InfoHub Logo

ءورازالى ءوز قاتارىنىڭ الدى، العىر، زەيىندى دارىگەر ەكەنىندە ەشكىمنىڭ كۇمانى بولمايتىن. اسىرەسە كەيىنگى ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە اسا قاتەرلى ەكى-ۇش اۋرۋعا وپەراسيا جاساپ، اياعىنان تىك تۇرعىزعالى بەرى «قولى جەڭىل» دارىگەر اتالىپ اتى دابىرايىپ قالعان. گازەتتەر دە ينتەرۆيۋ الىپ، سۋرەتىن باستى. ەندى مىنە ويدا جوقتا ماڭدايى تاسقا تيگەندەي وشارىلىپ وتىر. وعان سەبەپ — جازۋشى دوسى قىدىردىڭ وقىستان اۋىرىپ قالعانى. «مەنى دە عىلىم كانديداتى، جوعارى ءبىلىمدى حيرۋرگ دەيدى-اۋ» دەپ قامىرىقتى ىشتەي. «مەنى شارشاتا باستاعان جەدەل جاردەم. بەينە ستانوكتە تۇرىپ الىپ تەمىر جونعان ادامشا الدىما اكەلگەن اۋرۋدىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي جاۋكەمدەي جونەلەمىن. ايتپەسە دوسىما كەلگەن قاتەردىڭ الدىن الۋعا بولاتىن ەدى عوي».

ءورازالى ستولعا ەڭسەسىن سالىپ جىبەرىپ تەرەڭ كۇرسىندى. وسىدان اتتاي ەكى اي بۇرىنعى وتكەن وقيعانى كوز الدىنان وتكىزدى. قازىرگىدەي ەسىندە.

سول... جەكسەنبى كۇنى ەرتەمەن توسەگىنەن تەلەفون قوڭىراۋى كوتەرگەن: ەرىنىپ تۇردى، سىمنىڭ كەلەسى ۇشىندا قارلىعىڭقى، ايتسە دە جۇمساق ايەل ءۇنى ەستىلدى. قىدىردىڭ كەلىنشەگى ەكەن. جازۋشى دوسىڭ جۇماعا داچاعا كەتكەن ەدى دەيدى. جازىپ جۇرگەنىن اياقتاۋعا. كەشە ورالۋى كەرەك-تىن، سودان ۇشتى-كۇيدى جوق. دۇيسەنبىگە باسپاعا جاڭا دۇنيەسىن تاپسىرامىن دەگەن ۋادەسى بار. تۇنىمەن ۋايىمداپ كوزى لمەي شىقتىم. بىلمەيمىن تەگى. كەيىنگى كەزدە يا جازىپ جۇرگەنى، يا تىنىعىپ جۇرگەنى بەلگىسىز، توماعا تۇيىق بولىپ الدى. بارىپ ءحالىن بىلسەڭ قايتەدى. سىزگە قۇلاق اسپاسا، ءبىز تىلدەسۋدەن قالدىق. كەلىنشەكتىڭ داۋىسى ءبىرتۇرلى ءىرىپ دىرىلدەپ شىقتى. تاپ ءقازىر جۋىنىپ، كيىنىپ، قالا سىرتىنداعى جەكە مەنشىك دەمالىس ۇيىنەن قىدىردى تاۋىپ قايتۋعا ۋادەسىن بەردى. ارينە كەشىكپەيدى. ساۋ بولىڭىز ازىرشە.

قۇلاعىنان تەلەفوندى العاندا تۇلا بويىن الدەبىر سۋىق لەپ قۋالاپ وتكەندەي بولدى، دەنەسى تىتىرەدى. الگى كەلىنشەك ۇنىندەگى ۇرەي ءوز بويىنا اۋىسقانداي ما قالاي. سارىلىك شايعا كىدىرمەدى. جۋىنىپ-شايىنىپ، كونەتوز جولاق كوستيۋمىن جۇرە يىعىنا ءىلىپ سىرتقا شىققان.

استانانىڭ تەرىستىك باتىسىنان سيرەك سوعاتىن وكپەك تۇرىپتى. اۋزىندا قۇم قىشىرلادى. كوشە جيەگىندەگى زاۋ داراق شۋلاپ ۇدەرىپ تۇر. سىلدىراپ اعىپ جاتاتىن ارىقتاعى سۋ جىلتىراپ جىڭىشكەرىپ قالىپتى.

جەڭىل ماشىناسىنىڭ وت بەرەتىن توك كوزى ازايىپتى: بۇراندا تەمىرمەن يىعىن بۇلكىلدەتىپ جۇلقىلاپ ارەڭ وت الدىردى. شانشۋداي قادالعان جەل، وتىرىپ قالعان توك كوزى جامانشىلىققا باستاماسا يگى دەپ قاۋپايلادى. قالانىڭ تۇستىگىنە شىعاتىن قارعالى تاس جولى ايناداي جالتىراپ جاتىر. كوشە سىپىرعان كىسى سىپىرتقىنى جىلانشا ىسقىرتىپ الدىن ورادى. اينەكتىڭ ىشكى جاقتاۋىنداعى شاڭدى ۇرلەدى. جۇرەگى ورەكپىدى.

قىدىرمەن سوڭعى رەت قاشان ۇشىراسقان ەدى؟.. ءيا، وندا دا قالا سىرتىنداعى داچادا بولاتىن، قوناققا شاقىرعان. تازا اۋا جۇتىپ سەيىلدەپ قايتۋعا شىققان. ءانى-مىنى اڭگىمەمەن وتىرعاندا كۇن باتىپ، كىرپىك ۇيىرىلگەن.

— بۇگىن وسىندا قوناسىڭ، — دەگەن قىدىر بۇعان.

— ۇيگە جەتۋىم كەرەك، — دەيدى بۇل. ءۇنى قاپەلىمدە قاتقىل شىققانى ءالى ەسىندە.

قىدىردىڭ سول كۇنى ۇستىندە اق جەيدەسى جوق، تور كوز جەڭسىزى، باسىندا كۇنگە وڭعان شەتەن قالپاعى بولاتىن.

— ايتاتىن ءسوز بار، — دەيدى ول.

— جەتى تۇندە قانداي ءسوز؟ — دەپ قىدىردىڭ كەلىنشەگى ارا تۇسكەن. — كىسىنى جولدان قالدىرما.

— بۇگىن وسىنداي تۇنەيمىز، — دەيدى قىدىر.

— قالايدا قالادا بولعانىم ءجون، — دەپ وزەۋرەگەن ءوزى. قويشى ايتەۋىر، ارى تارت، بەرى تارت داي-داي ىرعاستان سوڭ قالاعا ءجۇرىپ كەتكەن. كوڭلىندە بوتەن وي جوق. الگى كيكىلجىڭدى ازداپ جۇتقان شاراپقا جاۋىپ ەرتەسىنە-اق تارسا ەسىنەن شىعارعان.

تۇنىمەن شوق بوپ جانىپ، ەندى كۇلگە اينالىپ بوزارعان سەكسەۋىل تومارىنداي جارتىكەش اي ماڭداي تۇسقا ءىلىنىپتى. سۋىرىلا اققان جۇيرىكتىڭ ىرقىن ساپ-ساپ تەجەپ سول جولعى قىدىردىڭ «ايتار ءسوز» نە ەكەن دەپ ويلادى. قولقاسىنا نەگە كونە كەتپەدىم دەسەڭشى. جول جيەگىندەگى ءزاۋلىم تەرەكتىڭ تەڭگە جاپىراعى ۇزدىكسىز سۋدىرايدى. تاس جول قىرقاعا قايقايعان. تەرەك تاۋسىلىپ الما باعى باستالدى. گۇلىن جاقىندا توگىپتى. ارىق جيەگىن قۇ قاۋىرسىنى سەكىلدى اپپاق ۇپەلەك جاۋىپ كەتىپتى. گۇل توككەن اعاش قۇرساق كوتەرگەن كەلىنشەكتەي ءسولى سىرتىنا تەۋىپ سولقىلداي تەربەلەدى. بۇتاق بويى ءبۇر جارىپتى.

دەمالىس ۇيىنە اپاراتىن تاس جول «چاپايەۆ» سوۆحوزىنىڭ ءدوڭ ۇستىندەگى ورتالىعىنا ءۇش ءجۇز مەتردەي جەتپەي سولعا بۇرىلاتىن. قوس مەڭىرەۋ سوقپاق قالىڭ الما اعىشىن جارىپ وتەدى. ماشينا اينەگىن جيەكتەگى ءسامبى تال سابالادى. توبەدە تەڭسەلىپ شوجە تورعايلار وتىر، ۇركەتىن ەمەس تەگى. ب ا ق قۇشاعىنان سىتىلىپ شىققاسىن-اق الدىنان جىڭىشكە جاسىل جيەك كوسىلەدى. جاسىل جيەكتى قىدىر ەكەۋى «اي القابى» دەپ اتايتىن. اي القابىنىڭ بويى شۇپىرلەگەن دەمالىس ۇيلەرى. سول جيەكتىڭ ارعى ەتەگىن كوكتەي سۋى تاستاي تەنتەك وزەنى ساقىلداپ جاتىر. تەنتەك — سوۆحوز بولىمشەسى مەن دەمالىس ۇيلەرىنىڭ شەكاراسى ىسپەتتى، ەكى شوعىر اۋىلدى قاق ءبولىپ جارىپ اعادى.

كەڭ تىنىستى تازا اۋانى قۇنىعا جۇتتى. كوك مايسادا شىق كورىنبەيدى. موتور ءۇنى قويىنعا تىعىلىپ ەركەلەگەن بالا مىسىقشا پىرىلدايدى. ىلديعا قۇلاپ جانە سولعا بۇرىلعان. بۇل جولمەن بۇگىندىككە دوڭگەلەك وتپەگەن. قىدىردىڭ جۇمىرتقاداي ءۇيى... ماڭايى اعاشقا مالىنىپ تۇر، تىم-تىرىس. ماشيناسىن ءوشىرىپ، جاياۋ اياڭدادى. داۋىستاپ دىبىس بەرگىسى كەلىپ وقتالدى دا ءوزىن-وزى تەجەدى.

جىڭىشكە سوقپاق كومەسكى تارتىپتى. جابايى ءشوپتى كوپ وتامايتىن قىدىردىڭ قاشانعى ادەتى: جالقاۋلىعىنان ەمەس، جازۋشىلىعىنان. كوكتى دە ايايدى. جۇرتتىڭ ماڭايى جاز ايىندا جىلان جالاعانداي جالتىراپ جاتقاندا، مۇنىڭ ەسىك-تەرەزەسى باقباق، ولەڭ، الابوتا، قويان وتى، شىرماۋىققا باتىپ تۇرالى. سىرتقى ەسىگى جابىق. تۇتقانى ۇستاعانى سول ەدى، اشىلىپ جۇرە بەردى. اۋىزعى ءۇيدىڭ ەدەنىن سولايىمەن اق قاعاشش جاۋىپ كەتىپتى. «كىرە بەرا، — دەگەن قىدىردىڭ ءۇنى سەلك ەتكىزگەنى مۇنى.

دوسى تورگى بولمەدەگى جاتاعان كەرەۋەتتە شالقاسىنان جاتىر. شەكە تامىرى كوگەرىپ كورىنەدى. الدەنەگە ۇشىراپ قالدى ما دەپ زارەسى ۇشتى، جانىنا جەتىپ بارعان. دارىگەرلىگى ۇستاپ قىدىردىڭ بىلەگىن قارمادى، سۇپ-سۋىق. تامىر سوعىسىن ەسەپتەدى، دۇرىس سەكىلدى.

— ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ، جاتىپ العانىڭا ءجون بولسىن؟!

قىدىر قۇياڭى ۇستاپ سىرەسىپ قالعان كىسىشە اسا قينالىپ باسىن كوتەردى، سۇيىق شاشىنىڭ اراسىنان اق شالىندى. — ىزدەپ كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، ءورازالى... جايعاسىپ وتىرشى... جەڭىلتەك مىنەزىڭ-اي وسى... تۇندە وقيعا بولدى... — قىدىر ءار ءسوزىنىڭ اراسىنا تىنىس قوسىپ، ەنتىگىن باسقان ادامشا از-كەم ءۇزىلىس جاسايدى.

ءورازالىنىڭ كۇرە تامىرىن قۋالىپ كىشكەنتاي مۇز ءتۇيىرى جۇگىرىپ وتكەندەي تىتىرەدى. الدەبىر سۋىق ساۋال ساناسىن سىعىپ، كومەيىنە ەرىكسىز بۇعىندى. قارسى الدىنداعى شاراسى كەڭ قوس جاناردان ءالسىز مۇڭ وقىعان.

— انادا مەنىمەن بىرگە قونا كەت دەگەندە بەكەر بۇلداندىڭ.

ءورازالىنىڭ بويىنان سالقىن لەپ ۋەتسىنشى قانە. اينەك سىرتىنان شىرماۋىق ءشوبىنىڭع نازىك ساۋساعى دىرىلدەدى.

ءتۇسىندىرىپ، ءجون ايتۋدىڭ ورنىنا الدەنەنى جۇمباقتاپ، جولداسى تىزەسىن جازىپ تۇرىپ كەتتى. جلەكتر پليتاسىن قوياپ شاي قامدادى. ستولدى، ەدەندى قاعازدان ارىلتتى. قولى بولار-بولماس قالتىراپ نان تۋرادى، شاي دەمدەدى. تەرەزە الدىنداعى تىربيعان پاكەنە ورىندىققا بۇلار قاتار جايعاستى. كۇن توبەدەن اۋىپتى. جىلقىشى قۇستىڭ ىسقىرىعى دا، جەل ءۋىلى دە ساپپا تىنعان. ءۇنسىز-تۇنسىز وتىرۋ قانتسى شاي ىشكەننەن دە جامان قيىن كورىنەدى. الدەن ۋاقىتتا تىنىشتىقتى داستارقان يەسى بۇزدى.

— ستۋدەنتتىك ومىرىمنەن ارعىسىن بىلمەيسىڭ ارينە، — دەپ باستادى ول اڭگىمەسىن.

«نەگە بىلمەسىن؟.. جەتىم وسكەنىن، فزو-دا ءجۇرىپ ولەڭ جازعانىن تالاي ەستىگەن!»

— تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ارىدەن باستايىن، — دەدى قىدىر. — دۇنيەدە جوقتان بار پايدا بولمايتىنى، بار جوعالىپ كەتپەيتىنى سەكىلدى، وسى تىرشىلىگىمىز كەشەگى وتكەنىمىزدىڭ زاڭدى جالعاسى، سونىڭ تابيعي قارىمتاسى عوي. جازىمىشتان قاشۋ جوق. ءتورت جاسىمدا شەشەم سۋسامىر دەرتىنەن دۇنيە سالىپتى. اكەم سوعىستان ورالمادى. قولىنا الىپ، باۋىرىنا باسار جاناشىر اعايىن بولماعان شىعار — جەتىمدىكتىڭ كەرمەك ءدامىن ەرتە تاتتىم. كىندىك شەشەمنىڭ ۇيىندە ءوستىم. كىندىك شەشە مەن ءۇشىن اكە دە، شەشە دە بولدى. قۋانىشقا تاسىپ، قايعىعا جاسىپ كەتپەيتىن ءبىر توعا بەرىك جان ەدى. بەلىن شارتتا بۋىپ الىپ ىلعي شاش ەتەك شارۋادان قولى بوساماي قيمىل ۇستەندە جۇرەتىنى ءقازىر دە كوز الدىمدا. كەي-كەيدە جانى جوق نە اعاشتان، نە تارامىستان جارالعان با دەپ ويلاۋشى ەدىم. اق-قاراسى ايقىن جانارىن كىر شالمايتىن. ىلعي جىلى شۋاق شاشىپ تۇرۋشى ەدى.

سول كىسى ايتاتىن: كۇيەۋىم كۇنگەي ەلىنىڭ بەلگىلى شاباندوزى ەدى دەپ. اتاقتى ءبىر جيىندا وكپەسى كۇيىپ ءولىپتى. قارا جامىلىپ جىل جۇرەدى. ارتىنان اعالارى كەلىپ: «قارىنداسىمىزعا ەندى بوساعا باقتىرماي، يا امەڭگەر تاۋىپ قوسىڭدار، يا توركىنىنە بوساتىڭدار»، — دەپتى. كىندىك شەشەمدى تۇسكەن ەلى جاقسى كورەدى ەكەن. مول ءماسليحاتتان سوڭ كەسىپ-پىشىپ ەشتەڭە ايتا الماي، شەشىمىن شەشەمنىڭ وزىنە بەرىپتى. سوندا ول كىسى: «جيىرما بەسىمدە جەسىر قالدىم. ون التى جاسىمدا تۇسكەن التىن بوساعام عوي بۇل: ەندى بوتەننىڭ توسەگىن جىلىتامىن، بوساعاسىن كوركەيتەمىن دەپ ويلامايمىن، توركىنىمە دە قايتپايمىن. قالعان عۇمىرىم وسى شاڭىراقتا ءوتسىن»، — دەپتى. كىندىك شەشەم سونىمەن ءبىرجولا ەل بايبىشەسى بولىپ وتىرىپ قالىپتى. ايتەۋىر شاڭىراعىنا شاڭ جۇقتىرىپ، ەتەگىنە ءسوز ەرتپەي عۇمىر كەشىپتى.

سول كىسى ايتۋشى ەدى: بۇل ءومىر جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى سەكىلدى دەپ. قادامىڭ قۇتتى، جولىڭ بولعىش كەزىڭ — جاز كۇندەرىڭ: الدىڭدا قۋاڭ تارتىپ كەلەتىن كۇزىڭ بار. اپشىڭدى الىپ ازىناعان ايازدى قىسىڭ تاعى تۇر. ەندەشە ۋاقىتشا تابىسقا ماستانباي، قىسىلتاياڭ كۇندەردەن ىقپاي، ءبىرقالىپتى سارتاپ، سارابدال مىنەز ساقتاعان ءجون. تاعدىر قىسىنا قولىڭدى ءۇسىتىپ، وكپەڭە سۋىق وتكىزىپ كۇيرەپ كەتۋگە جانە بولمايدى: ويتكەنى قىر اسىندا جايماشۋاق تىنىستاپ كوكتەمىڭ كەلە جاتىر. ەڭ دۇرىسى — قايعىنىڭ دا، قۋانىشتىڭ دا دا سىرىن سابىرمەن ۇعۋ، سودان ءتالىم الۋ.

كىندىك شەشەمنىڭ ءسوزى الگىدە سەن كەلگەندە قۇلاعىما قايتا ءىستىلىپ جاتقان. ەندەشە بۇل اي مەنىڭ قۋاڭ تارتىپ قاسارىسىپ كەلىپ قالعان كۇزىم بولماسا نەعىلسىن.

— قيالي-قيالي دەگەنگە قايداعىنى سوعادى ەكەنسىڭ سەن دە، — دەپ ءورازالى دۇرسە قويا بەردى. — باسىڭداعى داۋلەت مىناۋ! ءۇي، سەميا اناۋ! نە ىشەم، نە جەيمىن دەمەيسىڭ!..

قىدىردىڭ داۋسى وزەننىڭ ارعى جاعىنان ەستىلگەندەي تالىپ جەتتى.

— ءسوزىمدى الىستان قايىرىپ جاتقانىم — كەشەلى بەرگى ىشىمدەگى ارپالىستى سەزسىن دەگەنىم عوي.

ەندى بايقادى. قىدىردىڭ جانارىنىڭ استىندا بارماق باسىنداي كوگىس قالقىپتى. كىسى ۇيىقتاماسا وستەتىن. ەڭسەسىن سالىپ ستول ۇستىندەگى نان قيقىمىن ۇرلەپ جىبەردى. باسىن تاسقا ۇرىپ ساقىلداپ اعىپ جاتقان تەنتەكتىڭ سارىنى قۇبىلىپ ەستىلەدى. جەل كوتەرىلدى مە، اينەك سىرتىنان تەلمىرىپ تۇرعان شىرماۋىق باسى جانە قالتىراي باستادى. ۇلتانىنان ەدەن سىزى سەزىلدى.

— بۇگىن وسىندا قون. ءبارىن تۇسىنەسىڭ، — دەدى قىدىر.

— قوي، كوكەشىم. وسى ساندالعانىم جەتەدى! قالادا ءۇي-ىشىڭ ۇدەرىپ ۋايىمداپ جاتقاندا بۇل نە جاتىس؟!

داۋسىنىڭ قالايشا ساپ-ساپ باسىلىپ قالعانىن ءوزى دە ۇقپادى. — ەرتەڭ جۇمىس. جۋىنىپ-شايىنۋ كەرەك. ماشينا ءسۇرتۋسىز...

كوزىنە كوزى تۇسكەن. سۇيەك-سۇيەگى سىرقىراپ، دەنەسىن قالتىراتا سالقىن لەپ سوعىپ ءوتتى. دوسىنىڭ جانارى تەرەڭدەپ كەتىپتى: سول تۇڭعيىقتان نە كوردى دەيسىز عوي — اق-قاراسى ايقىن جاناردان ءۇزىلىپ تۇسۋگە قالعان تامشى جاس، تىم الىسقا ۇمتىلعان تىرلىك تولقىنى، قۇلشىنىس، ىشكى قۇبىلىس، ەرىك كۇشى، سىر بەرمەۋ سەكىلدى مىنەز قىرى ەلەس بەردى. يمانداي شىنى، كىسىنى كوزىنەن تانيتىن جازۋشى ەمەس، حيرۋرگ قوي. بۇرىن-سوڭدى دوس جانىن ءتۇسىندىم، ۇقتىم دەگەنى بەكەر بولىپ شىقتى. قىدىردىڭ سالالى ساۋساعىن قىستى.

— ماقۇل، قالاعا بارىپ ۇيىڭە تەلەفون سوعايىن. ۋايىم ەتپەسىن... تاماق تا تاۋسىلىپتى... كوپ كەشىكپەسپىن...

***

كوڭىلگە بولماسا ءورازالى قالادا كوپ كىدىرگەن جوق-تى. اۋەلى دوسىنىڭ ۇيىنە تەلەفون سوقتى، ءوز كەلىنشەگىنە قاعاز قالدىرىپ، جولاي كەشكى شايعا دەپ پىسكەن ەت، قوي سۇتىنەن قاتىرعان ىرىمشىك، ءبالىش ساتىپ الدى. كۇن كوكجيەككە جاناسقاندا اي القابىنا قايتىپ ورالعان. تەنتەكتىڭ جارلاۋىت قوس جاعاسى قارا قوشقىل. قۇراق باسى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتىپتى. قىدىر قول كۇرەكپەن اعاش ءتۇبىن قوپسىتىپ ءجۇر ەكەن، مۇنى كورىپ ەڭسەسىن جازدى، ىرجيىپ كۇلدى. قولىنان ازىق-تۇلىك سالىنعان سۋمكانى الدى. «ىرىمشىكپەن شاي ىشكەندى ۇناتامىن»، — دەيدى. «ءىڭىر ۇيىرىلمەي تۇرىپ ەلەكتر ەسەپتەگىشىن جوندەپ قويشى، قولىڭنىڭ ەبى بار عوي، تۇندە جارىقسىز جاتتىم». «فولكنەردىڭ «اۆگۋستاعى اي جارىعى» اتتى رومانىن وقىپ بىتىرە المادىم»، — دەيدى جانە. ءورازالىنىڭ بار زەيىنى دوسىنىڭ قيمىل-قالپىندا، الدەبىر كۇدىك ىزدەپ كوزىنىڭ استىمەن ىشىپ-جەي قارايدى. ءسال نارسەگە سەزىكتەنە قالادى، ءسال دىبىستان سەكەم الادى. «شايدى سىرتتا ىشسەك قايتەدى؟» — دەيدى بۇل. «ءۇيدىڭ ەدەنى تىم سالقىن سەزىلەدى، قۇياڭىم ۇستاپ سىرەسىپ قالارمىن».

— ۇيدە ىشەيىك، — دەدى قىدىر.

كۇن كوكجيەكتەگى تىربىق اعاشقا تۇيرەلىپ قالىپتى. ءورازالى ءلام دەگەن جوق. اۋىز ايبانداعى ەسەپتەگىشتىڭ قورابىن اشقان، جوعارعى ءورىستى ۇستايتىن ساقتىق سىمى كۇيگەن ەكەن. كوپ شۇقىلاپ جاڭا سىم تارتتى. بولمەدە جارىق جاندى.

ءورازالى بوس شەلەكتى سالدىرلاتىپ سۋ اكەلۋگە جونەلگەن. جار جيەگىندەگى تىكەنەك قورشاۋدىڭ استىنان ەڭكەيىپ ءوتتى. ساي ۇلتانىندا تەنتەك؛ كۇندىزگى ساقىلداعان اشىق ءۇنى باسىلىپ، تاناۋىنان ىڭىلداپ ماقام ايتقان انشىدەي مىڭگىرلەپ قالىپتى. اعىس الدىنا شەلەگىن توسقان، قولىنان جۇلىپ اكەتە جازدادى. جاڭا بايقادى، موينىندا گالستۋگى سالپىلدايدى. مانا ەرتەڭگىسىن اسىعىس بايلاي سالعانى، سول الاشاپقىنمەن ۇمىتىپ كەتكەنى، كىسى كۇلەرلىك ىزديما كيىممەن جۇرگەنى ەندى ەسىنە ءتۇستى. ءوزىنىڭ تۇزى جەڭىلدىگىنە كۇيدى سودان. داچاعا تۇنەرىپ ورالعان.

قىدىر ماناعى ستولدىڭ ءۇستىن جيىپ، گازەت جايىپ، شاعىن داستارقان جاساپ قويىپتى. بۋى بۇرقىلداپ شاينەك كەلدى. سالقىن سىز ەدەندى بولمە ىشىنە ازداپ جىلۋ جۇگىرگەن سەكىلدى. ءبىراۋىق ۇنسىزدىكتى كەسە مەن قاسىق سىڭعىرى ءبولىپ تۇردى. وسى مەزەت بۇل وقىس قىدىردىڭ جانارىنا نازار سالعان: قانشاما ماسايراعان مەرەكەلى ورتادا وتىرىپ قۋانار-اۋ، قىزمەت دەپ، مىندەت دەپ زىر جۇگىرگەن تىرشىلىككە ىلەسەر-اۋ، ءقايسىبىر الىس جاعالاۋعا تاعدىر ايداپ اپارار-اۋ، تىنشىر، جەر باۋىرلاپ جىلجىپ جەتكەن كارىلىككە دە كوندىگەر، جىلدار وتەر، جاڭا ۇرپاق جەتىلەر، ايتسە دە وسى ءبىر جاناردى ۇمىتا الماس.

— ەستيمىسىڭ؟ — دەدى قىدىر. — سالدىراعان اربا داۋسىن.

بۇل ءۇنسىز-تىلسىز باسىن شايقادى.

— كىندىك شەشەم ايتۋشى ەدى: اجالدىڭ ارباسى بولادى دەپ. اجال ارباسى ادام دۇيەگە كەلگەننەن سالدىراپ سوڭىنا تۇسەدى ەكەن. بالا كەزىندە كىسى جۇيرىك بولادى، قۇلىنداي ۇشىپ قىرقالاردان اسىپ، اربادان قارا ءۇزىپ كەتەدى. ءولىم تۋرالى ويلامايدى. جىگىت بولادى. ەنتىگىن باسىپ ءبىر جەرگە تىنىستايىن دەسە، بىلەدى، ارتىنداعى وكشەلەي قۋعان اربا جەتىپ قالارىن. بۇل تىرشىلىكتە ادامنىڭ دامىل تاپپاي جۇگىرە بەرەتىنى سودان. جەر ورتاسىنا كەلەدى، قارتايادى. ءبىر كۇندەرى كەۋدەسى سىرىلداپ اياڭداۋعا ازەر شاماسى جەتەدى. ەندى جەر باسىپ جىلجۋدىڭ ءوزى مۇڭ. اجال اربانىڭ سالدىرى ۇدەي تۇسەدى. تاقاپ قالادى. سوڭعى مارتە ىشقىناسىڭ؛ بۇرىلىستان سالدىر-گۇلدىر شىعا كەلگەن الگى اربا ۇستىڭنەن ەزىپ وتە شىعادى.

اينەكتەن تولىق ايدىڭ شەكەسى سىعالادى، بولمەگە سۋىق ساۋلە قۇيىلدى.

— ىرىمشىل، نە ءدىندار ەمەسپىن. جاقسى بىلەسىڭ. ايتسە دە جاس كۇنىمنەن ساناما ءسىڭىپ قالعان وسى اڭگىمە كەشەلى بەرى ويىما وقىس ورالدى. داچادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەم. كەشقۇرىم. قاس قارايعان كەز. وسى دەمالىس ۇيلەرىنىڭ قاراۋىلى ەسەك ارباسىن جەگىپ الىپ تۇندەلەتىپ سوۆحوز بازاسىنان تىڭايتقىش ۇرلاۋعا بارا جاتىر ەكەن. اربانىڭ تاستاقتى جولمەن سالدىراعان داۋىسى قۇلاعىما تۇرپىدەي ءتيدى. سودان بەرى، مىنەكەي، ەكىنشى رەت اربا سالدىرىن ەستىپ وتىرمىن.

— تىڭايتقىش ۇرلاۋعا شىققان سول قاراۋىل جىگىت بولار تاعى! — دەدى ءورازالى وز-وزىنەن وتىرىك جەلپىنىپ. — بازداعى ءۇيۋلى جاتقان تىڭايتقىشتى ءوز باعىنا كەرەگىنشە تاسىپ الماقشى عوي ءيتتىڭ بالاسى. ايتايىن وعان! اۋلاق ءجۇر دەپ!

قىدىر سازارعان كۇيى تاپجىلماستان وتىرا بەردى. بۇل ارتىقتاۋ كەتكەنىن جاڭا سەزدى، باسىلىپ قالدى. ويتكەنى ىشتە دە، تىستا دا ۇيىعان تىنىشتىق-تىن. ارادىك شىلدەلىكتىڭ شىرىلى سىزىلىپ شىعادى.

— قاراۋىل جىگىت ەرتەمەن قالاعا كەتكەن. ءالى قايتىپ ورالعان جوق، — دەدى قىدىر.

مازاق قىلىپ وتىرعان جوق پا وسى دەگەن وي كەلدى ورازالىگە. بۇرق ەتىپ اشۋلانۋعا شاق قالدى.

— شىلدەلىك شىرىلىنان وزگە دىبىس جوق، كوكەشىم.

— شىنىمەن دانەمە ەستىمەگەنسىڭ بە؟ — دەدى قىدىر سىبىرلاپ قانا. — ەندەشە كىندىك شەشەم ايتقان اربا بولدى بۇل. مەنىڭ اربام.

ەكەۋىنىڭ دە بۇل جايتكە ەندى قايتىپ ورالعىسى كەلمەدى، كوڭىل ءىرىدى. شايدىڭ ءسانى كەتتى. «اۆگۋستاعى اي ساۋلەسى» تۋرالى قىسىر كەڭەس قوزعاعان. ءورازالى كوركەم ادەبيەتكە تىم شورقاق شىقتى. كەنىشتى پىكىردىڭ كوزى اشىلماعان سوڭ ودان دا تيىلدى. ەندى داۋدىراپ ستۋدەنتتىك كەزدىڭ ەستەن كەتپەس قىزىقتارىن قايىرا ءبىر ەلەستەتىپ ءوتتى. «مەرەكە سايىنعى كەشتىڭ ۇيتقىسى ءوزىڭ بولاتىنسىڭ»، — دەيدى ءورازالى. «ءتۇرى-تۇسىن، اتىن، كەزدەسەتىن مەزگىلىن دەرەۋ جازىپ قويماسام بىر-بىرىنەن شاتاستىرىپ الامىن دەپ قاعازعا ءتۇسىرىپ تىزىمدەپ جۇرەتىنسىڭ...» «سەنىڭ دە جەتىستىرگەنىڭ شامالى»، — دەيدى قىدىر. «انە ءبىر اقسارى قىزعا عاشىق بولىپ ولەڭ جازىپ بەر دەپ ميىمدى شاعاتىنسىڭ. اقىرى نە بولدى: سەن ماستەرلىك نورما ورىندايمىن دەپ دەدەك قاعىپ جۇرگەنىڭدە، ول كينوشىل سىلىڭعىر قارا جىگىتكە شىقتى دا كەتتى. تويىنا شاقىرىپ كۇيدىردى-اۋ سەنى». «ەندى ويلاسام — بالالىق ەكەن-اۋ ءبارى. ءوزىم مەديسينا ينستيتۋىندا وقىپ ءجۇرىپ جۇگىرۋدەن رەكورد جاسايمىن دەپ تاقىمىمدى سوزۋشى ەدىم؛ قايدا جارىس، قايدا كروس — ەكى وكپەمدى قولىما الىپ سوندا قۇلدىراۋشى ەدىم». «جاس داۋرەن سونىسىمەن ءتاتتى عوي». الدەبىر الىس ارمانى ەسىنە تۇسكەندەي قىدىر ءۇنى دىرىلدەپ، جۋاسىپ، توبارسي قالدى.

— دەمالايىق، — دەدى. — ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى.

ستۋدەنتتىك شاقتى جانە جاڭعىرتىپ ەكى دوس كەڭ توسەككە قاتار جايعاستى. ءورازالىنىڭ جۋعاراقتا اياعى جىلىمادى. نەگە ەكەنىن قايدام، كوپكە دەيىن ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشۋمەن بولدى. قاتار جاتقان دوسىن ويلادى. وسىعان ايكەزبە اۋرۋى جابىسپاسا دەپ ىشتەي قاۋىپتەنگەن.

ايكەزبە — اي ساۋلەسىنەن قوزاتىن جۇيكە دەرتى. عىلىمدا ءالى تۇبەگەيلى زەرتتەلگەن ەمەس. دەرتتى كىسى ادەتتە جەكە جاتۋعا جۇرەكسىنەدى، جانىنا سەرىك ىزدەيدى. بىلايعى ۋاقىتتا وزگە جۇرتتان ەشبىر ايىرماسى جوق، ىسىنە ۇقىپتى، اقىل-ەسى ءتۇزۋ جان. دەرتى تۇندە عانا قوزادى، وندا دا اي تولىپ تۋعان شاقتا. ايكەزبە كىسى ۇيىقتاپ جاتىر دەلىك. دالا سۇتتەي جارىققا مالىنادى. ءبىر مەزەتتە ۇيىقتاعان قالپى ايكەزبە توسەگىنەن تۇرىپ كەتەدى. اي باعىتىن بەتكە الىپ، اياعىن اڭداپ باسىپ، سۋ كەزىكسە اينالىپ وتەدى، جار كەزىكسە ورمەلەيدى، قىدىرادى سودان. تاڭ سىزى بىلىنە سىلەلەپ توسەگىنە كەلىپ جاتادى. تاۋىپتەر ايكەزبەنى سول ۇيىقتاعان قالپى وياتپاي، قولىنان جەتەلەپ اكەپ ورنىنا جاتقىزعان. ويانىپ كەتسە شوشيتىنىن بىلگەن. وزگە ەم جۇرمەيدى... ايكەزبەنىڭ جۇيكەسىندە اي ساۋلەسىنەن قوزاتىن قۇبىلىس بار دەپ ويلايدى ءوز باسى.

كوزى ءىلىنىپ كەتكەن بىلەم. اي القابىنىڭ ەتەگىندەگى تاستاق جولمەن قاراۋىل جىگىتتىڭ قاڭسىعان ارباسى جوسىپ بارادى. بۇل قۋىپ جەتىپ قاپتالداسا بەرەدى، الگىنىڭ تىزگىنىنەن ۇستايدى. «تىڭايتقىشتى نەگە ۇرلايسىڭ؟» — دەيدى بۇل. «ءقازىر تابانىڭدى جالتىرات، ايتپەسە سوۆحوز باعبانىنا ايتامىن». قاراۋىل قىڭاتىن ەمەس، مۇنى قامشىمەن كەۋدەدەن نۇقيدى. تەمەكىسىن ەزۋىنەن تۇسىرمەي ىرجيىپ كۇلەدى. ەندى قاراسا اربا ۇستىندەگى اۋرۋحانادا بىرگە ىستەيتىن سۇلۋ سەسترا: بەتىن وپالاپ، قاسىنا سۇرمە جاعىپ الىپتى. قىلىمسىپ كوزىن قىسادى: «تىڭايتقىشتى قايتەم، جۇرەك ۇرلاپ ءجۇرمىن»، — دەيدى جاۋدىرەپ. «سەنىڭ جۇرەگىڭ كەرەك»، — دەيدى سۇيرىكتەي ساۋساعىمەن مۇنىڭ جۇرەك تۇسىن ءتۇرتىپ-تۇرتىپ قالادى. ويانىپ كەتتى.

وياتقان جانىنداعى قىدىر ەكەن. بولمە ءىشى تاستاي قاراڭعى.

— نە بولدى؟ — دەيدى بۇل شوشىنىپ.

— جارىق جاقشى.

ءورازالى اتقىپ توسەكتەن ءتۇستى، جاردى سيپالاپ ءجۇرىپ تەتىكتى باسىپ، جارىقتى جاعىپ جىبەردى. قىدىر تىرپ ەتپەستەن شالقاسىنان جاتىر. ءجۇزى وڭعان شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ. سەرەيگەن قالپى:

— اياعىمدى اششى، — دەدى. بۇل كىبىرتىكتەي باسىپ كەپ كورپەسىن كوتەردى. — قاراشى. — ءۇڭىلدى بۇل. — قارا سانىمدى شىرماۋىق بۋىپ جاتقان جوق پا؟ — كوزىنە ەشتەڭە تۇسپەدى.

ءورازالى جەڭىل كورپەنى جۇلقا سەرپىپ تاستادى.

— ءتۇسىم ەكەن عوي وندى. — ءۇنى ءىرىپ شىقتى. — ناقا وڭىمدەگىدەي. كەشە تۇندە دە اياعىمدى شىرماۋىق بۋعان. جانە قايتالاسا، دارىگەرسىڭ عوي، سەبەبىن ايتار دەپ سەنى ادەيى قونۋعا قالدىرعانىم ەدى.

ءورازالى يت تيگەن قامىستاي تۇتەدى. مەديسينا دا قوس كورىنۋ، ءتۇستىڭ شارپۋ شاعى بولاتىنىن ايتتى. توبەدەن ۇرعانداي ەتىپ الگى ەلەستىڭ ءبارى قاعازعا كوپ شۇقشيعاننان، مۇندايدا ءبىراز ۋاقىت تىنىققان قۇپ دەدى. ايتپەسە ءوستىپ سەرەيگەن قالپى جۇيكە اۋرۋحاناسىنان ءبىر-اق شىعاسىڭ دەپ قورقىتتى. جازۋىڭ دا، اتاعىڭ، اقشاڭ دا اللاۋ اكبار سوسىن.

قىدىر بەينە ەتى اعىپ، سۇيەگى قالعان سۋ قاڭقاداي سىقىر-سىقىر ەتىپ سۇلەلەنىپ باسىن كوتەردى. ءىلىنىپ-سالىنىپ وتىرىپ جەيدەسىن كيدى. «پوىەسىمدى بىتىرە المادىم»، — دەپ قاباعىن كىرجيتەدى. «ناعىز ءتۇيىنىپ شەشەر جەرگە كەلگەن ەدىم». «ويباي، پوۆەست— باسسىن سەنى، پوۆەست باسقىر! ءمۇيىزىڭ شىقسا تاۋ-تاۋ قاعاز شيمايلاپ، كولدەي سيا سارىقتىڭ ەمەس پە!» «ەڭ اۋەلى كەرەگى دەنساۋلىق، ساۋلىعىڭ بولماسا — پوۆەسىڭ دە، كىسىلىگىڭ دە كوك تيىنعا تۇرمايدى. قىرماۋىق پا... الگى نە پالە ەدى؟.. اربا ما... ءبارى كۇندىز-تۇنى باس كوتەرمەي، دۇنيەنى ۇمىتىپ ەتپەتىڭنەن ءتۇسىپ قاعاز شيمايلاي بەرگەننەن جابىسقان اۋرۋ!»

ءوڭ جوق، ءتۇس جوق: «شىعارمانى ۋاقتىلى باسپاعا تاپسىرا المايتىن بودىم»، — دەيدى. الگىدە شوشىتقان ءتۇسىن باياندايدى. ۇيىقتاپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى. تۇتاسا وسكەن قالىڭ شىرماۋىق اۋەلى ءۇيدىڭ ەسىك-تەرەزەسىنەن اندىزداي ەنگەن. جەر باۋىرلاي جىلجىپ توسەگىنە جەتكەن. سونشاما نازىك، سونشاما سۋىق سوزدەرى. ءدىر-دىر ەتىپ قاپتاي قالتىرايدى. اۋەلى اياعىنىڭ باسىنا شىققان، سوسىن سانىن بۋعان. سۇيەگىن سىعىپ سىرقىراتقان. تاس كەنەشە جابىسىپ سولقىلداتىپ قانىن سورىپ جاتقانداي بەينە. تىنىسى تارىلىپ، جانى ىشقىنىپ وقىستان ويانىپ كەتكەن.

ءورازالى ومىرىندە مۇنداي قيىن ءتۇستى ەستىپ-بىلمەگەن.

دوسىنىڭ مۇشكىل حالىنە وي جۇگىرتىپ تەرەڭ ۇڭىلە قويمادى. قالجىڭعا شاپتىرىپ، بار بالەنى جازۋ-سىزۋعا، شارشاعانعا جاۋىپ دۋدىرادى-اۋ كەپ. سۇيرەلەپ ءجۇرىپ كيىندىردى، داچانى قۇلىپتاتتى. اعارىپ تاڭ اتتى. جۇيرىگىنە وتىرعىزىپ الىپ قالاعا ءتۇستى.

قايقاڭ جولدا جۇيتكىپ كەلە جاتىپ بايقادى، ەڭىستىڭ ەڭسەسىن باسىپ تۇراتىپ ءتۇتىن مەن توزاڭدى جەل شايىپ كەتىپتى، اق شاعالاداي ۇيلەر ايقىن كورىنەدى. اۋا ماقپالداي جۇمساق. جول جيەگىندەگى ۇيەڭكى جاپىراعى نىلگە مالعانداي قاراقوشقىل، قىبىرسىز قالپى. جانىنداعى ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ءجۇنى جىعىلعان دوسىن جەلپىندىرىپ سەرگىتۋدى ويلادى. قيالعا كەلمەگەن جەلىكشىلىك ەسەبىنەن ءبىر كۇنگە ماۋلەت الدى. ماشيناعا قايىرا وتىرىپ، ۋگاي-اي، ۋگاي-اي، ءتوري-توري، ءتوري-توري داڭعازامەن كوكتوبەگە شىقتى، سەيىل قۇردى.

الدا تۇيە تاۋىقشا قازداڭداي باسقان ءورازالى، سوڭىندا ەلدەن جاڭا كەلگەن كارياعا ۇقساپ قوس قولىن ارتىنا ۇستاپ قىدىر ەرەدى. كىرمەيىن دەسە دە بولماي استىنان سۋ اعىپ جاتقان سايالى كافەگە سۇيرەگەن. ەكەۋى بۇرىشتاعى بوس ستولعا جايعاسقان. داستارقان مازىرىنە ءورازالى جۇيرىك، شۇباتىپ بەرىپ جاتىر، بەرىپ جاتىر. قىدىر ءزىل باتپان ويدان مۇمكىن ارىلارمەن دەپ ويلاعان. «ىشىمدىك جاقپايدى، اتاڭا نالەت اسقازانىما تىكەنەكتەي قادالادى، ايتسە دە ازداپ كورۋگە بولادى»، — دەيدى قىدىر. بالىقتىڭ مايىن جۇتقانداي تىجىرىنىپ بىرەر كوتەرگەندە جانارى بوتالادى. دۇنيەگە وزگە جانارمەن قاراي باستادى.

ەكى دوس جاڭا الگىدە جولاي قازا شىعارعان قارالى شەرۋدىڭ تۇسىنان وتكەن. قىدىردىڭ جاسىنان ادەتى، وزگەنىڭ ورىنا ءوزىن قويىپ ەلەستەتىپ ۇيرەنگەن. ءيا... الگى مارقۇمنىڭ ورنىندا بۇل بولسا شە: كومەدى دە سالادى، سىز توپىراق، ۇمىتىلۋ، جوعالى سوسىن. ال سىرتتا، جارىق دۇنيەدە كۇلكى، اڭگىمە، سۇقبات، قان قىزۋى، دوستىق. بارشاسى قوسىلىپ: «اۋ، جاڭا عانا بازارىمىز بولعان جازۋشى ازاماتتان ايرىلىپ قالىپپىز عوي، اتتەگەن-اي، جاقسى كىسى ەدى»، — دەپ وكىنەرى حاق-تى. سودان جىلۋى مول وسىناۋ ءومىردى قيعىسى كەلمەيدى، تىرشىلىكتىڭ بال ءدامىن تاڭدايىنا باسقانداي بولادى. ءوستىپ وتىرىپ قىزىپ قالمايىن وسى دەپ تاعى توسىلادى.

كوكجيەككە كۇن ەرىپ باتتى. اپ-ساتتە تاۋ توسىنە ءورىپ جۇلدىزدار شىقتى. تۇستىكتەن لىقىلداپ جۇمساق سامال سوعادى. تاۋ باسىنداعى ماڭگى جازۋشى تىنىسى سەزىلدى.

ءورازالى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جازۋشى دوسىن شارشاتىپ ۇيىنە اكەلىپ سالعان. ەرتەسىنە مينيسترلىكتىڭ شۇعىل شارۋاسىمەن وسكەمەنگە ۇشىپ كەتتى. كۋرسانتتارعا ءبارىس وقىدى ما-اۋ، جاپپاي ەگۋ جۇرگىزدى مە-اۋ، ايتەۋىر، ديىرمەن باقالاعىنا تۇسكەن داندەي قاۋىزى ۇشىپ، ءانى شاپ، مىنە شاپ ماشاقاتتان كۇز تۇسە ازەر بوساعان. استاناعا ەكى ايدان سوڭ بارىپ ورالدى. اعاش جاپىراعىنا سارعايىپ كۇن جۇعىپتى. كەلە دوسىنىڭ ۇيىنە تەلەفون سوقتى. قىدىردىڭ كەلىنشەگى كوتەردى. ۋايىم ارالاس ۇنمەن كەشە عانا كۇيەۋىنىڭ اۋرۋحاناعا تۇسكەنىن ايتتى.

باياعى داچادا كورگەن تۇستەن كەيىن اتتاي ەكى اي وتە قارا سانىنان پاراليچ سوعىپتى. ءيا، «ونى ايكەزبە اۋرۋى دەپ جۇرگەنىمدە، ءوزىم «ايكەزبە» بولا جازداپپىن-اۋ... قىدىرعا كەلگەن قاتەردىڭ ءسوز جوق الدىن الۋعا بولاتىن ەدى. كەزىندە ءمان بەرمەگەنىنە ءالى وكىنەدى.

---