ورىك
اۋدان اۋرۋحاناسىنىڭ سوعىس مۇگەدەگىنە بوساتىلعان تازا بولمەسىندە قاپساعاي دەنەلى، قويۋ قارا مۇرتتى، شۇڭىرەك كوز، تاتىران قارا — قىدىرما ەسىمدى كىسى كوپكە دەيىن دارىگەرلەرگە جۇمباق كۇيىندە قالدى. ەرتەدەن كەشكە ءتىل-اۋىزدان قالىپ، جاق اشپايدى. اۋرۋ جانىنا باتسا ىڭىرانا ءتۇسىپ ءبۇيىر اۋىستىرادى. بەرگەن ءدارىنى ىشەدى، ايتقان كەڭەستى قۇلىقسىز تىڭدايدى. ءولى جانارىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ، ۇندەمەي كىسى ولتىرەتىن مىنەزبەن قولىن باسىنا جاستاپ شالقاسىنان جاتادى دا قويادى. بۇگىن الىس اۋىلدان دۋدىراعان ءدىلداباي كەلگەلى وقىس وزگەردى. «اۋرۋحانادان شىعارىڭدار، ارتىمدا قالعان شارۋام بار!» — دەپ شالا ءبۇلىندى. وعان كونەتىن دارىگەر بار ما. دوق كورسەتىپ، دەرتىنىڭ اۋىرلىعىن ايتىپ، زارەسىن ۇشىرىپ، باسىپ تاستاعان.
قىدىرما وسى دەرتتىڭ نەدەن باستالعانىن قايىرا كوز الدىنا ەلەستەتتى.
«كەڭقولتىقتاعى از عانا اۋىل ۇجىم ورتالىعىنا قونىس اۋدارىپ كوشەدى-مىس» دەگەلى قىدىرمانىڭ اسقا تابەتى تارتپاي، ۇيقىسى قاشىپ، ءشوميىپ ازىپ كەتكەن. كارىلىككە جابايىن دەسە ەلۋدىڭ ۇستىنە ەندى شىققان جىگىت اعاسى ءالى بەينەتتەن قالىپ، بىلەگىنىڭ كۇشىن ءالى سارىققان جوق. تۇلا بويى ءزىل باسىپ، جامباسىن جەر تارتىپ جاتقىسى كەلەدى دە تۇرادى. ۇيگە كىرسە تاعى تىنشىمايدى. قىستاۋدىڭ وڭ ءبۇيىرىن قاپتالداي سوزىلعان شارباق ىشىندەگى ورىكتەرىن الدەكىم ارەلەپ قيىپ جاتقانداي بولادى. جاس شىبىعى شولدەپ شۋلاعانداي ەستىلەدى. ارى-بەرىدەن شىداي الماي ەسىك الدىنا شىققان. شىلدەنىڭ اپتابى جانىپ كەتىپتى. جالاڭ اياعىنا كيگەن كەبىسىن قولپىلداتىپ قاقپانى اشىپ، كەتپەنىن سۇيرەتىپ، باۋ ىشىنە ەندى. تەڭگەدەي جاپىراق اراسىنان بارماقتاي ءىرى ورىكتەر بۇلتيىپ كوز جاۋىن الادى. ءنان اعاشتىڭ كۇنگەي بەتتەگى بۇتاعى باسىن ءيىپتى. تامىرىنا ىلعال تيمەي شولىركەسە وستەتىن. بيىل ەرتە كوكتەمنەن جەرگە جاۋىن تامباي، وت شىقپاي، كۇن شىجىپ كەتتى: بارا-بارا باۋ سۋ ءىشىپ وتىرعان تاستاقتى شاعىن وزەن تارتىلىپ، ارناسىن اشىپ جىڭىشكەرە اقتى. تۇنەمەسىنە بولماسا كۇندىز ارىققا سۋ شىعۋدان قالعان. ەندى ءبىر اپتا اپتاپ باسىلماسا وزەننىڭ ارناسى مۇلدە قۇرعاپ، باۋ قىرىلاتىن سەكىلدى. اسىرەسە، جاس تالدار ۇزاق شولگە شىدايتىن ەمەس.
كەڭقولتىقتاعى شاعىن وزەننىڭ ساعاسىنا ۇركەردەي ۇيىرىلگەن ساياق بولىمشەنى ىلديعا كوشىرىپ، كورىكتى، كوشەلى ۇجىم ورتالىعىنا قوسامىز دەسىپ بريگاديردىڭ اتقا قونعانىنا ءبىراز بولعان. باراتىن جەردىڭ پويىزعا جاقىن ايتاقىر ەكەنى بۇلارعا ءمالىم... «بالالار، اۋەلى كوشىپ باراتىن قونىستىڭ قۇتتى بولۋىن ويلايىق، از عانا ۋاق مال ۇستاۋعا، باۋ-شارباق كوتەرۋگە قولايلى جەر بولسىن» دەسكەن بۇلار. بريگادير ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاسىن. «ونان قارا، ورتالىقتا گەكتارلاپ ءاۋلى قورشاۋعا رۇقسات جوق: وكىمەت سالعان تەمىر شەمەن ستاندارتتى ۇيگە كىرىپ، جۇمىسقا ساعاتپەن شىعىپ، ادام بولىڭدار» دەيدى. ءيىر-قيىر ەتاجدى ۇيگە دە، تاقتاي تەمىرگە دە ۇيرەنەر ەدى: شارباقتاعى سۋدىراپ تۇرعان جاسىل باۋىن كىمگە قيماقشى سوندا؟ «بالالار، اتاقونىستان بەزىپ قاڭباققا ۇقسامايىق» دەسكەن. ءدىلداباي بريگاديردە ءسوز تىڭدايتىن قۇلاق قالماپتى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى — كوشۋ، كوشەدە ءجۇرۋ. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل اۋىلدىڭ ءتۇتىنى تۇسپەيتىن باعباندى قولپاشتاپ ماۋە ءۇزىپ، جەمىس جەگىلەرى كەلگەن باسشىلار قيت ەتسە وسىلاي ويىساتىن. ەسىگىنىڭ الدىن كوگەرتپەسە وتىرا المايتىن قىدىرماعا «كوشى-قون» ءسوزى قاتتى باتقانى راس.
ارىقتىڭ قيىرشاق قاباعىنا بىتكەن جاس ورىكتىڭ جانىنا كەلىپ، قاتقىل الاقانىمەن ساباعىنان سيپاعان. قوس بۇتاقتىڭ كىرىككەن جەرىنەن جىلتىراپ شايىر اعىپتى، جىلاپ تۇر ما دەپ قورقىپ قالعانى. ويتەتىن دە ءجونى بار: بىلتىر جازدا بەلىنىڭ قۇياڭى ۇستاپ تۇزعا تۇسۋگە ون شاقتى كۇن كۋرورتقا كەتكەن. تۇسىنە ورىگى كىرىپ قايتقانشا دەگبىرى قالمادى. ناق ميزامنىڭ باسىندا اۋىلعا، اۋلاسىنا قايتىپ ورالعان. سوندايدان كوزىنە تۇسكەن وسى ءوسپىرىم ورىك بولدى، بىردەن بايقادى، مەزگىلىنەن بۇرىن جاپىراعىنا سارعىش داق ءتۇسىپ، ءدىر-دىر ەتىپ جۇدەپ قالىپتى. ءتۇبى قوپسىڭقى، سۋدان قالماعان، سوندا عانا مارقۇم اكەسىنىڭ: «قولبالا تال يەسىن تانيدى، ادام سەكىلدى ول دا ساعىنادى»، — دەيتىن ءسوزى ەسىنە تۇسكەن. باعبان بەكەر ايتپاپتى. شولدەمەگەن، بويىنا قۇرت تۇسپەگەن ءوسپىرىم اعاش وسىنشا ءجۇندىپ جاپىراق سارعايتار ما! كوپ ۇزاعان جوق — الگى ورىك تۇبىنە كەلىپ كۇيبەڭدەگەن يەسىن تانىعانداي، ساعىنىشى باسىلعانداي بولىپ، ورگە ۇمتىلىپ سۋدىراپ جايقالىپ كەتتى.
قىدىرما ماۋەلى اعاشتىڭ مالدان قورقاتىن مىنەزىن بىلەتىن. اسىرەسە، «ءجۇزىم مەن ورىك ماڭىراعان ەشكى ءۇنىن ەستىسە-اق ءوسۋىن قويىپ، بويىن ۇرەي الىپ بۇعىپ قالادى»، — دەيتىنى قىزىق. مالشى قازاق قايدان سەنسىن؟! باعبان ءسوزىن شىمشىما ازىلگە شاپتىرىپ مىرسىلداسىپ، سىڭار ەزۋلەپ كۇلەتىن. «قىدىرمانىڭ اعاشى مال كورسە شوشيتىن كوشەنىڭ بالاسى ەمەس شىعار»، — دەسەتىن. ۇيگە تۇسكەن قوناقتىڭ كولىگىن قىر اسىرىپ قۋاتىن مىنەزىن ءماتتاقامدىققا جوريتىن.
ايتىپ وتىرسا ورىك اعاشى دا ادام سەكىلدى. جاس وسكىنگە يەسىنىڭ جانىندا جۇرگەنى مەدەت، كەتپەن دىبىسى قۋات. شىبىق تا دۇنيەگە تالپىنىپ ءتاي-تاي باسقان ءسابي ىسپەتتى. ءسال سۋىققا دىردەك قاعىپ، ءسال ەپكە سەكەم العىش-اق. دىندەگى، بۇتاقتاعى باسالقى قۇبىلىس تامىردان كەلمەك: قيسىق وسسە نە شور بىتسە تامىردىڭ تاسقا تيگەنى، ياكي زيانكەسكە جەم بولعانى دەر.
شوكىمدەي شاعىن اۋىلدىڭ ناشاندىگى — ءدىلداباي بريگاديرمەن سول جازدا قاتتى رەنجىسكەنى ەسىندە. باۋ اراسىنىڭ بۇيرا ءشوبىن شالعىمەن ورىپ جۇرگەن. تۋ سىرتىنان ءدۇبىر ەستىلىپ، ارتىنشا بريگاديردىڭ ماي جۇتقانداي قارلىعىڭقى ءۇنى شىقتى. بۇل شالعىسىن ءسۇرتىپ ورىك اعاشقا سۇيەدى، ەڭسەسىن جازىپ سالەمدەستى.
— اقساقال، جەر شۇقۋدى قاشان قوياسىز وسى؟ — دەپ دۇرسە قويا بەرگەنى.
— ءتىلىڭنىڭ ءبىزىن سۇقپا، شىراعىم...
— جو-عا، كوزگە سۇيەل بولۋدى قاشان قوياسىز؟ كوشىپ جاتقان جۇرت اناۋ. سەندەردى مادەنيەتكە جەتكىزەمىن دەپ تاقىمىم ويىلىپ، وكپەم ءوشىپ جۇرگەنىم مىناۋ. ءبىر ءپاس بەلسەندىنىڭ دە بيلىگىنە قۇلاق اسقان ءلازىم. جالعىز ۇيگە بولا ايدالادا دۇكەن، ۇشكىل ۇستامايتىن شىعارمىز. كۇن جىلىدا ورىكتەردى تۇگەل كەسىپ، كەپتىرىپ، ءۇيىڭىز. قوي قورالارىنا پارۋاز، ۇستىندىق اعاش جەتپەي جاتىر، ۇجىم ساتىپ الماقشى.
— باۋدا شارۋاڭ بولماسىن، قاراعىم.
ءدىلدابايدى سۋىق جاناردىڭ سۇعىمەن شالىپ ۇيىنە بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن. اناۋ شارت اشۋلانىپ، اڭكىلدەپ سوڭىنان ەرگەن.
— جو-عا، ىستەپ جۇرگەن كاسىبىڭىز قازاقتىڭ كاسىبى ەمەس. اتامىز مال باققان، كوكپار شاپقان، سوسىن ۇيىندە ءشانيىپ جاتقان.
وسى ءدىلدابايدىڭ اتاسى باياعىدا سىپالىق قۇرامىن دەپ ءتىس شۇقىعىشقا ساحارانىڭ زاۋ داراعىن كەسىپ قۇلاتىپتى دەگەن ءسوز راس بولدى ەندەشە.
— جالعىز ءۇي قالساڭ دا شىرىق بۇزبا! بۇگىننەن باستاپ قورىقشىلىقتان بوسسىڭ، وزەن ارناسىنا قاپتاتىپ سيىر جايامىز.
وسى ءدىلدابايدىڭ اكەسىنەن قالعان قالىڭ باۋدى انەبىر جىلى ارىق تايعا ايىرباستاپ جىبەرگەنىن بىلەتىن.
قىدىرما ۇيىنە ەندى دە ەسىگىن تارسا جاپتى. بريگاديردىڭ داۋىسى ءبىرازعا دەيىن سەمبەدى. اقىرىندا تارسىلداتا شاپقان ات دۇبىرىنەن سوڭ قۇلاقتان قيقۋ كەتكەن. باعباننىڭ قاراپ جاتىپ الگىگە يت جىنى كەلگەنى. بۇل جۇرت تىنىش ءجۇرۋدى ۇمىتقان بىلەم دەپ ىشتەي قامىرىققان. ونسىز دا جۇقارىپ جۇرگەن جۇيكەنىڭ جۇلىنىن شىعارىپ كەتكەنىن قاراشى. الدا عانا جۇگەرمەك-اي! قورىقشىلىعى قوسا قۇرىسىن. ءشوبىن تىرناپ ورىپ العان وزەن ارناسىنا مال جايماقشى شىعار. قۋراعان كەڭقولتىقتى جاسىلعا بولەپ جەلكىلدەپ تۇرعان ورىك باۋىندا نەسى بار دەسەيشى! قوي قورالارىن جوندەۋگە اعاش جەتپەي جاتسا قايتەيىن؟.. الدىڭعى جىلى جاڭعاق اعاشىن وسىرەمىن دەپ تالپىنعاندا دا الگى ءدىدابايدان بالەگە قالعان.
— ويباي، جاڭعاق اعاشىنىڭ سەرتى بار، — دەپ دابىل قاقتى.
— ونى وسىرگەن ادام جاڭعاعىن جەي الماي اجال تابادى.
— جاڭعاق اعاشى يەسىن و دۇنيەگە جونەلتكەن سوڭ بارىپ جەمىس سالادى ەكەن.
ايتاققا ايەلى دە ىلەسكىش. «وۋ، جارقىنىم، جالقاۋ جۇرتىڭ ويدان شىعارعان لاقاپ ءسوزى ول»،- دەيدى — تىڭدامايدى. «جاڭعاق وسىرگەن اعايىننىڭ اجالىنان بۇرىن تىراپاي اسىپ جاتقانىن كورمەدىم»،- دەيدى — سەنبەيدى. سوسىن جاڭعاق وسىرەم دەگەن ءسوزدى جورتا ۇمىتقان. ايتسە دە جۇرت كوزىنەن قالتارىستاۋ، شارباق بۇرىشىن قوپسىتىپ بەس التى تاس جاڭعاق كومگەن. سۋىقتان قالقالاپ، سۋعا باستىرىپ كوپ كۇتكەن. اقىرى اراعا جىل سالىپ تالدىرماش ساباق جەر بەتىنە قىلتيدى. جەل سوقسا ءۇزىلىپ تۇسەردەي نازىك. وسىناۋ دۇنيەگە الىپ اتاۋلى دارمەنسىز، مۇكى-تاقى، مۇكشىل حالدە كەلەتىنى ءمالىم. بوتانىڭ ءوزى التى ايعا دەيىن ءتاي-تاي باسىپ بويىن ازەر تىكتەيتىن. كوك مۇحيتتاعى الىپ كيتتىڭ بالاسى دا جىلعا دەيىن اناسىنىڭ باۋىرىنان قورەك الىپ جان ساقتايدى-مىس. سونداي-اق ەرتەڭگى اسپانمەن تالاسار الىپ داراقتىڭ قازىرگى اياداي جەردە ءدىرىل قاعۋى قىزىق. سۇعاناق كوزگە: «تۇقىمى ءتاۋىر ءقىزىلدارى عوي»، — دەپ قاشىراتا جاۋاپ بەرىپ ءجۇردى. اقىرى بۇيىرمادى. كورشىنىڭ تەنتەك بالاسى ءتۇن ىشىندە ورىك ۇرلاپ ءجۇرىپ تاپتاپ ءولتىرىپ كەتىپتى. سونداعى وزەگى ورتەنىپ وكىنگەنىن ايت.
ەندى كەلىپ بارشا جاقسى كۇندەرىن باعىشتاپ، ماپەلەپ وسىرگەن، ماۋەسىن تاتىپ، وسى جۇرتقا جەر ءدامىن تاراتىپ جۇرگەن جاسىل باۋىن قي دا كەپتىر، اڭىزاق وتىنە قالدىر دا كوش. ءقايتىپ كونسىن! ورىكتەن بۇرىن ءوز سيراعىن كەپتىرۋ وڭايعا تۇسەر، وتىن قىلىپ جىلىن دەر. اكەسىنىڭ كوزىندەي بوپ قالعان جالعىز ءتۇپ ورىكتىڭ (سوعىس جىلدارى قۋراپ قالعان) دانىنەن ءوسىرىپ كەڭقولتىقتى توعايعا اينالدىرىپ، ىستىققا سايا، بوراندا پانا بولىپ، بالالارعا جەر ءقادىرىن ارتتىرىپ تۇرعان وسىناۋ باۋدى كوزى تىرىسىندە بۇتارلاتپايدى، تالاتپايدى، تاپتاتپايدى!..
اۋ الگى بريگاتپەن تاجىكەلەسىپ ەلسىز جۇرتتا ەلەگىزىپ ەسىرىك بولا باستاعاننان ساۋمىن با وسى دەپ قىدىرما ىشتەي ۇرەي ۇيىرگەن. سونشا ەجىكتەردەي، جەر تابانداپ نىعىزدارداي ازىرگە ءبۇلىنىپ بارا جاتقان ەشتەمە جوق قوي. كوپ قىرناعان قازان تەسەر دەگەننىڭ كەرى بولىپ جۇرمەسىن. ايدالادا وتكەن-كەتكەن جولاۋشىعا كوزتۇرتكى بولىپ، اعاش ءتۇبىن اڭدىپ، قاسىمدا ايەل دە، بالا دا جوق، قاراقان باسىم قاڭعىپ قالمايىن.
راس، شوكىمدەي اۋىلدىڭ شاعىن دۇكەنىن ۇستاپ جۇرگەن ايەلىن ەل كوشكەندە وشاق باعىپ وتىرىپ قالماسىن دەدى. ونىڭ ۇستىنە بيىل توعىزىنشى وقيتىن بالاسىنىڭ جاعدايى دا قوسىمشا بولدى. ورتالىقتا تاقاۋدا عانا شاڭىراق كوتەرىپ شارۋاسىن تۇزەپ كەتە الماي جاتقان جاڭا ينتەرناتتىڭ ءشوپ كوجەسى مەن ءسۇت بوكپەسىنە تەلمىرتپەيىن دەپ جانە بەكىدى. بالاعا ۇيدەن شىعىپ وقىعانداي قايدان بولسىن. ويلانىپ-تولعانىپ ايەلىنە: «ازىرگە جاڭا قونىسقا جايعاسا بەرىڭدەر، بالا دا مەكتەبىنەن قالماسىن، شارۋاڭنان بولىنبە، ءوزىم ىلديعا قىسقا سالىم تۇسەرمىن»، — دەپ ەنشى ءبولىپ ورتالىققا اپارىپ سالعان. ۇجىم باسشىلارى بۇلارعا اۋەلدە تيەسىلى ءۇش بولمەلى تاسبولات ءۇيدى وزگەگە بەرىپ، شەشەلى-بالالى ەكەۋدى شيكى كەسەكتەن سوعىلعان ەكى بولمەلى شاعىن باسپاناعا كىرگىزگەن. سىلتاۋى — وتباسىنىڭ شاعىندىعى بولىپتى. مەيلى دە. بۇگىندە ايەلى ورتالىقتاعى دۇكەننىڭ ەكىنشى ساتۋشىسى. بالا كۇز تۇسە ۇيىنەن شىعىپ مەكتەبىنە بارماقشى. ازىرگە ءدىلدابايدىڭ قول استىندا شوپتە جۇرگەن كورىنەدى.
ءوستىپ ويمەن ارپالىسىپ جاتقاندا الىستان كۇن كۇركىرەگەندەي سوزالاڭ گۇرىل ەستىلدى. باسىن كوتەرىپ اينەكتەن سىرتقا ەلەڭدەي قاراعان. بيىل ەرتە كوكتەمنەن اۋە الاسارىپ كەتكەندەي ەدى. تاس توبەدە شاقىرايعان كۇن كەڭسىرىك كەپتىرىپ، دالا توسىندەگى ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭدى تاباعا سالعان قۋىرداقتاي شىجعىرا باستاعالى قاشان. جون ەتەگىندەگى باستاۋ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوزى تارتىلىپ، اڭقاسى كەۋىپ جاتقانى اناۋ. ورىك باۋى ءنار الىپ تۇراتىن ءبىر بۇرىم شاعىن وزەننىڭ دە ەكپىنى جوق. «جۇت جەتى اعايىندى» دەۋشى ەدى شالدار. اۋەلى توبەگە ۇيىرىلگەن بۇلتتى جەلپىلدەتىپ قۋا جونەلەتىن جىندى جەلى كوبەيدى، جەرگە تىربيىپ جاتقان جۋساننىڭ ءتۇبىن قازىپ سوعاتىن داۋىل شىقتى، سوسىن وت ۇرلەگەن اپتاپ كۇن، شىعاشىق ەگىن، اشقاراق مال شارۋانىڭ كوشىن الىپ كەتتى.
اۋىل بەلسەندىلەرىن وسىندايدا ءجونسىز جازعىرامىز ارينە، ولاردىڭ دا شىقپاي جۇرگەن جانى ەگىز ەكەن. ءبىز ايتامىز: اتا قونىستا اياقتى الشاق تاستاپ جۇرسەك دەپ. مالشى ايتادى: كىر-قوڭىمىزدى جۋاتىن مونشا، اۆانس اقشا، جوعارعى سورتتى ۇن، جۇعىمدى جەم دەپ. وكىمەت ادامى ايتادى: «اۋەلى مالدىڭ جوسپارى، ەگىننىڭ مىندەتتەمەسى» دەپ. قاي جىرتىققا جاماۋ بولسىن. اۋزىن اشقان بالاپانداي جولىن كۇتىپ وتىرعان بالاسى، باسقان اياعىن اڭدىعان ايەلى بار، جالپى جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ تاعى وڭاي ەمەس.
تەگىندە ءوز باسى ورتاق شارۋادان ەشقاشان شەتتەپ كورگەن جوق: ىلعي كوپشىلىكتىڭ شارۋاسىنا يىق تىرەپ، ارقا توسا ءجۇردى. ارام تەرىن ايامايتىن بەينەتقوردىڭ ءوزى. تۋلاقتاي جازىققا ارىق سوزىپ، سۋ اپارىپ جۇگەرى ەگەمىز دەدى، كەتپەنىن قۇلاشتاي سىلتەپ جۇرتتىڭ الدىندا ءجۇردى. قورا جوندەيتىن جاستارعا باسشى بول دەدى، بىلتىر التى اي جاز كونە قىستاۋدىڭ تىمىرسىق اۋاسىنا تۇنشىعىپ، شاڭىن جۇتتى. ورىك باۋىن تۇندەلەتىپ كەلىپ سۋارىپ ءجۇردى. تەك «كوشەمىز» دەگەن ءسوز شىققالى بەرەكەسى قاشىپ، نە بولسا سوعان تەتكىپ، كىرپيازدانىپ كەتكەن. قاۋىمنان دا وپ-وڭاي شەتكەرىلەپ، سىرداڭداپ قالعانى سودان.
كىلدىرەگەن جىڭىشكە وزەننەن دارمەن كەتكەن سوڭ قىدىرما جاتپاي-تۇرماي ارىقتىڭ ساعاسىن تومەندەتىپ، توعان بوگەپ جانتالاستى. وزەن مەن ارىقتىڭ قوسپاسى شاقىلداعان تاستاق ەكەن، قايلامەن بۇزىپ، مىشانتەمىر سۇققىلاپ الاقانى ويىلعان: سونىڭ وزىندە كۇنى بويى تىرمانىپ قوس قادام جەردى ازەر ارشيدى. اعاشتار بولسا كورەر كوزگە سارعايىپ قۋراپ بارادى. وزەن تابانىنداعى سۋ ارىققا شىعۋ ءۇشىن ءالى دە ءجۇز مەتردەي جەر قازعان ءجون. بەلگىلى مەجەگە ءانى جەتەمىن، ءمىنى جەتەمىن دەپ وكپەسى ءوشىپ، كوكىرەگى اشىدى: قوس بىلەگى سالدىراپ ۇيىپ قالاتىندى شىعاردى.
قىرسىق ويدا جوقتا جابىستى.
ارىق ۇلتانىنان ۇشىراعان قويتاستىڭ ءتۇبىن بوساتىپ قوس قولداپ قوزعاپ جاتقان. جانارىن تەر جاۋىپ، كەنەت قارا سانى پىشاق سۇققانداي قاقسادى. توقپان جىلىنشىگىنىڭ باسىندا سوعىستان ىلەستىرە كەلگەن مينا جارىقشاعى بار ەدى، سول قوزعالدى بىلەم، ساي-سۇيەگىن سىقىرلاتىپ الىپ بارادى. ەكى بۇكتەلىپ مىقشيىپ كەتپەنگە سۇيەنىپ ۇيىنە ارەڭ جەتكەنىن بىلەدى. ءتۇن ورتاسى اۋا دەنەسى قاتتى ىسىپ، كەۋدەسى سىعىپ اۋىرىپ، ءبىر دەم ءارى، ءبىر دەم بەرى الاكۇلىك حال كەشتى. ايەل، بالادان جىراقتا، جامان تامنىڭ ىشىندە تەڭكيىپ ءولىپ قالسام سوڭىما وشپەستەي ءسوز ىلەستىرەتىن بولدىم-اۋ دەپ سولقىلدادى.
كورەر جارىعى، تاتار ءدامى بار ەكەن قايتا. ىلدي مەن ىراڭدا اتپەن كەزىپ، شاباتىن ءشوپ ىزدەپ دالاقتاپ جۇرگەن ءدىلداباي اۋرۋدىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى. اۋدانداعى اۋرۋحاناعا جەتكىزىپ سالعان دا سول كورىنەدى.
كەيىنشە ءبىلدى — توقپان جىلىكتىڭ باسىنا قادالعان جارىقشاق جاتا-جاتا ماي كەمىكتى ءشىرىتىپ، قاتتى قيمىلدان قوزعالىپ، ەندى جىلىك ىشىنە تەسىپ وتۋگە قالىپتى. وندا كۇللى قارا ساننان ايىرىلادى ەكەن. وبلىستان قولى جەڭىل حيرۋرگ كەلىپ، ءارى ويلاسىپ، بەرى ويلاسىپ، وپەراسيا جاساماققا بەل بۋدى. ۇرشىقتىڭ باسىن جارىقشاقپەن قوسا شاۋىپ تاستاپ، ورنىنا پلاستماسا قالپاق قوندىرۋ ءلازىم دەستى. جازعان قۇلعا داۋا جوق. اقىرىندا حيرۋرگتىڭ قىلپىعان پىشاعىنا ءتۇسىپ، سان ەتتى ءتىلدىرىپ، جارىقشاقتى الدىرىپ تىنىشتالدى.
كوك اسپاننىڭ ءجۇزىن تۇتىپ ميزام ءتۇستى، شىجىعان شىلدەنىڭ اپتابى قايتىپ، سارى الا سالپىەتەك كۇز جەتكەن. سارى جامباس بولىپ جاتقان قىدىرمانىڭ قۇلاعىنان ورىك شۋىلى كەتپەدى. اشىق تۇرعان اينەكتەن ەرتەڭدى-كەش قوڭىر كۇزدىڭ سالقىنى سوعادى. ءبىرسىن-بىرسىن سىرتتاعى ەمەننىڭ جاپىراعى سارعايىپ جەلگە ۇشا باستادى. تۋعان جەرمەن سىڭسىپ قوشتاسقان تىرنا سۇڭعىلانىڭ سوڭىن الا كوكجيەكتى قاراسۇر بۇلت جاپقان. ارتىنشا قارا كۇزدىڭ سۇمەلەگى باستالدى. العاشقى قار تۇسكەن كۇنى، ءالى ەسىندە، مۇرتىنا سۇڭگى قاتىپ ءدىلداباي ەكىنشى مارتە كوڭىلىن سۇراي كەلگەن. جەل قاعىپ توتىققان ءجۇزى ءماسىنىڭ قونىشىنداي قاتپارلانىپ، جارىقشاق قارلىعىڭقى ۇنمەن ارعى-بەرگىنى ايتىپ ءبىراز وتىرىپ قالدى. كەتەرىندە اياعىنىڭ باسىنا تۇقشيىپ: «ءسىز كەتكەن سوڭ باۋعا قارايتىن ادام قايدا، اراسىنا مال جايىلىپتى، سۋدان قالىپتى، ءبىراز اعاش وپات بولىپتى»، — دەپ كوڭىل ايتقان كىسىشە ءار نارسەنى كۇڭسىتكەنى بار. مىنا سۇمدىقتى ەستىگەندە قىدىرمانىڭ كوزىنەن قوس تامشى ىرشىپ كەتكەن.
قۇلاعىمنان اعاش شۋىلى كەتپەگەنى بەكەر بولماپتى دەپ ىشتەي وكىنگەن.
«قىدەكە، قوي قورالاردىڭ توبەسىن تىرەيتىن قاتتى اعاش جەتپەي جاتىر، ءبارىبىر قۋراعان ورىكتى ۇجىمعا ساتسىن دەيدى باسشىلار: اقشاسىن تولەيمىز، جەكە باستان قوعام مۇددەسى قىمبات، قىدەكە». وسىنى ەستىگەندە جۇرەگى ەزىلە سوعىپ، تىنىسى تارىلىپ جاۋاپ ءسوز ايتا السىنشى قانەكەي. ءانى-مىنى ەس جىيامىن دەگەنشە باعباننىڭ كەلىسىمىن الدىم دەپ ۇعىپ ءدىلداباي كەتىپ قالىپتى.
مۇمكىن، اۋرۋحانادان تەزىرەك شىعىپ قالارمىن، باۋدى قۇتقارۋعا ءالى دە كەش ەمەس شىعار دەپ دامەلەنگەن.
قىدىرما اتتاي سەگىز ايدان سوڭ، مالشىلار قىس قىستاۋدان جايلاۋعا كوتەرىلە كوشىپ جاتقان ءساۋىردىڭ اياعىندا بارىپ اۋرۋحانادان شىققان. كىسىنىڭ ءمۇساپىر بولۋى وپ-وڭاي كورىنەدى عوي. اشۋ شاقىرعان كەزدە ايباتىنان مىعىپ ماڭماڭ قاعاتىن كەشەگى بەلسەندىلەر دەنساۋلىقتىڭ زورىندا كەزدەسىپتى. ايتپەسە كوزى تىرىسىندە ورىك باۋىن قيدىرامىن دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيتىن. ەلدەن قاتىناعان قوساعى، كورشى-قولاڭ نەشە ءتۇرلى حابار ايتىپ: «قۇلاعالى تۇرعان قورانىڭ توبەسىن تىرەپتى»، — دەستى بىرەۋلەر. «نەسىن ايتاسىڭ، تاقتاي تىرەۋ شارت-شارت سىنىپ شىداماعان شاتىردى قىدىرمانىڭ قاتتى اعاشى ۇستاپتى»، — دەستى. «ايتپەسە ءبىراز قويدى قورا باسىپ قىرىلادى ەكەن». «بالتانىڭ دا، ارەنىڭ دە ءجۇزىن مايىرىپتى، تراكتورمەن قۇلاتىپتى، ءاي، ۇجىم باسشىلارى باعباننىڭ سىقىلىعىنا سۇمدىق ريزا كورىنەدى!.. ءاي، نەسىن ايتاسىڭ، باعباننىڭ قازىناعا سەپتىگى شىن ءتيىپتى!» — دەستى.
راسىندا، قىدىرما ورتالىقتاعى وشاعىنا ورالعاندا ۇجىم باسشىلارى تۇگەل جينالىپ كەلىپ كەشىرىم سۇراپ الدىنان ءوتتى. بيىل قاردىڭ اسىرەقالىڭ بولعانىن ايتىپ، قوي قورالارىنىڭ شاتىرىن ورىك اعاشى ۇستاپ قالعانىن ماعلۇمداپ، باعباننىڭ مەرەيىن اسىرىپ، جاقسى سوزبەن جادىراتىپ تاراسقان. كەتەردە ۇجىم ورتالىعىنان ۇلكەن باۋ وسىرمەككە ءپاتۋالاسقانىن ايتىپ، سوعان قىدىرمانىڭ يەلىك ەتۋىن سۇرادى. قادالىپ وتىرىپ كەلىسىمىن الدى.
قىدىرما اۋەلدە ۇزىن باۋىنىڭ سان ساپالىق شارۋاسىنا ارالاسىپ كەڭقولتىقتاعى ورىك كۇيىگىن ۇمىتامىن-اق دەپ ويلاعان. قۇلاعىمنان اعاش شۋىلى كەتەر بالكىم، دەپ دامەلەنگەن.
سارسەنبى كۇنى قاتتى شولىركەپ تاڭداي جىبىتۋگە ايەلىنەن سۋسىن سۇراعان. قوساعى اعاش زەرەنگە كوجەنىڭ سۋىن شوپىلدەتىپ ۇستاعانى سول-تىن، جۇرەگى زىرك ەتىپ اياقتى قولىنان ءتۇسىرىپ الا جازدادى. سۋسىن شايقاتىلىپ كەتىپ وڭىرىنە شاشىرادى. ايەلىنىڭ سەكەمشىل كوڭىلى الدەنەنى سەزدى بىلەم، قاپەلىمدە شوشىپ قالدى.
— جازعان-اۋ، جانارىڭ سونشا شاتىناپ نە بولدى ساعان؟
— مىنا كوزەنى قايدان الدىڭ؟ — دەدى داۋسىنىڭ ءدىرىلىن باسىپ. — بەزىنەن
تانىپ تۇرمىن. كەڭقولتىقتاعى ورىك قوي! بۇل — بەس جىلدىق اعاشتىڭ ءدىنى!
قىدىرمانىڭ قۇبىلعانىنا ايەلى ونشالىق ءمان بەرمەگەن.
— ايسىن ۇستا قىستا جونىپ قالقامانعا سىيلاعان.
قالقامان قىدىرمانىڭ جالعىز ۇلى. ارينە، ۇستانىڭ ورىك اعاشىنان سارى مەيىزدەي ەتىپ اسىل كوزە جونۋى دا، ونى جاقسى كورەتىن ادامىنا سىيلاۋى دا وعاش ەمەس. قىدىرمانى الابوتەن قوبالجىتقان نارسە — ماپەلەپ وسىرگەن ورىك تالىنىڭ كوزە بوپ قولىنا قايتا ورالۋى؛ جۇرەكتە بەرىش بوپ جاتقان ساعىنىشتىڭ قايىرا قوزعالۋى-تىن. بۇل اۋىلدىڭ بالالارى بارشا اعاشتى قيىپ الىپ قۇلاعالى تۇرعان قورالارعا تىرەۋ ەتتىك دەمەپ پە ەدى؟ الدە ادەيى الداپ الىستاعى باۋدان كۇدەر ءۇزسىن دەگەنى مە؟ ەندى جارالى اياقپەن قيقاڭداپ قيانعا قاڭعىماي ومالىپ ۇيىندە وتىرسىن دەگەنى مە؟ بارىپ ءبىلىپ قايتاتىن ەدى عوي: جاپىراعى سۋدىراعان جاسىل باۋىمەن جىلاپ كورىسەر مە. كەڭقولتىقتا شايلا تىگىپ قالىپ قويار ما، نەدە بولسا ءبۇيتىپ ۇيگە كىردى-شىقتى كىرىپتار حال كەشىپ جۇرمەس-تى. كەۋدەسىندەگى بەرىش بوپ قاتقان كەسەك ەت ەمەي، بۇلكىلدەي سوققان جۇرەك بولسا ەش كىدىرمەي؟! كەڭقولتىققا جول الادى. تۇبىرتەگىنە باس ءيىپ ءتاۋ ەتىپ قايتادى.
— سورلى-اۋ، قالتىراپ قولىڭداعىنى توكتىڭ عوي! دەلقۇل ۇلى بولعاننان ساۋمىسىڭ؟ ۇجىم باۋدى ساتىپ العاندا ايسىن ۇستا بارىپ بىرەر اعاشتى سۇراپ الىپتى دەپ ەسىگەم. ايسىننىڭ دا سەن سەكىلدى قيالي مىنەزى كوپكە ءمالىم. كوزەنى ورىكتەن شاپسا شاپقان شىعار، و نەسى-اي، كىسىنىڭ زارەسىن ۇشىرىپ.
— اعاشتىڭ جانى بەزىندە، نوقايلار بۇتارلاپ، بۇتاپ جانىن شاقىرتقان ەكەن دە.
سۋسىندى ايەلىنە قايىرىپ بەرىپ، توردەگى تەكەمەت ۇستىنە وشارىلا كەتتى. زەرەندى بوساتىپ ءسۇرتىپ اكەلۋدى ءوتىندى.
— كوزىن قولىنا ۇستاتقانى باتادى.
ايەلى جىلتىراعان سارى بەز زەرەندى قايتا ۇسىندى. اينالدىرىپ قاراپ، قايران قالعانى — ىدىستىڭ قاي اعاشتان جاسالعانىن تاني كەتتى. كوكىرەگىنىڭ كوزى بار ۇستا قىرانعا بىتكەن قايسار اعاشقا اۋىز سالىپتى. ەندەشە زەرەن تابيعي بوياۋىن بەرمەي ومىر-ومىرگە كەتەدى. يىسكەپ ەدى، تاناۋىن قىردىڭ سامال جۇپارى، اڭقىعان شايىر ءيىسى جىبىرشىتتى: وزەگىنە قۇرت تۇسپەي كۇتىممەن وسكەن ورىك اعاشتىڭ ايرىقشا ورتەڭ ءتۇسى بولادى، ۇستا سول الكۇرەڭ بوياۋدى ءباز قالپىندا ساقتاپ، بۋناق بويىمەن كەۋلەپ جەپ-جەڭىل اسىل جيھاز جاساپتى. بۇعان قۇيعان سۋسىننىڭ قاسيەت-قادىرى ارتپاقشى.
قىدىرما كۇندە اينالىپ جۇرگەن ۇجىم باۋىنا بارىپ ءبىراۋىق جەر قوپسىتقان. الاعارجاق كوڭىل الاڭداي بەردى. ۇيىنە قايتا كەلىپ تاس بۇركەنىپ جاتىپ قالعان. ايەلى كورشىلەرگە ءسوز ۇزارتقان سەكىلدى — كوپ ۇزاماي ىشىنەن پىسكەن ساباداي كۇمپىلدەپ ءدىلداباي جەتتى. جانىندا الاقانى ۇلپا دارىگەر قىزى بار. «شوپشىلەردىڭ باسىنان كەلگەنىم جاڭا، قىسىلىپ جاتىر دەپ ەستىدىم»، — دەيدى. دەگبىردى الىپ، تىقسىرىپ بارادى. بۇيتە بەرسەڭ اۋدانداعى ءداۋ دوقتىرعا جانە اپارىپ تاستايمىن دەپ زارەسىن ۇشىردى. ورىسشا ويلانىپ، قازاقشا سويلەگەن بۇرامىس ءتىلدى دارىگەر قىز ءيىس الماس اڭقاۋ ەكەن، پالەندەي الىپ بارا جاتقان اۋرۋ تاپپاعان سوڭ كىدىرمەي قايتىپ كەتتى.
ءدىلداباي قالىپ قويعان. مايعا قارىعان تارى تالقاندى قاسىقپەن اساپ، تۇيىلسە شايمەن يتەرگىلەپ ىپىنى كەتىپ وتىرعان ءۇي يەسىن قىسىر كەڭەسكە قارىق ەتكەن. اقىرىندا ەرۋلىككە شاقىردى. قىدىرما قولدىڭ قالجاسىنان شىعىپ ءجۇر ەدى، اتقامىنەردىڭ ۇيىنەن جىلقىنىڭ سۇرىنە تويارمىن دەپ قولق ەتە ءتۇستى. ەرتەڭ كەشكە بارۋعا ۋادەسىن بەردى. ءىشقۇسالىقتان ءىرىپ جۇرگەن كوڭىلدىڭ بەرىلگىسى كەلگەندىگى ەدى. مۇمكىن، اۋىل ءۇيدى ارالاپ اڭگىمەمەن الدانسام جاڭا قونىسقا ۇيرەنىسىپ كەتەرمىن دەپ ويلاعان. جۇرەك تۇبىندەگى سارى ساعىنىشتى ۇمىتارمىن دەپ دامەلەنگەن.
بەيسەنبىگە كۇن اۋىر ەڭكەيدى: نارت بولىپ قىزارىپ كوكجيەكتەگى كۇلگىن بۇلتقا تۇسكەن شوقتاي ءبىر ءوشىپ، ءبىر تۇتاندى. الاقانىنىڭ استىنان قاراپ تۇرعان قىدىرما ەرتەڭگى كۇننىڭ مازاسىز جەلكەم بولاتىنىن بولجاعان. ايەلى ەكەۋى قازداي ءتىزىلىپ شاقىرعان ءۇيدىڭ اۋلاسىنا ەنگەن. ءدىلداباي قورانىڭ جارىمىن سىمتەمىرمەن قورشاپ، كۇركەتاۋىق ءوسىرىپتى، كىشت-كىشتتەپ جەم شاشىپ ءجۇر ەكەن، بۇلاردى كورىپ قاسىن قاقتى، ۇيىنە باستادى.
ءدىلدابايدىڭ ءوزى قودىرەن. قوڭسىسىنىڭ كوڭىلىن جادىراتقىسى كەلگەن بولار، سىرتتا قىرىنداعان بەلسەندىلىكتى قويىپ، اعىنان جارىلىپ اۋىلدىڭ جابايى اڭگىمەسىنە كوشتى. «شوپشىلەردىڭ ىستىق اۋقاتىنا قىسىراق سويىپ بەرىپ ەدىم، — دەيدى. — باسىن سىزگە مۇجىتەيىن دەپ ۇيگە اكەلدىم». «قىزتالاق-اۋ، قازاق و زامان دا بۇ زامان قوناعىنا جىلقىنىڭ باسىن سولايىمەن تۇتاس تارتپايدى، شەكەسىن شاۋىپ قويادى»، — دەيدى قىدىرما كورەگەندىگىن تانىتىپ. «بۇرىنعى كەزدە ءبىر جاپىراق نان جەپ جۇرە بەرەتىن ەدىك، بۇل كۇنگىنىڭ ءشوپشىسى شەتىنەن وبىر، ءبىر قاپ ۇندى اپتاعا جەتكىزبەي ءىشىپ قويادى»، — دەيدى تاعى. «ە، بەينەت جەيدى داعى». «ءبىر مەزگىل ىستىق اۋقاتتى مىسە تۇتپايدى عوي، كوجە قاتىق قىلسىن دەپ سويىلعان قوي ءوز الدىنا جانە»، — دەيدى ءدىلداباي زار-زار ەتىپ. «الدە اسپازىن اۋىستىرسام با ەكەن؟.. كەڭقولتىقتىڭ ەتەگى اجىرىققا تۇنىپتى بيىل. ايۋ وتى گۇلدەيتىن كەز عوي، شوپشىلەرگە بايقاي جۇرىڭدەر دەپ جارلىق بەردىم: تابىلسا قانەكەي، ءوستىپ دىڭكەلەپ جۇمىس-جۇمىس دەپ ءجۇرىپ كەلىنىڭىزدى وكپەلەتىپ المايىن تاعى، اي، قودىرەن، جابايى قوناق، تاۋ-تارى اۋىپ كەتىپتى... قىدەكە، قاراپ وتىرعانشا، دومبىرا شەرتىپ بەرەيىن»، — دەپ ەڭبەكتەي تۇرىپ قابىرعاعا ىلىنگەن شاعىن دومبىرانى الدى. جاڭا اڭىستادى، قولدان شابىلعان شاعىن شاناق كوزقاراستى، قازاقى اسپاپ.
قوناعىنىڭ ەمىنە تۇسكەن سىڭايىن ءدىلداباي وزىنشە جورىدى بىلەم، ەكى بۇكتەتىلىپ تورسىق شەكەلى شاناقتى سابالادى-اي كەپ. ءۇنى سونشاما تانىس سەكىلدى. كەڭقولتىقتاعى ورىك باۋىنىڭ ءبىر اعاشى داۋىل سوقسا تاپ وسىلاي سارناي سىقىرلاۋشى ەدى، دىڭىنەن سويلەپ ۋىلدەۋشى ەدى، تاپ سول. اجارى دا، ايبارى دا اينىمايدى. ۇمتىلىپ بارىپ دومبىرانى جۇلىپ الدى.
— ورىك قوي مىناۋ!..
- ويباي، وتاعاسى، وزىمدىكى، نانباساڭىز سۇراڭىز. ايسىن ۇستاعا ءبىر قوي بەرىپ جاساتىپ العام، قانداي اعاش ەكەنىندە شارۋام جوق...
قىدىرما زىلدەي دومبىرانى اۋدارىپ-توڭكەرىپ كوپ قارادى. تۇنجىراپ ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتتى. ارەدىك ىشەكتى بوس قاعىپ، باسىن ءبىر يىعىنا قوندىرىپ دومبىرانىڭ ىڭىلىن تىڭدايدى. وسى ماۋرىتتە ماڭايىنداعى دۇنيەنى بابار قىلماي، جانارى جىمسيا كىشىرەيىپ، مۇلگىپ قالعىپ وتىرىپ قالعان. الىس ءبىر سارىندى قۇلاعى شالعانداي بولدى. سول سارىننان جىگىت كەزىن، ءوسپىرىم شاعىن — ەڭ شۇرايلى، ەڭ ماعىنالى كۇندەرىن ەلەستەتەدى، ءدۇبىرىن تىڭدايدى، ۇمىت قالعان ارمانىن ەسىنە الادى. ادام دەگەن ارمانمەن كۇنەلتەتىن سەكىلدى عوي. سول اڭساعان الىسىنا، دىتتەگەن مەجەسىنە جەتەم-جەتەم دەۋمەن ءومىر توزدىرار، ۋاقىتىن وزدىرار: جەتەم-جەتەم دەۋمەن دىڭكەسى قۇرىپ كوز جۇمار. مۇنىڭ كوكسەگەنى — تۋلاق دالانى جاسىلعا بولەۋ ەكەن-اۋ، قاتتى اعاشتان قايسارلىق ۇيرەنۋ كەرەك-اۋ؛ سول ماقساتى ەندەشە ورتا جولدا ۇزىلگەنى مە، ساعىمداي سىلاڭداپ قولسوزىمعا كەلتىرمەگەنى مە؟
ءوزىنىڭ دە جادىراپ وتىرىپ ءبىر شەرتەرى بارتۇعىن. قولبالا دومبىرانىڭ ەرنەگىن باسىپ، استىڭعى ىشەكتى كەلتە قايىرىپ دەستەلەپ بيپىڭداتا جونەلدى. نالالى، شەرلى اۋەن ەمەس، ۇمىتكە تولى، سەرگەكتىككە ۇمتىلعان سەرپىندى كۇي شىقتى. اۋەلگىدە قۇلىقسىز قۇلاق سالعان ءۇي يەسى قۇلدىراڭداپ بارا جاتقان باس بارماقتى بايقاپ باعجيا قالدى. جاسىندا كەتپەن كۇرەك ۇستاپ شورلانىپ قالعان سۇق ساۋساق ىشەكتى جورگەمدەي ءىلىپ قاققاندا ءىش ەرىتەر ادەمى ءۇن سىڭقىلدادى. ورالىمى ويلى، قايىرىمى اساۋ، تارماق پەن بۋناعى سەزىمگە باي ءنارلى ءۋىل توككەن. ەلپەڭدەگەن پەرنە باسار ساۋساق ساعالىققا جەتىپ سىرداڭداپ تۇرىپ العاندا قاي-قايداعى شىقپا، جانىم، شىقپا سۇلۋ ساز سىلاڭداعان. قىدىرمانىڭ ءوزى دە ىشتەي تاڭداندى: بۇرىن تاپ مۇنداي جاندى شەرتىس شىقپايتىن. قۇلاق قاجار دىڭىلداق ەدى انشەيىن. نالالى كوڭىل بوياۋ قوستى بىلەم. ساۋساعىن سىرداڭ قاقتىرىپ كۇيدى كىلت ۇزگەندە ۇيدەگىلەر ءتىلى بايلانىپ ەرسى تومسىرايىسسىن.
قىدىرما دومبىرانى تورگە سۇيەگەندە جانارى اڭگەل-شاڭگەل بوپ ازىپ قالعان ەدى.
اس تۇسكەندە وسى اۋىلدىڭ بىرەر تورگە وتىرار ماساتى شلياپاسى كەلىپ كىرگەن. ءتىلىن شايناپ سويلەيتىنى وسى ۇجىمنىڭ ديرەكتورى.
— بيىل قايتسەم دە ءتولدىڭ مىندەتتەمەسىنەن شىعامىن، — دەپ نىعىزدادى.
قاسىنداعى ۋاكىلى:
— «بەس سايتاننىڭ» پارىلىك بيدايىن كوردىم، دىم جاقسى ەمەس، اۋىزبەن وراق ورۋشى ەدى، ساۋاپ بولدى-اۋ وزدەرىنە، — دەپ شيقىلداي كۇلدى. «بەس سايتان» دەپ وتىرعانى وسى ۇجىممەن باسەكەلەس، جارىستاس تالاپ اۋىلى، ۋاكىلدىڭ تالاپقا نەگە سونشا شۇيلىككەنىن تۇسىنە الماي ءۇي يەسى شىمىرىكتى.
— شوپشىلەردىڭ قيمىلى قاتتى، جونداعى قىلتاناققا شەيىن قىرناپ الامىز، — دەپ ءدىلداباي ءوز شارۋاسىن قىستىرادى. جىگىتتەردىڭ شىمشۋ مەن شي جۇگىرتۋ، قولپاش پەن ىشتەن شالۋ ارالاس ۇتىقتى اڭگىمەسىن تىڭداپ قىدىرمانىڭ كوڭىلى جادىراسىن. استى تابەتپەن جەسىن.
قوناقكادە يەسىنە العىسىن ايتىپ ۇيدەن شىققاندا كوشەنى قاراڭعىلىق قىمتاپ سام جامىراپتى. ايەلى مانا الگىدە شايعا قاراماي ەرتە كەتكەن. بۇل ەلدىڭ ءراسىمى — ەرلى-بايلى ادام قوناققا قوسىلا كەلىپ، دارا قايتادى. تەرىسكەي جاقتان سوققان مايدا سامال سارناۋىق سۇستى جەلگە اينالىپتى. ۇجىم باۋىنىڭ جانىنان وتكەن.
باۋ دەيتىن ازىرگە اتى عانا، ۇلتانى تۇياق شيىر بوپ قاتىپ قالعان ەسكى قىرماننىڭ ورنى ەكەن، كەتپەنى مايرىلىپ، الاقانى ويىلىپ ازەر قوپسىتقان. تاقتاي شارباقتىڭ ىشىندە جاس شىبىقتار سولقىلداي ىسقىرادى. كەي جەرىنىڭ توپىراعىندا دەرت بار ما دەپ قالدى. كەتپەن جۇزىنە سۇرقاي سۋسىلداق شىبىق بيىل تامىرلاپ بۋىن قاتايتىپ كەتپەسە بۇل جەردەن وپا جوق. جاڭا ورىنعا اۋدارعان ءجون. توپىراقتاعى ارتىق تۇز — تالدىڭ سورى، اعاشتىڭ قابىعىن شىتىناتىپ، تامىرىن قيىپ سارعايتىپ جىبەرەدى. الگى وتىرىستا ۇجىم باسشىسىنا وسى كۇدىگىن ايتپاق-تى: جارىستاس شارۋاشىلىقتىڭ باس الا الماي قالعان بيدايى مەن ءدىلدابايدىڭ ەكپىندى شوپشىلەرى قۇلاق بوساتپاي قويدى ەمەس پە. قىسىر كەڭەسكە اششى سۋ ارالاسقان سوڭ نە وڭسىن؟!
مايرىلعان كەتپەننىڭ ءجۇزىن سوزباعانى ۇيىنە كەلگەن سوڭ ەسىنە ءتۇستى. ايسىن ۇستاعا كىرىپ شىققىسى كەلىپ وقتالدى دا كوشەنىڭ ءيتىن ابالاتىپ قايتەم دەپ جانە قايرىلدى. ۇستاعا ەرتەمەن بارماقشى بولدى.
جاستىققا باسى تيگەنمەن كوزىنە ۇيقى ۇيىرە الماي كوپ دوڭبەكشىگەن. ءبىر مەزەتتە كوزى ۇيقىدا، كوڭىلى وياۋ ەكەن دەيدى. ماناعى ورىك اعاشىنان شاپقان دومبىرا ەلەستەدى، قۇلاعىنا بەبەۋ ءۇنى قۇيىلدى، ساعىنىش شەرى جەتتى. ساقالى شۋدالانىپ، قاباعى وپىرىلعان ايسىن ۇستا كەپكەن ورىكتى الدىنا دەستەلەپ ءۇيىپ شاپپا شوتتى جوعارىلى-تومەن سىلتەپ، شەتىنەن جونىپ، ۇڭگىپ، جاڭقالاپ، بۇتارلاپ جانتالاسىپ جاتىر. قيسىعىن جانىنداعى قوزعا سۇعىپ قىزدىردى دا، تەزگە سالىپ سولقىلداتىپ كەلىپ تۇزەتەدى. ەندى ۋىلجىپ پىسكەن جەمىستىڭ ەتىن جەپ، تاشەگىن بالعامەن شىرتىلداتىپ شاعادى. قۇلاعى تۇنىپ، جۇرەگى ورەكپيدى. وقىستان ويانىپ باسىن كوتەرىپ العان. اۋرۋحانادان كەلگەلى ايەلى جاتار الدىندا وندىق شامدى جىلتىراتىپ ستول ۇستىنە جاعىپ قوياتىن. سول جارىقتان، بوساعاداعى كيىم ىلگىشتىڭ ايناسىنان كوردى: كوزىنىڭ استى قالتالانىپ، دەمىگىپ بارىپ-كەلىپ تۇر. تاڭ دا سەلبەلەپ اتىپ قالعان سەكىلدى.
قۇنجىڭداپ وتىرىپ كيىنە باستاعان. بۇل تۇرىممەن كەڭكەلەس بولىپ كەتۋىم وڭاي ەكەن دەپ ويلادى قىدىرما. بولمايدى بۇلاي: كەڭقولتىققا بارىپ باۋدىڭ ورنىن ءوز كوزىممەن كورىپ قايتپاي تىنىشتاناتىن ءتۇرىم جوق. ەڭ قۇرىسا ءتىرى بۇتاعى قالمادى دەيمىسىڭ: تاسىپ الادى، جاڭا قونىسقا اۋدارادى. جاسىل اعاشتىڭ قاسيەتى كىسىنى قۇر جىبەرمەك ەمەس.
ەرتەمەن ءدىلدابايدى ورنىنان باسىپ كونە قىستاۋعا بارىپ قايتۋعا كولىك سۇراعان. شوپشىلەرگە جەتپەي جاتىر دەپ بايبالام سالىپ ماڭىنا جولاتپادى. ايسىن ۇستاعا سىلتەدى. «سونىڭ بايگە بوزىن سۇراپ ال، — دەيدى. — ارپا بەرىپ كولەڭكەگە قاڭتارىپ قويعان جىلقى بىرەر كۇن اياڭنان قولتىعىن سوكپەس ءتايىرى. باۋىڭنان اعاش ۇرلاپ شاپقىلاۋدى بىلەدى، اعايىنعا قاراسۋدان قاشسا كىساپىر بولعانى»، — دەيدى.
بريگاديرمەن ال قوش ايتىسىپ، تابان سۋىتپاي كوشە پۇشپاعىنداعى ايسىن ۇستانىڭ قۇجىراسىنا كەلىپ كىرگەن. سارىلىك شايدى جاڭا ءىشىپ بولعان سىڭايى بار. ۇستانىڭ قاباعى سىنىق، قۇربىسىن كورىپ ۇشاتىن كۇشىگەنشە قالباقتادى. ايەلىنە شاڭقىلداپ جارلىق جاسادى، داستارحان قايىرا جايىلدى.
— اۋرۋحانادا جاتقانىڭدا كوڭىلىڭدى سۇراپ بارا المادىم. كوشى-قون دەدىك، قىزىمىزدى ۇزاتتىق، پەندەشىلىكتەن ارتىلمادىق ايتەۋىر. قۇرداسىڭنىڭ موينىندا ءزىل باتپان نالاڭ بار، بىلەمىن. كەشەگى ساقپاننىڭ تاسىنداي سارتىلداعان قىرعيىنان بۇل كۇندە وتباسىنىڭ باقىرايعان بايعىزىنا اينالدىق.
ۇستانىڭ ماڭى شاشىلعان اسپاپ، قوقسىعان اعاش جاڭقاسى.
— كوزىمنىڭ نۇرى، قولىمنىڭ قايراتى تايماي تۇرعاندا سوڭىمدا ونەرىم قالسىن دەيمىن. وڭگەسى وتكىنشى داۋرەن.
سورە ۇستىندە ورىك اعاشىنىڭ دىڭىنەن شارشىلاپ كەسىلگەن كۇرەڭ، الكۇرەڭ، قىزىل، سارى، شيكىل سارى تاقتايشالار كوز جاۋىن الادى.
— ۇزاتقان قىزعا ورىك اعاشىنا سۇيەك ءسىڭىرىپ قوبدي جاساپ جاتقانىم بۇل. كەيىپ وتىرعانىڭدى تاعى تۇسىنەمىن. كەڭقولتىقتاعى باۋدى كەسىپ قورالارعا جونەلتىپ جاتقاندا ءدىلدابايدان جالىنىپ-جالپايىپ ءجۇرىپ ءۇش اعاش سۇراپ العانىم بار. قارىزىڭ موينىمدا، اقشاسىن تولەيمىن. مەنىكى كوزقاراقتى قۇرداسقا بازىنالىق سەكىلدى بىردەمە.
جاڭا الگىدە بويىن قۇرساۋداي بۋىپ كەلگەن وكپە، رەنىش، نالا، كەيىس، مۇڭ — كۇللىسى جۇرەك باسىن ءبىرسىن-بىرسىن بوساتىپ جادىراي باستاعانىن سەزىندى. ۇستانىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار ەكەنى راس. اعاشىن داۋلاپ وكپەلەسىپ قايدا بارماقشى؟! سۋدان قالىپ قۋراعان، ۇجىم اجەتىنە جاراعان باۋدى جوقتاپ كوز كورگەن، ءقادىر تۇسىنەر قۇرداسپەن كەتىسكەنىم اقىلدىق ەمەس، ارينە. تۇپتەپ كەلگەندە، ورىگىمە توزباس، سولماس ەكىنشى ءومىر سىيلاعان ۇستانىكى مارتتىك. قيسىعىنا قىڭىرايىپ جۇرەك تۇبىنە كىر جيناعان مەنىكى نە مارتتىك؟! ەندەشە سول باۋدىڭ قالعان قيىرىن ۇستاعا قيايىن. ءتۇبىرىن، قابىعىن، سارى قايىس تامىرىن قازىپ السىن، كەرەگىنە جاراتسىن، توزباس بۇيىم جاساسىن.
— مىنا سوزىڭە سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟! مارتتىگىڭمەن ەكىنشى مارتە ءولتىردىڭ عوي! ماعان قۋراعان بۇتاعى دا، كۇن سىڭگەن ءتۇبىرى دە تاپتىرمايتىن ءقادىرلى زات. قولدان تىگىپ ماپەلەپ وسىرگەن قولبالا ورىكتىڭ ومىر-ومىرگە كەتەتىن قاسيەتى، قاتتىلىعى، بوياۋى بولادى. سونىسىنا قىزىعامىن. ايتپەسە بوزداعى شىرىك تاقتايعا قولىمدى بەكەر قاجاتقىم جوق.
ايتىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ جانى بار. ايسىن ايلاپ-جىلداپ ەرىنبەي جاساعان بۇيىمىن ونەرگە بالايتىن، قولىنىڭ سۋرەتى بار سىپانىڭ ءوزى. وتكىنشى مۇلىككە جولامايدى، اقشانى دا المايدى. كوز مايىن تاۋىسىپ، الاقانىن ويىپ، قاراقۇسىن ءيىپ ءتامامداعان اسىل دۇنيەنى كوزىمدەي كورىپ ءجۇر دەپ دوس جارانعا سىيلاي سالادى. ايتپەسە وسى ونەرىن باياعىدان اقشاعا بۇلداسا — بايىپ، قوردالانىپ قالار ەدى. قاپ ءتۇبىن قاققانداي تاقىل-تۇقىل كەدەيشىلىگى ىدىراپ، تەرسىڭدى قامزولى يىعىنان تۇسپەي قۇنجىڭداپ وتىرىسى وسى. قىدىرما قازان كوتەرۋگە رۇقسات ەتپەدى، كەلگەن شارۋاسىن ايتتى.
— اتتىڭ تەرىن وزىڭنەن نەسىن ايايمىن! الداعى قويشىلار تويىنا بايگە قوسامىن دەپ تاقىمىن سوزىپ ءجۇر عوي جالعىز بالا. توعىن تامىرعا ءتۇسىرىپ جىبەرمەي، ەرتەڭدى-كەش سالقىنمەن ءجۇرىپ، اياڭمەن بارىپ قايت. كەڭقولتىقتىڭ اۋاسىن جۇتىپ سەرپىلەرسىڭ، سەرگىرسىڭ، بالكىم؟! ەرمەگىڭدى جوعالتىپ، ءىشى وتكەننىڭ ارتى بىلەر دەپ سەنىڭ دە وڭىپ جۇرگەنىڭ شامالى. ۇجىم باۋىن بىرەر كۇنگە مەن-اق اينالدىرا تۇرارمىن. شىبىنداي قاپتاعان ەسەك پەن ەشكىنى قۋىپ تۇرسام جاراماي ما؟ ايتپاقشى، تاپساڭ تاقىمىڭا ورىك اعاشىنىڭ جىگەرىن قىستىرا كەلشى، قوبديدىڭ قاقپاعىنا جەتپەي جاتىر، كولىگىمنىڭ مايى سول. ارتىلسا وزىڭە ارناپ ناسىباي شاقشا جونىپ بەرەمىن.
قىدىرما قۇرداسىنىڭ ۇيىنەن زورايىپ شىقتى. اسىرەسە، بۇكپەسىز كوڭىلدەن شىققان اق، ادال، شىنشىل پەيىلى ريزا ەتتى. جانارى ساۋلەلەنىپ، ساناسىن سىققان ساعىنىشتان ايىعىپ، اجەپتاۋىر تۇلەپ قالدى. ادامنىڭ اجارى كوڭىل-كۇيىنە بايلانىستى بىلەم، ايتپەسە وسىناۋ ۇيگە قۇنجيىپ كىرىپ كەلگەن قىدىرما مەن قوديلانىپ قايىرا شىققان شادىمان قىدىرمانىڭ ايىرماسى مول ەدى. ءبىر كەڭەستىڭ بەدەلىندە وز-وزىنەن مازداپ قودىرەن تىرشىلىگىنىڭ ءماتىبيى بولىپ شىعا كەلگەنى قىزىق.
بايگە بوز قىدىرمانىڭ تاقىمىنا تولدى.
تەرىسكەيگە ات باسىن شالت بۇرىپ، اۋىل اراسىن تورلاعان ورمەكشىنىڭ ۇياسىنداي ۇلپا شاڭدى سانسىز سوقپايتىن ۋىسىنان ءبىرسىن-بىرسىن سىتىلا بەرگەن. جونعا جولسىزبەن تارتتى. سىرت قاراعان كوزگە كولەڭكەسى ەبەدەيسىز ۇزارىپ القام-سالقام ادۋىن اتتىڭ ۇستىندە الىپ دەنەلى ادام، بەينە، ەرتەگى كىتاپتىڭ سۋرەتىنەن ەلەس بەردى. توسكەيدە جۋسان شاۋىپ، ءشوپ جيناپ جۇرگەن كەلىنشەكتەر ۇركەكتەي قاراپ قالىپتى. بايگە بوزدىڭ ۇيىسقان جالى تىزەسىن قاعادى: ۇستىندەگى ناۋشا باعبان مىناۋ تۇمسىعىمەن جەر يىسكەپ تىربانىپ جاتقان جاياۋ تىرشىلىككە قىر كورسەتكەندەي زورەكەرلىگى كوزگە ۇرىپ، بىرتە-بىرتە ساعىمعا ءسىڭىپ جوعالعان. كەڭقولتىق جاقتان لىقسىپ جابايى سامال ەستى.
You Might Also Like
-
كۇنىمپاتشا كەيۋانا بۇگىن قۇلقىن سارىدەن وياندى. جاستىقتان باسىن كوتەرگەندە بايقادى، تاڭنىڭ بوزامىق ساۋلەسى جاتاعان قازاقى ءۇيدىڭ قوس تەرەزەسىنەن ەركىن ەنە قويماپتى؛ ءۇي ءىشى ءالى قاراكولەڭكە. «جال...
