋرۋ سياقتى تاعى دا قايتالاناتىن. ونىڭ ۇستىنە، سيىردىڭ جاس تەزەگى مەن اتتىڭ سۇيىق زارىنەن قاباتتاسا شىعاتىن جەركەنىشتى قولامسا ءيىس قولقانى قاباتىن، وكپەنىڭ تىنىس الۋىن قيىنداتاتىن. فيننانىڭ قايتا-قايتا اۋىرا بەرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى سول بولاتىن.
سوندا دا بولسا ول بەيشارا سيىردى كۇتىپ-باعۋدىڭ سوڭىندا ءوزى عانا جۇرەتىن. ءبىراق بيارتۋر جەكسۇرىن بۋكودلاعا جەم-شوپ سالۋعا تىيىم سالىپ تاستادى. ءوزى جەتكىلىكسىز جەم-شوپتى فيننانىڭ سيىرعا مولىنان شاشىپ، ىسىراپ ەتۋىنە جول بەرمەدى. بيارتۋر ەندىگى قالعان جاقسى ءشوپتى جاس قوزىلار مەن ولاردىڭ ەنەلەرىنە، وزگە جەم-شوپتى ناشار جەيتىن قويلارعا ساقتاۋعا ۇيعارعان بولاتىن. فيننا سيىرعا جەم بەرىپ، سۋارىپ، استىن تازالاپ، كوڭ-قوقىرىن سىرتقا شىعارادى، قورانى تاپ-تازا ەتىپ ۇستايدى. ونداي كۇتىمدى سيىر دا بىلەدى — ءسۇتتى مولىراق بەرۋگە تىرىسادى. ول بۋكودلانى ەسكى تاراقپەن ەرىنبەي-جالىقپاي ۇزاق قاسىلايدى، ونىمەن اڭگىمەلەسكەن بولادى. وعان رەتى كەلسە، يتكە دەگەن بالىق سۇيەگىن بيارتۋرعا كورسەتپەي، جاسىرىپ اكەپ بەرەدى. ءتىپتى ازداپ كەبەك ارالاس ءۇن شالىپ تا جەمدەيدى. كەيدە سيىردىڭ دا ءىشى پىسىپ، زەرىگەتىنى بولادى. ونداي كەزدەرى قۇدايدىڭ كوكتەمى شىعاتىن كۇن بولا ما، بولماي ما دەپ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، تورىعا قامىققانداي داۋسىن سوزا ءتۇسىپ، كادىمگىدەي شاعىنعان ۇنمەن ۇزاق-ۇزاق موڭىرەيدى. ونىڭ مۇڭىن تۇسىنەتىن ايەل سول ساتتەردە سيىردىڭ جۇرەگى دە ءجيى-جيى سوعىپ، مىنا ءومىردىڭ ماقسات-مۇراتسىز، بوسقا ءوتىپ جاتقان ازاپتى ءومىر ەكەنىنەن شوشىناتىنىن سەزەدى. ويتكەنى فيننانىڭ ءوزى دە بۇل ومىردەگى راقات دەگەننىڭ نە ەكەنىن كورىپ-بىلمەي-اق كەلەدى. ول تاپا-تال تۇستە سيىر قوراعا ءتۇسىپ، سيىردىڭ اۋكەسى مەن ارقاسىن سيپاپ جۇباتقان بولادى. بۇل ومىردە ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر كەزدە ىزگىلىكتىڭ زۇلىمدىقتى جەڭەتىن كەزى كەلەتىنىن ايتىپ، تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. ونىڭ مۇنىسىن از دا بولسا تۇسىنگەندەي سيىر سايابىر تاۋىپ، تىنىشتالادى دا قايتادان كۇيىس قايتارۋعا كىرىسەدى. وسى ءبىر اۋزى تىنبايتىن تويىمسىز قورەن ءارى اقىماق جەكسۇرىن سيىرمەن قايدان قورالاس بولعانىنا وكىنىپ، ودان قالاي قۇتىلۋدىڭ امالىن تابا الماعانداي قورشاۋدىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان ات جەركەنىشتى وشپەندىلىكپەن قاتتى پىسقىرىپ جىبەردى. ونىڭ ەسەسىنە، بالالار سيىردى قالاي جاقسى كورۋدى شەشەلەرىنەن ۇيرەندى. جانىڭدى جادىراتىپ، جاي تاپتىراتىن، بۇكىل وتباسىنداعى ءومىردىڭ كوركىن كىرگىزەتىن قاسيەتتى ءسۇت بەرەتىنى ءۇشىن باعالايتىن بولدى. سۇتتەن حالبەرا كەمپىر دە ءدام تاتاتىن. ءتىپتى تيتلا يتكە دە قالاتىن. كادىمگى ۇن شالىپ، مالعا بەرىلەتىن سۇيىق بىلامىق.
ءىشىڭدى قاتىرىپ، قينايتىن وسى ءبىر تاعامعا جولامايتىن جالعىز جان بار. ول — بيارتۋر. ول تەمەكى جاپىراعى قوسىپ قايناتىلعان سۇتپەن اۋرۋ قوزىلاردى ەمدەۋدى عانا بىلەدى.
راس، سوڭعى كەزدە بالالاردىڭ بەتتەرىنە قان جۇگىرىپ، قىزىل شىرايلانا باستادى. كوزدەرىنەن دەنساۋلىعى جاقسى بالالار سياقتى نۇر شاشىلىپ تۇراتىن بولدى. بۇرىن ولار ءسال بولسا-اق سۋىق ءتيىپ اۋىرا بەرەتىن. ءالجۋاز ءارى بوساڭ ەدى. بويكۇيەز ەرىنشەكتىكتى قويدى، كەۋدەسىندەگى الدەبىر جابىرقاڭقى نەمەسە مۇڭدى كوڭىل كۇيدەن ارىلعانداي كۇي كەشتى. بۇرىنعىداي ىشتەرىن سۋ مەن اۋا كەرىپ تۇرعانداي قولايسىزدىقتان قۇتىلدى. اۋستا سوۋلليليا اكەسى وقىپ شىق دەپ بەرگەن داستانداردىڭ ەڭ ءبىر كۇڭگىرت، بۇلىڭعىر تۇستارىن دا وپ-وڭاي تۇسىنە الاتىن بولدى. اكەسىنەن قارا كۇيەمەن ىستالعان اينەككە جازىپ ءجۇرىپ، ارىپتەردى ءبىلىپ الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. اۋىزشا ەسەپ شىعارۋدا دا قابىلەتتىلىگىن كورسەتە ءبىلدى. بيىلعى قىستا قىزدىڭ بويى تەز ءوسىپ ءارى تولىسىپ شىعا كەلدى. كويلەكتەرى تار بولىپ، سىيماي قالدى. جەڭىن جانە بەلىنىڭ ءبۇيىرىن ءتىلىپ، قوسىمشا ۇشكىل سالىپ، كەڭىتۋگە تۋرا كەلدى. اۋستا — ءقازىر ون تورتكە شىققان ۇلكەن قىز. ەكى بەتى قىزىل شىرايلى، توسىندەگى قوس الماسى تومپايىپ تۇر. بويىندا الدەبىر تۇسىنىكسىز سەزىمدەر مەن تۇسىنىكتەر پايدا بولاتىندى شىعاردى. كەيدە مازاسى بولماي، اۋىرىپ تا قالادى. ونىڭ كويلەگىنىڭ ەتەگىنە جاپ-جالپاق كومكەرمە ءادىپ سالىندى. ويتكەنى جۇپ-جۇمىر قوس بالتىرى مەن مىقتى ەكى تىزەسى ساندارىنا دەيىن جالتىراپ كورىنىپ تۇراتىن بولعان ەدى.
قىستىگۇنى پاستور كەلدى. اۋستانىڭ وقۋىن بايقاپ كورىپ، تابىستارىنا تاڭ قالدى. ول ءوزىنىڭ عانا ەمەس، وزىنە تەتە ءىنىسىنىڭ دە ساۋاتىن اشقان ەدى. ءبىراق قىزدىڭ قۇداي تۋرالى، ءدىن زاڭدارى جونىندەگى ءبىلىمى قانداي؟ ماسقارا بولعاندا ءدىن زاڭدارىنان حابارى جوق ەكەن — ونى ءتىپتى دە وقىماپتى. قۇداي تۋرالى تۇسىنىگى بولماسا دا وعان بەت الدى بوسقا تابىنادى ەكەن ايتەۋىر.
— بۇل — جارامايتىن ءىس، — دەدى پاستور. — قۇدايدى بىلمەۋ — ۇيات. ءتىپتى زاڭعا ساي كەلمەيدى. قىزدى شىركەۋگە الىپ بارىپ، شوقىندىراتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى.
— مەنىڭ وسى جاڭاشا حريستياندىققا سەنە قوياتىن قۇلقىم جوق، — دەدى بيارتۋر. — بۇرىنعى پاستورىمىز جاقسى-اق ەدى. مارقۇم بولعان پاستورىمىز گۋدمۋندۋردى كىم بىلمەيدى!؟ ونى ءبىر كورگەن ادام ءومىر بويى ۇمىتا المايدى. اسىرەسە ونىڭ جاڭادان شىعارعان قويلارىنىڭ تۇقىمىن ايتساڭشى! بۇل وڭىردە ونىڭ داڭقىن شىعارعان دا، ونىڭ ەسىمىن عاسىرلار بويىنا ساقتايتىن دا سول قويلار.
مىنا ءبىر جاڭادان كەلگەن پاستورعا بيارتۋر ادام ەكەن دەپ تە قارامايدى. سونى دا پاستور دەپ اتاۋعا بولا ما ەكەن؟! ناعىز تازشا بالانىڭ ءوزى. قويلار تۋرالى تۇسىنىكتەن مۇلدە ماقۇرىم ەكەنىن قايتەرسىڭ؟! راس، ول قوي تۋرالى سوز ەتكەندى جاقسى كورەدى، بۇل سالادا ءوزىن بىلىكتى بىرەۋ ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. "اۋىلشارۋاشىلىق حابارشىسى" دەگەن باسىلىمنان وقىعان تەورياسىماق ءبىر ماسەلەلەردى سوعادى دا وتىرادى. ەندى، مىنە، ارنايى كىتاپ اشىپ، وعان بارلىق قويلاردى تىركەپ جازىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا ەن سالىپ، ءنومىرى جازىلعان سىرعا تاعۋ كەرەك دەگەندى شىعارىپتى. بۇل كەيىن، كۇزدىگۇنى ءار قوزىنىڭ قاي ساۋلىقتان تۋعانىن شاتاستىرىپ الماۋ ءۇشىن كەرەك كورىنەدى-مىس. ول سونىمەن قاتار ءالجۋاز ناشار قوزىلاردى ءتىرى قالدىرۋدى قويلاردىڭ الدىندا دا، اركىمنىڭ ءوزىنىڭ الدىندا دا، ءتىپتى قۇدايدىڭ الدىندا دا ءولىم جازاسىنا لايىق كۇنا جاساۋ دەپ بىلەدى. ويتكەنى ولاردى ساتۋ ءتيىمسىز كورىنەدى — قويلاردىڭ بولاشاقتاعى تۇقىمى سونداي ءالجۋاز ناشار قوزىلاردان تارايتىن بولادى، ءسويتىپ مال تۇقىمى ازعىندايدى ەكەن.
— پاستور گۋدمۋندۋر قوي تۋرالى ەشقاشان ەشكىممەن ءتىس جارىپ سويلەسپەيتىن، — دەدى بيارتۋر. قوي تىركەيتىن ەشقانداي كىتاپ تا جۇرگىزگەن ەمەس. وندا ءوزىنىڭ ەجەلگى ەۆرەيلەر تۋرالى جالعىز كىتابىنان وزگە ەشنارسە دە بولعان جوق. ءبىراق قوي تۋرالى ءبىلىمى ناعىز ء ۇلى ادامعا، عۇلاما عالىمعا تون ەدى. ونىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، گۋدمۋندۋر ءوزىنىڭ قويلارىن وزگە قويلاردان ءجۇرىپ كەتكەن ىزىنە قاراپ ايىرا بىلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ شىركەۋ قاۋىمىنىڭ ماڭدايىنا ەندى قايتىپ ونداي پاستور بىتە قويماس، ءسىرا!
ولار اۋستانى شىركەۋگە الىپ بارىپ شوقىندىرۋدى كەلەسى جىلعا دەيىن، حەلگي ءبىراز وسكەنشە قالدىرا تۇرۋ جونىندە كەلىستى. ءبىراق پاستور ونى بيىلعى قىستىڭ وزىندە، ياعني شوقىندىرۋدان الدەقايدا كوپ بۇرىن پوسەلكەگە الىپ كەلۋدى، ءسويتىپ قۇداي تۋرالى ءدىني ءىلىمدى — ەڭ بولماسا، ونىڭ ەڭ قاجەتتى نەگىزدەرىن وقىپ ۇيرەنۋىن تالاپ ەتىپ وتىرىپ الدى. سونداي-اق قىزدىڭ بۇل جاستا ءبىلۋى ءتيىس باسقا پاندەردەن دە — اتاپ ايتقاندا گەوگرافيادان، زوولوگيادان، يسلانديا تاريحىنان حاباردار بولۋى كەرەكتىگىن ايتتى.
— قالاي دەدىڭ، "گەوگرافيا" دەدىڭ بە؟ بالالاردىڭ ەكەۋى دە ءوزىمىزدىڭ اڭعاردى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ولارعا اڭعارداعى ءاربىر شوقى، ءاربىر جارتاس، ءاربىر بۇلاق-باستاۋ، وزەننىڭ ءاربىر بۇرىلىسى جاقسى تانىس. ولار مۇندا ەشقاشان اداسىپ كەتپەيدى — كەز-كەلگەن اۋا رايىندا دا جول تابا بىلەدى. ال زوولوگياعا كەلسەك شە؟ ولاردىڭ بۇل پاننەن دە حابارى مول. حۋتورداعى ءاربىر قويدى جاڭىلماي تانيدى. ويتكەنى ولارمەن، ءوزىڭىزدىڭ قولىمىزداعى جانۋارلارمەن، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە ءوسىپ كەلەدى. ولارعا قاشان جانە نە قاجەت ەكەنىن ايتقىزباي تۇسىنەدى. تاريحتى دا جامان بىلمەيدى. قانە، كىشكەنتاي اۋستام مەنىڭ، ايتىپ جىبەرشى، گريمۋر ەگير دەگەن كىم بولعان؟
اۋستا سوۋلليليا ۇيالا جاۋاپ بەردى:
جاياۋ ءحرولۆتىڭ قاس جاۋى بولعان.
دۇرىس ايتاسىڭ! — دەدى بيارتۋر. — ال ول ولگەننەن كەيىن قايدا باردى؟
اۋستا ۇيالا تۇرىپ، باسىن تومەن سالدى:
— توزاققا باردى، دەدى ول.
— انە، ول سورلىعا نە بولعانىن كوردىڭ بە، پاستور تەودوۋر؟ — دەدى بيارتۋر، قارق-قارق كۇلىپ. ءسويتتى دە ءسوزىن جالعاستىردى. — وسىمەن قوش بول، پاستور تەودوۋر. ءوزىڭ دە سونداي جاعدايعا ۇشىراپ قالىپ جۇرمە.
ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزى بولاتىن. بيارتۋر شالشىقتى بالشىقتا جايىلىپ جاتقان قويعا بارۋعا بەت الدى. اۋا رايى قۇبىلىپ تۇردى بىرەسە جابىسقاق قار جاۋدى، بىرەسە باسىلدى، ءتىپتى كۇننىڭ كوزى شايداي اشىلىپ تا كەتتى. بالالار قويدى كەزەگىمەن جاياتىن. بيارتۋر حەتيا دەپ اتالاتىن ءبىر قويدىڭ باسى قان جوسا بولىپ جۇرگەنىن بايقاپ قالدى. العاشقىدا قويدىڭ ءمۇيىزى سىنعان بولار دەپ ويلاپ ەدى، سوڭىنان نەعۇرلىم مۇقيات بايقاپ قاراسا، ونىڭ ەكى قۇلاعىنا بىردەي ەن سالىنىپ، الدەبىر تاڭبا باسىلىپتى. مۇنداي جاڭالىققا قاتتى تاڭ قالدى. قويدىڭ قان-قان قۇلاقتارىن اقىرىن-اقىرىن كەزەكپە-كەزەك ۇستاپ كورىپ، بۇل ءوزى نە قىلعان ەن ەكەنىن، جالپى نە بولعانىن بايقاپ بىلمەك ەدى، ءبىراق ولاردىڭ قۇلاقتارىنىڭ شۇنتيتىپ كەسىلگەنى سونشا، ونداعى باسىلعان نەندەي تاڭبا ەكەنىن ايىرىپ بىلە المادى. بۇنى كەزدەيسوق وقيعا دەۋگە بولمايتىن ەدى. بيارتۋر ويلانىپ قالدى. ول ءۇي ءىشىنىڭ ادامدارىنىڭ بىرىنەن دە ولاردىڭ كوزدەرىنە اڭعاردا جۇرگەن بوگدە بىرەۋلەر تۇسكەن-تۇسپەگەنىن ەگجەي-تەگجەيلى سۇراپ شىقتى. جوق، ولار ەشكىمدى دە كورمەپتى. ارنايى كەلگەن دە ەشكىم بولماپتى. سوندا بيارتۋر بىلاي دەدى:
— ەگەر اڭعاردا جۇرگەن ەشكىم كورىنبەگەن بولسا، مۇنىڭ ءوزى كوپ جىلدار بويى كەزدەسپەگەن تۇسىنىكسىز جاعداي ەكەن! — سودان سوڭ ول قويدىڭ قۇلاعىنداعى تاڭبانىڭ ادام تاڭ قالارلىقتاي وزگەشە ەكەنىن ايتتى.
وسى كەزدە حەلگي كۇتپەگەن جەردەن بىلاي دەدى:
— باعانا، قار جاۋىپ تۇرعان كەزدە ماعان ءبىر سالت اتتى ادام كولدى كەشىپ وتكەن سياقتى كورىنگەن بولاتىن.
— كولگە قاراي دەيسىڭ بە؟ قول جاقتان نە جەيدى ول؟ ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟! اتىنىڭ ءتۇسى قانداي؟
— ول جاعىن بايقاي المادىم، — دەپ جاۋاپ قاتتى حەلگي. — اتى بولعان جوق-اۋ دەيمىن...
— ءوزى كىمگە ۇقسايدى ەكەن؟ بايقاپ قارامادىڭ با، ەسۋاس نەمە؟
— جاپالاقتاپ قار جاۋىپ تۇرعاندا قالاي بايقايسىڭ؟! — دەدى بالا. — مەنىڭشە، ول ادامعا ۇقسامايتىن سياقتى ەدى.
— سوندا نەگە ۇقسايدى؟ ايتساڭشى ادام سياقتى!..
بالا نەنى كورگەنىن انىقتاپ ايتا المادى: ايتەۋىر دوڭگەلەنگەن ءبىر نارسە كولگە بارىپتى دا سۋعا ءتۇسىپ كەتىپتى.
بيارتۋر ودان سايىن ويلانىپ قالدى. باسقالار دا اڭ-تاڭ بولىستى. ءىس توقىپ وتىرعان كەمپىر الدەبىر نارسە دەپ مىڭگىرلەدى. بۇل ءوزى، نە دە بولسا، جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس قوي!..
كوكتەمدە ايرىقشا اباي بولۋ كەرەك. وسىندا حۋتوردا وتىرىپ، ءبىز دە الدەبىر نارسەنى بايقاعانداي ەدىك. بۇل قۇبىجىق زۇلىم كۇشتەر بىزگە كورەسىنى كورسەتەدى ءالى... نەمەسە تاپا-تال تۇستە وتارداعى قويعا، اي-شاي جوق، ەن سالىپ، تاڭبا باستى دەگەن نە سۇمدىق؟!.
كۇن جىلىنا باستادى. ويدا جوق جەردەن بولعان وقىس وقيعا تۋدىرعان قورقىنىشتى ۋايىم دا سەيىلدى. جىلى جەل تۇردى. كوكتەمگى جاڭبىر جاۋدى. ەڭىستەگى قار ەرىپ كەتتى. بۇعان دەيىن قار كورپەسىن جامىلىپ جاتقان سارعىش قوڭىر سولعىن ءشوپتى اڭعاردىڭ ساي-سالاسى ەندى جاسىل تۇسكە ەنە باستادى. كوپ ۇزاماي جايىلىمعا جاسىل جەلەك جايقالا ءوستى. وزەن تاسىپ اقتى، كولدەگى سەڭ بۇزىلدى. فيننا ەسىك الدىنا شىعىپ، كوكتەمگى تازا اۋانى سىمىرە جۇتتى. قارعالار حۋتوردان الىسقا ۇشىپ كەتىپ جاتتى.
كىشكەنتاي نونني قوي اسىقتارىن بەتكەيگە الىپ شىعىپ وينادى. ءبىر كۇنى ۇيگە ول وتە ماڭىزدى جاڭالىق ايتقالى جۇگىرىپ كەلدى: حۋتوردىڭ تاپ تۇبىندە ساپ-سارى باقباق گۇل ءوسىپ ءتۇر! تاۋلى اڭعاردا جىلدىڭ بۇل مەزگىلىندە باقباقتىڭ گۇل اشۋى — سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا. بالالار شەشەسىن ەرتىپ كىشكەنتاي گۇلدى كورۋگە شىقتى. گۇل ءوزىنىڭ جاپ-جاس ءالسىز ساباعىن قىسقى كۇننىڭ كوزىنە باعىتتاپ، باتىل دا قۋانىشتى قالپىندا جوعارى قاراي ۇمتىلادى. ماڭگىلىك گۇل سياقتى. ولار وزدەرىنىڭ جاڭادان پايدا بولعان دوسىنا شاتتانعان قۋانىشپەن ءارى مەيىرلەنە ءسۇيسىنىپ، ۇزاق قاراپ تۇردى. ويتكەنى ول الداعى جازدىڭ كەلە جاتقانىن قىس ورتاسىندا جەتكىزگەن حابارشى عوي. ولار بەينە ءبىر قاسيەتتى ورىنعا زيارات ەتۋگە بارعان ادامداردىڭ قۇدىرەتتى كۇش-قۋاتقا ءۇنسىز ىقىلاسپەن تاۋاپ ەتۋگە نيەت ەتكەنىندەي ىقىلاستى تەبىرەنىسپەن گۇل جاپىراعىنىڭ شەتىنە ساۋساقتارىنىڭ ۇشىن تيگىزىپ كورۋمەن بولدى. وعان بەينە ءبىر: "سەن بۇل جەردە جالعىز ەمەسسىڭ، ءبىز بارمىز. ءبىز دە سەن سياقتى ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلامىز" دەپ جاتقانداي. ءسويتىپ، بۇل كۇندى ەرەكشە شۇعىلا شاشقانداي سەزىندى. قىستىڭ قورقىنىشتى دا قولايسىز جەكسۇرىن كۇندەرى ارتتا قالدى. بۇل كۇن جايدارى دا شايداي اشىق بۇلتسىز كوك اسپام سياقتى جادىراپ سالا بەردى. ولار ءۇشىن بۇل كۇن ناعىز باقىتتى كۇندەردىڭ ءبىرى بولعان ەدى. ولار بۇل كۇندى ءومىر بويى ۇمىتپاق ەمەس. كەنەتتەن اتتىڭ كىسىنەگەنى ەستىلدى. ونىڭ العاشقى كىسىنەگەنى ەرەكشە سىڭعىرعا تولى. الدەبىر جۇرەكسىنە جاسقانۋمەن قاتار ريزاشىلىقتىڭ بەلگىسى دە سەزىلەدى. ول قاتەرلى اجال تىرناعىنان قۇتىلعان ساتتە "ۋھ!" دەپ، اۋىر دەم العانداعى سياقتى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىقتى. ءبىراق سونىڭ وزىندە دە بايسالدى قۋانىشتىڭ لەبى ەسەدى.
قىستىڭ قىسپاعى مول كۇندەرىن قۇداي تۋرالى ىلىمنەن حابارى جوق جاس قىز دا ۇمىتا باستادى. ءبىراق اۋا رايىنىڭ قولايسىز كۇندەرىندە الدەبىر نارسەدەن قورىققان جوق دەيسىز بە؟ قورىقتى، ارينە. قورىققاندا قانداي! ءبىر بۇل عانا ەمەس، باسقالار دا قورىقتى. ونداي ۇرەيلى ۇزاق تۇندەردە وڭايلىقپەن تاڭ دا اتا قويمايدى. ال كۇندىزگى كۇن كۇندىزگە ۇقسامايتىن. تەك كوكتەمنىڭ كەلۋىن تاعاتسىزدانا كۇتەسىڭ، سول ءۇشىن عانا ءومىر سۇرەتىندەي بولاسىڭ. ءبىراق ونىڭ تەز كەلە قوياتىنىنا سەنىمىڭ جوق ەكەنىن سەزەسىڭ. مىنە، العاشقى باقباق گ ۇلى، جىلقىنىڭ العاشقى كىسىنەۋى. قاشان ماڭگىلىك كوز جۇمىپ، و دۇنيەگە اتتانعانشا ۇزىلمەس ۇمىتپەن تاعاتسىزدانا كۇتەتىن كوكتەمنىڭ ساعىنىشتى سازدى بەلگىلەرى ءبىلىندى. ەندى ازدان سوڭ شالشىقتى بالشىق تا كوك-جاسىل تۇسكە ەنەدى. ونداعى تىرشىلىك تە وتكەن جازداعى سياقتى قىزا تۇسەتىن بولادى: قۇتاندار سۋ كەشىپ تۇرىپ بەينە ءبىر يناباتتى جاس قىزدار سياقتى سىپايىلىق تانىتىپ، يىلە سالەمدەسەدى. تاۋ ىشىندەگى كىشكەنتاي سارقىراما سۋلار كۇنگە ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن اسپانعا اتىلا اعادى. مىنە، سول كەزدە الىس ولكەدەن ول دا — باياعى جۇمباق جىگىت تە كەلەتىن بولادى.
قورقىنىشتى جۇما دا كەلىپ جەتتى. جازعى مەكەن تۇرعىندارى بۇل كۇنى ايتەۋىر بىرەۋدىڭ — نە قۇدايدىڭ ءوزىنىڭ، نە ييسۋسپەترۋستىڭ ءتورتتاعاندالىپ ولتىرىلگەنىنەن ەمىس-ەمىس حاباردار بولاتىن. دەگەنمەن ولار ءتورتتاعانداپ ازاپتاپ ءولتىرۋ دەگەننىڭ قانداي بولاتىنىن تىم بۇلدىر ەلەستەتە الاتىن. ويتكەنى ايقىشتى اعاشتىڭ قانداي ەكەنىن ەشقاشان كورىپ بىلگەن ەمەس. ال وعان ادامدى قالاي ءتورتتاعانداپ ولتىرەتىنىن كوز الدارىنا مۇلدە ەلەستەتە المايتىن. ونداي سۇمدىقتىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەك، بىلسەك دەگەن ىنتا-ىقىلاسى اتىمەن بولعان جوق-تى. ال پوسەلكەدە وسى توڭىرەكتە ويدان شىعارىلعان الۋان ءتۇرلى ەجەلگى ەسكى اڭگىمەلەر ءتىپتى دە تاۋسىلمايتىن. قاساقانا تاپ سول كۇنى اۋا رايى بۇزىلىپ، سۋىتا باستادى. كەشكە قاراي جەل كۇشەيە ءتۇستى، اسپاندى قويۋ سۇر بۇلت قاپتادى. ءۇي-ىشى ەندى ۇيقىعا جاتار الدىندا قار بوراپ قويا بەردى. كەشكە قاراي جازعى مەكەن يەسى بيارتۋردىڭ دا قاباعى قاتۋلانىپ، سۋىتا باستاعان بولاتىن. ءتۇن جارىمى شاماسىندا ول شالبارىن، اياق كيىمىن كيىپ، اۋا رايىن بايقاۋ ءۇشىن سىرتقى شىقتى. قار ءولى قۇيىپ تۇر ەكەن. قالىڭدىعى جۇلىقتان اساتىن بولىپ قالىپتى. تاڭعا قاراي ساقىرلاعان سارى اياز ارالاس ۇيتقىعان قارلى بوران سوقتى.
بيارتۋر كوكتەمنىڭ ەرتە شىققانىنا ءتىپتى دە قۋانا قويعان جوق ەدى. ويتكەنى ونىڭ بيىلعى بەلگىلەرى كوڭىلىن كونشىتە الماعان: گۇلدەردىڭ تەز اشىلۋى دا، قۇستاردىڭ شىقىلىقتاپ سايراعان اندەرى دە مەرزىمىنەن بۇرىن سياقتى كورىنەتىن دە تۇراتىن. كۇننىڭ كوزى قانشالىقتى اشىق بولا تۇرسا دا، ونىڭ قويلارى وڭايلىقپەن قوڭدانا قويمادى: جاڭبىرلى جازدان كەيىنگى پىشەن ءشىرىپ كەتكەندىكتەن مال ونى ءجوندى جەي المادى، دالاداعى قار جۇقا عوي، جايىلىپ تويىنار دەگەن ۇمىتپەن قويدى جايىلىمعا ءجيى-جيى ايداپ سالعانى پايدالى بولا قويمادى. بيارتۋردى بارىنەن بۇرىن قاتتى شوشىتقان جاعداي ىشەك قۇرتتاردىڭ پايدا بولا باستاعانى ەدى. ولاردىڭ ادەتتەگى اجىراماس سەرىك-دەرتتەرى — جوتەلدەن، ءالسىز بوساڭدىقتان، ءىشى ءوتىپ، مازاسى كەتۋدەن قۇتىلا الماي قويعانى بولدى. جەم-شوپتىڭ جۇعىمى جوق سياقتى. كەيبىر قويلارىنىڭ ارىقتاعانى سونشا، ءتىپتى كوتەرەم بولۋعا اينالدى. بيارتۋر نە ىستەرىن بىلمەي، باسىن قاتىرۋمەن بولدى. ولاردى ءۇيدىڭ ىشىنە الىپ، ورىستەن ءشوپ جۇلىپ اكەلىپ ازىقتاندىرماق، ءتىپتى ءۇن شالىپ، بوتقامەن اسىراماق بولدى. ءوستىپ جۇرگەندە پاسحا مەيرامى كەزىندە اۋا رايىنىڭ بۇزىلا كەتۋىنە قاراڭىزشى! ونىڭ قانشا ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن كىم ءبىلسىن، بالشىقتى جاعالاۋدا ەمىن-ەركىن كوك قۋىپ، اۋىزدانىپ قالعان مالدى ەندى قايتادان قوراعا قاماپ ۇستاۋعا تۋرا كەلدى. ولاردىڭ ماردىمسىز جەم-شوپكە بايلانىپ، قانشا ۋاقىت قورادا تۇراتىنى بەلگىسىز.
اۋا رايى مۇلدە بۇزىلدى. ۇيتقي سوققان ناعىز قاتال قارلى بوران كوز اشتىرمايدى. تاۋ جاقتان جەلدىڭ بەينە ءبىر قاسقىردىڭ ۇلىعانىنا ۇقساس سارىلى ەستىلەدى. ول الدەبىر جاۋىز جىن-پەرىلەردىڭ سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ، حۋتورعا قاراي قۇتىرىنا ۇمتىلىپ كەلە جاتقانىنداي اسەر ەتەدى. شاتىردىڭ ءبىر بۇرىشىندا جاتقان يت تۇلا بويى ءدىرىل قاعىپ، مۇڭىن شاعا قىڭسىلايدى. بالالار ۇيمە-جۇيمە بولىپ، توسەكتىڭ ىشىنە تىعىلدى. ءسويتىپ پاسحانىڭ العاشقى كۇنى حالبەرا كەمپىردىڭ اۋا رايىنا قاتىستى پسالومداردى باسىنان اياعىنا دەيىن تۇك قالدىرماي تۇگەل وقيتىن وتە سيرەك كۇندەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. دۇرلىكتىرگەن داۋىل مەن ناقۇرىس جىن-پەرىلەر تۋرالى كىمدى بولسا دا تاڭ قالدىراتىن بۇل پسالوم-دۇعالار بۇرىن-سوڭدى بار قىرۋار كوپ دۇعالاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا بالالار ءۇشىن وتە-موتە قورقىنىشتى دا ۇرەيلى ەدى. ولاردى پسالوم-دۇعانىڭ جان تۇرشىكتىرەرلىك جەكسۇرىن كەيىپكەردىڭ زۇلىم كۇشتەر ازاپقا سالىپ، قيناي تۇسكەن، تىرداي جالاڭاش ەتىپ، بۇلارعا وشىكتىرە ايداپ سالعان قورقىنىشتى بەينەسى ۇيتقىعان قارلى بوران باسىلعاننان كەيىن دە كوپكە دەيىن تۇستەرىنە كىرىپ، شوشىتۋمەن بولدى. ءتىپتى بىرنەشە جىل وتكەننەن سوڭ دا بالالاردىڭ تۇسىنە توسىننان كىرگەن سول ءبىر سۇراپىل ەلەستەر ولاردىڭ جازدىڭ جايدارى كۇندەرىندەگى قۋانىشىم دا سۋ سەپكەندەي باساتىن بولدى. الگى جەكسۇرىن كەيىپكەر بالالاردىڭ ويىنا كۇتپەگەن جەردەن، ءتىپتى جاپ-جاقسى جاعدايدا جۇرگەن كەزىندە ساپ ەتىپ، توسىننان ورالا كەتەتىن.
بۇعاۋ، قۇرساۋ، كىسەندەرىن
تاس-تالقان عىپ ءۇزىپ تاستاپ،
ەركىندىككە شىققان بويدا
جىرتقىش اڭداي ايبات شەگىپ،
ۇمتىلادى ول ادامدارعا.
ءتۇن ىشىندە، قاراڭعىدا
بۇدان اسقان سۇمدىق بار ما؟!
جول توسادى ول ۇلى ءتۇسىپ —
داندەگەن ول جولاۋشىنىڭ
ەتىن جەۋدەن، قانىن ءىشىپ.
ايامايدى ول ءتىپتى ءوزىن دە
ادامداردى ازاپقا ساپ، قيناي ءتۇسىپ.
حالبەرا كەمپىردىڭ پسالوم-دۇعانى تۇگەلدەي وقىپ شىعۋدى قاجەت دەپ ساناعانى جەردىڭ استى-ۇستىندەگى زۇلىم كۇشتەر بۇعاۋدان بوسانىپ كەتتى دەگەنىنىڭ بەلگىسى بولاتىن. ول بۇل پسالوم-دۇعانى وقىعان كەزدە بەينە ءبىر قيامەت-قايىمنىڭ قورقىنىشتى سۇراپىل ساعاتى سوعىپ تۇرعانداي-اق بۇكىل تىرشىلىكتەن بەزىنگەندەي سەزىمدە بولادى. بۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ، ءسىڭىرى تارتىلعان، قۇرىسىپ-تىرىسقان تارامىس تورابى سياقتى قوس قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا قويىپ، ىلگەرى-كەيىندى جىلجىپ، زىكىر سالىپ وتىرعانداي كورىندى. ونىڭ ءۇنى ءجۇزى كەتىلىپ، مۇقالىپ قالعان قانجارمەن جاس ەتتى مىلجالاپ كەسكىلگەندەگىدەي باياۋ ەستىلدى.
قىس اتاۋلى تاپ وسىنداي ەرتە كوكتەمگى كەزدەگىدەي قاھارلى كورىنبەيتىن-اق سياقتى ەدى. كۇنادان پاك بالالاردىڭ ءۇنسىز ۇرەيى كۇشەيە ءتۇسىپ، جۇرەكتەرى شاعىن عانا دەربەس حۋتوردى جان-جاعىنان قورشاپ العان قاتىگەز زۇلىم كۇشتىلەردىڭ الدىندا اتتاي تۋلاپ، ءدۇرس-دۇرس سوقتى.
تاپ وسى پاسحا مەيرامىنىڭ تاڭى اتا بەرە شەشەسى بايپاعىن شەشتى دە تاعى دا توسەككە قۇلادى.
وتىز سەگىزىنشى تاراۋ
شايقاس
قارلى بوران بەس كۇن بويى قۇتىرىنا سوقتى. وسى از ۋاقىت ىشىندە قويلار قانشالىقتى قاجىپ، جۇدەپ ءبىتتى دەسەڭشى! ولار شالشىقتى بالشىقتان وتكەن جازدا ورىلىپ، ىلعالدان ءشىرىپ كەتكەن پىشەندى جەمەي قويدى. ەندى بيارتۋردىڭ ولاردى بۇعان دەيىن تەك سيىر مەن قوزىلارعا دەپ جايىلىمنان شاۋىپ العان ازىن-اۋلاق پىشەنمەن قورەكتەندىرۋدەن وزگە امالى قالمادى. ءبىراق ول پىشەن بارلىق مالدى ازىقتاندىراتىن بولسا، قانشاعا جەتەر دەيسىڭ!؟ ءوزى دە، تىم از قالدى. ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە قويلارعا قامقورلىق جاساۋى ءتيىس. ءبىراق، ەكىنشى جاعىنان، سيىردى قۇر اۋىز قالدىرۋعا دا بولمايدى. ويتكەنى ءشىرىندى ءشوپتىڭ قيقىم-سيقىمىن ول دا جەمەيدى، جەمەك تۇگىلى اۋزىنا دا المايدى: ءشىرىندى اقىردا تولىپ تۇرسا دا شاعىمدانا موڭىرەيدى، ءسۇتتى وتە از بەرەتىن بولدى. شاماسى، ول ءوز اياعىمەن ءجۇرىپ جايىلا الاتىن ۋاقىتقا دەيىن امان جەتپەيتىن دە شىعار. ال ونداي كۇنگە دەيىن ءالى ۇزاق — ەڭ از دەگەندە يۆانوۆ كۇنىنە دەيىن كۇتۋ كەرەك. دەگەنمەن اۋا رايى اشىلىپ، جايىلىمداعى قار ەرىپ كەتسە، قويلاردى جاقسى پىشەننىڭ قالدىعىمەن ءويتىپ-بۇيتىپ امان الىپ قالۋعا بولار ەدى. ەندىگى جەردە نە قويلاردى، نە سيىردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن تاڭداۋ جاساۋ قاجەتتىگى تۋدى. قارلى بوران قانشالىقتى ۇزاققا سوزىلاتىن بولسا، ەكى جاقتىڭ ايتەۋىر بىرەۋى سونشالىقتى تەز جەڭىپ شىعاتىنى ايقىندالا ءتۇستى. كوكتەمگى كارلى بوراننىڭ اڭعارداعى جالعىز حۋتور ءۇشىن قانداي قاھارلى دا ءقاۋىپتى سىناققا اينالاتىنىن كورۋگە بولادى. مۇندايدا جۇرەككە قايداعى ءبىر ۇمىتسىزدىك سەزىمى ۇيالايتىنىنا، ال ۇيقىسىز وتكەن ۋايىمعا تولى تۇندەردىڭ ەشقانداي دا قۋانىش پەن جۇبانىش اكەلە المايتىنىنا ەشقاشان تان قالۋعا بولمايدى. ءتىپتى ەڭ تاماشا دەگەن ەستەلىكتەردىڭ ءوزى دە ءبىر كەزدە جارق-جۇرق ەتىپ، كوز جاۋىن الاتىن كۇمىس تەڭگەنىڭ ۇيكەلە توزىپ، كوك وڭىزدەنەتىنى سياقتى سولعىن تارتىپ شىعا كەلەدى. بالالار اكەسىنىڭ ۇيقىسى قانباي، ءىسىنىپ قىزارعان كوزدەرىن ۋقالاپ، قاباعى ءتۇسىپ، ەرتە تۇرىپ كەتەتىنىن، ال شەشەسىنىڭ، ءتۇنى بويى ءۇن-تۇنسىز جىلاۋدان بەتى دومبىعا ىسىنگەن بويى ءالى دە بولسا سيىرىنا شىعىپ، ونى سيپالاپ، قاسىپ، جۇباتىپ جۇرەتىنىن وزدەرى كورىپ، كۋا بولىستى.
— كوپ ۇزاماي اۋا رايى جاقسارادى، — دەدى فيننا. — كوپ ۇزاماي ساعان دا، ماعان دا كۇننىڭ كوزى جارقىرايدى، قار ەريدى. قويلار تاعى دا شالشىقتى بالشىققا شىعىپ جايىلاتىن شىعار، سوندا جاقسى پىشەنگە جاريتىن بولاسىڭ.
كوپتەن كۇتكەن كوك ءشوپ كورىنىسىمەن كىشكەنتاي نونني مەن شەشەسى تاۋ بوكتەرىنە شىعىپ، سيىرىن جايىپ باعۋعا كىرىسەدى. قۇستاردىڭ سايراعان ءۇنىن تاماشالايدى.
قۇستاردىڭ؟ جو-جوق، بۇل ءسوزدى ايتۋعا ونىڭ ءتىلى ورالمايدى. اقىرداعى ءشىرىندى ءشوپ سول كۇيىندە جاتىر. سيىر مۇڭىن شاعا موڭىرەيدى. بۇل جەردە سوزبەن ايتىپ، ىسكە كومەك جاساي المايسىڭ. ال، بالكىم، قۇستار جازعى كۇندەردە ءان سالىپ، سايرايتىن بولار. فيننا سيىردى اۋكەسىنەن ءۇنسىز سيپالاۋمەن تۇر. اجال اۋزىندا تۇرعان جاندى سايراعان ويمەن جۇباتىپ، تويىندىرۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس! فيننا بۋكودلانى ۇرەي ۇستىندە سيپالاي ءتۇستى. ال سيىر مۇڭايا شاعىنىپ، موڭىرەۋمەن بولدى.
پاسحا قارساڭىندا قۇتىرىنا سوققان قارلى بوران اقىرىندا باسىلدى-اۋ ايتەۋىر. كۇننىڭ كوزى جارقىراپ شىعا كەلدى. وسى ءبىر شۇعىلالى ۇزاق كۇندەرى قار ەداۋىر تەز ەرىدى. ءبىراق اۋا رايى ءالى دە قاتال ەدى — تۇندە اياز كۇشەيدى. بيارتۋر قويلارىن شالشىقتى بالشىققا ايداپ شىقتى. ءبىراق قالىڭ قياقتىڭ جاس وسكىندەرى جارتىلاي نەمەسە تۇگەلدەي دەرلىك ءۇستىپ كەتىپتى. ال قار استىندا قارا جەردەن وزگە ەش نارسە كورىنبەيدى. قاپ-قارا بالشىق قانا! كوپتەگەن قويدىڭ ارىقتاپ، قالجىراعانى سونشا، كوتەرەم بولۋعا اينالدى ولاردى ورىسكە ايداپ شىعۋدىڭ ءوزى قيىن. ولار كىشكەنتاي وزەندى كەشىپ وتپەك بولعاندا ارعى بەتتەگى بيىكتىگى سيراعىنان اسپايتىن جاعالاۋعا تىرمىسىپ كوتەرىلۋگە مۇرشاسى كەلمەيدى -الدىڭعى ەكى اياعىن ارەڭ دەگەندە جارعا تىرەگەنىمەن ارتقى ەكى اياعىن قيا بەتكەيگە تىرەپ باسا الماي؛ بوسقا اۋرە بولدى. ال بيارتۋر ولاردى بوكسەسىنەن كوتەرىپ، جوعارى شىعارعاننىڭ وزىندە ىلگەرى جىلجۋعا قۇلىق تانىتپاي، ءبىر ورىندا جاتىپ الۋعا تىرىستى. ەندى مۇيىزىنەن كوتەرىپ، ورنىنان تۇرۋىنا جاردەمدەسكەنىمەن تىزەرلەپ ەڭبەكتەۋدەن ارى اسا المادى. نەسى بار، مۇنىڭ ءوزى يسلانديانى العاشقى قونىستانۋشىلاردىڭ زامانىنان بەرى ءارقاشان بولىپ تۇراتىن ۇيرەنشىكتى نارسە عوي. از عانا جۇرگەننەن كەيىن قويلار ءبىر جاق بۇيىرىنە قاراي قۇلاي كەتەدى. ال تومەندە، شالشىقتى بالشىقتا، ۇيىقتى جەرلەرگە ءسال عانا باتىپ قالسا دا ودان تىرمىسىپ شىعۋعا ەشقانداي ارەكەت جاساي قويمايدى. قارعالار شالشىقتى بالشىققا قايتا ورالدى. ولار قويدىڭ ارقاسىنا تىرناقتارىن قاداپ، تۇمسىعىمەن شۇقۋعا، قارنىن تىرىدەي جارۋعا، كوزىن شۇقىپ جەۋگە قولايلى كەزەڭدى كۇتىپ، اڭدي تۇسەدى. ءبىر كۇنى قورا ماڭىندا ءۇش قوي جاتىپ قالدى. ولاردى بيارتۋر يت قوسىپ قۋماق بولسا دا ورىندارىنان تۇرمادى. يت ولارعا قاراي ۇرە ۇمتىلسا دا قيمىلداعان جوق - تەك كوزدەرىن جىپىلىقتاتا قارادى دا قويدى. بيارتۋر قالتاسىنان پىشاعىن الدى دا الگى قويلاردىڭ القىم جۇندەرىنىڭ اراسىن اشىپ جىبەرىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باۋىزداپ تاستادى. سودان ولاردى كومۋگە كىرىستى.
قويلاردىڭ ءبارى دە ىشەك قۇرتىمەن اۋىردى. بيارتۋر ولاردىڭ ءبىرازىن ۇيگە كىرگىزىپ، ەرەكشە كۇتىممەن ۇستاماق بولدى. ءبىراق ونىسىنان دا ەش نارسە شىقپادى. قويلار اۋزىنا ءبىر تال ءشوپ المادى. ال تاڭعا قاراي ولاردىڭ بىرەۋى نەمەسە بىرنەشەۋى جەردە شالاجانسار سۇلاپ جاتادى. ءتىپتى ءولىپ تە قالادى. ال بيارتۋر ايەلىنە قارا بيداي ۇنىن شالىپ، بوتقا جاساۋدى بۇيىردى. ونى قويدىڭ كەيبىرەۋى جەسە دە باسقالارى تاتىپ المادى. قارا بيداي ۇنىنىڭ قورى دا تىم ماردىمسىز ەدى. ادامدار وزدەرىنە نان پىسىرۋگە قيمايتىن. مىنە سونداي جاعدايدا ۇننىڭ مىناداي ىسىراپپەن جۇمسالۋى كوپكە بارمايتىن. كەشكە قاراي بيارتۋر قويلارىن قوراعا قاماۋ ءۇشىن قولىنا پىسىرىلگەن جۇقا نان ۇستاپ، قىزىقتىرا ەرتىپ كىرگىزەتىن بولدى. ءاربىر ەكى-ۇش قادام جاساعان سايىن قويلارعا ول ناننىڭ شەتىنەن كىپ-كىشكەنتاي ءبىر بولىگىن ءبىر تىستەتىپ ەرتىپ وتىردى. ءبىراق بۇل ءىس تە وتە ءونىمسىز بولدى. ءار قويدىڭ ءوزىن جەكە-جەكە قىزىقتىرۋعا تۋرا كەلدى. ال ولار قوراعا كىرەمىن دەگەنشە قايتا-قايتا ءسۇرىنىپ، قۇلاي بەردى. قويلاردى قوراعا جاڭا تاسىلمەن كىرگىزىپ قاماۋ ءۇشىن بالالار اكەسىنە قولدارىنان كەلگەن كومەگىن اياعان جوق، مۇمكىن بولعان نارسەنىڭ ءبارىن دە ىستەدى.
ءيا، جازدىگۇنى قويعا قاراسان، ول مەنمەن جانۋار، تاۋ جايىلىمىنىڭ ءسانى بولىپ كورىنەدى، يەن دالانىڭ حانشاسى سياقتى. ال ونىڭ تاۋ بەتكەيىندە تاستان-تاسقا سەرگەك سەكىرىپ جۇرگەنىن، ءبىر بيىككە شىعىپ الىپ، ۇرەيلى ماڭىراعانىن نەمەسە قالىڭ تالدىڭ اراسىنان قۋلانا قاراعانىن كورگەن ادامنىڭ كوكتەمدە شالشىقتى بالشىقتا قيمىلسىز جاتقان ايانىشتى جانۋارلاردىڭ تاپ سولار ەكەنىن كوزگە ەلەستەتۋىنىڭ ءوزى قيىن.
بيارتۋردىڭ كۇن سايىن بىرنەشە قويىن باۋىزداۋىنا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن دە قويلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءالى دە ءۇمىت كۇتتىرەرلىكتەي ديلى ەدى. دەنى ساۋ قويلار ءشوپتى دە، جەمدى دە قۇنىعا جەدى. ولار ءۇشىن قولدان كەلگەنشە جاعداي جاساۋ كەرەك بولدى.
ولاردان ساپالى ءشوپتى ءبىر تالى قالعانشا اياماۋ كەرەك. ال ماياداعى ءشوپ كۇن ساناپ تاۋسىلىپ بارادى. سيىردىڭ قابىرعالارىنىڭ ارسا-اراساسى شىعىپ، ابدەن ارىقتاپ ءبىتتى، ءسۇت بەرۋدەن قالىپ بارا جاتتى.
مۇنداي جاعدايدا ءسۇتتىڭ جەتىسپەيتىنى وزىنەن-وزى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، بيارتۋر، كوكتەمگى كوكوزەك شاقتا ءجيى-جيى ورىن الاتىنىنداي، جاڭا ءتارتىپ ورناتتى: ادامدار كۇنىنە ءبىر-اق رەت تاماقتاناتىن بولدى: ادامدار دا، مال دا اشتىقتىڭ ازابىن تارتتى.
ءبىر كۇنى فيننا ءبىر باسى تومپاق ءتۇيىندى تاياقشانى مۇقيات سۇرگىلەپ تازارتتى دا وعان جۋان جىپتەن توقىلعان شاشاق تاقتى. بالالار مۇنداي قۇرىلعى اسپاپتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەي، تاڭ قالىستى.
— بۇل نە ءوزى؟ — دەستى ولار.
— مۇنىڭ اتى — پىسپەك، — دەدى فيننا. — باياعىدا ءبىر كەدەي ايەل بولىپتى. ءبىر كۇنى ونىڭ ۇيىنە ييسۋس كەلىپ، وسىنداي پىسپەك جاساۋدى ۇيرەتىپ كەتىپتى. بۇل پىسپەكپەن ءسۇتتى پىسكەن سايىن، ول كوپىرىپ كوبەيە تۇسەدى ەكەن...
فيننا سيىردىڭ جەلىنىن قاقتاپ وتىرىپ، ساۋىپ العان ازعانتاي عانا سۇتكە ءبىر ءتۇيىر مايەك سالدى. ءسويتتى دە ونى كاسترولگە قۇيىپ، الگى پىسپەكپەن بىلعاي باستادى. ءسۇتتىڭ كوپىرشىپ كوبەيە تۇسكەنى سونشا، ول كاسترولدىڭ ەرنەۋىنەن اسىپ كەتە جازدادى. ەگەر فيننا ودان ءارى پice بەرگەندە ءسۇتتىڭ قانشالىقتى كوبەيە تۇسەتىنى بەلگىسىز ەدى. بالالارى مايى الىنعان سۇيىق ءسۇتتى ىشكەندەرىنە ءماز بولىپ، ييسۋستىڭ تاپقىرلىعىنا تاڭ قالا ريزا بولىستى.
ءبىر كۇنى كەشكە فيننا بيارتۋرعا بىلاي دەدى:
— جارقىنىم، بيارتۋر، تومەنگە، پوسەلكەگە ءتۇسىپ، از دا بولسا ساپالى پىشەن اكەلگەنىڭ دۇرىس بولار ەدى.
بيارتۋر بۇل كۇندەرى بىرەۋمەن اڭگىمەلەسۋدەن مۇلدە قالعانداي بولاتىن. اجال قاتەرى ءتونىپ تۇرعان مينوتتەگى شكيپەر، سوعىس كەمەسىنىڭ كومانديرى سياقتى قىسقا-قىسقا بۇيرىق بەرۋمەن عانا شەكتەلەتىن. ءبىراق تاپ ءقازىر كەنەتتەن جارىلىپ كەتە جازداپ، اشۋ شاقىردى: بىرەۋ جالاڭاش ەتىنە وتكىر پىشاقتىڭ ءجۇزىن تاقاپ تۇرعانداي سەزىندى. ءسويتتى دە بىلاي دەپ سۇرادى:
— مىنا ءسوزدى ماعان ايتىپ تۇرسىڭ با؟ پوسەلكەگە بارىپ كەل دەدىڭ بە؟ پوسەلكەدە مەنىڭ الىس-بەرىس ەش نارسەم جوق. ەشكىمنەن ەشتەڭە سۇرامايمىن ءارى المايمىن دا!
— ءبىراق، قىمباتتىم بيارتۋر-اۋ، ءبىر نارسەنى تۇسىنسەڭشى — سيىردىڭ ءسۇتى قالمادى. ول بەيشارانىڭ قابىسقان قارنىنا قاراۋدىڭ ءوزى ايانىشتى. مەنىڭ كوز الدىمدا جۇدەپ-جاداپ، كوتەرەم بولۋعا اينالدى.
— وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق! — دەپ، قىسقا جاۋاپ قاتتى بيارتۋر. — مەنى پوسەلكەگە بارىپ، ءشوپ سۇراپ اكەلەدى دەگەندى ءبىرجولا ۇمىت! ءبىز ءوز بيلىگىمىز وزىمىزدەگى دەربەس تە تاۋەلسىز ادامدارمىز. مەن ەمىن-ەركىن ازات اداممىن جانە ءوز جەرىمدە ءوزىم تۇرىپ جاتىرمىن. ەشكىمگە دە تاۋەلدى بولعىم كەلمەيدى!..
— بۋكودلانىڭ بىزگە جاساعان جاقسىلىعىن بىلەسىڭ عوي. ونى قالاي ۇمىتاسىڭ؟ — دەپ جالبارىنا ءتىل قاتتى ايەلى.
— ءيا، بىلگەندە قانداي! — دەدى ول. — ول بىزگە ءالى تالاي "جاقسىلىق" جاسايدى — اسىرەسە ەندىگى قالعان قويلاردى تۇگەل قىرىپ بىتىرگەن سوڭ اقىرىندا ءوزىمىزدى دە ولىمگە دۋشار ەتىپ تىنادى.
— تىم بولماسا، از عانا ءشوپ سۇراپ كورشى، — دەپ جالبارىنا جالىندى ايەلى.
— سەنىڭ سۇمىراي سيىرىڭا بولا مەنى قويلارعا وپاسىزدىق جاساۋعا ءماجبۇر ەتەتىن ەشقانداي كۇش جوق. ونداي كۇشتى جەردىڭ بەتىنەن دە، كوكتىڭ جۇزىنەن دە تابا المايسىڭ! ءبىر وتار قوي ورگىزۋ ءۇشىن مەن ون سەگىز جىل بويى بەل شەشپەي جۇمىس ىستەدىم. حۋتورعا دەگەن بورىشىمدى ون ەكى جىل بويى تولەپ، ازەر دەگەندە قۇتىلدىم. مەنى ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس ادام ەتكەن مەنىڭ قويلارىم عانا! مەن ەندى ەشقاشان ەشكىمنىڭ الدىندا باس ءيىپ، جالىنىشتى بولىپ تۇرمايمىن. كوكتەمدە بىرەۋگە بارىپ، الاقان جايىپ، پىشەن سۇراپ، ماسقارا بولاتىن جاعدايىم جوق! ال ماعان ستاروستا مەن ايەلدەر وداعى ەركىمنەن تىس تىقپالاپ الىپ كەلگەن، ءسويتىپ مەنىڭ بالالارىمنىڭ ۇيرەنشىكتى تاعام تۇرلەرىنە دەگەن توبەتىن جويعان جانە مەنىڭ قويلارىمنىڭ ساپالى پىشەنىنە ورتاق بولىپ، ولاردى اشارشىلىققا دۋشار ەتكەن سۇمىراي سيىردىڭ سازايىن تارتقىزاتىن كەزىم كەلدى. ونىڭ سازايىن نەعۇرلىم تەز تارتقىزۋىم كەرەك.
— بيارتۋر! — دەپ اقىرىن عانا ءۇن قاتتى ايەلى. ول ەكى ادامدى كەيدە بىر-بىرىنەن قاراسى كوز جەتپەستەي الىستان قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن جاعدايدا بيارتۋرعا ەسىنەن تانا كوز جۇگىرتتى. بۋكودلانى باۋىزداعانشا، مەنى بۇرىنىراق باۋىزداپ تىنشى!
وتىز توعىزىنشى تاراۋ
كوكتەمدە كەلگەن اجال
اۋا رايى جاقسارمادى. اسپاندى بۇلت تورلادى، ىشقىنا جەل سوقتى، كەي-كەيدە بۇرشاق جاۋدى. ءۇيدىڭ ىشىنە اۋرۋ قويلاردان شىعىپ جاتقان ساسىق ءيىس ءسىڭىپ، تىنىس الۋ قيىنداي ءتۇستى. ىشەك قۇرتتار قويلاردى ابدەن قينادى، ول بەيشارالاردىڭ قارلىعا جوتەلىپ ازەر ماڭىراعان ءۇنى سيىردىڭ شاعىنا موڭىرەگەن داۋسىنا ۇلاسىپ جاتتى. تاڭەرتەڭگىسىن ءبىر نەمەسە بىرنەشە قوي قورادا وزگە قويلاردىڭ اياعى استىندا تاپتالىپ، قيمىلسىز جاتادى. ولاردان كەيدە پالەندەي تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى. بيارتۋر ولاردى جالما-جان باۋىزداپ، شىمتەزەكتى باتپاققا قاراي سۇيرەي جونەلەدى. ولگەن قويلاردى ون دا الىپ بارىپ كومگەننەن كەيىن پىشاعىن مۇككە ءسۇرتىپ تازارتادى، جارىق دۇنيەدەگى جەر بەتىندە بار نارسەنىڭ ءبارىن دە نەشە ءتۇرلى بىلاپىت جامان سوزدەرمەن سىباپ تۇرىپ سوگەدى. ويتكەنى ءقازىردىڭ وزىندە ونىڭ جيىرما بەس توقتىسى ءولدى. ولاردىڭ ءبارىن دە ءوزى ماپەلەپ وسىرگەن بولاتىن. ءارقايسىسىنىڭ قاي ساۋلىقتان تۋعانىنان باستاپ، ودان ارعى شىققان تەگىنە دەيىن تۇگەل جاتقا بىلەتىن. ءار توقتىنىڭ، ءاp ساۋلىقتىڭ بۇكىل ءتۇرى-تۇسىن، مىنەز-قۇلقىن، ادەتىن ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن دوسىنىڭ قاسيەتتەرىن ۇمىتپايتىنى سياقتى تۇپ-تۇگەل ەسىندە ۇستايتىن. وتكەن جىلداردىڭ كوپتەگەن ەستەلىكتەرى سول قويلارعا تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن. بيارتۋر ولاردى مەيلىنشە سەرگەك، بۇيرا ءجۇنى قالىڭ وسكەن، كۇزگە قاراي تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا وزدەرىنىڭ قۋتىڭ قاققان قوزىلارىن ماقتانىش ەتكەن قالپىندا ەسىندە ساقتايتىن. ءتىپتى كوكتەمدە قوزداعان ساۋلىقتاردىڭ قايسىسى قاي جاسىل شاتقالدا ءوز تولدەرىنىڭ شاراناسىن قالاي جالاپ، قالاي مەكىرەنىپ ماڭىراعانىنا دەيىن ۇمىتپايتىن. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز بەلگىلەرىن،ءوز قىلىقتارىن، ءوز دەنە ءبىتىمىن مۇيىزدەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشە ءتۇرىن بىر-بىرىنەن جاڭىلىسپاي اجىراتا بىلەتىن. ءبىر قويدىڭ ماڭداي ءجۇنىنىڭ قالاي ءۇرپيىپ تۇراتىنىن، ەكىنشى ءبىر قويدىڭ سارعىش نىشانىن،ءۇشىنشى ءبىر قويدىڭ تۇمسىعى ۇستىندە دوڭگەلەنىپ تۇراتىن تۇيمەسىن ەسىندە ۇستايتىن. ولاردىڭ كەيبىرەۋى ۇركەك، ەندى بىرەۋلەرى شارۋانىڭ ۇيالشاق قىزى سياقتى جۋاس تا موماقان بولاتىن. قۋتىڭ قاققان بىرەۋلەرى الاسا قورشاۋدان قارعىپ كەتۋدى، تاسىپ جاتقان شاعىن وزەنشەدەن ارعى بەتكە ءجۇزىپ ءوتۋدى ۇناتاتىن. ءۇشىنشى بىرەۋلەرى جىرادا جاسىرىنىپ قالۋعا بەيىم بولاتىن... ەندى مىنە سولاردىڭ ءبارىن دە دەرلىك باۋىزداۋعا تۋرا كەلدى. ولاردىڭ قانى سورعالاعان جاراسىنان ىشەك قۇرتتار سۇيرەتىلىپ شىعا كەلەدى، وكپەلەرىن شۇرىق تەسىك ەتىپ جەپ قويعان. رينگا، سكەدلا، سكەسسا، كەمپا، گادلا سياقتى باسقا دا تولىپ جاتقان توقتىلارى بيارتۋردىڭ بۇكىل ومىرىندەگى سەنىمدى سۇيەنىشى، قوزعاۋشى كۇشى بولعان ەدى، سونداي جيىرما بەس قوي... ەندىگى كەزەك قاي قويلاردىكى ەكەنىن كىم بىلەدى؟
قار جاۋىپ تۇر. قويدى ورىسكە شىعارۋدىڭ رەتى بۇگىن دە جوق. ءۇش قويدى — كاۋپتى، لاۋدگانى، سپۋردى — ەرتەڭ سويادى. حۋتورداعىلاردىڭ ەشقايسىسىندا دا ءۇن جوق. ماياداعى ءشوپ تۇگەل جەلىنىپ بىتكەن. شىممەن جابىلعان قاقپاقتىڭ استىنا تىرەۋلەر قويىلعان. سيىر ورنىنان تۇرا المايتىن حالدە. قار ۇزدىكسىز جاۋىپ تۇر. تاعى دا ۇيتقي سوققان بوران باستالدى. كىشكەنتاي تەرەزە كوزىن قىربىق كار باسىپ قالدى. ءتۇتىن ءۇيدىڭ ىشىنە قايتا ءۇيىرىلدى. قولقا قاباتىن بىقسىعان اششى ءتۇتىن مەن جاعىمسىز قولامسا يىستەن تىنىس الىپ بولمايدى.
ال الدەبىر جەرلەردە باۋ-باقشالار گۇلگە ورانىپ، ءساندى سارايلاردىڭ كوز تارتىپ تۇرعانى انىق. سوندا مىنا اڭعارداعى شاعىن عانا جالعىز حۋتوردى بۇكىل دۇنيە شىنىمەن-اق ەلەپ-ەسكەرۋسىز ءبىرجولا ۇمىت قالدىرعانى ما؟ ال مىنا اتى-جوندەرى وزگەلەرگە بەلگىسىز ادامداردىڭ ەرلىك ىستەرىن شىنىمەن-اق ەشكىم ەلەپ-ەسكەرمەي، داڭقىن ارتتىرماي كەتە بەرە مە؟ ولار تۋرالى كىتاپ جازىلمايتىن بولعانى ما؟ ولاردى شىنىمەن-اق جۇرتتىڭ ءبارى ەلەۋسىز، ۇمىت قالدىرعانى ما؟
جوق، ءتىپتى دە ولاي ەمەس ەكەن. ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى تۇرعان قوناقتار كەلىپتى. ۇيتقي سوققان قارلى بورانمەن ارالاسا اتتاردىڭ پىسقىرعانى، ات ابزەلدەرىنىڭ سىڭعىرى، بوگدە بىرەۋلەردىڭ تانىس ەمەس داۋسى ەستىلەدى. مۇنىڭ ءوزى بۇكىل ءۇيدى باسىپ قالعان ءۇنسىز ۇرەيدەن قۇتقارىپ، جەڭىلدىك ورناتاتىن، ادامدار ءۇشىن دە، يت ءۇشىن دە قۋانىش الا كەلەتىن وقيعا بولدى.
ءۇيدىڭ جوعارى بولمەسىنە كوتەرىلەتىن تەسىكتىڭ قۋىسىنان الدەبىر ايەلدىڭ قار باسقان بەينەسى كورىندى. ءساندى كيىنگەن ونىڭ دەنە ءبىتىمىن تىعىز كەپتەلگەن رەيتۋزى ايقىن بايقاتادى. ونىڭ سۇرعىلت كوگىلدىر كوزدەرىنەن، سۋىق جەل قىزارتقان ەكى بەتىنەن ءجۇزى جايدارى جان ەكەنى كورىنەدى. ول ءۇستىنىڭ قارىن ءوزى جوعارى كوتەرىلگەن تەسىكتىڭ قۋىسىنا قاعىپ تۇرىپ: -حي-حي-حي! — دەپ كۇلگەن كەزدە تىستەرىنىڭ مىقتى ەكەنى بايقالدى، الدەبىر جاعىمسىز سوز ايتىپ، بىرەۋدى بالاعاتتاعانداي بولدى. ونىڭ قولىنداعى سولقىلداق شىبىق نەبارى جيىرما بەس ەيرير تۇراتىن بىردە-بىر بۇيىمى جوق مىنا ۇيدە ءسان-سالتانات زاتىنداي بولىپ كورىندى. بۇل ميريدەگى يوۋننىڭ قىزى ودۋر بولىپ شىقتى. ونىڭ سوڭىنان ىلە-شالا شاتىرعا جانە ءبىر ادام كوتەرىلدى. ول قىزدىڭ جول سەرىگى، ستاروستانىڭ كوپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىرەۋى ەكەن. وعان ودۋردى فوردقا دەيىن شىعارىپ سالۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىلىپتى. ويتكەنى قىز ەرتەڭگى پوشتا پاروحودىمەن وڭتۇستىككە، بۇل جاقپەن سالىستىرعاندا نەعۇرلىم باقىتتى ولكەگە ساپار شەكپەك كورىنەدى.
— اسا قۇرمەتتى فرەكەن، سەنىڭ ەكى ءبۇيىرىڭ قالاي تولىسىپ كەتكەن ەدى! — دەدى بيارتۋر ونى ەكى سانىنان ەركەلەتە قاعىپ تۇرىپ. — ءتىپتى بىردە-بىر سۇيەگىڭ بىلىنەتىن ەمەس. ىشىپ-جەمنىڭ مول دا جاقسى ەكەنى بىردەن كورىنىپ تۇر. بۇل قىزعا ەڭ جاقسى كوفە قۇيىڭدار. قانتتى دا اياماڭدار. ءدامسىز سۇيىق بىلامىق سياقتى اناۋ-مىناۋ كوفەنى ىشپەيدى. بۇل مەن العاش رەت ۇيلەنگەنىمدە تىزەمنەن دە كەلمەيتىن كىپ-كىشكەنتاي نارەستە ەدى. ەندى، مىنە، بوي جەتىپ شىعا كەلگەنىن قاراشى!
بالالار تىزىلە قاتارعا تۇرىپ، قوناق قىزعا اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ، تاڭدانا قارادى. قانداي ۇلكەن، قانداي ءسان-سالتاناتتى كيىنگەن، قانداي كوڭىلدى قىز دەسەڭشى! قالاي كۇشتى بالاعاتتاي الادى! قانداي الىس ساپارعا شىققان دەسەڭشى! ودۋر ءۇستىنىڭ قارىن قاعىپ، سىلكىنىپ بولدى دا كوپتەن ماۋە بەرىپ كەلە جاتقان، جاڭادان اشىلعان گۇلدەرىنىڭ، ەندى ءدان بايلاي باستاعان بۇرشىكتەرىنىڭ سالماعىمەن بۇتاقتارى ازداپ يىلگەن جەمىس اعاشى سياقتى تىكەسىنەن تىك تۇر. جوق، مىناداي اۋا رايى بۇزىلىپ، قۇتىرىنا قاقاپ تۇرعان سۋىقتا يەن دالا ارقىلى ساپارعا شىعۋ — اقىلعا قونبايتىن نارسە. ال ايەل بالاسى ءۇشىن اجال اۋزىنا ىلىگۋمەن پارا-پار. سوندىقتان دا اۋا رايى جاقسارىپ،كۇننىڭ كوزى اشىلعانشا وسىندا بولا تۇرعانى دۇرىس. قىز جان-جاعىنا كوز جۇگىرتتى: قاي جەرگە جايعاسقانى دۇرىس؟ سونى بايقاپ كوردى. توسەك ۇستىندەگى كورپەنىڭ تازالىعىنا كۇمان كەلتىردى. اقىرىندا ەرلى-زايىپتىلار كەرەۋەتىنىڭ ءبىر شەتىنە وتىرا تۇرۋدى دۇرىس كوردى. ول وزىنە كوڭىل ءبولىپ، اۋرە بولا بەرمەۋدى ءوتىندى، كەشكە قاراي بوران باسىلىپ، كۇننىڭ كوزى اشىلىپ تا قالار دەگەن ءۇمىت ءبىلدىردى. سىپايى ىزەت ساقتاپ، قويلاردىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن سۇراستىردى.
— ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزىندە وسىندا الدەبىرەۋ بولىپ كەتىپتى، — دەدى بيارتۋر. — جاي كەتپەپتى، مەنىڭ ءبىر قويىم ەن سالىپ كەتىپتى. ال سەندەردىڭ پوسەلكەلەرىڭدە بۇدان دا سوراقى نارسەلەر بولىپ جاتادى ما ەمەس پە؟
— ءيا، دۇرىس ايتاسىز، — دەدى قىزمەتكەر جولسەرىك. — ءبىزدىڭ پوسەلكەدەن جاقسى حابار كۇتۋ قيىن. يستادالدىق وۋلاۆيۋر تاپا-تال تۇستە قىرىق قويىنان ايىرىلىپ قالدى. باسىن تاۋعا دا ۇردى، تاسقا دا ۇردى. ءبىراق قولىنان ەش نارسە كەلمەدى. ءبارى عىلىمي بايلامعا ساي ولگەن بولىپ شىقتى. ال ۋنديرحليدتىق ەيناردىڭ وتىزدان استام قويى وپات بولدى. ەندىگى بار ءۇمىت ولاردىڭ و دۇنيەدەگى جايىلىمدارىنىڭ جاقسى بولۋىندا قالىپ وتىر. گيلتەيگالىق توۋرير ءتىپتى قانشا قويى قىرىلعانىن دا ايتپايدى.ونىڭ كەنجە قىزى نەكەسىز ۇل تۋىپ الدى.
— ول نەگە ءوزىنىڭ سۇيگەن جىگىتىنە ءتيىپ الماعان؟ — دەپ سۇرادى ستاروستانىڭ قىزى.
بيارتۋر كۇلكىسىن تىيا الماي، بىلاي دەدى:
— "توسەگىڭدى قالاي سالساڭ، ۇيقىڭدى سولاي ۇيىقتايسىڭ" دەگەن ءسوز بار عوي. — ءسويتتى دە بىلاي دەپ قوسىپ قويدى: بار بالەنىڭ باسى سۇمىراي سيىردا، قارادا تۇر ول وڭباعان قوماعاي دا مەشكەي سيىر پىشەنمەن قوسا سەنىڭ ءوزىڭدى دە جەپ قويۋدان تايىنبايدى. ونىڭ قارنى جەرورتا تەڭىزى سياقتى ءتۇپسىز تەرەڭ قۇردىمنىڭ ءدال ءوزى!
— سونىڭ ءبارىنىڭ ەسەسىنە تاۋ كورولىنىڭ مالى ءدىن امان، — دەدى قىزمەتكەر جولسەرىك. — ۋتيرەدسميريدە قويلاردى ۇن شالعان بوتقامەن ازىقتاندىرادى. ءبىراق سونىڭ وزىندە دە كوپتەگەن قوي ارىپ-ارشىپ، كوتەرەم بولىپ قالدى. ادەتتە كوكتەم كەزىندە كوپ كەزدەسەتىنىندەي، بىرنەشە قوي پىشاققا ءىلىندى.
ءيا، رەدسميريدەگى جاعدايدىڭ ءارقاشان وسىنداي بولىپ جاتاتىنىن بيارتۋر باياعىدان بەرى بىلەدى. دەگەنمەن ءبىرلى-جارىم قويدىڭ كوپ نەمەسە كەم ولگەنىندە تۇرعان نە بار؟ بۇل ستاروستا ءۇشىن شىبىن شىققانمەن بىردەي. ول ءۇشىن ەڭ باستىسى — ءمىنىس اتتارىن ەرەكشە جاقسى كۇتىپ باپتاۋ.
قارلى بوران باسىلا قويمادى. قىزدىڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، جۇيكەسى جۇقارا باستادى. بىرەسە تومەن ءتۇسىپ، بىرەسە جوعارى كوتەرىلىپ، تىنىم تاپپادى. قار تىكەلەي ەسىككە، قىزدىڭ بەتىنە ۇيتقي جاۋدى. قار كوكتەمگى كەزدەگىدەي ەشقاشان تىكەندەي وتكىر قيىرشىقتانىپ جاۋمايدى. ءقازىر دە تاپ سولاي. قىز بىرەسە بالاعات سوزدەردى بوراتسا، بىرەسە تەرەڭ ويعا شومىپ، ۋايىمداي باستايدى. سودان كەيىن بەينە ءبىر قويانشىق اۋرۋى ۇستاعانداي مازاسىزدانادى، اقىرىندا ءوزىن-وزى ۇستاي المايتىنداي حالگە جەتەدى.
— اعام ينگولۆ مەنى بۇگىن كەشكە دەيىن كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىر. ول ەندىگى مەنى بورانعا ۇشىپ ءولدى دەپ ويلاعان دا بولار، قۇدايىم-اۋ، ەرتەڭگى پاروحودقا ۇلگەرە الماي قالسام، نە بولماق؟!
— جارايدى، مازاسىزدانا بەرمە. اۋا رايى تۇنگە قاراي تۇزەلەتىن بولار.
— قۇدايىم-اۋ، تەك پاروحودتان قالىپ قويماسام ەتتى!
— قارلى بوران كوپ ۇزاماي باسىلادى.
— قۇدىرەتى كۇشتى ييسۋس يەم-اۋ، پاروحود جۇرەم دەگەنشە جەتىپ ۇلگەرمەسەم، مەنىڭ جاعدايىم نە بولماقشى؟!
— وندا تۇرعان نە بار، كەلەسى پاروحودتى كۇتە تۇراسىڭ.
— ەگەر مەن ەرتەڭگى پاروحودقا جەتىپ ۇلگەرمەسەم نە بولماق؟
— ەگەر سەن كەلەسى پاروحودپەن بارساڭ، وڭتۇستىكتە ەش نارسە دە ءبۇلىنىپ كەتە قويماس.
— مەنىڭ قايتكەندە دە ەرتەڭگى پاروحودقا جەتىپ ۇلگەرۋىم كەرەك، — دەپ قاسارىسا قارسىلاستى قىز. — ەگەر مەن يەن دالادا ءۇسىپ ولەتىن بولسام دا جەتۋگە ءتيىستىمىن. سەنبى كۇنى قالاي دا وڭتۇستىكتە بولۋىم كەرەك!
— سونشالىقتى نە بولىپ قالىپ ەدى ءوزى؟
قىز ءتىس جارىپ تۇك ايتپادى. بارىنەن دە تورىعىپ، ءۇمىتىن ءبىرجولا ۇزگەندەي. ول مۇندا تىنىس الاتىن اۋانىڭ دا جوقتىعىن ايتىپ شاعىندى. ەش نارسەنى ىشكىسى دە، جەگىسى دە كەلگەن جوق. قالاي دەگەندە دە ونىڭ بۇل ءتۇنى وسىندا، مىنا قولامسا ساسىعان تار ۇيدە تۇنشىعا قونىپ شىعۋىنا تۋرا كەلەدى. قولدان كەلەر باسقا امال جوق ەدى. ول كيىمدەرىن شەشكەن جوق، ەكى جاشىكتى بىر-بىرىنە جالعاستىرا قاتار قويىلعان كەرەۋەت-توسەكتىڭ ۇستىنە جامىلعى كورپەگە ورانىپ جاتا كەتتى. جايلى توسەككە جاتىپ دەم الۋى تۋرالى ۇسىنىستى تىڭداعىسى دا كەلگەن جوق. ءتۇنى بويى اھىلاپ-ۇھىلەپ شىقتى. ارا-اراسىندا ساتىمەن تومەن ءتۇسىپ، سىرتتاعى اۋا رايىن كورىپ كەلۋمەن بولدى. بيارتۋر ودان "تۇنگى قۇمىرا-تۇبەك قاجەت بولىپ جۇرگەن جوق پا؟" دەپ سۇراپ تا كوردى. جوق، ولاي ەمەس ەكەن. ول اۋا رايىن بايقاپ قايتۋ ءۇشىن بىرەسە ىشكە كىرىپ، بىرەسە سىرتقا شىعىپ، تىنىم تاپپاي جۇرگەنىن ايتتى. جۇرەگى اينىپ، قۇسقىسى دا كەلە مە، قايدام؟.. ايتپاقشى، ول سەنبى كۇنى قالاي دا رەيكياۆيكتە بولۋىم كەرەك دەپ ەدى-اۋ.
بۇل ءتۇنى حۋتورداعى ۇيقىنىڭ مازاسى بولمادى. سونشالىقتى اسىعارلىقتاي، بۇل قىزدىڭ قانداي شۇعىل شارۋاسى بولدى ەكەن؟ الدە بىرەۋمەن كەزدەسۋگە بەرگەن ۋادەسى بار ما؟ بايقاپ تۇرسا، اۋستانىڭ دا تاپ وسى قىزعا ۇقساس كەڭ ماڭدايى، قياقتاي قيىلعان يمەك قاسى بار ەكەن-اۋ!؟ ءقازىر اۋستا دا تەك سۇڭعاق بويلى ءجاسوسپىرىم قىز عانا ەمەس، ناعىز بوي جەتكەن قىز سياقتى. ول دا مۇڭايىپ ۋايىمداۋدان، الدەبىر تورىعۋدان كوز اشپايتىن سياقتى. قىزدىڭ ويىنا سول ءبىر كەلىپ كەتكەن قوناق جىگىت كەلەدى، ونىڭ ورمانداعى وڭاشا تۇرعان تاماشا ءۇيى ەلەس بەرەدى دە تۇرادى. ءۇيدىڭ الدىندا تاباققا سالىنعان سارعىش-قوڭىر سامسا سياقتى ەشقانداي بوي جەتكەن قىز كورىنبەيدى. جوق، قىزدىڭ قيالىندا ول ادەمى ءۇي الدىڭعى جىلى ءۇيدىڭ جوعارى قاباتىنا كوتەرىلەتىن تەسىكتەن كەزدەيسوق ءتۇسىپ كەتىپ، قويلاردىڭ اياعىنىڭ استىندا قالىپ، مىج-مىجى شىققان ءتۇرلى-تۇستى كۇنتىزبەگە سالىنعان سۋرەتكە قاتتى ۇقسايتىن سياقتى. اۋستا ءوز قيالىندا ول ۇيگە ءبىرىنشى بارىپ يە بولدى، ءوزىن ولاردىڭ جەرىندەگى قۇرمەتتى قوناق رەتىندە سەزىندى. ارينە، ول مىنا ودۋردىڭ يەلىگىندەگى جەر ەمەس! قۇدايىم-اۋ، اۋستا ول جىگىت تۋرالى قىس بويى، ءتىپتى حۋتورداعى قويدىڭ ءولىم-جىتىمى كوبەيىپ كەتكەن بۇكىل كوكتەم بويى ۇزدىكسىز ويعا شومىپ، ءتاتتى قيالعا بەرىلگەن جوق پا ەدى؟! ول مىنا بۇگىنگى ءتۇندى دە ۇيقىسىز وتكىزدى، بۇرىنعىسىنشا، ءتىپتى ودان دا كۇشتىرەك، ودان دا تاتتىرەك قيال قۇشاعىندا كوز ىلمەي جاتتى. ءبىراق تاعدىردىڭ سالعانىنا امال قانشا، بىرەۋلەردىڭ اۋرۋدان قىرىلىپ جاتقان قويدىڭ ورتاسىندا ولىممەن بەتپە-بەت قالا بەرۋىنە، ال ەكىنشى بەرۋلەردىڭ وڭتۇستىككە عاجايىپ، ولكەگە ۇزاق ساپار شەگۋىنە تۋرا كەلەدى.
تاڭەرتەڭ اۋستا سوۋلليليا كوزى ۇيقىعا ەندى ءىلىنىپ بارا جاتقاندا ويانىپ كەتتى. ويتكەنى ومىرگە قۇشتار باقىتتى بىرەۋدىڭ سىڭعىرلاعان ادەمى كۇلكىسى ەستىلگەن ەدى. كۇننىڭ كوزى شايداي اشىلىپتى. ستاروستانىڭ قىزى باقىت قۇشاعىنا بولەنىپتى. ول ءوزىنىڭ ۇيىنەن ميل شىققان بۋتەربرودىن جەۋگە قۇنىعا كىرىستى. جوق، ول ەندى پاروحودقا قالاي دا جەتىپ ۇلگەرەدى! راس، ونىڭ قىزمەتشى جولسەرىگى "اۋا رايىنا سەنىپ بولمايدى. ول ۇدايى قۇبىلىپ تۇرادى" دەگەن ءسوزدى قىستىرىپ قويدى. ءبىراق ستاروستانىڭ قىزى ونى ەلەڭ قىلعان جوق، قارقىلداپ كۇلدى دە بىلاي دەدى:
— مەيلى، سايتان السىن ءبارىن دە. بىزگە ءبارىبىر ەمەس پە؟! — قىز قايتا-قايتا "سايتان السىن ءبارىن دە!" دەۋمەن سىرتقا شىعىپ، اتتارعا تاياندى. ول ءوزىنىڭ قىزمەتشى جولسەرىگىن ۇستى-ۇستىنە ىزدەپ، داۋىستاپ شاقىرۋمەن بولدى. — ءجۇرىپ كەتەتىن ۋاقىتىمىز الدەقاشان جەتكەن جوق پا؟ بولساڭشى ەندى!
ال قىزمەتشى جولسەرىك شاتىردىڭ ىشىندەگى بولمەدە جايلاسىپ وتىرىپ الىپ، ءۇي يەلەرىمەن بىرگە كوفەنى ۇستى-ۇستىنە سوراپتاپ، اسىقپاي ىشۋدە ەدى.
— بۇل نە قىلعان ايقاي-شۋ؟! — دەدى ول.
— قىز اسىعىپ تۇر، — دەدى بيارتۋر.
— ءيا، — دەپ جاۋاپ قاتتى قىزمەتشى جولسەرىك، كوفەنى راقاتتانا ىشە ءتۇسىپ. — بايعا تيەر كەزىندە ايەلدەردىڭ ءبارى دە اقىلىنان اداسادى. بۇل دا سولاي عوي.
— الدە مەن قاتەلەسىپ تۇرمىن با، الدە شىنىندا دا سولاي ما، قىزدىڭ ەكى ءبۇيىرى شىعا باستاعان با؟ قالاي ءوزى؟ — دەپ سۇرادى بيارتۋر.
— مەنىڭشە، انىقتاپ قاراعان ادامعا ءبارى دە تۇسىنىكتى سياقتى.
— سوندا، ءسىزدىڭ جاقتا دا الدەبىرەۋ بولىپ كەتكەن-اۋ، شاماسى؟
— سەن قالاي ويلايسىڭ؟ ولار، وڭتۇستىكتەن اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن مىقتىلار، تۇتىنۋ قوعامىنىڭ وكىلدەرى تەك سەنىڭ جەرىڭدە عانا اڭ اۋلايدى عوي دەيسىڭ بە؟
— ە-ە، ياعني، بىزگە كەلگەن الگى اڭشى جىگىتتىڭ دە سولاردىڭ جەكسۇرىن توبىرىنان بولعانى ما؟ — دەدى بيارتۋر. — مەن ونىڭ سونداي ەكەنىن قالاي بايقاماعانمىن؟!
سونىمەن بيارتۋر ءوزىنىڭ قوناقتارىن جول جيەگىنە دەيىن شىعارىپ سالدى.
اۋا رايى ءالى دە ءماز ەمەس ەدى — شاماسى، تاعى دا قار جاۋاتىن بولۋى كەرەك. وسى قار قۇردىمعا كەتىپ، قۇرىسا ەكەن ءوزى! الگى كىشكەنتاي جىن-سايتاندار دا مامىق كورپەنىڭ استىنان باستارىن شىعارىپ، شىنىمەن-اق ۋاقىتىلى تۇرا قويمايتىن بولعانى ما؟ بيارتۋر قولىنا كەنەپ ماتامەن ورالعان ەكى ۇلكەن پىشاق الدى. ولاردىڭ وراۋىن اشىپ، كەرەۋەتتىڭ ءوزى جاتاتىن شەت جاعىنا قويدى. سورەدە جاتقان تاس قايراقتى الىپ، وعان تۇكىرىپ-تۇكىرىپ جىبەردى دە پىشاقتارىن قايراۋعا كىرىستى. ودان شىققان اششى دىبىس بارلىق ءولىنى دە، ءتىرىنى دە تەسىپ ءوتىپ بارا جاتقانداي...
— حەلگي، تۇر ەندى. سەن ماعان قاجەتسىڭ.
حەلگي توسەگىنەن ىقىلاسسىز تۇرىپ، شالبارىن كيدى، ەندى شۇلىقتارىن ىزدەي باستادى. اكەسى پىشاق قايراۋىن جالعاستىرا بەردى. باسقا بالالار مامىق كورپەنىڭ استىنان سىعالاپ قاراۋمەن بولدى. بيارتۋر باسىنان ءبىر تال شاشىن جۇلىپ الىپ، پىشاقتىڭ ءجۇزى قانشالىقتى وتكىر بولعانىن بايقادى. سودان كەيىن جاشىكتە جاتقان بۇراۋىشتى الدى. ونى توت باسىپ قالعان ەكەن شالبارىنا سۇيكەپ-سۇيكەپ جىبەرىپ سۇرتكەن بولدى دا ونى دا قايراۋعا كىرىستى.
— كيىنىپ بولدىڭ با، جالقاۋىم؟
— مەنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك؟
— نە ىستەۋىم كەرەك؟ مەن نە ايتسام، سونى ىستەيسىڭ. ءتۇس تەمەن!
بيارتۋر بالانى جەلكەسىنەن يتەرگەن بويى ونىڭ سوڭىنان ىلەسە وتىرىپ، ساتىمەن تومەن ءتۇستى. ايەلى تومەنگە تۇسكەن كۇيەۋى بيارتۋردىڭ ەكى قولىنداعى قايراۋلى ەكى پىشاقتان بەينە ءبىر ەسىنەن ايىرىلعان ادامشا كوز الماي، ءبىر ءتۇرلى شوشىنا قارادى. وسى ءبىر ابدەن ازاپ شەگىپ، قورلىق كورگەن، قينالا قالجىراعان، ىزگىلىك اتاۋلىنىڭ تۇبىندە ءبىر جەڭىپ شىعاتىنىنا كامىل سەنىممەن قارايتىن، كەزىندە ييسۋس حريستوستىڭ ۇيرەتىپ كەتكەن ءادىسى بويىنشا ءسۇت ۇيىتىپ، ماي شايقاعان، از ايراندى لاجسىزدان ءپىسىپ، كوبەيتە بىلگەن بەيشارا ايەل ءدال وسى ساتتە مىڭ جىل بويى — يسلانديا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان مىڭ جىلدان بەرى تۇتاس ۇلتتىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ نەگىزى قالانىپ، جەڭىستەن جەڭىسكە جەتۋ جونىندەگى مىزعىماس بەرىك ەرىك-جىگەردى مۇقالتا الامىن دەپ ويلادى ما ەكەن الدە؟!
ول ەكى قولىنا ەكى وتكىر پىشاق ۇستاعان بويى تومەنگە تۇسكەلى تۇرعان كۇيەۋىنىڭ موينىنا ورالا كەتتى.
— جالعىز سيىردى باۋىزداعانىڭ — مەنى باۋىزداعانىڭ، بيارتۋر! دەپ، جالبارىنا جالىندى ول. — مەنىڭ ەندىگى جەردە بالالاردىڭ قينالا شىرقىراپ اشىققانىن كورە الاتىن ءحالىم قالعان جوق...
ايەلى باسىنان اياعىنا دەيىن قالتىراپ-دىرىلدەپ، كوز جاسىن تىيا الماي، ەڭىرەپ جىلادى. ول كوز جاسىنىڭ ءمولدىر شىعى تۇنىپ تۇرعان گۇل سياقتى بولىپ كەتتى.
ءبىراق بيارتۋر ونى الەۋەتتى يىعىمەن ءبىر قاققاندا-اق ۇشىرىپ ءتۇسىردى. ول ەندى كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان سول ەسىنەن تانعان ادامشا قاراعان بويى قالا بەردى، بيارتۋر تەمەن ءتۇسىپ كەتتى.
تومەننەن ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ءۇنسىز جاسالىپ جاتقان ارەكەتتىڭ دىبىسى ەستىلەدى. بيارتۋر شۋماقتاپ ورالعان ارقاننىڭ ءبىر ءۇشىن تارقاتىپ الدى دا ودان تۇزاق جاسادى. سودان كەيىن سيىردى جاتقان ورنىنان كوتەرىپ تۇرعىزدى. ول بەيشارا اياعىن زورعا دەگەندە تىرەپ، ىرس-ىرس ەتە مۇڭايا شاعىندى. بيارتۋر ونى قورشاۋىنان شىعاردى. بەيشارا اشىق ەسىكتى كورىپ، تاعى دا شاعىنعانداي بولىپ، مۇڭايا موڭىرەدى.
مىنە، وسى ءبىر قاس قاعىم ساتتە جازعى مەكەندەگى فيننانىڭ، ءارقاشان ءۇنسىز جۇرەتىن، ءاندى جان جۇرەگىمەن سۇيەتىن، وتاننىڭ يگىلىگى ءۇشىن جانە اجالدىڭ ارانى ءۇشىن جارىق دۇنيەگە تالاي نارەستەنى اكەلگەن ايەلدىڭ كوز الدىنداعى دۇنيە تۇگەلدەي استان-كەستەڭى شىعىپ، ءبىرجولا قيراعانداي بولدى. ول وتە قايىرىمدى ەدى. ونىڭ اۋلۆالار اراسىندا دا دوستارى بولاتىن. ءبىراق بەيشارانىڭ جۇرەگى ۇرەيلى قورقىنىش پەن قالتىراپ-دىرىلدەپ زارەسى ۇشقان جاعدايدا ۇزاق جىلدار بويى تىنىمسىز سوعۋمەن ءوتتى. ونىڭ بار ءومىرى وسى عانا. ءدال وسى مينوتتە ونىڭ ءومىرى باستاپقى قالپىنا قايتا ورالعانداي بولدى. دارمەنسىز اياعىن شالىس باسىپ، تالتىرەكتەگەن بويى فيننا حالبەرا كەمپىردىڭ الدىنا ءۇن-تۇنسىز قۇلاي كەتتى. ءوز اناسىنىڭ سولىپ-سەمىپ قالعان كارى كەۋدەسىنە بەينە ءبىر توزاڭ مەن كۇل قونعانداي بولدى.
بارسەلونا-كوپەنگاگەن.
1933/34 جىلدىڭ قىسى.
(1932 جىلعى نوبايدىڭ ىزىمەن)
You Might Also Like
-
پرەزيدەنتتىڭ بىلتىرعى قىركۇيەكتەگى جولداۋىنداعى تاپسىرمالار قالاي ورىندالىپ جاتىر؟ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ الەۋمەتتىك جەلىدە وسى ماسەلە توڭىرەگىندە جان-جاقتى مالىمەت بەردى.
-
تالاپكەرلەر ءۇشىن جاقسى ءبىلىم ورداسىن تاڭداۋ - ماڭىزدى ءارى جاۋاپكەرشىلىگى مول قادامداردىڭ ءبىرى. ويتكەنى، ستۋدەنتتىڭ ءقازىر وقىپ جاتقان جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ رەيت...
