ارتىق ادام
ماحمەتتىڭ باسىنا ءىس ءتۇسىپ، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ۇندەمەستەرى ءىزىن اڭدىپ، «ۇلتشىلسىڭ!.. تاۋەلسىزدىك رەفورماسىنا قارسىسىڭ!.. وپپازيسياعا بەت بۇردىڭ!..» — دەپ ىندەتە جونەلگەندە — شىرقىراپ اراعا تۇسكەن، لاۋازىمدى كىسىلەردىڭ الدىنا بارىپ: «كەشىرە كورىڭىزدەر»،-دەپ باسىن ءيىپ بەدەلىن سالعان، ودان قالدى جانباعاتىن كىشىگىرىم جۇمىس تاۋىپ بەرگەن — دوسىنىڭ قولقاسىن ويدا جوقتا تارىك ەتكىسى كەلمەدى. تىلدەسەيىنشى دەپ وسىندا كەلدى.
ءجۇرىپ-جۇرىپ كۇلدىرەپ ىسكەن سىزداۋىق جارانىڭ جارىلار مەزەتى جاقىندادى. ءداپ بۇگىن، وسى ارادا. يا دوستىق پەيىل تاسقا تۇسكەن قۇمىراعا ۇقساپ بىت-شىتى شىعادى، يا بولماسا باياعى ۋىز كوڭىل، ءۋالى تىلەك، ىستىق ىقىلاس شولدەگى كۇن كوتەرىلگەن كەزدە يرەكتەنىپ جوسىلاتىن ساعىمعا ۇقساپ قايتا تىرىلەدى. ەكىنىڭ ءبىرى.
قالانىڭ باتىس بەتىندەگى قولدان تىككەن تال اعاش ءبۇر جارىپ، ۇلكەن القاپقا جان بەرىپتى. باياعىدان بەرى پرەزيدەنتتىڭ ايتىپ كەلە جاتقان «جاسىل ەل» باعدارلاماسىنىڭ استانا ماڭىنداعى كورىنىسى وسى بولار، ءسىرا. شىرشا مەن سامىرسىن، ارشا مەن اق قايىڭ ارالاس توعاي ءوسىپ، جەلمەن تەڭسەلىپ، شاشىراپ اتقان تاڭ شاپاعىنا جامىراي شۋلاسىپ، كوز جاۋىن الادى. ازون اۋاسى وكپەدەن ءوتىپ جۇرەككە جەتەدى. ماحمەت ماڭايىنا ۇزاق ءسۇزىلىپ قارادى. الىس جولعا شىعاتىن جولاۋشىعا ۇقسادى. سول جولاۋشى بەلدىڭ ۇستىنە كوتەرىلىپ، الىسقا كوز تىگىپ، بەينە، بۇلدىراپ قالىپ بارا جاتقان بالالىق شاعىمەن قوشتاسقانداي — سوڭىنا موليگەننەن ءموليىپ كوز سالار ەدى. قۇلاعىنا جەل ىزىڭى جەتتى. اياق استىندا سەلەۋ ساباعى سالەم سالدى. جەل وتىندە، قيىر شەتتە ىزديعاننان ىزديىپ تۇرا بەرۋگە جالىعىپ، اۋدەم جەردەگى كيىز ۇيگە ۇقساعان مەيرامحاناعا بەتتەدى. شىپتا ەسىگىن شالقاسىنان قايىرىپ اشىپ، ەكى بۇكتەلىپ ىشكە ەندى. ءۇيدىڭ ىشىنە قالى كىلەم، ويۋ ۇلگىسى سالىنعان تەكەمەت توسەپ، ءار جەر، ءار جەرگە جاستىق تاستاپ، قازاقى تۇرمىستىڭ كورىنىسىن جاساپتى. اياق كيىمىن شەشىپ، تورگە وزدى. اتلاس كورپەشەنىڭ شەتىنە قۇس جاستىقتى قۇشاعىنا كومىپ، تىراڭ ەتىپ كوسىلىپ جاتا كەتتى.
سول ەكى ارادا سامەن دوسى كەلىپ جەتتى.
جەڭىل جۇيرىكتىڭ ەسىگىن سارت جاپقانى، الدەكىممەن دابىرلاسىپ سويلەسكەنى، الدەكىمگە شۇعىل پارمەن جاساعانى ەستىلىپ تۇردى. ەندىگى كەزەكتە ەڭكەيىپ ىشكە ەندى. ماحمەت اپىر-توپىر اياعىن جيناپ، تىزەسىن باسىپ، يتىنە تۇرەگەلىپ دوسىنا قول ۇسىندى. سامەن باياعى اڭقىلداعان اقجارقىن قالپى — ەكى قولىن سىلكە سەرمەپ ماحمەتتى قۇشاعىنا كومدى. تورگە وزدىرىپ ورىن ۇسىندى.
ەكى دوس — ماحمەت پەن سامەن بۇگىن قالانىڭ باتىس تۇكپىرىندە، ناۋرىز مەرەكەسىنە تىگىلگەن اق بوز ۇيدە، يا شايحانا، يا مەيرامحانا — ول اراسىن ايىرىپ بىلمەيدى. جۇمىرتقاداي جاڭا قونىستا اقىرعى رەت كەزدەستى.
اقىرعى بولاتىن سەبەبى — ماحمەت كۇنى ەرتەڭ ۋاقىتشا ۆيزاعا قولى جەتسە — شەتەلگە شىعىپ كەتپەكشى.
بۇل كۇندە تىرشىلىگى جۇدەۋ، قاراقان باسى قازان ۇستاپ ءجۇر. ءبىرسىدىرعى سۇرعۇلت كىسىكيىك ومىرگە ۇيرەنىپ قالدى. وسىدان ءۇش بۇل بۇرىن زايىبى اۋىر دەرتتەن قايتىس بولعان، ءازىر ءبىر باسىن ەكەۋ ەتۋ ويىندا جوق. سوڭىنان ەرگەن جالعىز پەرزەنتىن سۇيەنىش تۇتادى. بارلى-جوقتى ءوتىپ جاتقان ءبىر تىرشىلىك. ماحمەت ءۇشىن ماڭايىنداعى دۇنيە قايىرشىنىڭ شاپانىنداي جىرتىق-جاماۋى كوپ، ىزعىرىق جەلگە پاناسى جوق ىلدەباي انشەيىن. جالعىز ۇلى الماس ورتا مەكتەپتى بىتىرە سالىپ، قيىن كونكۋرستان سۇرىنبەي ءوتىپ، قيىرداعى اقش-تىڭ كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. جاسىنان زەرەك ەدى. جۋرناليست ماماندىعىن يگەرىپ شىعادى. ويىنا تۇسسە — جاتباۋىر بولىپ سىرتتا جۇرگەن ۇلىن تاماعىنا تاس كەپتەلگەندەي ساعىنادى. كوز الدى كىلەگەيلەنىپ، الىس قيىرعا قاراعان جولاۋشىداي ءمىزباقپاي قيمىلسىز قادالىپ، الدەنەنى كۇتۋمەن بولادى. مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە «وقۋدا... بوتەن ۇلتقا باۋىر باسىپ ۇلگەرگەن ۇلىمدى ءبىر كورسەم» دەپ قيال قۋادى.
باياعىدان بەرگى دوسى سامەننىڭ اۋىزىن اشسا ايتاتىن جىرى بەلگىلى. «ەندى جەر ورتاعا جەتكەندە جات ەلگە نەسىنە اۋاسىڭ. جالعىز ۇلىڭ جاس، كەلەشەگى الدىندا، وقۋىن ءبىتىرىپ، ءالى-اق ەلگە ورالادى. ساقال — شاشىڭ اعارعان كەزدە قونىس اۋدارامىن دەگەنىڭ اقىلعا سىيمايدى. ءبىر كوجەڭدى وسى استانادان-اق تاۋىپ ىشەتىن ەدىڭ»، — دەپ بوپسالاپ بولمايدى. باسى ءبىر قيسايسا قۇلاماي تىنبايتىن قىرسىق مىنەز ماحمەتتىڭ الپىستىڭ قىرقاسىنا شىقسا-داعى كولەڭكەشە قالا قويماپتى. «كەتەمىن، مۇنداي شەنەۋنىگى اش بورىشە تالاعان، قازاق ءتىلى — مەملەكەتتىك ءتىل بولۋدان قالعان، بورداي توزعان، ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىن شەتەل الپاۋىتتارى يەمدەنىپ العان، كەلەشەگى كۇماندى ەلدەن قارامدى باتىرامىن»، — دەيدى. قايسى ءبىرىن ايتىپ تاۋىسارسىڭ.
ايتەۋىر ەكى دوس ۇشىراسقان سايىن داۋ ۋشىعىپ، سوڭعى كەزدە ءارى تارت پەن بەرى تارت مۇلدەم ۇلعايىپ ارالارى الشايىسىپ كەتكەن. سامەن قانشا دەگەنىمەن كونتەرىلىك تانىتتى. ايتىپ-ايتىپ شارشادى، قولىن ءبىر-اق سەرمەپ كورمەستەي بوپ كەتەر ەدى:
ۋنيۆەرسيتەتتە بەس جىلداي بىرگە وقىعان، اشتى-توقتى جۇرگەندە ءبىر ناندى ءبولىپ جەسكەن،
سامەن ۇيلەنگەندە اعىنان جارىلىپ كۇيەۋ جولداس بولىپ، قۇدا-جەكجاتتىڭ اراسىنا دانەكەر بولعان،
كەيىنشە عىلىمي اتاق قورعاعاندا، باسىنا باسپانا العاندا — قۋانىشىن بولە جارىسقان باياعىدان بەرگى دوسىن، دوسىنا دەگەن ىستىق ىقىلاسىن سۋىتۋعا قيمايدى.
ەكى دوس اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، ءبىراۋقىم شۇيىرلەسىپ وتىردى. الدىنا الجاپقىش بايلاعان شاعىن دەنەلى، قۋىرشاقتاي كيىنگەن سىپتىعىر داياشى قىز كەلدى. «قازاقشا بەشبارماق بار»، — دەدى ءسۇيىنشى سۇراعانداي بەتىنىڭ ءسۇت شۇقىرى ويلى كۇلىمسىرەپ. ماحمەت موينىن ىشىنە الىپ موڭكىدى.
— شىراعىم-اۋ قازاقى ەت دەۋدىڭ ورنىنا بەشبارماق دەيسىڭ، قاي جەردەن ۇيرەنىپ، كىمنىڭ سويىلىن سوعىپ ءجۇرسىڭ؟ قازاقى ەت دەسەڭ ءتىلىڭدى بىرەۋ كەسىپ الادى ما؟ الدە ورىستىڭ تۇمشالاعان تۇمىلدىرىق بۇعاۋى از بولدى ما؟
ماحمەتتىڭ ىزعارىن توگىپ، وڭمەنىنەن وتكىزە ءۇڭىلىپ زىلدەنگەنى سونشا — الگى تورعايداي داياشى قىز نە دەرىن بىلمەي، جەرگە كىرگەندەي كەپكە ەنىپ، پارت قىزارىپ قيپىجىق قاقتى.
— قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرى مايرامپازدىڭ تەلپەگى مە سەندەرگە، قالاي كيسە سولاي توڭكەرىلىپ تۇسەتىن!
تورعاي قىز جانارىمەن جەر شۇقىدى. سامەن جولداسىنىڭ ىزعارىن جۋىپ-شايىپ باسالقىلىق تانىتىپ، اراعا توقتام ايتىپ، ءسوز قىستىردى.
— نەعىلاسىڭ جاس قىزدى ۇيالتىپ. جۇرە-بارا قازاقى سالتتى ۇيرەنەر... جونگە كەلەر... ۇيىرگە ەنەر...
— تۇزەلمەيدى بۇلار! بەتى بەرى قاراۋدان كەتكەن. ۇلت بولۋدان قالىپ بارامىز. قازاق ءتىلىن تورگە شىعارايىق، جارىق باردا ۇيرەنىپ الايىق دەيتىن بىردە-بىر وزگە ۇلت وكىلىن كورمەيمىن!..
وسىنى ايتقان ماحمەت سەكسەۋىل سالعان ساماۋرىنعا ۇقساپ بۇرق-سارق قايناپ ءبىرازعا دەيىن باسىلىپ بولمادى. الدىنا جال-جاياسى تۇرىلگەن، قيالاي تۋرالىپ، ۇرىمدەي ەتتىڭ ۇستىنە حوش ءيىستى تۇزدىق قۇيىلعان ۇيەمە تاباق ەت كەلگەندە بارىپ ساپ باسىلدى. جان قالتاسىنان ورامال الىپ ماڭدايىن، جەلكەسىن ءسۇرتتى. اعاش زەرەنگە قۇيىلعان قىمىزدان اۋىز ءتيدى. كوز جانارى قايتقان تەڭىزدىڭ تۇبىنە ۇقساپ تۇنجىراپ، قارابارقىن تارتتى. كيىز ءۇي ءىشىن ءبىراۋىق مارعاۋ تىنىشتىق كەزدى.
سىرتتان قىز بەن جىگىت ەنىپ، سىپايىلىق ساقتاپ سالەمدەمە سالىپ، وڭ بۇرىشتاعى جوزىنى جاعالاپ تىزە بۇكتى.
سامەن وسىدان اپتا بۇرىنعى ماحمەت ەكەۋى اراسىنداعى ەگەستى ەسىنە الدى. اششى ءدارى تالماعانداي تىجىرىندى.
— ەل بولىپ كەتۋى كۇماندى دەگەن توپشىلاۋىڭا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن، ماحمەت! تاپ وسىلاي ءوزىمىزدى — ءوزىمىز جەلكەدەن باسىپ تۇقىرتىپ، ىڭعۋىرداي ىشتەي كەۋلەپ، كەيىنگە تارتا بەرسەك — ەڭسە تىكتەۋىمىز قيىن! سىرتتاعى دۇشپان كوزىنە سەندەي قىرسىق قوسىلسا ءقايتىپ وڭامىز!
«سەندەي قىرسىق» دەگەن سوزگە ماحمەت موڭكىمەدى، قانشا دەگەنىمەن ارعى-بەرگىنى ويلاي جۇرەتىن ازدى-كوپتى وقىعانى، كونتەرىلىگى جەڭدى.
— راس، كوپ نارسەنى قىرسىق مىنەزىمنەن كورىپ ءجۇرمىن. ەشكىمگە كەۋدەمدى باستىرعىم كەلمەيدى، ەشكىمدى مەنسىنبەيمىن، ەشكىممەن ءتىل تاپپايمىن، ءسويتىپ ءجۇرىپ ۇلتىمنىڭ قامىن جەگەن بولىپ ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت بولەمىن...
ماحمەت وسىنى ايتىپ تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى. سامەننىڭ بالا جاستان ادەتى — تۇنجىراعان ادام كورسە شىبىن جانى شىرقىراپ كەتەدى.
— اس ال، اسىل دوس! ارتىق ايتسام كەشىرەرسىڭ. بۇگىنگى باس قوسۋعا اشىنىپ كەلدىم، قايتەيىن.
سىرتتا ءدابىر-دۇبىر ۇدەدى. ەرتەرەك كەلىپ، تورگى ورىنعا جايعاسىپ ۇلگەرگەنى وڭدى بولىپتى. كەيىنگى كەلگەندەر سەگىز قاناتتى قازاقى كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن لىقا تولتىردى. ءتىپتى باس سۇققان بىرەر كىسى بوس ورىن تاپپاي، سۇرىنە باسىپ قايتىپ كەتتى. ءساۋىر قىمىزى بالداي ءتاتتى. تاڭدايعا تەۋىپ، ۇگىتىلىپ، ءتىلدى ءۇيىرىپ، ىشكەن سايىن ىشە بەرگىڭ كەلەدى. ماحمەتتىڭ سامايىنان تەر مونشاعى ءتىزىلدى. ءبىر ءپاس ماڭايىنداعى استان-كەستەڭ وزگەرمەلى ءومىردى ەسىنەن شىعارىپ، پەندەشىلىكتەن ادا، الاكوبەڭ، الاڭسىز كەپكە تۇسكەن سىڭايلى. سامەن مانالى بەرى تىلىنە ءۇيىرىپ ساقتاپ وتىرعان سىرىن، مۇڭىن جاسىرا المادى. كوكەيىنە توقىپ كەلگەنىن اعىل-تەگىل اقتاردى كەلىپ.
— اقىلىمدى تىڭداساڭ، شەتەلگە شىعانداپ كەتەمىن دەگەنىڭدى ۇمىت! بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا جاقپا. قانشا جۇماققا تەڭەسەڭ-داعى تۋعان جەرگە جەتپەيدى. شەڭگەل دە جەرىندە شۋلاسىن دەيدى قازاق. وسىمدىكتىڭ ەڭ ناشارى، ەڭ كورىكسىزى شەڭگەل-داعى جەل ءتيىپ شۋلاعان كەزدە — تۋعان توپىراعىنان ارتىعى جوق دەگەن ءسوز. جات جەرگە، بوتەن ۇلتقا بارىپ باسىڭدى تىعىپ، شەرىڭدى تارقاتاتىن جەر تاپپاي قالاسىڭ.
ماحمەت جەربەتتەنىپ تۇنەرە ءتۇستى.
— جاقسى يت ولىگىن كورسەتپەيدى. ءوزىمدى يتكە تەڭەپ نەعىلايىن. كوز الدىڭا ءبىر ءپاس ەلەستەتىپ كورشى. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى قازاق وبلىستارىن تاراتىپ، ولكەگە ءبولىپ، ىرگەدەگى كراسنويارسك، كراسنودار ولكەسىنە ۇقساتىپ، كەلەشەگى رەسەيگە قوسا سالۋعا ىڭعايلاعان كەزدە — ستۋدەنت بولاتىنمىن؛ «جوق، بولمايدى!.. اتا-بابامىز قان توگىپ، كىرىن جۋعان جەر قازاققا تيەسىلى، رەسەيدىڭ بودانى بولىپ، تۇقىمىمىز بورداي توزىپ قۇرىپ بىتۋگە اينالدىق» — دەپ ءبىر توپ ستۋدەنت ەل-ەلگە ءۇنپاراق تاراتتىق. ءسويتىپ قيسىقاياقتانا باسىپ، جان سارايىمىزدى ءورت شالعانداي بولىپ جۇرگەندە ۇندەمەستەر كولەڭكەشە سوڭىمىزعا ءتۇستى. كۇنارا سۇيرەلەپ، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تاس شەمەن قاراڭعى بولمەسىنە قاماپ، جاۋاپ الىپ، ەسىمىزدەن تاندىردى. وزگە قۇربىلارىم «ەندىگارى دەمىمىزدى شىعارمايمىز... تىنىش جۇرەمىز...» دەپ قولحات جازىپ قۇتىلىپ كەتتى. ال، ءوزىم ايتقانىمنان قايتپايمىن دەپ قاسارىسىپ جۇرگەنىمدە — مايقۇيرىقتان ءبىر تەۋىپ ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعاردى. كەيىنشە جوعارعى وقۋدى سىرتتان وقىپ ازەر ءبىتىردىم. شالعايداعى شەت اۋدانعا ءمۇعالىم ەتىپ جىبەردى. «قوعامتانۋ» پانىنەن ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، وقۋلىقتان 27 ماعىنالىق كەمشىلىك، 74 ورفوگرافيالىق، 111 پۋنكتۋاسيالىق قاتە تاۋىپ، قوعام دامۋىنىڭ نەگىزگى ساتىلارى تاراۋىنىڭ قيسىنسىز تۇستارىن اشىپ جازىپ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە اشىق حات جاريالادىم. سول سول-اق ەكەن ازۋىن ايعا بىلەگەن اكادەميك، وعان الگى كۇلدىبادام وقۋلىقتىڭ اۆتورى قوسىلىپ سوڭىما شام الىپ ءتۇستى. «كاپيتاليزمنىڭ سويىلىن سوققان يمپەرياليزمنىڭ جانسىزى» دەپ ۇندەمەستەر ىندەتىپ ىزىمە ءتۇستى. جۇمىسىمنان بوساتتى. امال جوق كورشى رەسەيگە بارىپ ورىس مەكتەبىنە ورىس تىلىنەن ساباق بەردىم. «ءوزى ورىس، ورىس تىلىندە جالعىز بەت حات جازا بىلمەيدى» دەپ مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ، وقۋ ءىسى مەڭگەرۋشىسىنىڭ بەتىن ايمانداي ەتكەنىم جوعارعى جاقتاعىعا ۇناماپتى. الگى مەكتەپتەن دە قوش ايتىسۋعا تۋرا كەلدى. گوركيي قالاسىندا ساياسي سەنىمسىز اتالىپ ءۇي تۇتقىنىندا وتىرعان اكادەميك ساحاروۆقا بارىپ بەس ساعاتتاي سۇحبات قۇردىم. سانكت— پەتەربۋرگ قالاسىنا بارىپ مولدىرەگەن جاس اقىن يوسيف برودسكييگە جولىقتىم. بىرنەشە كۇن اقىننىڭ اياداي بولمەسىنە قونىپ شىقتىم... ايتتى-ايتپادى كەڭەس وداعىنىڭ الەۋمەتتىك جۇيەسىنە، پارتيانىڭ ۇرتوقپاق ساياساتىنا قارسىلىعىم اينالىپ كەلىپ بۋمەرانگ بولىپ ءوزىمدى تاپتى. ماڭدايىما تاياق بوپ ءتيدى. سول تاياقتان قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى شەتەلگە كەتۋگە بەكىندىم.
— قوعامدىق جۇيەگە قارسى شىعۋ پىلگە ۇرگەن قاندەندى ەلەستەتەدى.
— ەندى الگى ءپىلىڭنىڭ اياعى اسپاننان كەلدى ەمەس پە؟!
— وداق ىدىرادى، باس-باسىمىزعا تاۋەلسىزدىك الدىق. اركىمنىڭ بوستاندىعى ءوز باسىندا. اركىم ءوز اقىلىمەن، ءوز ۇجدانىمەن ءومىر سۇرەتىن حالگە جەتتىك! ايتسە-داعى قارا ورمان قازەكەمنىڭ ىرگەلى، ەڭسەلى ەل بولىپ كەتۋى ەكىتالاي دەپ ماقالا جازىپسىڭ. جوعارعى جاقتاعىلار ماحمەت دەگەن ەسىمىڭدى ەستىسە — اياعىنىڭ استىنان سۋ شىققانداي شوشىنادى، سۋ تيگەن قارا— قۇرتشا بۇرىسەدى، ۇكىشە ۇرپيەدى. ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا بۇيىرعان ىرزىق-نەسىبەڭدى تەرىپ جەپ، ۇسىنعان قىزمەتىن ىستەپ، سوياۋداي جالعىز باسىڭدى تاۋ-تاسقا ۇرا بەرمەي، وسى كۇنگى كوكتەمگى جاۋقازىنداي جەلكىلدەپ جەتىلىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءبىر قاراتورى سۇيكىمدىسىنە ۇيلەنىپ، وتاۋ قۇرۋدىڭ جايىن ويلاساڭ نەتتى. مىنا ءجۇرىسىڭدى ماقۇلدار ەدىم، — دەدى سامەن ءار سوزىنە ءدام بەرە، تامسانىپ، سالماق سالا سويلەپ.
ماحمەتتىڭ كوز جانارى لايلانىپ، بەتىنىڭ تۇگى كوگىستەندى. اشۋى اۋزىنان ءوتىپ، جۇيكەسىنە جەتسە وستەتىن. ءتىسىن قىشىرلاتىپ تىستەنە ءتىل قاتتى.
— سوياۋداي باسىڭدى تاۋ-تاسقا ۇرا بەرمە دەيسىڭ عوي!
— ءيا، ءداپ سولاي!
— باسىڭا وتاۋ قۇرۋدىڭ جايىن ويلاساڭ ەتتى دەيسىڭ عوي!
— ومىرگە ءوز بەتىڭشە ورنەك سالامىن دەپ وركوكىرەكتەنە بەرگەنشە تىنىش قانا-جۇرت جۇرگەن جولمەن ءجۇرىپ، جۇرت ايتقان ءسوزدى ايتىپ، جالتاق شەنەۋنىكتەردىڭ اۋزىن باعىپ، جۇرە بەر دەيسىڭ عوي. مۇنداي دوستىقتىڭ تاپ ءىشىن ۇرايىن! ءوز اقىلىڭ — وزىڭە، ءوز اقىلىم — وزىمە. سىرتىمنان وسەك سوزگە ءىلىپ جاراتپاي جۇرگەندەرىڭدى كوپتەن سەزگەم. ديسسيدەنت دەيسىڭدەر! وپپازيسيا دەيسىڭدەر! ويلارىڭ ەرتەرەك ارالارىڭنان الاستاپ قۋۋ عانا. جوق، سەنىمەن تاباقتاس بولىپ وتىرا المايمىن. ەرتەرەك ءجونىمدى تابايىن!
ماحمەت نارتتاي قىزارىپ، شالت تۇرىپ، ورىندىق ارقالىعىنا ءىلىپ قويعان كوستيۋمىن الىپ كەتۋگە اينالدى. ۇستەل ۇستىندەگى ۇيەمە تاباق قازاقى ەتكە، اسا ساپالى، ورتتەي قىزىل ۆيسكيگە، تاۋ بوپ ۇيىلگەن ءىنجىر، انار، الما، ءجۇزىم وزگە دە جەمىس-جيدەككە بۇرىلىپ قارايتىن ەمەس. سامەن دوسىنىڭ مىنەزىنە قانىق. جايشىلىقتا ايتىسىپ، ارباساتىن، پىكىر تالاستىراتىن، ءسوز ساپتاساتىن قارسىلاس ىزدەپ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ جۇرەتىن دۇلەي مىنەزدى بۇل كوكەڭ — الگىدەگى شامىنا تيەتىن سوزدەن تەگى تۇلەن ءتۇرتتى. شابىنا ءقىزىلدارى قىستىرعان اساۋشا تۋلادى. «كەتەمىن!.. قارامدى باتىرامىن!..» دەپ ەسىككە ۇمتىلدى. سامەن جۇگىرە ىلەسىپ، شالعايىنا جارماسىپ، «اكە، كوكەلەپ» ازەر كىدىرتتى. قۇرعىردىڭ كوزى قانتالاپ كەتىپتى.
— قۇلدىعىڭ بولايىن، ەڭ بولماسا ءجون سوزگە كەلشى، كوكەشىم. وسىدان كەيىن قاشان باس قوسىپ ءسوز قۇراپ وتىرامىز دەيسىڭ!
ماحمەت ءبىر قولى ەسىك تۇتقاسىندا، ءبىر قولىن باسىنان اسىرا سەرمەلەي سىلتەپ، داۋرىعىپ دىرىلدەيدى.
— وڭشەڭ وسەكشى... جاركەلەنشى... جالىنىشتى!.. ۇلتتىڭ رۋحىن ۇمىتىپ، باس پايدانىڭ قۇلىنا اينالىپ، ازىپ-توزىپ قۇرۋعا بەت العان ۇلتانقۇلدىڭ ۇرپاقتارى!..
— سولاي—اق بولسىن!.. ماقۇلمىن، كوندىم، ءبىر جولعى اشۋىڭدى باسىپ وتىرايىقشى ءبىرازىراق!..
ەسىك اۋزىنان ارقان سالىپ سۇيرەلەگەندەي بولىپ ءدام-تۇزى قايىسقان ۇستەلگە ازەر اكەلدى. جالىنىپ ءجۇرىپ تىزە بۇككىزدى. «دەمال!.. مىنا فرانسۋز ۆيسكيى حولەستەريندى ازايتادى!.. ءبىر-بىر ريۋمكە الىپ قويايىق»، — دەپ دەگبىرى سارقىلىپ، ءۇزىلىپ وتىرىپ اششى سۋدان العىزىپ جىبەردى. قول سوزىپ ۇلكەن استان اۋىز ءتيدى. الدە سامەننىڭ قۇراق ۇشىپ قىزمەت قىلعانى، جالىنعانى — جۇرەگىن جىلىتتى، الدە قانىنا قوسىلعان ورتتەي ىستىق ىشىمدىك ءيىن جۇمسارتتى — سالدەن كەيىن ماحمەتتىڭ اشۋى سەيىلىپ، يكەمگە تىعىلعان سىڭاي تانىتتى. جانارىنىڭ الاسى ازايىپ، شوعى مازدادى.
— كورىپ—ءبىلىپ تۇرىپ قالاي مىلقاۋ بولايىن، — دەپ ۆيسكيدەن تاعى ءبىر ريۋمكە الىپ قويدى. — جەرىمىزدىڭ ءبىرازى شەتەل الپاۋىتتارىنا ارەنداعا بەرىلدى، «قۇر بوسقا جاتقان جەر عوي، پايدالانىلسىن... ءونىم السىن...» دەيمىز، ايتسە-داعى ەندى ەلۋ جىلدان كەيىن سول جەردىڭ مايەگى ءۇزىلىپ، سورى شىعىپ، قۇمعا اينالارىن ەلەستەتەمىز بە! انا ءتىلى جوعارعى لاۋازىم بيلىك ساتىسىندا قولدانىلمايدى. اسىرەسە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر تۇككە قاجەتسىز، ءولى ءتىل سانايدى. ەبىن تاپقان، بيلىگى اسقان شەنەۋنىكتەر ەن بايلىققان ءىرىپ-شىرىپ ازا باستادى؛ كوپشىلىك حالىق كەدەيشىلىك ساتىسىندا؛ جاستار جاعى ءدۇبارا، ۇلتسىزدانىپ بارا جاتىر؛ قارا ورمان قازاعىمىزدىڭ جان سارايىندا ىشكى تيەك، سىرتقى سەرىپپەسى جوعالۋعا اينالدى؛ نەمقۇرايدىلىق، ءناسىپقۇمارلىق، اشكوزدىك، كوزقاماندىق ەتەك الىپ دەندەدى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ وتىرعان مىنا مەن جىلاماعاندا كىم جىلايدى! مەن ايتپاسام كىم ايتادى!
مىنا سوزدەن سامەننىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ساستى. مۇنداي دا عازاۋاتتىڭ سىن وتكەلى بولادى ەكەن-اۋ دەپ تورىقتى.
— راس، كەشە كەڭەستەر وداعىنا مۇشە بولىپ جۇرگەندە باسىمىزدان نە وتپەدى. تاپتىق كۇرەستى كۇشەيتەمىز، كەدەيدىڭ سويىلىن سوعىپ، بايدىڭ تامىرىن قيامىز دەپ ءجۇرىپ كادۋىلگى ادامي، رۋحاني، ۇلتتىق قۇندىلىقتان ايىرىلىپ قالا جازدادىق. ۇل اكەگە، قىز اناعا قىرىن قاراپ سويلەيتىن زامان تۋدى. ادامنىڭ ءومىرىن، تىرشىلىگىن تۇككە العىسىز ەتە قوعامدىق بيىك ساتىعا ۇمتىلدىق. جەتەر بيىگىمىز ءالى الدا دەپ سانادىق. يۆان گروزنىي دا، ەرماك تا ۇلى ورىس يمپەرياسىن قۇرۋشى باتىرلار ەسەبىندە تانىلدى. ال كەنەسارى، الاش قايراتكەرلەرى ۇلتشىل، كوپكە توپىراق شاشۋشى، بايلاردىڭ سويىلىن سوعۋشى رەتىندە قۇستانا بولدى. ءوز مۇددەمىزدى كوبىنە ۇلى يمپەريانىڭ مۇددەسىنە جىعىپ بەردىك. بەيشارا، ءمۇساپىر حالدە كورىندىك. — مەن شىرقىراسام — ءداۋىر تالابىن، ۇلت مۇددەسىن تاريحي ورتادان، قازاقى سالت-داستۇردەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى دەپ شىرقىرايمىن، — دەدى ماحمەت ءۇنى ءىرىپ.
سامەن وسى مەزەت دوسىنىڭ جانارىنان مولدىرەگەن قوس تامشى جاستى كوردى. مانالى بەرى كوڭىلىندە قوردالانىپ جينالعان وكپە، نالاسىن تۇگەل اقتارۋعا بەل بۋدى. «نەسىنە جاۋىردى جابا توقيمىن، نەسىنە كولگىرسىپ كۇلتەلەيمىن»، — دەپ ويلادى. نازارىن تىكتەدى.
— ماحمەت، شىنىمەن شەتەلگە شىعىپ كەتۋگە بەل بۋدىڭ با؟
— ءيا، بەل بۋدىم.
— قايدا بەت الماقسىڭ؟
— اۋەلى چەحيانىڭ استاناسى پراگاداعى «بوستاندىق راديوسىنداعى» جۋرناليست جىگىتتىڭ شاقىرۋ قاعازىن كورسەتىپ، ۆيزا الامىن. «ماقۇل» دەپ جاتسا سول راديونىڭ رەداكسياسىنا ورنالاسامىن. باسپانا تابامىن. ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ وتكەن الاش ليدەرلەرىنىڭ جاريالانباعان ءبىراز حاتى قولىمدا، راديودان وقىتامىن. ارعى جاعىندا بۇيىرعانىن كورە جاتارمىن.
— «بوستاندىق راديوسى» بۇل كۇندە كىمنىڭ سويىلىن سوعىپ ءجۇر؟ قاي قازاقتىڭ بولماعانىڭ بولعىزىپ، جوعالعانىن تۇگەندەپتى. قاراقان باسىڭنىڭ قامى ءۇشىن — قاراپايىم قازاققا قاراتىپ تاس توبەسىنەن ۇرعاندا ەتىپ رۋحىن قورلايتىن ءسوز ايتپاسان دەيمىن. حالىق كوزىنە ءشوپ سالۋ كىمگە قاجەت. شىننىڭ جۇزىنە شىنداپ قارايىقشى! «بوستاندىق... بوستاندىق...» دەپ كۇنىگە سان مارتە قايتالاپ قۇلاقتى سارسىلتىپ جۇرگەندەرىڭ — قاي بوستاندىق وسى؟ «دەموكراتيا... دەموكراتيا...» دەپ اۋىزدارىڭنىڭ سۋى قۇرىپ اڭساعان دەموكراتياڭ — قاي دەموكراتيا؟ جان بالاسىنا قاجەتسىز، اتام قازاقتىڭ ۇعىمىنا جات — اركىمنىڭ اۋزىنا كەلگەنىن ىرىكپەي ساندالىپ سويلەۋ مە؟ دەموكراتيا! الدە توردە وتىرعان اقساقالدىڭ ساقالىنا جارماسۋ ما؟ دەموكراتيا! الدە ۇلكەننىڭ ءسوزىن سىيلاماۋ، جاقسىنىڭ الدىن كەسىپ ءوتۋ، وزگە ۇلت پەن ۇلىستىڭ ەكزوتيكاسىن اسپانعا كوتەرىپ، كەرىسىنشە اتام قازاقتىڭ عاسىرعا ۇلاسقان جۇرەك ۇياتىن، يباسىن، ءپاتۋاسىن، اۋىزبىرلىگىن، ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن دەيتىن اسىل سالتىن تارىك ەتۋ مە؟ نەنى كوكسەپ، قاي ەلدىڭ دەموكراتياسىن باسىڭا التىن ءتاج ەتىپ كيىپ الام دەپ بارا جاتقانىڭا ەش تۇسىنبەدىم.
اۋزىنا كەلگەنىڭ اعىل-تەگىل ايتىپ سالعانىنا ىشتەي ءوزى دە قايران. ايتسە دە اۋىزدان شىققان ءسوز اتىلعان وق. كىمنىڭ كەۋدەسىنە وق ءوتىپ كەتكەنىن، قالاي جارالاعانىن پايىمداي بەرمەيسىڭ.
مىنا ءسوزدى ەستىگەن ماحمەت قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ كەتتى. جەرگە قاراعانداي كەپكە ەندى.
— جەمقورلىق جايلاعان، ۇلتتىڭ مۇددەسى اياققا تاپتالعان ەلدە تۇرا المايمىن دەدىم عوي، — دەپ تىستەنە ءتىل قاتتى. — جۇرەكتەگى سىزداۋىقتى ەشقاشان ءتۇسىنىپ، تەكسەرە المايسىڭ!
— كەشەگى قىزىل توڭكەرىستىڭ تەپكىسىنە شىداي الماي، 25 جىلعى كىشى تاركىلەۋ، 29-30 جىلداعى ۇلى تاركىلەۋ زاردابىنان زار يلەپ، 32 جىلعى اشارشىلىقتا جان ساۋعالاپ — ءبىر جاعى قىتايعا، ءبىر جاعى اۋعانعا اۋىپ كەتكەن اعايىن ەرجۇرەك پە؟.. الدە بىلەگىنىڭ كۇشىمەن 20 وتباسىنى اسىراپ، قاراتاۋ ىشىنەن، اتا جۇرتىڭ تابان اۋدارماي تىستەنىپ ءجۇرىپ تىرشىلىك كەشكەن مەنىڭ اكەم ەرجۇرەك پە؟ تارازىلاپ، اقىلعا سالىپ انىعىن ايتشى — بولجاعىش بولساڭ! ورىستىڭ تەپكىسىندە جۇرسەك تە وتانىمىزدان قاشپادىق.
مىنا سوزدەن ماحمەت شىنداپ شوشىنايىن دەدى. سامەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى دوستىققا سىزات ءتۇستى. سول سىزات ۋاقىت وتكەن سايىن ارا جىگى اجىراپ، الشايىپ، بىر-بىرىنە كەرەعار قوس جاعالاۋعا اعىزىپ الىپ كەتتى.
كوز الدىنا تومەندەگى سۋرەت قالقىپ كەلە قالدى.
قىزىل سۋ كەتكەن، قىستايعى داريانىڭ سىرە مۇزى سوگىلگەن ەرتە كوكتەم. سىرەسىنەن سىرە مۇز ءبىر-اق تۇندە سوگىلەدى. ءبىرى-بىر مۇزدىڭ ۇستىندە قالعان، قاپىلىستا ەنەسىنەن اجىراپ قالعان قوزى، لاق بولادى. ماڭىراعاننان ماڭىراپ بەزەك قاعادى. ەنەسى ءبىر مۇزدىڭ ۇستىندە، ءتولى كەلەسى مۇزدا — مەزگىل وتكەن سايىن ارا جىگى اجىراپ، بىر-بىرىنەن الىستاپ بارا جاتادى. الگى قوزى-لاق مۇز ۇستىنەن تايعاناپ، سەكىرىپ وتۋگە — بۇرقىراعان قىزىل سۋدان قايمىعىپ، ماڭىراعاننان ماڭىراپ، ءپاس سايىن ارالارى قاشىقتاي تۇسەدى. ەنەسىنەن كوز جازىپ تىنادى.
ءدال وسى سۋرەت، وسى ارەكەت، ارا جىگى اجىراعان، ەكى سەڭنىڭ ۇستىندە قالىپ بۇرقىراعان اعىسقا ىلىككەن قوس ءتولدىڭ باسىنداعى كەپ سۇيەك جولداستىڭ جان كۇيىنە كەلەتىن ەدى.
جۇرەك شەرىن شىعارعان، پىكىر قاقتىعىسىنان كەيىن ماحمەت ويلادى: بۇل قازاققا ءومىرى جاقپايسىڭ. اباي اقىن قارا سوزىندە ايتىپ وتكەن: قازاق وزگەلەرمەن بوي ۇزارتىپ سالىسىپ، ونەر، ءبىلىم ىزدەۋدىڭ ورنىنا — ءبىرىن-بىرى قاس قاقپاي اڭدىپ، قالت جىبەرمەي وتىرعانى دەگەنى شىندىق قوي. قازاق بىر-بىرىنە ەسە جىبەرمەي اڭدىسۋعا كەلگەندە، الدىنا جان سالمايدى. اس ىشپەۋگە، اعايىنمەن ارالاسپاۋعا بار: قارسىلاسىنىڭ، كۇندەسىنىڭ قيا باسقان قادامىن قالت جىبەرمەي، بۇرگەدەي نارسەسىن تۇيەدەي ەتىپ، بولماشى ءسوزدى ورتشە ۇدەتىپ، شالقىتىپ جىبەرۋگە شەبەر-اق. ەتەكباستى حالدە ءجۇرمىن. قىزمەتىمنەن بوساتتى. ماقالامدى باسقىزبايدى. كىتابىم شىعۋدان قالدى. بيلەۋشى شەنەۋنىكتىڭ ءزىلزالاسىن، جەلكەدەن تۇقىرتىپ باسقان باسالقى بوپساسىن قاشانعى كوتەرەمىن. ەندى باياعى ابىز اباي ايتقان: ورىستەرلىك جول ىزدەسەم، وزگە وركەنيەتتىڭ بال شەكەرىنەن اۋىز تيسەم — نەسى ايىپ؟! بۇقپا تورعايعا ۇقساپ جۋسان اراسىندا پانالاپ جان باعىپ جۇرە بەرگەنىم كەرەك بۇلارعا. جالعىز مارتە بۇيىرعان جارىق جالعاندا جارقىراپ ءجۇرىپ وتەيىن، شولاق دۇنيەنى قۇيرىعىنان ەمەس، جون ارقاسىنان باسايىن دەسەم — نەسى ايىپ! كورىنگەن شەنەۋنىكتىڭ، اكىمنىڭ اۋزىن باعىپ، بىلايعى مومىنعا ۇقساپ: «ءلابباي تاقسىر!» — دەپ كۇن وتكىزە بەرگەنىم كەرەك بۇلارعا. قوي، ءا! بۇلارعا سالساڭ: بۇقپا تورعاي بول دەيدى! جەتەر... تويدىم... شەكەم شىلقىدى... قارىزىم شاش ەتەك... ورىستەرلىك جول ىزدەيمىن.
سۇلق ءتۇسىپ ۇكىشە ءۇرپيىپ وتىرعان سامەننىڭ ويى وزگە پوليۋستە.
«ۋ ىشسەڭ — رۋىڭمەن. بوتەن ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول. راس، ءالى كۇنگە اجىك-كۇجىك اۋىل اراسىندا ءجۇرمىز. راس، باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ كەرۋەنىنە قوسىلامىز دەپ مويىن ۇزارتىپ، تابانىمىز ءتىلىنىپ، ءۇمىت تىزگىنىڭ ۇزارتا تارتىپ كەلە جاتىرمىز. ايتسە-داعى تۋعان جەردىڭ تاڭعى اۋاسىن جۇتىپ، بال تاتىعان سۋىنان ءىشىپ، بۇيىرعان ىرزىقتى ءبولىسىپ جەپ تىرشىلىك كەشكەنگە ەشتەڭە جەتپەيدى. جۇماق — اناڭ مەن اكەڭنىڭ تابانى تيگەن جەردە، اكەڭ مەن اناڭنىڭ جاستانىپ جاتقان تورقالى توپىراعىندا. راس... كوپ نارسەنى ەسكەرمەدىك، كوپ جايتكە ۇلكەن رەسەي ۇلتىنىڭ مۇددەسىمەن قارادىق، قازاق حالىقىنىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداعان جاناشىردى بۋرجۋازياشىل — ۇلتشىل، يا كەرتارتپا — رەاكسياشىل دەپ قۇيرىعىنا قالجۋىر بايلادىق. كۋلاك جوق ەلدەن جەكەتۇر جاساپ، قۇلاق شىعاردىق. ديسسيدەنت جوق ەدى، مىنا ماحمەتتى ديسسەدەنت دەپ ءالى-اق يعىن قوقىرايتامىز. بۇل قازاققا داۋا جوق شىعار! ەڭبەكشى بۇقارانىڭ ەڭبەگىن جاندىرماي جاتىپ، تاپ تارتىسى تەورياسىن ويلاپ تاپتىق. جاناشىرلار — حالىق جاۋىنا اينالدى، بۇرىنعى كەڭقولتىق، كونتەرىلى قازاق اۋزى-باسى جىبىرلاپ وسەك ايتىپ، ءبىرىنىڭ ارتىنا ءبىرى شي جۇگىرتەتىن، ءبىرى — باقاي ەسەپ كوزقامانعا، ءبىرى— حامەلونعا اينالدى. وتكەن عاسىردىڭ ۇزىنا بويىندا، 21 عاسىردىڭ باسىندا تار جول تايعاق كەشۋدەن ءوتىپ، ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ كەلە جاتقان ۇلتىنا قاراتىپ جىگەرىن قۇم قىلاتىن مايدا مىنەزگە بارمايىن! كەرىسىنشە — كىسى باسىن ەسىككە سۇيرەيتىن، ىلگەرى باسقان قادامىن تاۋعا شىعاراتىن، كەكەشتەنىپ،ىرزىق-نەسىبەسىن شالقىتاتىن امال ىزدەيىن دەپ بەكىندى.
سامەن اشۋلانعاندا بەتىنىڭ تۇگى شىعىپ كەتەتىن.
— كەتىسەتىن، ات قۇيرىعىن كەسىسەتىن جەر وسى ما الدە! قانشا ايتىپ سابىرعا شاقىرسام-داعى «ورىستەرلىك جول ىزدەيمىن» دەپ تەرىس قاراپ موڭىرەيسىڭ، وڭمەندەيسىڭ، ماحمەت!
— مىنا دوسىڭدى ءبىرمويىن وگىزگە تەڭەگەنىڭ عوي بۇل.
— وگىز بولماساڭ دا وركوكىرەكسىڭ. قالتاسىندا 100 دوللارى جوق كىسىنىڭ وسىنشا اسىپ-تاسىپ اسپانداعانىنا قايرانمىن تەگى!
مىنا ءسوز ماحمەتتىڭ شامىنا ءتيدى، نامىسىنا تەر سىڭگەن قامشى ۇرعانداي سەزىلدى. تۇرەگەلىپ كەتتى. الدىنداعى شيكىل ۆيسكي داستارقانعا توگىلدى. ءلام-ميم دەمەدى. سۇرلانعان كۇيى كيىم ىلگىشكە جەتىپ، سۋاعارىن، قالپاعىن جەدەل كيىپ، شالت باسىپ شىعىپ جونەلدى. قالا شەتىندەگى ۋداي قىمبات مەيرامحاناعا ەرتەڭگىسىنەن تاپسىرىس بەرىپ، داستارقان ءمازىرىن ۇيىپ-توگىپ، دوس كوڭىلىن — ءقادىرلىسىن كۇتىپ ولىپ-وشكەن دوس پەيىلىنىڭ اياعى قۇردىمعا كەتتى. ادال اسىڭ اياعىمەن تەپكەندەي سەزىلدى. توڭمويىن نەمە «ال، حوش!» — دەمەستەن جەلكە شاشى ۇيپالانىپ، جاۋىرىنى كۇجىرەيگەن قالپى جونەلە بەردى. كيىز ءۇي ەسىگىن قاتتى جاپتى.
ماحمەت سول كەتكەننەن مول كەتتى.
تۋريست-كەزبە جولداماسىمەن اۋەلى كييەۆكە ۇشتى، ودان اسىپ چەحيا استاناسى پراگاعا كەلىپ ءتۇستى. ماساتىداي جۇمساق كوگالدىڭ ۇستىنە ۇلپا جاۋىن سىركىرەپ سەبىلەدى. كولدەنەڭ جاتقان شاپ كورمەيسىز، مۇنتازداي تازا، كىسىلەردىڭ كويلەگى، جاعاسى ءاپپاق قارداي. استانادا جول جيەگى، تروتۋار تەمەكى تۇقىلى، سۋسىن شولمەگى، تەمكى قورابى، گازەت قالدىعىنان تازارمايدى، مۇندا كەرىسىنشە، الاقانمەن سيپاعانداي، تىلمەن جالاعانداي. ءوتىپ بارا جاتقان كىسىگە نازار جىقساڭ-اق الگى ادام شۋاقتانا جىميىپ سالا بەرەدى. «ءلابباي، قۇلاعىم سىزدە!» — دەيدى. بەينە كوشەنى ەمەس، شۋاق كەشىپ كەلە جاتقانداي عوي. «پالەن كوشەنى قيىپ وتسەڭىز — تۇگەن دەگەن تەاترعا، يا كورمەگە تاپ بولاسىز،» -دەيدى. استانادا جۇرگەندە ەرتەڭگىلىك — كەشكىلىك تاماعى مەن جاتىن جەرگە جۇمسالاتىن ءجۇز دوللارى مۇندا — پراگدا ءۇش تاۋلىككە جەتتى... قايدا بۇرىلساڭ-داعى تاڭعى اۋاداي تازالىق... سارىلىك شايداي ارزانشىلىق... جۇرەك ۇياتى... رياسىز شىندىق... كولەڭكەسىز كوڭىل... باياعىدا ۆيتەزلاۆ نەزۆالدىڭ جىلى جاۋىن، تاڭعى شىقتاي اق ولەڭىن وقىپ: «وسىنداي دا جايباراقات ۇيقىلى-وياۋ جىلى شۋاق بولادى ەكەن-اۋ»، — دەپ قايران قالىپ ەدى. ەندى سول شىندىق، سول بۇرقاقسىز بەيكۇنا كۇندەر قاباعىن اشىپ الدىنان شىقتى.
«بوستاندىق راديوسىنىڭ» توپ جەتەكشىسى ەرتە كوكتەمگى جاس جۋاداي سىلقىلداعان دوسپانبەت ەسىمدى قازاق بوزبالاسى باۋىزداۋ قۇداسىن كورگەندەي قۇراق ۇشىپ قارسى الدى. حاتشى قىز شاي جاعالاتتى.
— ەل قالاي؟ بالداي ءتاتتى تاۋەلسىزدىك جەمىسىن جەپ جاتىرسىزدار ما؟ باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ ەنشىسىنە قاشان ەنەسىزدەر. تىرتىسقاننان -تىرتىسىپ سەگىز پايىزدان تومەنگە تۇپسەيتىن قۇنسىزدانۋدان، ەكونوميكاداعى گوللاند اۋرۋىنان قاشان قۇتىلاسىزدار؟
ءار ءسوزى تاۋدان تاس دومالاتقانداي، ءار ساۋالى ەڭسەنى ەزە باسقانداي. مىنا شىركىننىڭ ءازىلى مە، الدە شىنى ما دەپ توسىلىڭقىراپ ىشتەي شىمىرىكتى.
— ءجا-جا! ءىرى باسشىلار تۇزەي الماي جاتقان كەمشىلىككە باستى تىعىپ نەعىلامىز،— دەپ دوسپامبەت كۇلە سويلەدى، — قىزمەتكە الاتىن بولسام تاۋەلسىز قازاقستاندا قانشاما مۇناي كوزى بار؟.. قانشاسى اشىلدى؟.. اشىلماعانى قاي جەردە؟.. تاسپىشە ءتىزىپ، الاقانعا سالعانداي ەتىپ، ءتىرى سوزبەن توگىلدىرىپ رەپورتاج بەرىپ تۇراسىز. شاماڭىز جەتەدى مە وسى شارۋاعا؟
— شىراعىم-اۋ، گەولوگيالىق بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ باستىعى ەمەسپىن مۇناي كوزدەرىن اشىپ ايتىپ بەرەتىن، بار بولعانى قالامى قۋاتتى ءجۋرناليستپىن...
— جەگەن نانىمىزدى ادالداۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنىڭ استى-ۇستىندەگى بارشا بايلىق كوزىن اشىپ ايتۋىمىز كەرەك. مۇنسىز ارامتاماق اتالامىز. شەتەل الپاۋىتتارى الاڭداپ اقپارات كۇتەدى. ينۆەستيسيا قۇيامىز با؟... قۇيعان كۇندە تونالىپ شىقپايمىز با... تاۋەكەل بەلدەۋى قانشا پايىز — ءبىزدىڭ كۇنبە-كۇنگى اقپاراتىمىزدان الگى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيدى.
— قايدام.
— «قايدامىڭىزدى» تۇسىنبەدىم. كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە سايراعانداي ەل-ەلدەگى جاڭا وزگەرىستى اشىق سىناۋدىڭ قاجەتى شامالى. بىزدەر قازاقستاندى شەتەلگە بوياماسىز، تامىر ۇستاعان تاۋىپتەي، الاقانعا سالعانداي اشىپ بەرۋگە مىندەتتىمىز. سول قىزمەتىمىزگە اقشا تولەيدى.
— قايدام. باياعىدا، ستۋدەنت كەزىمدە كارل ماركستىڭ ماتەرياليستىك ىلىمىنەن قاتە تاۋىپ ءىستى بولعانىم بار ەدى، سول تاقىرىپتى جىر عىپ ايتىپ كوتەرەمىن-داعى.
مىنا ءسوزدى ەستىگەن دوسپامبەت شوشىپ ءتۇستى.
— كارل ماركستەن قاتە تاپقانى قالاي؟
— بۇل ءوزى ۇزاق اڭگىمە. ماتەرياليستىك ءبىلىم ماتەريانىڭ پايدا بولۋىن تۇكپىرلەسە، يدەاليستىك ءىلىم يدەيالاردىڭ، ماقسات پەن تانىمنىڭ تەمىرقازىعى. ءداپ وسى ءبىلىم مەن ءىلىمدى ماركس فيلوسوف بىر-بىرىنە كەرەعار قويىپ تۇسىندىرەدى، ايتار ەدىم: قايشىلاسۋ تۇيىققا تىرەيدى، ءىلىم مەن ءبىلىم دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ تۇكپىرلەسە، استاسىپ، انىق-قانىق ءۇن شىعارسا عانا — ۇلى ىرعاققا ءبىرشاما جاقىندايمىز، لوگيكالىق فورمۋلاسى تومەندەگىشە، — دەپ اق قاعازعا فورمۋلا تۇزە باستاعان ەدى.
دوسپامبەت وپپونەنتىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— سابىر-سابىر. تاپ ءقازىر ۇلى فيلوسوف كارل ماركستەن قاتە تاپقان كىسى قازاق رەداكسياسىندا قىزمەت ىستەيدى دەسەم ءۇيىمىزدى تاپپاي قالامىز. قارجى كوزى ساپ تىيىلادى. باتىس كاپيتالى، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى تەرىس قاراپ كەتۋى بەك مۇمكىن. قۇدايىم ونداي كۇندى باسقا سالماسىن! وسى مينوتتەن باستاپ ماركس تۋرالى اۋىز اشپاڭىز. قازاقستاننىڭ كەن بايلىعى تۋرالى رەپورتاج ءتۇسىر دەپ تاپ ءقازىر ءىسساپار بەرە المايمىن. ءبۇلدىرىپ الۋىڭىز مۇمكىن. ازىرشە كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە قۋعىن-سۇرگىننەن كوز اشپاعان، حالىقتىڭ كوزىندە ايكاپىر اتانعان الاش ليدەرلەرىنىڭ شەككەن ازابى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى جيناڭىز. «مەن ەڭىرەسەم — جۇرتتىڭ كوز جاسىن كول ەتەمىن» دەپ باستاڭىز ءسوزىڭىزدى. ماركس تۋرالى اۋىز اشپاڭىز!
باسقا تۇسكەن تەپىرەش بۇل عانا ما!
ءبىر ايتقان ءسوزىن الدەنەشە قايتالاپ... نىعىزداپ... دىگىرلەپ... ءار نارسەنىڭ الدىن وراپ، الدەنەنىڭ باسىن شالىپ — دوسپامبەت شىركىن ءىڭىر كولەڭكەسى پەردە تۇتقان كەزدە ماحمەتتى كىشى راداكتور قىزمەتىنە ازەر الدى. «ازىرشە شەتەلگە تابان تىرەپ سۋىشكىلىگىمدى ايىرسام بولعانى»، — دەپ كىشى رەداكتور ءوزىن-وزى ىشتەي جۇباتتى.
«ازىرشە سىناق مەرزىمىمەن الا تۇرايىن، كەيىنشە دۇنيەلىك وقىمىستىدان، اربىرەۋىمىزدەن قاتە تابۋىن قويماسا — قوشتاسۋعا تۋرا كەلەدى» — دەپ ويلاعان راداكتور توبىنىڭ جەتەكشىسى.
وسى مەزەت سىركىرەپ جاۋىن جاۋدى. تاس توسەلگەن كوشەگە قاق كىلكىدى. جۇرگىنشى قاراسى سيرەپ، جارق ەتىپ نەون شامدار جاندى. كوڭىلى ازداپ تاڭعى اسپانداي اشىلا باستاعان ماحمەت ورنىنان سىتىرلاي كوتەرىلىپ، توپ جەتەكشىسىنە ريزالىق پەيىلىن ءبىلدىرىپ، العىسىن ايتىپ: «قىزمەتىمدى جۋايىن، مەيرامحاناعا ءجۇرىڭىز!» دەدى. دوسپامبەت تاڭىرقادى.
— كىتاپ جۋۋ، قىزمەت جۋۋ دەگەن، ءسىرا، باياعى مۇقاعالي، ءشامشى زامانىنان قالماي كەلە جاتقان ارحايزم بولۋى كەرەك. ءسوز سىيپاتىڭىزعا قاراعاندا ءسىز دە وتە كونە ادام بولارسىز، ءسىرا!
— كىم بىلەدى، كونە بولسام كونە شىعارمىن.
— ال، مەن جۇرەمىن. كەلىنشەگىم كۇتىپ قالادى. ەكى ءجۇز دوللارعا پاراپار قۇندى ۋاقىتىم سىزبەن سويلەسۋگە كەتتى. كەيىنشە الگى ەكى ءجۇز دوللاردىڭ جارىم-جارتىلايىن جالاقىڭىزدان قايتارارسىز. ەشكىمنەن قارىز الماڭىز. قالاداعى ءار ءمينوتىڭىزدىڭ بالاماسى بولسىن: بىردە دوللار، كەلەسىدە تابىس، ۇشىنشىدە پايدا كوزى بولىپ — قالتاڭا ءتۇسىپ تۇرعانى ءلازىم. ۋاقىت — اقشا، ۋاقىت — تابىس كوزى. سول ۋاقىت ەكى-ۇش ساعات زالالعا شىقسا-وكىنەمىز. ۇيگە بارعاندا امالسىز زايىبىمىزعا قىنجىلىپ، تۇنجىراپ وتىرىپ ەسەپ بەرەمىز. ءوستىپ شەتەلدە اقشا سانىپ كۇن وتكىزىپ جاتىرمىز.
قۇددى قۋىرعان جۇگەرى. جىلدام سويلەپ دوسپامبەت شىعىپ جونەلدى. كوستيۋمىنىڭ جەڭىن جۇرە سۇعىندى. شالعايىپ ەمەن ەسىك قىسىپ قالا جازدادى.
«مىنانىڭ ويىنى ما، شىنى ما»، — دەپ ماحمەت تەگى قايران.
ازىرگە ەلدەن الا شىققان قارجىسى، قارىنىن اشىرا قويمايدى. جاتىن جەرگە تولەيتىن قاۋقارى جەتەدى. ايتسە دە الگى باستىعىنىڭ: «ۋاقىت — تابىس كوزى، تابىس كوزىنەن تۇك تامباسا — تاۋلىكتىڭ تەككە ولگەنى»، — دەگەن ءسوزى قاراداي تۇرشىكتىردى. «مىنا زامان نە بولىپ بارادى» دەپ تاڭىرقادى. جەل وتىندە قالعان جەڭىل كيىمدى جولاۋشىداي سەزىندى. الدا قانداي قيىندىق كۇتەدى... اڭساپ جەتكەن دەموكراتياسى مۇنىڭ اۋزىنا بال سالا ما، الدە تاڭدايىندا تۇز تاتىعان كەرمەك قالا ما. نەعايبىلدىڭ الاكۇلىك كوڭىلى ءقۇرىسىن-اي!
قازاق لەكسيكاسىندا سيرەك قولدانىلاتىن ارحايزم ءسوزى سەكىلدەنىپ — سولبىرايىپ، كەشكى كولەڭكەشە قۇلازىعان كوڭىلمەن كوشەگە شىقتى. كولەڭكەسىن كەۋدەسىنەن باستى. مىنا ءوزىم قوعامنان شەتتەپ قالعان ديسسيدەنت، لەكسيكالىق سوزدىك قورىنان شىعا باستاعان ارحايزم — سيرەك ءسوز بولماسام قانەكەي دەپ ىشتەن تورىعىپ، ءىلبي باسىپ، اۋەلگىدە ات باسىن تىرەگەن ءتابياداي ەكى قاباتتىق زاموك ۇلگىسىندەگى قوناق ۇيىنە بەتتەدى. جىلى جاۋىن جۇزىنە سىرت-سىرت تامادى. جان سارايىن بۇرىن-سوڭدى سەزىنبەگەن وڭازا مۇڭ كەۋلەپ توڭازىعان كىسىدەي قوڭىلتاقسي تۇسكەنى... كىم بىلەدى... كىمنىڭ اتىنىڭ قاي مەزگىلدە سۇرىنەرىن... كىمنىڭ سۋىشكىلىگى قاشان تۇگەسىلەرىن ءبىر جاراتقان يە بىلەدى.
كەيىپكەرمىز كونە قۇرلىقتىڭ كىندىگىنە ورىن تەپكەن، جاپ-جاسىل توعاي كومكەرگەن، قىرات-قىراتىن اتام زامانعى مۇك باسقان، ۇڭىرەيگەن ۇيلەرىنىڭ ءوزى باياعى رىساردىڭ كونەتوز ساۋىتىنا ۇقساعان قالاعا جىلدام باۋىر باسىپ ۇلگەردى.
كىسىنىڭ بىر-بىرىمەن جۇمىسى جوق. جاز كۇنى ۇستىنە تون كيىپ، قىستىڭ كوزى قىراۋدا كويلەكشەڭ كەتىپ بارا جاتساڭ—داعى ساعان ەشكىم تاڭىرقامايدى. جاناسىپ وتكەن كىسىدەن: «وسىنىڭ ءمانىسى قالاي»، — دەپ ءجون سۇراساڭ، بار شارۋاسىن جيىپ قويىپ، قولىن سەرمەلەپ ۇعىندىرىپ بەرگەنشە كوڭىلى كونشىمەيدى. تۇگەلىمەن كىشىپەيىل، ءبارى شولدەن شىققان جولاۋشى سەكىلدى سىڭىرىنە ىلىنگەن شارشاۋلى.
قوناق ءۇيىنىڭ قۋىسىنداعى اسحاناعا بۇرىلىپ، تىزە بۇگىپ، جۇرەك جالعاپ الۋدى ويلاعان. بوس ورىندىققا جايعاسقان ەدى، قۋىرشاقتاي سىپايى كيىنگەن داياشى بويجەتكەن جەتىپ كەلدى. تاناۋىن ءاتىر ءيىسى قىتىقتادى. اسحانا ءمازىرى جازىلعان قاتىرما قاعازدى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراعانى سول، الگى بيكەش: «ورىسشا بىلەمىن، قۇلاعىم سىزدە»، — دەدى سىپايى سىزىلىپ. ەۋروپانىڭ شىعىسىنان كەلگەن كىسىلەر قولسۇرتكىش قاعازدى بەيپىل قولدانادى، كەلە ساپ قاعازبەن ءجۇزىڭىزدى، موينىڭىزدى سۇرتكەنىڭىزدەن سەزدىم...». «وب-بو-وۋ دەگەن، مۇنداي قولسۇرتكىش قات پا سوندا!» -دەدى ماحمەت. «قات ءبولسىن-بولماسىن-ار نارسەنىڭ قولدانۋ اياسى بار ەمەس پە، سىزدەر مولشىلىقتان كەلگەن سوڭ با — شامادان تىس تويىپ جەيسىزدەر!.. شايدى كوپ ىشەسىزدەر!.. ءتىپتى سىرا سىمىرگەنىنىڭ ءوزى باسقاشا!» — دەپ الگى بويجەتكەن كوزى جايناپ «اعاتايلاپ» ءبىراز جەرگە بارىپ قالدى.
«ەندەشە وسى اڭگىمەنى وڭاشا جاتىن بولمەدە جالعاستىرساق، جالعىز جاتا المايتىن اۋرۋىم بار ەدى»، — دەپ ماحمەت ارعى اڭعارىن سەزدىرە سويلەدى. بويجەتكەننىڭ بەتىنە دۋ ەتىپ قىزىل بوياۋ جۇگىرىپ، ابدىراپ قالدى. ءلام دەمەدى. تاپسىرىس بەرگەن اس-اۋقاتىن لىپ جەتكىزدى، جىلدام ەسەپ ايىرىستى.
«ايەل زاتىمەن ءسوزىم جاراسپايتىن بەيباقپىن... كەلمەي جاتىپ وڭباي ءسۇرىندىم»، — دەپ ماحمەت وڭازا كۇي كەشىپ، اسىن ءىشىپ، اياعىن ىسىرىپ، تۇرەگەلە بەرگەنى سول. داياشى بويجەتكەن تۇسىنان سىرعىپ ءوتىپ بارا جاتىپ: «بولمەڭىز نەشىنشى!.. وتە كەش شىعامىن!» — دەدى سىبىرلاپ قانا. قانشالىق كەش شىقسا-داعى سوعا كەتەتىنىن سەزدىرىپ ۇلگەردى.
كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ دەگەننىڭ توركىنى شىندىق.
پارسى كىلەمىنىڭ تۇگىن سيپاعانىڭىز بار ما. كىلەم تۇگىن قويشى! الدە جۇتپا ۇيىق ۇستىنە اياق سالىپ كورىپ پە ەدىڭىز. بويجەتكەن دەنەسىنىڭ جۇمساقتىعى سونشا — ءوزىن ۇيىققا باتىپ بارا جاتقانداي سەزىلدى. اۋەلى ەركەكتىگىن... بوي-باسىن... تۇلا دەنەسىن سولايىمەن سورىپ تارتىپ بارا جاتقانداي. ءبىرشامادا تالپىنىپ، ۇمتىلىپ الگى جۇتپا ۇيىقتان شىققىسى كەلگەن ەدى. تاپقا قويعان سارى مايشا، يگە تۇسكەن بىلعارىشا بىلبىراپ... ءوزىن-وزى بيلەي الماي قالدى. جۇتپا ۇيىققا شىم باتتى. «جەر ءۇستىنىڭ جۇماعى ىلجىراعان ىستىق ۇيىق بولار، ءسىرا» دەۋگە عانا مۇرشاسى كەلدى. ەسىنەن تانىپ كەتىپتى. ەرتەسىنە ازەر كوزىن اشتى.
باياعىدا ۇلكەن كىسىدەن ادام كوركى شۇبەرەك دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستۋشى ەدى. سول ايتقانداي كوڭىل كوركى ايەل زاتىمەن ءىش سارايدى اشىپ سىرلاسۋ، ءسىرا. ءومىر نەسىمەن ءتاتتى دەگەن ساۋالعا ماحمەت ايتار ەدى: ءسوزى جاراسقان كىسىمەن شۇيىركەلەسۋ ءتاتتى دەپ. ماحمەت داياشى بويجەتكەننىڭ باسى بوس ەكەنىن، كوڭىلدەس جىگىتىنىڭ جاقىندا جول اپاتىنان قايتىس بولعانىن، ءوزى پراگانىڭ شەتىندە، جاتاقتار سەلوسىندا اياداي جەرتامدا شەشەسىمەن تۇراتىنىن، كوللەدجدى جىل باسىندا ءتامامداعانىن كەيىنشە ءبىلدى... ازىرشە ءسامبى تالداي بۇرالعان، قۇشاعى وتتاي ىستىق قۇشتارلىق جانارتاۋىنا جۇتىلىپ، بۇگىنشە ۇلپا قاۋىرسىندى قاز بالاپىنىن باۋىرىنا باسىپ-ۇزدىگىپ جاتا بەرگىسى كەلەدى... ەرتەسىنە... ەرتەسىنە ەمەس-اۋ، اپتانىڭ اياعىندا ماگدالينا ەسىمدى بويجەتكەندى ۇناتىپ قالدى.
— ۇيلەنەيىك، — دەدى، — اشىنا كىسىلەرشە جاسىرىنىپ كەزدەسكەندى قالامايمىن، ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولىپ سەرىكتەسىپ تىرشىلىك قۇرايىق.
ماگدالينا العاشىندا توسىرقاپ بىرەر اپتا توماعا تۇيىق ءجۇردى-داعى اناسىمەن اقىلداسىپ كەلگەن كۇنى ماقۇلعا كوشتى. نەكەمىزدى شىركەۋدە قيالىق؛ داڭعىراتىپ توي جاسامايىق، تورت-بەس كىسىلىك داستارقان مازىرىنە كوڭىل جاقىن كىسىلەردى شاقىرىپ، شاراپ ءىشىپ، شىراق جاعىپ، ماندولين تارتىپ ءبىر جاساپ قالايىق دەستى. مارقۇم اكەم سۇڭعىلا ءماندولينشى ەدى، ەسىمىمدى مۋزىكا اسپابىنىڭ قۇرمەتىنە ماندولينا قويعان... كەيىنشە ماندولينانى — ماگداليناعا اۋىستىرىپ الدىم دەيدى. مىنەزى سايراپ تۇرعان ساز اسپابىنا كەلەدى.
«بوستاندىق راديوسىنىڭ» ءبولىم باستىعى دوسپامبەت قوي تەرىسىن جامىلعان دۇلەي بولىپ شىقتى. دۇلەي عانا دۇنيەنىڭ شەتىندە ءجۇرىپ دۇنيە جيىپ، جان باعادى. مومىننىڭ اۋزىن جابادى.
اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەيدى. شامالى بىلەتىن اعىلشىنشاعا ءتىلىن توسەپ، قاي تاقىرىپتى قوزعاسا دا: «و ونى باياعىدان بىلەمىن!.. ءمانىسى بىلاي!.. پالەنشەنى جەر تابانداتقام!.. تۇگەنشەنى اۋىز اشىرماعام!..» دەپ ەسىپ سويلەپ وتىرعانى. تاريحي تاقىرىپتى قوزعاپ كىتاپ جازىپ ءجۇرمىن دەيدى. 18 عاسىرداعى قالماق پەن قازاق اراسىنداعى قانجوسا قاقتىعىستى وزىمنەن باسقا جان بالاسى بىلمەيدى دەيدى. «دەيدى-دەيدىمەن» باسىن قاتىرىپ، قۇلاعىن سارسىلتتى. اي سوڭىندا جالاقى الاتىن كىتاپشاعا قول قويماققا كوز سالعانى سول، كىرپىشە تىكىرەيىپ شىعا كەلدى. 500 دوللاردىڭ و جاق، بۇ جاعى!
— اۋ، اي سايىن 5 مىڭ دوللار قويامىن دەگەنىڭدى قۇلاعىما قۇيىپ العام!
— كەڭسەدەگى كراننان سۋ ءىشىپسىز — ول پالەن دوللار، ءليفتىنى كوپ پايدالانىپسىز — وعان تۇگەن دوللار؛ تۋالەتكە — وسىنشا؛ جارىققا — مۇنشا؛ تەلەفونعا — مىناداي؛ بۋفەتتەن — كوفەگە؛ فۋرشەتتە — شامپان ءىشىپسىز؛ ون بەسىنشى قاباتتا — بريفينگ وتكىزىپسىز... و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى دەيمىز ەندى. ازعانا اۆانس الىپسىز! — دەگەن سوزدەن كوز الدى كۇڭگىرت تارتىپ، باسى اينالىپ، دۇنيە دوڭگەلەنىپ جۇرە بەردى. تاپ بۇلاي تىعىرىققا تىرەلەرىن بىلمەپتى. كوڭىلدەگى كورىكتى ويىن «بوستاندىق راديوسىنىڭ» ءپاتۋاسىز ەسەپ-قيسابى بىت-شىت ەتتى.
ەۋروپانىڭ جاسىل ءپۇلىش جامىلعان، قولمەن سىيپاعانداي مۇنتازداي قالاسى الاقاننىڭ اۋماعىنا سىيىپ كەتكەندەي سەزىلدى. اش وزەگى سىزداپ اۋىرىپ، جالداپ العان اياداي پاتەرىنە ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ ازەر جەتتى. ماگدالينانىڭ ءتامپىش تاناۋى قۋسىرىلىپ بورا-بورا جىلاپ وتىر. «اسحانا باستىعى تۇرمىسقا شىققانىمدى ءبىلىپ قويىپتى، كۇنى ەرتەڭ نارەستەلى بولاسىڭ، ءسابيىڭ اۋىرسا قوسىمشا جاردەماقى سۇرايسىڭ!.. ورنىڭا باسى بوس بيكەش الامىز!» دە-ە-ەپ شىرەنىپ وتىر. كەلىسىمشارتتى بۇزامىز دەپ قولىما ەسكەرتۋ قاعازىن ۇستاتتى»، — دەيدى — ءاي سۇيىكتى زايىبى.
ماحمەت قاراپ وتىرىپ تورىقتى. يت ولگەن جەر تۇبىندەگى قازاقستاننان دەموكراتيا، باس بوستاندىعىن ىزدەپ كەلگەندەگى شەكەسىنىڭ شىلق ەتە قالعانى وسى ما. جەلكەمىزدەن توقپاق، اۋزىمىزدان قاقپاق كەتپەدى. از كۇن تىرشىلىكتە ادام قۇقىعىن ەمىن-ەركىن پايدالانىپ، الشاڭ باسىپ، ەشتەمەگە باس قاتىرماي، ەشكىمگە كىرىپتار بولماي، حاننىڭ بالاسىنداي قامسىز-مۇڭسىز تىرشىلىك كەشەمىن... جۇماقتىڭ تورىندە ءشانيىپ جاتقانداي سەزىنەمىن دەگەندەگى مايشەلپەگى وسى ما؟! جۇرگەنىڭ، تۇرعانىڭ تۇگەل ساتۋلى. سويلەسكەنىڭ، كۇلگەنىڭ، مۇڭايعانىڭ، نيەت بىلدىرگەنىڭ — ءبارى-بارى ەسەپتەۋلى. شوتقا ءتۇسىپ «اقشاعا شاققانداعى سوماسى وسىنشا-ا-ا-ما» دەپ ەرتەڭگىلىك كوزىڭدى اشقاندا ەسىگىڭدى ەسەپشوت قاعىپ تۇرادى. وي، پالە-اي!
— كەتەمىز! — دەدى ماحمەت.
ماگداليناسى اڭ-تاڭ، جانارىن كەڭ اشىپ قارايدى.
— اقش-قا اۋامىز. كەشە اقش ەلشىلىگىنە سوعىپ، كلەركپەن جولىققام،
ماقۇل دەسەڭ اي سوڭىندا ادرەسىڭە شاقىرۋ قاعازىن جىبەرتكىزەم، ايتتى-ايتپادى — تاقىرىبىن شەمىشكەشە شاعاتىن جامپوز جۋرناليست بىزگە دە قاجەت دەگەن. ۆيزا كەلسە ءشۇۋ — قاراقۇيرىق دەپ مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنە تارتىپ كەتەمىز، ورنىمىزدى سيپاپ قالسىن باقاي ەسەپ، قۇم ساناعان بوستاندىقتىڭ ارىستاندارى! ومىرەم قاپسىن وسىلاي!
پەندە شىركىننىڭ باسى اللانىڭ دوبى. تاعدىر جەلى قاي باعىتتان ۇدەي سوقسا — بۇل كوكەڭ جەلدى ىقتاپ دومالانىپ جونەلەدى. كەيىپكەرىمىز ماحمەت مىرزا سۇيكىمدى ماگداليناسىن جەتەلەپ، الدى-ارتىنا قاراماي، كۇندەردىڭ كۇنىندە مۇحيتتىڭ ارعى جاعالاۋىنا توپ ەتە تۇسكەنى.
جاتجەرلىك ىزعىنداي. بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى.
ماحمەتتىڭ ۆيزاسى «كەزبە-تۋريست» دەپ قانا تىركەلگەن. كەزبە-تۋريست رۇقسات قاعازى ءارى كەتكەندە ءۇش جەتىگە جارايدى. جارىق باردا جان باعاتىن جۇمىس تاۋىپ الماسا — جيىرما ءبىرىنشى كۇنى كوشى-قون پوليسياسى ءتونىپ كەلىپ ماي قۇيرىقتان ءبىر-اق تەبەدى. قاڭعالاقتاپ كەرى قايتاسىڭ.
كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن ۇلىن ىزدەپ تاۋىپ، اياداي جاتاقحاناسىنا ورتاقتاسىپ قاسىندا اپتا پانالادى. قازان ورتاق، توسەك ورتاق قيىن ەكەن، ءابدان مازاسى كەتتى. ۇلى ءبىر كۇنى كەشكىلىك اعىلشىنشا ءتىلىن بۇراپ توسەپ ساباق وقي الماي جۇرگەنىن مۇڭ عىپ اشىلدى.
كوپ ۇزاماي نيۋ-يورك قالاسىنىڭ كەدەيلەر قونىس تەپكەن گەتتوسى كوزتانىس اۋدانىنا باسى قيسايىپ قايتىپ ورالدى.
ءتامپىش تاناۋ سۇيكىمدىسى كۇنى بويى قوس قاباتتىق قوناقۇيدە ەكى كوزى ءتورت بولىپ جولىن كۇتەدى. بۇل كوكەڭ ەرتەگىدەگى جەلاياققا كەلەدى. كۇن ۇزاققا اياعىنا سەندى. جارناما اگەنتتىگىنىڭ ەسىگىن توزدىردى. قيقىمداي اقپارات قۇرالىن پاراقتاپ جۇرەگى كوتەرىلەدى، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي ساپىرىلىسقان جۇرتتى كورىپ كوزى تۇنادى. كۇن ەڭكەيىپ بارا جاتقان. شەتكى ۇستەلگە سۇيەنىپ اۋزى جالپىلداپ گامبۋرگەر جەپ تۇرعان. اياعىنىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ، وكپەسى قابىنىپ ۋداي اشىعانى. «مۇنىسى نەسى» دەپ ويلادى، — جات جەردە جەلاياقتانىپ ءجۇرىپ پاشپىرتىمنىڭ بىتكەنى مە؟.. ماگداليناسى قايدا؟ بۇل جەردە نەعىپ تۇر؟.. تۇرسا — وتىرا المايتىن، وتىرسا — تۇرەگەلە المايتىن مىستان كەمپىرگە ۇقساعانىم كورەر كوزگە جاقسىلىق ەمەس».
ماحمەتتىڭ كوز الدىنا بالا كەزىندە جەلكەسىنە جۇگىرىپ شىعىپ، شالعىنىنا اياعىن ءسۇرتىپ اسىر سالىپ ويناعان كوسەگەنىڭ كوك جونى ەلەستەدى. جانارىنا مولدىرەپ جاس تىعىلدى.
بۇدان بىلاي كوسەگەنىڭ كوك جونىن كورە المايدى... ەشكىم مۇنى باۋىر سانامايدى... جات ەلگە، اساۋ وزەن جاعاسىنا شىعانداپ كەتكەن جاڭقاۋىق شە... قالت-قۇلت ەتىپ تىرشىلىك تولقىنىنا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇرىپ باياعى بالداۋرەنى وتكەن جاپ-جاسىل ولكەدەن قاشىقتاي تۇسەرىن ىشكى تۇيسىگىمەن، سەزدى. قازىرگى ءحالى جانقاۋىققا كەلەدى.
«ارتىق ادام ەكەنمىن» دەدى كۇبىرلەپ. ارتىق ادامنىڭ الدى جۇمباق، ارتى تايعاق... مۇڭعا جۋىق مۇنارت ولكەنىڭ قيىر شەتى. قيىر شەتكە قاڭعىمالاپ شىعىپ كەتكەنىنە كەش وكىندى. مۇنىمدى كىمنەن كورەمىن، كىمگە وكپەلەيمىن دەدى.
تروتۋار ەتەگىنە تىزەرلەي كەتىپ، بەتىن باسىپ وكسىپ-وكسىپ جىلاعىسى كەلدى.
جان بالاسى ەسىنە الىپ ىزدەمەيتىن جەر شەتىندە ارتىق ادام بولىپ جۇرگەنىنە قورلاندى.
تاس توسەلگەن كوشە جيەگىنىڭ سالقىن سىزى بەتىن ءوپتى، قۇمىرسقا يلەۋىنە ۇقساعان جۇرگىنشىلەر وسى وتىرعان ءوزىن تاپاپ كەتە جازداپ وڭىنان-سولىنان ءوتىپ جاتىر... ءوتىپ جاتىر... سىلپ-سىلپ لەگلىپ وتە بەرمەكشى. كىسىدە ءىشقۇستا بولۋ، جالىعۋ دەگەن دەرت بولاتىنىن ماحمەت جاڭا سەزدى. ازداپ ءناپاقا ايىراتىن جۇمىس تاپتى. شامالاپ باسپانا بولار ءبىر بولمەلىك جاتاقحانا جالدادى. كوڭىل تۇكپىرىنەن بەلگىسىز ءبىر ۇرەي جۋىلىپ كەتپەيدى. جۇرەك باسىن الدەبىر ءىشقۇستا دەرت توپ بوپ ۇستاپ بوساتپاي قويعانى.
ۋداي قىمبات دارىگەرگە كورىندى. قالا شەتىندەگى جۇڭگو كۆارتالىنا بارىپ قۇشىناشقا ەمدەلدى. ەش سەپتىگى تيمەدى. كۇندەردىڭ كۇنى تاڭ الاكەۋىمدە، جۇرت شىرت ۇيقىدا جاتقان كەزدە، نيۋ-يورك قالاسىنىڭ ەڭ بيىك ءۇيىنىڭ توبەسىنە ورمەلەپ شىعۋعا تاۋەكەل ەتتى. قاراۋىل نەگردىڭ الاقانىنا ءجۇز دوللار قىستىرىپ، كۇننىڭ كوتەرىلگەنىن ءۇي توبەسىنەن كورەمىن دەدى. القىن-جۇلقىن جانتالاسىپ اۋەلى ءجۇز ەلۋ قاباتتى تۇگەل ەڭسەرگەن ليفتىمەن ورلەپ، سودان سوڭ باسقىشپەن تىرمىسىپ شاتىرعا شىعىپ سۇمەك بوپ تەرلەدى. قۇزار ءۇيدىڭ توبەسىنە شىققاندا كادىمگىدەي ەنتىگىپ، دەمىگىپ قالدى. شوكەلەي وتىرىپ ءسال تىنىستاپ الدى. الىس قيىرعا كوز سالعان ەدى... جۇرەگى لوبلىپ ... جانارى جاساۋراپ... كوگىلجىم مۇحيتتان اجىراپ اتىپ كەلە جاتقان التىن نۇردى شالعان كەزدە.
قوس قولىن كۇنشىعىس جاققا سىلكە لاقتىرىپ بار داۋسىمەن ايقاي سالدى. ءىشقۇستالىق دەرت وسى ايقايمەن جۋىلىپ كەتەردەي قولقا وزەگى قوپارىلا ۇزاق-ۇزاق قىشقىرعانى.
كەرنەي شالعانداي شىڭىلتىر داۋىس تاڭعى اۋانى ءتىلىپ تۇرىپ الدى.
You Might Also Like
-
كۇن ساۋلەلەرى 7 نەگىزگى پلانەتاعا سايكەس كەلدى: قىزىل - مارس ءتۇسى، كوك - ۆەنەرا ءتۇسى، سارى - مەركۋريي ءتۇسى، جاسىل - ساتۋرننىڭ ءتۇسى، كۇلگىن - يۋپيتەردىڭ ءتۇسى، اپەلسين - كۇننىڭ ءتۇسى، باسقاكۇلگىن...
-
ءورازالى ءوز قاتارىنىڭ الدى، العىر، زەيىندى دارىگەر ەكەنىندە ەشكىمنىڭ كۇمانى بولمايتىن. اسىرەسە كەيىنگى ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە اسا قاتەرلى ەكى-ۇش اۋرۋعا وپەراسيا جاساپ، اياعىنان تىك تۇرعىزعالى بەرى &laq...
