تەرەزەنىڭ جارىعى
كۇنىمپاتشا كەيۋانا بۇگىن قۇلقىن سارىدەن وياندى. جاستىقتان باسىن كوتەرگەندە بايقادى، تاڭنىڭ بوزامىق ساۋلەسى جاتاعان قازاقى ءۇيدىڭ قوس تەرەزەسىنەن ەركىن ەنە قويماپتى؛ ءۇي ءىشى ءالى قاراكولەڭكە. «جالعىز نەمەرەمنىڭ جولىنا جانپيدا دەپ جۇرگەندە اۋىرىپ قالماسام جارار ەدى. ءجيى-جيى سوعىپ جاعدايدى ءبىلىپ تۇراتىن دارىگەر قىز دا كورىنبەي كەتتى» دەپ ويلادى كەيۋانا. ءزىل تارتقان بويىن اۋىر قوزعاپ، وڭ بوساعانى جاپسارلاي سالعان موروشاقتىڭ اۋزىنا ءتوندى. جۋىناتىن سۋ سىنىپ تۇرسىن دەپ ىلعي قارا قۇماننىڭ بوكسەسىن وشاق كومەيىندەگى قوزاعا كومىپ قوياتىن. قۇماندى قولىنا ءىلىپ اۋىز ۇيگە شىققاندا بايقادى، سۋى قانجىلىم، ونسىز دا ەتى ارىپ، تامىرى بىلەۋلەنگەن بىلەگىنە تىكەنەكتەي تيگەن جوق. ۇزاق باپتانىپ جۋىنىپ-شايىندى. قايىرا كەلىپ جاينامازعا وتىرعاندا، تىستان، دالانىڭ سەرگەك بوزتورعايىنىڭ اشىق، اۋەزدى ءۇنى قۇلاعىنا تالىپ-تالىپ جەتكەن. قوس تىزەرلەي وتىرىپ ەسىمىن بىلەتىن ارعى-بەرگى جاقسىلاردى قيالمەن شولىپ، ويشا ەسەندەسكەندەي بولىپ كوپ مۇلگىگەن. ءمىناجاتتىڭ سوڭىندا تىم الىستا، ماسكەۋ دەگەن قالادا وقىپ جۇرگەن جالعىز نەمەرەسىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ: «ۋا، اينالىپ كەتەيىن ىلكى جاقسىلار، جىراقتا جۇرگەن جالعىز بوتامنىڭ جولىن كەسە كورمە، — دەپ جالبارىندى. — نازارىڭدى سال! ساداعاڭ كەتەيىن، سىر سۋىن كەتپەنىمەن جەتەلەگەن سۋناق اتا ديقان، قاراتاۋدى جات جەرلىك جاۋدان قورعاپ وتكەن شىركىنباي باتىر ارۋاعى جالعىزىمدى كوز الدىڭدا ۇستاپ، كوڭىلىڭنەن ەش شىعارما»، — دەپ كوپ-كوپ قادالىپ تابىستاعان. سوسىن قاتقىل الاقانمەن بەتىن سيپاپ، بەلىن جازدى.
الدىنداعى اق جايمانىڭ قىرتىسىن ۇقىپپەن جازىپ، ادەمىلەپ بۇكتەپ، توسەگىنىڭ باس جاعىنا بيىككە قويدى. ءتور الدىندا سۇيەك ءسىڭىرىپ، ءتۇرلى ءتۇستى قاڭىلتىر قاپتاپ اشەكەيلەگەن كونە ابدىرەنىڭ ءۇستىن تەكشەلەپ جيعان جۇكتەن ارىلتتى، ساندىق الدىنا تىزەسىن بۇكتى. اۋىر قاقپاعىن كوتەردى. ىشىنەن تۇگى قىرقىلعان اۋزى بۇرمەلى ماساتى قالتانى العان. بۇل قالتا كۇنىمپاتشا كەيۋانانىڭ ءومىر سەرىگى، وسى بوساعادا وتكەن بارشا تىرشىلىك-تىنىسىنىڭ كۋاسى، كونە كوزدىڭ ءوزى: تاپقان-تايانعان اسىلىن وسىندا ساقتايدى. مىنەكەي، باياعى جۇزگە كەپ ولگەن ەنەسىنىڭ «كوزىمدەي كورىپ ءجۇر» دەپ امانات قىلعان بىلەزىگى؛ مىنەكەي، اپيكۇل ابىسىنىنىڭ التىن جالاتقان تاناسى؛ مىناۋ ەت جۇرەگىن جارىپ شىققان جالعىز ۇلى بالعابايدىڭ بازارلىققا اكەلگەن اشەكەي القاسى. كۇنىمپاتشا كەيۋانا بۇل اسىلداردى ساۋسىلداتىپ تاعىپ، ءسان قۋىپ، ىرعالا باسىپ جۇرگەن جان ەمەس.
قوساعى سوعىستان ورالمادى، بالعابايدى مەدەۋ ەتىپ، وسىرەم، جەتىلدىرەم دەپ جۇرگەندە جەر ورتاسىنان اۋىپ، سىلانعان سۇلۋ كەلىنشەكتەن كيمەشەك كيگەن كەيۋاناعا اينالدى. سول بالعابايى الماتىدا بەس جىل ءجۇرىپ مال دارىگەرلىك ينستيتۋتتى ءانى-مىنى بىتىرۋگە تاقاعاندا «ۇيلەنەتىن بولدىم، اپا» دەپ توبەسىن كوككە جەتكىزگەن. ءىنشاللا، جەتىمدى دە جەتكىزە كور دەپ كۇپتى كوڭىلمەن جۇرگەندە جۇرەگى ەزىلىپ سوققان: دوس-جاراندارى ۋلاپ-شۋلاپ قارا كوتەرىپ اۋىلعا بالعابايدىڭ سۋىعان دەنەسىن اكەلدى... ەرتەڭ توي دەگەن كۇنى قالا شەتىنەن اياداي ءۇي جالداعان: ءىشىن جۋعان، اكتەگەن. تويدان كەيىن كىرە سالۋعا جىلى بوپ تۇرسىن دەپ پەشتى ورتەپ جاققان. بولاشاق كەلىنى كەشقۇرىم قايتىپ كەتىپ، بالعابايى سول ۇيدە جالعىز تۇنەپ قالعان. ەرتەسىنە، ساسكە تۇستە پاتەر يەسى ەسىكتى بۇزىپ كىرسە ارىستاي جىگىت كومىر يىسىنە ۋلانىپ كوز جۇمىپتى دەيدى. يا، قۇبىرى ءتۇتىن تارتپاعان، يا، اجالعا باستاعان قارالى ءۇي داعى. ايتتى-ايتپادى، سول قايعىدان، ءاي، ادام بولماسپىن دەپ ەدى، اي جارىمداي توسەك تارتىپ جاتىپ اقىرى باس كوتەرگەن. بالعابايدىڭ سۇيەگىمەن ىلەسە كەلگەن بۇلدىرشىندەي جاس كەلىنى جانىنا مەدەۋ بولدى ما، الدە، كورەر ءۇمىتى ۇزىلمەدى مە، كىم بىلگەن؟! جاس كەلىننىڭ ىشىندە بالعابايدان بالا قالىپتى. اقىرى ۋاقتىلى كۇنى جەتىپ كەلىنى بوساندى، ۇل تاپتى. جەر تىرەپ وتىرعان جەرىنەن بەلىن بۋىپ، توي جاسايمىن دەپ تالپىنعان. باسقارما ەسىركەپ رۇقسات ەتپەدى. «الدى-ارتىڭدا تايانىشىڭ جوق، بەس-التى ۋاق مالىڭدى سارقىپ الساڭ كۇنىڭ قاراڭ، ءبىر سەركەنى شىعارىپ كوكپار بەرسەڭ بولعانى»، — دەپ اقىل قوستى. سونىمەن جالعىز نەمەرە — قۋاندىقتىڭ تويىندا وسى دالانى دۇبىرگە تولتىرىپ كوكپار تارتىلعان. قۋاندىق قىرقىنان شىققاندا جاس كەلىنى: «اپا، وقۋىمدى اياقتايىن، استاناعا قايتايىن»، — دەپ رۇقسات سۇراعان. شىرىلداعان قىزىلشاقا نارەستەنى قۇشاقتاپ كۇنىمپاتشا كەيۋانا جاس كەلىندى ارىس ستانسياسىنا، پوەزعا دەيىن شىعارىپ سالعان. «قوش، قاراعىم، ءتىرى بولسام قۋاندىقتى جىلاتپايمىن، قارايلاماي وقۋىڭدى وقى، حاتىڭدى ۇزبە، تەڭگە-تەبەنىم جولىڭا ساداعا»، — دەپ جىلاپ تۇرىپ قايىر-قوش ايتىسقان. جاس كەلىننەن اۋەلدە حات ءجيى كەلەتىن، بارا-بارا مۇلدە سيرەكسىپ، اقىرىندا حابار ءۇزىلىپ تىندى. قۋاندىق بىرگە تولىپ، اپىل-تاپىل جۇرە باستاعاندا كەلىنىنەن «اپا، وقۋدى ويداعىداي ءبىتىردىم. وسكەمەنگە جۇمىسقا جىبەردى، سول جاققا ورنالاسىپ العان سوڭ حابارلاسام» دەگەن تىلدەي قاعاز جەتكەن. سول قاعازدى تۇمارداي قىپ جاۋلىعىنىڭ ۇشىنا ءتۇيىپ كوپكە دەيىن كوز الدىندا ۇستاپ ءجۇردى. كەلىنىنىڭ سوڭعى حاتى ەكەنىن سوندا سەزبەپتى. قۋاندىقتىڭ بار اۋىرتپالىعى ءبىر باسىنا تۇسكەنىن كەيىنشە بارىپ باعامدادى.
ولمەگەنگە ءولى بالىق كەزدەسەر دەگەن راس ەكەن، اينالايىن اۋىلداس اعايىننىڭ ارقاسىندا بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن تىرشىلىك كەشتى، كوپپەن كورگەن ۇلى توي، قۋاندىعى جەتىلدى. جالعىز نەمەرەنىڭ تىلەۋىن تىلەپ جولىنا جانىن پيدا دەپ ءجۇرىپ ءوزى دە قارتايدى. قۋاندىعى جاستايىنان زەرەك بولىپ ءوستى. مىنا تۇرعان ۇلكەن ابدىرەنى ماقتاۋ قاعازىنا سىقاپ تولتىرىپ، اقىرىندا ماسكەۋ قالاسىنا وقۋعا اتتاندى. كۇنىمپاتشا كەيۋانانىڭ ارىس ستانسياسىنان ۇيىنە جەتكەنشە ءۇنسىز وكسىپ كەلگەنى قازىرگىدەي ءالى ەسىندە. ءىنشاللا، قىرسىعىنان ساقتاسا، قۋاندىقتىڭ، جالعىز قۇلىنى — قۋانتايدىڭ بيىل ۇلكەن وقۋدى بىتىرەتىن جىلى. «قاراعىم بۇگىن تۇسىمە بەكەر كىرگەن جوق» دەپ ويلادى تولقىپ وتىرعان كەيۋانا. ءيا... ءيا... كوكتەمدە: «اڭگەلەك پىسە ءبىر اپتاعا رۇقسات الىپ اۋىلعا بارىپ قايتامىن، اپا»، دەپ جازعان حاتى ەزىلىپ سوققان كارى جۇرەكتى قاتتى لۇپىلدەتكەن. جەر اياعى بوساي كەتپەنى قولىنان تۇسپەي شۇقىنىپ ءجۇرىپ سالعان جالعىز اڭگەلەكتى ءپىسىرىپ ءانى ساقتادى، جوق... مىنە ساقتادى، جوق... اقىرى ءىرىتىپ تىندى. مي قايناتقان شىلدە باستالعان. ۇلكەن جولعا قاراي-قاراي ويى ونعا ءبولىنىپ ىشتەي ءىرىپ جۇرگەندە: «اپا، ەمتيحان ۋاعىندا بوساتپادى، تاقاۋدا ينستيتۋتتى ءبىرجولاتا بىتىرەمىن، سوسىن ەكى اي اسكەر ويىنىنا اكەتەتىن كورىنەدى، سونىڭ الدىندا سوعىپ قايتامىن، ساعىندىم ابدەن»، — دەگەن حاتى جەتتى. قۇلىنىم-اۋ، انشەيىن، مۇنداعى شەشەڭنىڭ ساعىنىشتان قۇر قاۋقارى جۇرگەندە تىم قۇرىسا جالعىز كۇنگە كەلىپ كەتپەيمىسىڭ؟! ساعىندىم دەپسىڭ! وقۋى قۇرعىر اباقتى ەمەس شىعار. ۇيگە سىيماي، ۋايىمنان سانسىراپ بىتكەندە: «اپا، كوبى كەتىپ، ازى قالدى عوي، اسكەر ويىنىنا اتتانىپ بارامىز: ەندى ەلگە ءبىرجولا بوسانىپ باراتىن بولدىم»، — دەگەن حاتى كەلدى. سول كۇنى قوراداعى دەڭگەنە قىپ بايلاعان ەكى توقتىنىڭ ءبىرىن سويىپ، اۋىل شالدارىن جيىپ جىبەرىپ باتاسىن الدى. كەشكىلىك باياعى باسقارما، بۇگىندە ءتاسپىسى تىرسىلداعىن مولدا — ەسىركەپكە بارىپ بال اشتىردى. ەسىركەپ بايعۇستا بىلاي دەگەن ءسوز بولمايدى ايتەۋىر. باداناداي قىرىق ءبىر بۇرشاقتى الدىنداعى اق جايماعا شاشىپ جىبەرىپ، توپتاپ، جۇپتاپ، بولشەكتەپ سويلەي جونەلدى. «بالدىڭ اياعى تاق ءتۇستى، بالاڭ ساپار شەگەتىن سەكىلدى، تاعى تاق، بالكىم، تىم الىسقا... بۇيىرگە ۇش-ۇشتەن تۇسسە — قورجىنى تەڭ دەگەن ءسوز، ەسەن-امان... ماڭدايى تورتەۋدەن — كوڭىلى كۇپتى، حاتقا جازباعان بوتەن ويى بار ما؟.. ۇزاماس، كەلىپ قالار، قۇيىمشاعى شوشاڭداپ جۇرگەن سەكىلدى»، — دەپ جاقسى سوزبەن شىعارىپ سالعان. ەندەشە بۇگىنگى ءتۇسى قالاي؟ كۇنىمپاتشا ەسكىلىك ىرىم-جىرىمعا كوپ ەلىكتەپ سەنە بەرمەيتىن. ايتسە دە بۇگىنگى جۇرەگىنىڭ ەزىلىپ سوعۋىنان سەكەم الدى، ءتۇسى دە تىم وعاش. «ءجۇزىڭ نەگە بوزعىل، قۇلىنىم-اۋ؟!» تاپ وسى ءۇيدىڭ ارتى ەكەن دەيدى، ءوڭى سەكىلدى تەگى. قۋانتايى ءۇنسىز-تۇنسىز جارعا سۇيەنىپ تۇر. بۇل الىپ ۇشىپ قاسىنا جەتىپ بارعان. «مۇنىڭ نە ەندى، قۇلىنىم-اۋ؟ ۇيگە كىرمەي، تام جاعالاپ جۇرگەنىڭ قالاي؟» — دەيدى. ول ۇندەمەيدى. شاشى ءوسىپ، جاعى سوپايىپ، ازىڭقى سەكىلدى. بۇل قىستىعىپ وزەگى ورتەنىپ ۇيگە سۇيرەيدى. ءوستىپ جاتىپ وقىستان ويانىپ كەتكەنى.
قاراجاتى تاۋسىلىپ تارىعىپ جۇرگەن شىعار، قۇلىنىم، ايتپەسە نەگە ۇيگە كىرمەيدى؟.. ءوڭى نەگە سونشا سىنىق؟.. قولىنداعى ماساتى قالتانىڭ ءتۇبىن قاعىپ اقشاسىن الدى. اي سايىنعى وتىز سوم پەنسياسىن، شاي-قانتتان ارتىلعان تيىن-تەبەنىن تىرنەكتەپ اكەلىپ وسى قالتاعا سالاتىن. اقشا ساناۋدى بىلمەسە دە جوبالاپ، دولبارلاپ وتىرىپ بۇل تىرنەگىنىڭ ەلۋ سومنان اسپايتىنىن ءبىلدى. جانە قوس ۋىستاي كۇمىس تەڭگە شىقتى. قۋاندىعى ايتاتىن: «ماسكەۋ قالاسى الىستا» دەپ. جۇيرىك پويىزدىڭ ءوزى ءۇش تاۋلىكتە ازەر جەتەدى، جولى دا ۋداي قىمبات دەيتىن. ارينە، جەر شەتىندە جۇرگەن قۋاندىعىنا بۇل ازعانا اقشا قاراجات بولىپ جارىتپايدى، پەنسياعا الىس. دەڭگەنە قىپ وتىرعان جالعىز توقتىنى بازارعا شىعارسا قۋاندىعى كەلگەندە نە سويماقشى؟ سونشا قۋانىشقا تىشقان مۇرنىن قاناتپاعانى ەلدەن تاعى ۇيات. ويلاپ-ويلاپ، ەسىركەپ شالدان قارىز سۇراي تۇرۋعا بەكىندى. «نەعىپتى، جاعدايىمدى تۇسىنەر، جۇگىنىپ بارعاندا بەتىمدى قاقپاس، الىستاعى قۋانتايىم قۋانىپ قالسىن».
كۇنىمپاتشا ساندىعىن جاۋىپ، باسىنا كىرسىز جاۋلىعىن سالىپ سىرتقا شىققاندا كۇن كوكجيەكتەن ەداۋىر اجىراپتى. سىرتقى ەسىكتى قاۋسىرا جاپتى دا يت كىرىپ كەتپەسىن دەپ جىپپەن شاندىپ بايلادى. بۇل اۋىل باعزى زاماننان ەسىككە قۇلىپ سالىپ كورگەن ەمەس. قۇلىپ — ۇيگە كەلەتىن قىدىر اليكسالامدى شوشىتادى ءارى پەيىلدى تارىلتادى دەپ سەنەدى. ءبىر جاققا شىقسا، مەيلى، اي ءجۇرسىن، اپتا ءجۇرسىن؛ ەسىگىن جىپپەن شاندىپ، نە قۇر ىلگەكتەپ كەتە بەرەدى. سىرت كوز ءۇي يەسى بار-جوعىن ەسىگىنىڭ اشىق، نە جابىق تۇرعانىنان بىلەدى.
دەمنىڭ اراسىندا شاعىن اۋىلعا قيمىل ارالاسقان. كورشىنىڭ توقال سيىرى ماڭعاز باسىپ ورىسكە بەتتەپ بارادى، ۋاق مال جارعا سۇيكەنىپ، شۋاققا توپىرلاپ، تولىنەن ءبولىنىپ شىعار ەمەس.
ەسىركەپتىڭ ءۇيى اۋىلدىڭ باس جاعىندا، بيىك دوڭدە، باسقارما بوپ جۇرگەندە سالدىرعان التى بولمەلى جالپيعان مەكەن جايدا. ءنان قاقپانى اشقانى سول ەدى، سىرتقا جۇگىرىپ جاس كەلىنى شىقتى. يبالى نەمە تاني سالا ءيىلىپ سالەم سالىپ جاتىر. «اتام شايعا وتىرعان»، — دەپ تورگى بولمەگە ەنگىزگەن. شىندىعىندا، ەسىركەپ شال كەڭ بولمەنىڭ بۇرىشىندا شاعىن داستارحاندى يەمدەنىپ شايعا باس قويىپ وتىر ەكەن. بۇرىن عوي مۇنى كورگەننەن: «ۋا، پاتشام، تورگە شىق!» دەپ قارسى الاتىن. بۇل جولى قاباعى قىرىستانىپ جازىلار ەمەس، ەرنىن جىبىر ەتكىزىپ سالەم مەزىرەتىن جاسادى دا تۇقشيىپ وتىرا بەردى. جاس كەلىن شاينەكتى ۇستەمەلەپ دەمدەپ كەيۋاناعا قىزىلكۇرەڭ ەتىپ شاي ۇسىنعان. كۇنىمپاتشا سىرالعى قۇرداسىنىڭ كەڭ دۇنيەنى تارىلتىپ، ءبىر ۋىس بولىپ وتىرعان پۇشايمان حالىنەن شوشىندى.
— كىسىنى پاتكاردا قىلايىن دەسە وپ-وڭاي ەكەن، انا بريگادير دىلدەبايدان كىسىنىڭ قۇنى بولسا دا بىرەر قاپ جەم بوسات دەيمىن، قيتىعادى كەپ، اتاسىن ءپاشىس ەمەس — مەن ولتىرگەندەي، قيتىعادى كەپ. جالعىز بۋاز بيەنى قولدا ۇستاي الماي ورىسكە جىبەرگەن ەدىك، ساياق قۋىپ كەتكەن بە — ۇشتى-كۇيلى جوق، الگى بالا كەشە كۇنى بويى سەلكىلدەپ تابا الماي كەلدى. تاعى كەتتى ىزدەپ. كايتەرىمدى بىلمەي وتىرمىن.
ەسىركەپتىڭ جانىن كەمىرىپ جەگەن بوز بيەنىڭ كۇيىگى بولدى.
كۇنىمپاتشا قارتايسا دا كوزىنىڭ الدىنا مال ءبىتىپ اس باتپاي وتىرعان مىنا شالعا زىعىردانى قاينادى.
— قاراڭ قالعىر، قارتايعاندا كوزگە مال بىتەدى دەگەن راس ەكەن. تورىڭنەن كورىڭ جاقىن. ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل. جالعىز قۇيرىققا قاراپ وتىر ما ەڭ جەر تىرەپ. و، نەسى ەكەن-ەي، سونشا تاقىستانىپ!
— كۇيىپ وتىرعان جانىمدى كۇيدىرمە سامپىلداپ. سەنەن بيلىك سۇراعان ءبىر قۇدايدىڭ پەندەسى جوق، — دەيدى ەسىركەپ ودان سايىن بەزىرەيىپ.
— قاراڭ قالعىر، بۇل جۇرت قۋانتايدى ساعىنىپ بارقادار تاپپاي زار جىلاپ جۇرسە، جاعدايات سۇراپ، احۋال ءبىلۋدىڭ ورنىنا «بۋاز بيە»، «بۋاز بيە»، ءول دە بار ماعان! شىراعىم، مىنا شايىڭنان جەر ماي ساسي ما وسى؟
— جوق، شەشە! وت تۇتاتقان جاڭقاۋىققا ازداپ كىراسىن قۇيىپ ەدىم، سول بولماسا، — دەپ جاس كەلىن جامان قىسىلدى.
— ەسسىز قالعىر، ءدارى ءىشىپ، جاڭقا جەيتىن شىعارمىز. انەۋكۇنگى العان ۇننىڭ جارىمى كەبەك، جوعارىدا ارىققا ءدارى قوسىپ جاتىر دەي مە. ايران قاتقان كەسپە كوجەدەن ارتىعى جوق ءبارىنىڭ دە. قىمباتشىلىق بوپ كەتە مە دەپ قورقام، مولداتورعاي جەر باۋىرلاپ ۇشىپ قالىپتى.
— اي، بوز بيەنىڭ كۇيىگى تىقات بوپ ءبىتتى. باياعىدا سول ءدىلدابايدى جەتىمدەر ۇيىنە ورنالاستىرىپ، ءوزىم ادام قىلىپ ەدىم. ەندى كەلىپ شالقايادى كەپ، شالقايادى. بۇل نەنىڭ ماستىعى دەيمىن. سويتسەم ماسىلپرومنىڭ باستىعىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپتى دەپ ەستىدىم. قويا قال، و عىپ، بۇ عىپ ءجۇرىپ ءبىز دە ءومىر سۇرەرمىز. اينالايىن بۇل وكىمەت امان بولسا كەشەگى ەڭبەگى سىڭگەن ازاماتتى تاپتاتپايدى، قور ەتپەيدى، ۇمىتپايدى، ەلەۋسىز تاستامايدى، شوقىتپايدى، تالاتپايدى.
— جورعا اشتى بۇل ەندى! ەكىلەنىپ كەپ، كەپ، كەپ كىجىنەتىندەي سەنى توناپ جاتقان ەشكىمدى كورمەدىم. ىنسابىن بەرسىن، اھ، قۇداي، كورسەتكەنىڭە شۇكىر دە-ە-ەپ جايىڭا قاراپ تىنىش قانا وتىرساڭ قايتەدى، جازعان-اۋ!
ەسىركەپ شال تاقىستانىپ قالدى. مىرس ەتىپ كۇلىپ سىرتقا اتا جونەلگەن جاس كەلىننەن قىمسىندى بىلەم.
— مولداتورعاي جەر باۋىرلاپ ۇشىپ قالىپتى دەيسىڭ بە؟ سول قۇرعىردىڭ اۋەلەپ ۇشقانىن كورمەدىم عوي تەگى.
— ۋاق مال دا كۇيىس قايتارۋدى ۇمىتىپ بارادى. الدىنا قويعانىڭدى جالماڭداپ جەي بەرەدى.
— تاڭ اتپاي جاۋ قۋعانداي بۇل نە ءجۇرىس؟ — دەدى ەسىركەپ شال قولىنداعى كەسەسىن داستارحان جيەگىنە شيىرىپ جىبەرىپ. سىرتتان جاس كەلىن كەلىپ ساماۋرىن تۇبىنە سىزىلىپ تىزەسىن بۇكتى.
— قارىزعا اقشا سۇراي كەلدىم. قۋانتايىم تۇسىمە كىردى، تارىعىپ ءجۇر عوي دەيمىن، جۇرەگىم دە سىزداپ شىداتپايدى.
ەسىركەپ قاساقانا ەستىمەگەن بولدى.
— اقشا سۇراپ كەلدىم!
ەسىركەپ «اقشا» دەگەن ءسوزدى وزگە تىلدەن جاڭا ۇيرەنگەندەي تىم قولاپايسىز سوزىپ ايتتى.
— اقشا! قايدان بولسىن ول؟! بالا اۋدانعا قاتىناپ ىستەيدى، اسحانانىڭ تاماعى تەڭگەنىڭ سورى. پەنسيام كىدىرىپ كەلمەي جاتىر. بوز بيە جوعالىپ كەتتى.
— ساعان سالماق سالماي-اق بىردەمە قىلسام دەپ ەدىم، بولمادى،— دەيدى كۇنىمپاتشا كوكىرەكتەگى قىجىلىن ازەر باسىپ. — جاستاردان سۇراۋعا اۋزىم بارمايدى. قينالىپ كەلگەندە كورشىنىڭ اجەتىن شىعار، جارقىنىم. قۋانتايىم وسىدان وكىمەت بوپ كەلسە العاشقى ايلىعىنان وزىڭە شاپان جاپتىرام.
— قۋاندىعىڭ بوس مويىن بوپ شاردە قالماسىن سول، قالانىڭ قىسقا ەتەك قىزىنا ۇيلەنىپ. انانىڭ كوڭىلى بالادا، بالانىڭ كوڭىلى دالادا. ون بەس جىل وقىعاندا تاۋسىلمايتىن نە وقۋ ول ءتۇپسىز؟
— الجىعان ادامشا قايداعىنى ايتادى ەكەنسىڭ! پايىتتەپ ءجۇرىپ، باتامدى بەرىپ ءوزىم ۇيلەندىرەمىن ءالى. كەلمەسە كەلمەسىن دەپ وتىرسىڭ عوي سەن. ءسويتتى بار عوي، موينىما دوربا اسىپ: «اق دۋانا!» دەپ كەتە بەرەم اقتاپ، جىنىم كەلسە قاراڭ قالعىر. الپىس جىل جالعىز ءۇي باعىپ جول قاراعانىم جەتەدى!
— نەسى بار، ارتىنان ىزدەپ شارگە سەن دە بارارسىڭ.
— قالا مەنەن نە جەسىن؟ انادا بەلىمنىڭ قۇياڭى ۇستاپ، قۋانتايىم وبلىستاعى ءداۋ باس جيەننىڭ ۇيىنە اپارعاندا كورگەم. ەتاج ۇيىنە كىرگەننەن باسىم اينالىپ، اياعىم تايىپ، كەتكەنشە ءولىپ قالا جازداعام. ونداعىلار داۋىستاپ سويلەمەيدى ەكەن. قاتتى سويلەيتىن ادەتىم ەمەس پە، اۋىز اشسام-اق: «ويباي، اپا، بۇل كەڭ بايتاق ارىستىڭ دالاسى ەمەس، جايىراق، اينالاداعى كورشىلەردىڭ مازاسىن المايىق»، — دەيدى ءداۋ باس جيەن. قالاي تۇرىپ، قالاي جۇرەتىنىڭ ءوز ەركىڭدە بولماعان سوڭ بارقادار تاپپايدى ەكەنسىڭ. دوقتىرىڭ قۇرىسىن، ەرتەرەك ەلگە كەتەم، كەڭ جەرگە بارىپ ولەم دەپ قۋانتايدىڭ قۇلاعىن جەدىم. كەلىن شىراعىم، تەرىم قاتىپ قاپ جۇرەر، ءداسىرورامالىڭ بولسا بەرشى.
جاس كەلىن جەڭىل تۇرىپ بارىپ كەيۋاناعا تۇكتى ورامال اكەلىپ بەردى.
— شالقاقتايتىنىمىز اۋەلى قۇداي، قالا بەردى وكىمەتتىڭ ارقاسى. ايتپەسە قاتقان قۇرتپەن شالاپ ىشكەن اشوزەك بايدى دا كوردىك، وسى كۇنگى بالالار اپپاق قانتتىڭ ءوزىن كوزگە ىلمەي قور قىلادى، ءىشى بىلجىراعان كامپيتتى دە جەپ جارىتپايدى، ىزدەيتىنى انەبىر كۇمىس قاعازعا وراعان... ساندەگەن... سۋدىراعان...
— شوكولاد، — دەپ جاس كەلىن كەيۋانانىڭ ۇمىتقانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ جىبەردى.
— ماسىعىپ بىتتىك قوي. قىدىرعان قاتىننىڭ قالتاسىندا دا، جىلاعان بالانىڭ قولىندا دا سول... سول...
— شوكولاد، — دەدى جانە جاس كەلىن.
— قوي، سارسەنبىگە قۋانتايىمنىڭ ساداعاسى دەپ جەتى نان قۇدايى بەرىپ جىبەرەيىن. كوپتەن شەلپەك پىسىرمەپ ەدىم. قارىزعا قىرىق-ەلۋ سوم اقشا تاۋىپ بەر تۇقشيا بەرمەي! پەنسيامدى جيىپ، و عىپ، بۇ عىپ قايتارارمىن.
ەسىركەپ شال ويلاعان: بۇل كەمپىردەن قۇتىلۋ جوق دەپ. «جوق» دەيسىڭ — سەنبەيدى؛ «وزىمىزگە كەرەك» دەيسىڭ — كونبەيدى. تەگى شاتقاياقتاپ شىعارىپ سالۋعا قۇدايى كورشىنىڭ كوڭىلىندە جازىلماس تىقات كەتە مە دەپ جانە قورقاسىڭ. ۋاعىندا تاپ-تۇيناقتاي قىپ تاۋىپ بەرەدى دەۋگە اھۋالى مىناۋ؛ سەن كور مەن كور جىم-جىلاس ەتەدى دەۋگە قۇدايدان قورقار. قاشان وقۋدىڭ تۇبىنە جەتەم دەپ جۇرگەن نەمەرەسى كەلگەنشە قارىز اقشا اللاۋ اكبار دەي بەر.
كۇنىمپاتشا كەيۋانا ويلاعان: دۇنيەنىڭ تۇبىنە جەتەم دەپ مال جيناعان قاراباي دا قايتقان بۇل ومىردەن دەپ. جانازا سايىن جۇرتتان مال الساڭ دا جۇمىرتقانىڭ ۋىزىمەن جامالعان كەتىك كەسەدەن قۇتىلماپسىڭ. مانالى بەرى كوك ناۋاتىڭدى تاۋسىپ، قارعا قۇساپ قارقىلداپ وتىرعانشا ۇيدەگى جالعىز توقتىنى بازارعا شىعارسامشى. ۇندەمەي كىسى ولتىرەتىن كەسپىرىڭنەن شوشيمىن. الماي كەتپەسپىن!..
— نەعىل دەيسىڭ؟
كۇنىمپاتشانىڭ داۋسىنان قويۋ شايعا پودا-پوداسى شىعىپ تەرلەپ، قاباعى وپىرىلىپ وتىرعان ەسىركەپ قىمس ەتە ءتۇستى.
— نەميكە نارسە؟
— قينالىپ كەلگەندە اجەتىمدى شىعار!
— ارزىمايتىن نارسە عوي بىزدىكى.
— ءوش جەردە ومالام ەندەشە!
— «بەردەن» قالدىق بالەگە!..
دەپ ەسىركەپ شال شايدان تاپپا تىيىلىپ، كوزىن جۇمىپ، قولىن جايىپ بار بىلەر دۇعاسىن قايتا-قايتا قاقتاپ ايتىپ، بەتىن سيپادى. قولىمەن اۋا كەسىپ «داستارحاندى الىپ كەت» دەگەن يشارا جاسادى. جاس كەلىن جەڭىل كوتەرىلىپ ساماۋرىندى اۋىزعى ۇيگە الا جونەلدى. تۇمسىعىمەن جەر يىسكەپ بارىپ ەڭسەسىن جازىپ وتىرعان ەسىركەپ ەندى بولماعان مارتتىككە باستى. اۋەلى وڭ اياعىن سوزىپ امىركەن بىلعارىدان تىككەن ءماسىسىن شەشتى. ەندىگى ءبىر ماۋرىتتە كەلىنىنىڭ سىرتقا شىعۋىن بايىتتەپ وتىرىپ، اڭىرەيگەن بولمەدە ەكەۋى-اق قالعان كەزدە شۇلعاۋىن جازىپ اراسىنان ءبىر بۋدا اقشانى سۋىرىپ الدى. مولداسوقىنىپ وتىرىپ ءارى ساناپ، بەرى ساناپ بۇزاۋ تىلىندەي بەس قىزىل قاعازدى كۇنىمپاتشانىڭ الدىنا تاستادى.
— و دۇنيەگە الىپ كەتپەيمىز. بوز بيە جوعالىپ، ىشىمنەن ءىرىپ، تىقات بوپ وتىرعان سوڭ داعدارعانىم راس. اجەتىڭدى شىعارايىن، بەتكە شىركەۋ، سۇيەككە تاڭبا بولماسىن.
— كىمسىڭ — باسقارما ەسىركەپ ەدىڭ، وشاقتىڭ بۇتىن باعىپ، قايراتىڭ تايىپ جىڭىشكەرگەن شاعىڭ عوي بۇل. كوڭىلىڭە الما، قاتار بولعان سوڭ ءبالدىرى باتپاق سويلەي بەرەمىز. ايتقانىم ايتقان: وسىدان قۋانتايىم كەلسە العاشقى ايلىعىن الاقانىڭا سالامىن. بۇل وكىمەتتىڭ وقۋىن تاۋىسسا شەت ەل اسپايتىن شىعار. تۇسىمە كىرىپتى، ۇيگە كىرمەي، تامنىڭ سىرتىندا تۇر. جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. بىلمەيمىن... تۇسىمە ءبۇيتىپ كىرمەۋشى ەدى... جالعىزىم... تارىعىپ ءجۇر مە... — دەپ كۇنىمپاتشا كەيۋانا ماناعى مورت مىنەزدەن مۇلدە بوساپ، تولقىپ، ءتۇيىر-تۇيىر جىلاۋعا كىرىستى. تىستان ەكى كوزىنە ۇرەي تولىپ جاس كەلىن كىرگەن. ەسىركەپ ساسايىن دەدى. باسىنا قارقاراداي قىپ جاۋلىق سالعان قارا كەمپىر جاڭا عانا ايباتى بەتىنە تەپكەن تەگەۋرىندى جان ەدى، ەندى بوي-بوي بولىپ ۇگىتىلىپ وتىرعانى مىناۋ. كوز جاسى كوبەسىنەن اسىپ توگىلدى.
— قويا قال، جامانشىلىق شاقىرىپ جالعىز ۇلدىڭ جولىن كەسپە، بەكەم بول، مەن دە ناماز سوڭىنان اق تىلەك ايتىپ جىبەرەيىن بۇگىن.
— قۋانتايىم ەسىمە تۇسسە بوس-ا-ا-اپ شوگىپ قالاتىن بولىپ ءجۇرمىن. ساعىنىشتان شىعار. پوشتاعا بارىپ اقشانى قولما-قول سالىپ جىبەرەيىن. ءاي، اينالايىن، قاتيرا، قاپيزا، ءوزيپا، ءسابيرا، ويبۋي، ءساليما-اۋ، اتىڭدى ۇمىتىپ قالا بەرەمىن ءوستىپ. مىنا اقشالاردىڭ باسىن قوسىپ ساناپ، قاعازعا جازىپ بەرشى، پوشتاداعى بالا شەشەڭدى ماقاۋپەس قىلادى كەيدە.
ءساليما كەلىن كەمپىردىڭ اقشاسىن ساناپ ورامالعا ۇقىپتاپ ءتۇيىپ، جارتى بەت قاعازعا سوماسىن جازىپ بەردى. «اجە، ءجۇز سوم اقشا»، — دەدى. باتاسىن بەرىپ، اقىلىن ايتىپ، اپىر-توپىر ورنىنان تۇرىپ سىرتقا بەتتەدى. اۋىلدىڭ كەلەسى شەتىندەگى پوشتاعا جەتكەن. پوشتاشى بالانى ىعىر قىلىپ ءار نارسەنى سۇراپ كوپ نىعىزداپ، قۋاندىقتىڭ اتىنا ءجۇز سوم اقشانى سالىپ جىبەرگەندە بارىپ «ۋھ» دەپ جان شاقىردى.
«جان شاقىردى» دەگەن اشەيىن-اق ءسوز. ايتپەسە قاشان قۋاندىعى كەلگەنشە قايداعى تىنىم، قايداعى جان راحاتى؟!
ويلاپ كەتسە كۇنىمپاتشا كەيۋانا نەمەرەسىنىڭ جولىن ءومىر بويى كۇتىپ جۇرگەندەي ەكەن-اۋ. اۋەلى سوعىسقا اتتانعان قوساعىنا سارىلدى... تالاي جىل سىز توسەگىن جاس دەنەنىڭ قىزۋىمەن جىلىتتى... سوعىستا وپات بولعان قوساعىنىڭ كوزىندەي بوپ قالعان بالعابايىن وقۋعا اتتاندىرىپ سالىپ، بىلىكتى، ءبىلىمدى ازامات بولىپ ەلگە ورالۋىن كۇتتى... ەندى، مىنە، التىنشى جىلعا اياق باستى، قىرشىن كەتكەن بالعابايىنىڭ وتەۋى — قۋاندىعىنىڭ جولىن قالت-قۇلت ەتىپ كۇتۋمەن وتىر. تەگىندە كۇنىمپاتشانىڭ ۋايىمسىز ۇيىقتاپ، قامسىز كۇن كەشكەن كەزى تىم سيرەك سەكىلدى. ءتايىرى، بۇل ادامعا ومىردە قانشا قۋانىش قاجەت دەيسىڭ؟! مىسقال قۋانىشتىڭ ءوزى ۇلكەن عۇمىرعا جەتىپ-ارتىلماس پا. ءدام-تۇزى تاۋسىلىپ، دەمى بىتپەي تۇرعاندا نەمەرەسىنىڭ ماڭدايىنان ءبىر يىسكەپ، «بولدىم، تويدىم، بەت الدىڭنان جارىلقاسىن، قۇلىنىم»، — دەپ باتاسىن بەرسە بولعانى، ودان ارتىعىن تىلەمەيدى.
قوي، ءا، دەپ: كوڭىل بىرلەپ، ەرتەڭگى جەتى نانعا ارناپ قامىر اشىتىپ قويۋعا بەكىندى. اس ۇيدەگى كەنەپ قاپشىقتىڭ اۋزىن شەشىپ جارتى تاباقتاي ۇن العان. ەشكى تەرىسىنەن جاسالعان اق جارعاق سىپىرانى جايىپ، كاسەكىسى توزعان ەلگەزەرگە ۋىستاپ ۇن سالىپ، الاقانىمەن قاققىشتاپ اسىقپاي ەلەگەن. قولىن شايىپ، قازانداعى قايناعان سۋعا تۇز ەرىتتى. مول ەتىپ جۇمىرتقا شاعىپ سارى ۋىزىن قوستى. باتاگوي شالدار مەن بەيپىل بالالارعا جەتەتىندەي قىپ قوس زۋالا قامىر يلەدى. اراگىدىك تۇزدى سۋعا شىلاپ، ۇرپاق سەۋىپ ساعىزداي قامىردى شىن پەيىلىمەن باپپەن بوكتەرگەن. اقىرىندا قىش زەرەنگە اۋدارىپ بەتىنە تاباق توڭكەرىپ، جىلى ەتىپ ورامالمەن جاۋىپ تاستادى. قۇمانداعى سۋمەن قولىن شايدى.
سىرتقا شىعىپ سۇيەكتى سەكسەۋىلدەن بۇتاۋى كەرەك-تى، شەكەسى شانشىپ اۋىرىپ، ءىلدالدالاپ سۇيرەتىلىپ كەلىپ جەر توسەككە جانتايدى. «ازداپ مىزعىپ الايىن، شارشادىم بىلەم» دەپ ويلاعان. قۇس جاستىقتىڭ ءشايى تىسى مۇزداپ قالىپتى، شەكەسىنە مۇز باسقانداي اسەر ەتتى. سىرتتان دەڭگەنەنىڭ ماڭىراعان ءۇنى جەتتى. «بۇل دا باسىما سور بەينەت بولىپ جابىستى: جەم بەرسەڭ — سۋ سۇراپ، سۋ بەرسەڭ — جەم سۇراپ بارقادار تاپتىرمايدى. بيىل شىلدە دە قايناپ شىقتى، جاڭبىر تامبادى، جەردە نە قاۋقار بولسىن؟! شاڭىتىپ شىعا كەلدى عوي. الگى دوقتىر قىزىم باس سۇعىپ، اھۋال ءبىلىپ تۇرۋشى ەدى، اۋرۋ كوبەيىپ بەزىلدەپ ءجۇر مە، و دا جوق. قۋانتايىم كەلسە-اق سىزىلىپ ۇيىمنەن شىقپايدى. اققۋدىڭ بالاپانىنداي ءوزى دە اپ-ادەمى سۇيكىمدى بالا، وسى اۋىلعا وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەلى ءبىر جارىم جىل بولدى، سوڭىنا جامان ءسوز ەرىتكەن جوق ايتەۋىر. قۋانتايىما بۇيىرسا قانەكەي، قولدى-اياققا تۇرمايتىن ءاپپاق كەلىن جۇمساپ، بالانىڭ اكەلگەن تابىسىن قالتاعا بۇكتەپ سالىپ، قارقاراداي قىپ جاۋلىق تارتىپ، اھ، كورسەتكەنىڭە شۇكىر دەپ شىرەنىپ توردە وتىرسام عوي — وڭگە بايلىقتىڭ قاجەتى قانشا؟ جەلدى كۇنگى كوبەلەكتەي قاۋقارىم مىناۋ، جارتى كەسە ايراندى ازەر سىڭىرەتىن اھۋالىم اناۋ — اي، ماعان كوپ قۋانىش بۇيىرماس».
كۇنىمپاتشا وي شەتىنەن وي سۋىرتپاقتاپ جاتىپ سالگە مىزعىپ كەتىپتى. ەسىك سارت اشىلىپتى دەيدى. «اپا»، — دەپ سويلەپ قۋاندىعى كىرىپ كەلە جاتىر ەكەن دەيدى. جۇرەگى بۇلقىنا سوعىپ سەلك ەتىپ ويانىپ كەتتى. ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا ءسولتيىپ باسىن كوتەردى. ەندى بايقادى، بوتەن، ءجۇرىس-تۇرىسى جەڭىل، اق كويلەكتى دارىگەر قىز سەكىلدى. سىقىلىقتاپ كۇلىپ: «مەن عوي، اپا، مەن»، — دەيدى. «ۋا، كورسەتكەنىڭە شۇكىر، جاراتقان يە، جاڭا عانا اپ-انىق «اپا» دەگەن داۋسىن ەستىدىم ەمەس پە؟ الدە جەر تۇبىنەن جەر جەتكىزدى مە؟ الدە ەزىلىپ سوققان جۇرەكتىڭ الەگى سول ما؟»
— قۇلدىعىم-اۋ، قۋانتايدىڭ داۋسىن ەستىدىم عوي، اپ-انىق، جاڭا عانا!..
دارىگەر قىز قوس ۇرتىندا ءسۇت شۇقىرى ويىلىپ كۇلىمسىرەي قارايدى، تاپ الدىندا. باۋىرىنا تارتىپ ماڭدايىنان يىسكەدى. قىز بەلى كۇتىر-كۇتىر ءۇزىلدى. كۇنىمپاتشا ەسىن ەندى جيعانداي بولىپ، قۋانىش مەيمىلدەگەن جانارى قايتا جاندى.
— سالاتىن ءدارى تاۋىپ اكەلدىم، اپا.
— سول قۇرعىرىڭ ەتىمدى شاباقتاپ، تەرىمدى تەسىپ يت ءراسۋاسىن شىعارادى-اۋ دەيمىن. شانشىماي-اق جۇتقىزساڭ قايتەدى؟ تاڭعا جاقىن ءتۇس كورىپپىن. قۋانتايىم ۇيگە كىرمەي، تامنىڭ سىرتىندا تۇر. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن. جاڭا عانا اپ-انىق داۋسىن ەستىدىم. تارىعىپ ءجۇر مە دەپ ءجۇز سوم سالىپ جىبەردىم مانا.
— اپاسى ۋايىمشىل! بالاسى ەلدى ۇمىتتى! اپاسى گۇجىلدەگەن ساماۋرىننان شاي ىشەدى ءقازىر، قىزىنا اڭگىمە ايتىپ بەرەدى. اپاسى جازىلادى.
— كەسپە كوجەگە بۇرىش ساپ ىشسەم ءتاۋىر بوپ كەتەر مە ەم!
قىز بىلەگىن ءتۇرىنىپ، قولىن شايىپ اس قامىنا كىرىسىپ كەتتى. وشاق باسى كوڭىرسىدى. «اپاسى دەمالىپ جاتادى»، — دەيدى اس ۇيدەن داۋىستاپ. «ەلپەكتەگەن قۇلدىعىم-اۋ، انشەيىن، نيەتىمە بولا پەيىلىن بۇرعان عوي ماعان». سىرتتاعى زارجاققا شەلەكپەن سۋ اپارىپ بەرشى، قۇلدىعىم. «بۇلدىرشىندەي بوپ قۋانتايىما بۇيىرا كەتسە بۇدان ارتىق تىلەمەس ەدىم. ىنسابىن بەرسىن. ماناعى ءماتتاقام ەسىركەپ نە دەپ كوكىدى سوندا؟ ءشارى نەسى؟.. مارجاسى نەسى؟.. تىلەۋىڭ كەسىلگىر، قۋ مولدا، ءوز بالاسى كوز الدىندا جۇرگەن سوڭ مۇقاتىپ وتىر داعى. اقشا سۇراپ بارىپ ارازداسپايىن دەپ دۇرىستاپ ءۋاج دا قايتارمادىم قاق ماڭدايدان سالعانداي ەتىپ». اكە-شەشەڭ امان-ەسەن بە، قۇلدىعىم؟ «ە... ە... جاڭاقورعاندا جولىڭدى باعىپ ءقايبىر جەتىسىپ وتىر دەيسىڭ. بۇل كۇنگىنىڭ بالالارى وقيمىن دەپ، شوقيمىن دەپ تۋعان جەردەن بەزىپ، تەكەمەتتىڭ ۇستىنە تۇسكەن سىناپتاي تۇتىمعا ىلىكپەي پىشىراپ كەتەتىن اۋرۋ تاپتى. سوڭىندا سوقىر شامنىڭ ساۋلەسىندەي ءدىرىل قاعىپ بىزدەر قالامىز. بالا تۇزدە، بايعۇس ۇيدە — وسى دا باراقاتتى تىرشىلىك پە؟ حات جازىپ تۇراتىن شىعارسىڭ، قۇلدىعىم؟ حات دەگەنىڭ ءورت بوپ ساعىنعان كوكىرەككە سۋ بۇرىككەنمەن بارا-بار. ساعىنىشتىڭ اۋرۋدان جامان دەرت ەكەنىن بىلە بەرمەيدى عوي. كەسپە تۇسىرەتىن نانشولپى شەلەكتىڭ ۇستىندەگى شەگەدە ءىلۋلى تۇر، قۇلدىعىم. وسى قىزىما ىرىم قىلىپ جىلانباۋىر بىلەزىگىمدى سىيلايىنشى، تىلەككە تىلەك، نيەتكە نيەت قوسىلار، بالكىم. ءبىر ءۇيدىڭ الپەشتەپ وسىرگەن ەركەسى بۇل دا، كورىمە الا تۇسپەسپىن، ەرتەڭگى كۇنى دەمىم ءبىتىپ كوز جۇمار بولسام الدەكىمنىڭ قولىندا كەتەر. بالعابايدىڭ كوكەسى ايگىلى ۇستاعا ادەيىلەپ سوقتىرىپ بىلەگىمە ءوز قولىمەن سالىپ ەدى. ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ وسى اۋىلدىڭ شالدارى مەن بالالارىنا ءپاتىر، جۇقپا، قاتىرما، قازانجاپپا، ويبۋي، شەلپەك ءپىسىرىپ ۇلەستىرسەم دەپ ەدىم، قۇلدىعىم. ارينە، بەرگەننىڭ ساۋاپتان وزگە زالالى جوق. قولىڭ قانداي جەڭىل، كەسپە كوجە ءازىر بوپ قالعانى ما، قۇلدىعىم؟
كۇنىمپاتشا الدىنا مايلىق ورامال جايىلعاندا ساۋىلداي قوزعالىپ سىرتقا شىعىپ كەتۋدى ويلادى. تابالدىرىق تۇبىندەگى كەبىسكە اياق سۇققاندا اڭدادى، شاڭىن ءسۇرتىپ، مۇنتازداي ەتىپ تازارتىپ قويىپتى. كۇن ساڭى سىنىپتى. ءبۇيىرى تومپايىپ سيراعى ءشيديىپ جىڭىشكەرىپ كەتكەن دەڭگەنە قول شايىپ وتىرعان مۇنى تۇمسىعىمەن تۇرتكەن. كەيۋانا قايىرا تۇرىپ، يەگىن كوككە ءىلىپ، الاقانىن باتۋعا اسىققان كۇنگە توسەپ، اۋداننان تۇسەتىن قاسقا جولعا ۇزاق ءسۇزىلىپ قارادى. جانارى تالدى. تىنىنەن تارقاتىلىپ ۇيىنە بۇرىلعان. دەڭگەنە شالعايىن تىستەلەپ تابالدىرىققا دەيىن ىلەسىپ كەلدى. دارىگەر قىز جەر توسەكتىڭ ىرگەسىنە كەسپە كوجەنى بۇرقىراتىپ اكەلىپ قويىپتى.
— جۇرەكتەگى جاندى تىرىلتكەن كورگەندى بالا ەكەنسىڭ، قۇلدىعىم. اۋەلى جاراتقان يەم دۇنيەگە كەدەيدى جاراتىپتى دەيدى: ۋاقىت وزا، زامان وتە اقىلدى، ەتى ءتىرىسى داۋلەتتى بوپ كەتىپتى دە، جالقاۋى مەن نادانى ءسىڭىرى شىققان كۇيىندە قالىپتى. ءبىز سول جالقاۋ اتادان تاراعان ەكەنبىز. وكىمەتتىڭ ارقاسىندا عانا وزگە جۇرتپەن تەڭەلدىك قوي. — كۇنىمپاتشا ىسىلداپ كەسپە كوجە ىشۋگە كىرىستى. — ءوزىڭ دە ءىش، قۇلدىعىم. — الگىدە تاماقتانعام، اپا، — دەيدى قىز ءتۇبىت ۇنمەن. الدەنە ايتۋعا وقتالىپ، ءسوزىن ءتىلىنىڭ ۇشىنا ءۇيىرىپ قانا وتىر. وسى مەزەت ويدا جوق وقيعا بولدى.
اۋەلى موتوسيكلدىڭ اششى ىشقىنعان داۋسى شىقتى، سوسىن جەر دۇڭكىلدەپ ەسىك سارت اشىلدى. مىقشيتىپ شاپكە كيگەن ءدىلداباي بريگادير! شەكەسىن كورسەتىپ كەمپىرمەن ەرىن ۇشىمەن عانا سالەمدەستى. جانارى شاپىراشتانىپ دارىگەر قىزدى ىشىپ-جەپ بارادى. قىز ۇركىپ توسەك جاققا ويىسقان.
— ەركەتاي، ايدا، ۆەچەرگە كەتتىك، موتوسيكلگە مىنگەس، بول، تەز!.. — دەيدى دىگىرلەپ.
— قىزىم پەشىرگە بارمايدى، ءادىرام قال-اۋ! — دەپ كەيۋانا بۇيىق جامباستاپ جاتقان جەرىنەن جۇلقىنا كوتەرىلدى. — سالەم جوق، ساۋقات جوق، قايدان شىققان شاتاقسىڭ، مۇندا جاتقان تەزەك سالعان قاپ دەيمىسىڭ؟! وسىدان شالدارعا جۇگىندىرىپ جىنىڭدى قاعىپ الماسام ماعان كەل. و نەسى-اي! جۇرتتى بورىكتىرىپ، كيىپ-جارۋىڭا ءجون بولسىن. وكىمەتتىڭ بايلىعىن قازان ءۇستى وجاۋمەن ءسىمىرىپ ماسىعايىن دەگەن ەكەنسىڭ. جونىڭە جۇرە بەر. سەنەن كەلەر نەميكە قۇقايدى كورىپ الام.
— «نەميكە... نەميكە»... ەركەتاي، بول ەندى، تاڭ اتقانشا بي بيلەپ، گۋليايت سوعامىز!
ەركەتاي كوكپارعا تۇسەتىن لاقتاي جالتاق-جالتاق جاۋدىرەيدى.
— كىمنىڭ شىكاراسى دەيسىڭ وسى. سەلك-سەلك ەتكىزىپ الىپ بارا جاتقان استىنداعى تارىلداق پەن كولحوزدىڭ الپىس گەكتار جۇگەرىسى شىعار. ازار بولسا، ەسسىز قالعىر، قۋانتايىم كەلگەنشە كوجەسى دايىن اباقتىسىندا وتىرا تۇرارمىن. اناۋ اكپىشتى اپەرشى، قاق ماڭدايدان سالايىن كەپ!
دۇڭكىلدەپ كەلگەن ءدىلداباي تاپ بۇلاي ءىس ناسىرعا شابار دەپ تەگى ويلاماعان. ەركەتايدا كوپتەن كوڭىلى بار-تىن. ويلاعان: استىمداعى موتوسيكل زىرلاپ تۇرسا، دۇكەننىڭ جاشىك-جاشىك اراعى تاۋسىلىپ قالماسا قىلىمسىعان قىز قولدا دەپ. قىر اسىپ سەلكىلدەتىپ اكەتەمىن دەپ.
— جىگىتتەرگە تابا قىلما مەنى! سەنسىز كەلمەيمىن دەپ شىققانمىن!
— سىرقات كىسىنىڭ قاسىندا بولام، — دەدى دارىگەر قىز.
— بولىمشەنىڭ قاراعايداي قوس بولمەلى ءۇيىن بوساتىپ بەردىم. قويمانىڭ، كەڭسەنىڭ ەسىگىن ساعان اشىق قويدىم. ويعا، قىرعا قۇستاي ۇشىرىپ تالاي سەرۋەندەتتىم. سونىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، مىنا سىز ۇيدە، قاراڭعى كەمپىرگە... ءتىفۋ!.. ايتپادى دەمە، رەنجىسەم ايامايمىن — بۇل بولىمشەمەن قوشتاساسىڭ!
— شي جۇگىرتىپ، ءبىز تىقپا تىلمەن! ەسسىز قالعىر، كەسپە كوجەمدى دۇرىستاپ ىشكىزبەدى عوي! ەكىلەنىپ كەپ، كەپ، كەپ، كەپ نىعىزدايتىنداي بۇل قىزىما وتكىزىپ قويعانىڭ بار ما؟ قويماڭ نە، ماساحاناڭ نە؟ تەپسىنەتىن بۇل سەنىڭ كەڭسەڭ ەمەس، قۋانتايدىڭ قارا شاڭىراعى بار، ءايدا!
ءدىلداباي شەگىنە ءتۇسىپ، تەمەكىسىن تۇتاتتى دا قوڭىرسىق كوك ءتۇتىنىن تاناۋىنان بۇرق ەتكىزدى.
— شىنىڭ با بۇل؟
— شىنىم!
— اكەقىز، قىز اتىمدى بايىم جويدى دەپ جىلاپ جۇرمە، — دەپ داۋسىن وزگەرتتى دە «ءا» دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ شىعىپ جونەلدى. كەلۋى قانداي جىلدام بولسا، كەتۋى دە سونداي جىلدام. الاقۇيىن وتكەندەي تەگى.
— سەنى مە! ەرتەڭ شالداردى جيىپ ءبارىن، ءبارىن ايتىپ بەرەم: تاپاپ كەتە جازدادى دەپ، كەمسىتتى دەپ، شاڭىراعىما ات ويناتتى دەپ. مىشتاي بولىپ كەشىرىم سۇراپ الدىما جۇگىنبەسەڭ ماعان كەل. اكىرەڭدەپ كوكىرەگىمە تىقات ساپ كەتكەنىن قاراشى. قۋانتايىم عوي كىسىگە «سەن» دەمەيدى، ۇلكەننىڭ الدىن كەسىپ وتپەيدى، ءسويتىپ ءجۇرىپ-اق جاقسىمەن جۇعىسا كەتەدى، دۇنيەنىڭ وقۋىن تاۋىستى. الگى ءدىلداباي بالالارمەن توبەلەسىپ كويلەك شاق كەلمەگەن سوڭ ۇشكىلدەن شىعىپ قالعان. سوسىن ەسىركەپ بايعۇس اپارىپ بالالار ۇيىنە تاپسىردى.
— اشۋ باسادى، اپاسى! ءدارى ىشەدى، اپاسى! — دەپ دارىگەر قىز كەمپىرگە ءدارى بەرىپ، شالىمەن قىمتاپ بايەك بولدى. الدىنا قۇلاڭقىراي جامباستاپ ەركەلەيدى. كۇنىمپاتشا تىعىلىپ وتىر ەكەن، بويىن بيلەي الماي قالدى. قايداعى-جايداعى ەسىنە ءتۇسىپ، ەرنى دىرىلدەپ، دارىگەر قىزدىڭ ارقاسىنان قاعىپ ماڭدايىنان مەيىرلەنە يىسكەدى. جانارىنا كىلكىپ جاس تىعىلدى. قىزدىڭ الگى جىگىتتىڭ ارقاسىنا جارماسىپ كەتىپ قالماعانىنا شۇكىرشىلىك ەتتى. ەركەتاي قۇلاعىنا سىبىرلاپ: «ۇرىسپايسىز با، اپاسى؟» — دەيدى. «قۇلدىعىم-اۋ، كورىنگەنمەن سامپىلداسىپ ۇرسىسا جونەلەتىن مەنى ءبىر بەتپاق دەيمىسىڭ، الگىنىڭ لاڭىنا كۇيەم عوي». «ەندەشە قۋاندىق كەلگەنشە قاسىڭىزدا بولايىن»، — دەيدى ەركەتاي تۇلا بويدى ەرىتكەن ۇنمەن. «ونى نەسىنە سۇرايسىڭ، قۇلدىعىم-اۋ، شەشەڭنىڭ كۇنى-تۇنى تىلەگەنى سول ەمەس پە؟ جامان تامدا ءىش بوساپ قۇلازىعان كۇن كەشكەلى قاشان. سەنى دە قۇداي ايداپ اكەلگەن شىعار، ەكى جارتى، ءبىر ءبۇتىن بولىپ تىرشىلىك قۇرعانعا نە جەتسىن». قۋانعان مەن قورىققان ءبىر دەگەندەي كۇنىمپاتشا كەيۋانا اۋرۋىن تارس ۇمىتىپ، مايماڭداي باسىپ ءۇي تىرلىگىنە ارالاسقان بولدى. ەرتەڭگى جەتى ناندى قالاي، قانشا ءپىسىرۋدى ويلاسىپ كۇڭگىر-كۇڭگىر ءماسليحات قۇردى. كونەكوز ابدىرەسىن اشىپ دارىگەر قىزدىڭ الدىنا بار بايلىعىن جايىپ سالدى. جىلانباۋىر بىلەزىگىن تارامىس قولىنان ساۋمالاپ سىپىرىپ جاس قىزدىڭ تال شىبىقتاي مايىسقان بىلەگىنە سالعان. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اۋىل شەتىندەگى قورجىن تامنىڭ جارىعى سونبەدى.
اۋىلدىڭ كەلەسى شەتىنەن ءشاۋ ەتىپ كۇشىك ۇرگەن. اي جارىعىنان كورىنىپ تۇر، پوشتا ءۇيىنىڭ ەسىگى سارت اشىلدى. پوشتاشى بالا كوستيۋمىنىڭ ءبىر جەڭىن جۇرە سۇعىنىپ، قولىنداعى تىلدەي تەلەگراممانى قىسىپ ۇستاعان كۇيى جىن قۋعان ادامشا كۇنىمپاتشانىڭ ۇيىنە قاراي دالاقتاپ جۇگىرە جونەلدى.
You Might Also Like
-
اۋدان اۋرۋحاناسىنىڭ سوعىس مۇگەدەگىنە بوساتىلعان تازا بولمەسىندە قاپساعاي دەنەلى، قويۋ قارا مۇرتتى، شۇڭىرەك كوز، تاتىران قارا — قىدىرما ەسىمدى كىسى كوپكە دەيىن دارىگەرلەرگە جۇمباق كۇيىندە قالدى...
-
قازاق جەرى تاريح كىتابىنىڭ سارعايعان بەتى. تۋعان ولكەگە بايلانىستى ازدى-كوپتى اڭگىمەگە، اتاۋىنا نازار سالىپ، تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭ-اق التىن جۇلگەسىنە كەزىككەندەي كەپكە ەنەسىڭ. تاسى دا، بۇتاسى دا سويلەپ...
