اس-ادامنىڭ ارقاۋى
ماقساتى:
1. استى قادىرلەپ، قاستەرلەۋگە ۇيرەتۋ.
2. ناننىڭ داستارحانعا قالاي كەلەتىندىگىن ايتىپ، وعان كوپتەگەن ادامدار ەڭبەك ەتكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ءداستۇردى ساقتاۋعا، ناندى قاستەرلەۋگە اس ءىشۋ ءتارتىبىن ەستە ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، اس تۇرلەرى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءمۇعالىم: قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار! بۇگىن بىزدەر «اس – ادامنىڭ ارقاۋى» اتتى تاربيە ساعاتىن وتكىزگەلى وتىرمىز.
ءى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
اس داستارحانعا قالاي كەلەدى؟
وقۋشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ
ءىى. ماعىنانى تانۋ
نان تۋرالى اقىل – كەڭەستەر.
دۇكەنگە بارعاندا ناننىڭ ساپاسىن قولىڭىزبەن انىقتاماڭىز. بۇل تازالىققا دا، مادەنيەتتىلىككە دە جاتپايدى.
ناندى ساتىپ العان كەزدە تازا دورباعا سالىڭىز.
«دۇنيەدەگى كوپ بايلىقتىڭ ەڭ نەگىزگىسى – نان»
«اس جۇرگەن جەر – بەرەكە»
«داستارحان ءدامى – كيەلى»
ءى ءبولىم «داستارحان باسىندا ساقتالاتىن ىرىم – تىيىمدار»
1. ناندى ءبىر قولمەن سىندىرۋعا بولمايدى.
2. تاماقتى جاتىپ ىشۋگە بولمايدى. دەنى ساۋ ادام دۇرىس وتىرىپ تاماقتانادى. ال وتىرا المايتىن ادام جاتىپ ىشەدى. سوندىقتان مۇگەدەك ادامنىڭ قىلىعىن جاساما. دۇرىس وتىرمايمىن دەپ دەنساۋلىعىڭدى بۇزىپ الما.
3.اس ۇستىنەن اتتاما
استان ۇلكەن ەمەسسىڭ
4. اكەسى وتىرعاندا بالاسىنا باس تارتىلمايدى.
5.داستارحانعا ءبىرىنشى ناندى اكەلىپ قويادى
6.اس ىشكەن ىدىستى توڭكەرىپ قويۋعا بولمايدى
7.اس ءىشىپ بولعان سوڭ «تويدىم» دەۋگە بولمايدى، «قاناعات» دەۋ كەرەك.
8.ەرتەڭگى استى تاستاما
كەشكى اسقا قاراما.
بالاعا مي جەۋگە بولمايدى.
مي جەمەيدى جاس بالا،
ميدى ۇسىن باسقاعا،
بىلجىر بولىپ وسەمىز،
ىنجىق بولۋ ماسقارا.
9.قوناققا سىنىق ىدىسپەن اس بەرۋگە بولمايدى. سەبەبى سىنىق ىدىسپەن اس بەرۋ – قوناقتى سىيلاماندىق. جانە سىنىق ىدىسپەن اس ءىشۋ – جامان ىرىم. ءبۇل ءجۇزىڭ سىنىپ، كوڭىلىڭ جارىم بولسىن دەگەندى بىلدىرەدى.
10.داستارحاننان اتتاۋعا بولمايدى.
11.ولە جەگەنشە،
اعايىنمەن بولە جە.
12.اس ءىشۋ كەزىندە ىزەت، سىيلاسىم، يناباتتىلىق راسىمدەرى ساقتالۋ كەرەك.
ءىى. «داستارحان باسىنداعى داستۇرلەر»
1. حالىق قۋانىشتى دا، قايعىنى دا داستارحان باسىندا بولىسكەن. وسيەت ايتۋ، باتا بەرۋ، دوستاسۋ ءبارى دە داستارحان باسىندا شەشىلگەن. سوندىقتان دا حالىق داستارحاندى «قۇتحانانىڭ بەرەكەسى» دەپ قاسيەت تۇتادى.
2. سونىمەن بىرگە داستارحان كۇندەلىكتى وتباسىنىڭ تاماقتانۋىنا، ۇيگە كەلگەن ادامعا ءدام تاتتىرۋعا، توي – تاماشاعا، اس – سۋ بەرۋگە جايىلادى.
3. اس ءىشۋ كەزىندە سىلپىلداتپاي، تارتىپپەن تاماقتانۋ، قاسىقتى وڭ قولدا ۇستاۋ، ءتۇزۋ وتىرۋ، تازالىق ساقتاۋ راسىمدەرى ورىندالادى.
4. قولعا سۋ قۇيۋ وڭ جاقتان سولعا قاراي ورىندالادى.
5. توي داستارحان، توي ۇلگى
باي داستارحان جايىلدى.
اتاپ – اتاپ اس قويدىق
اتاعا دەپ باس قويدىق.
6.سۋ قۇيدىم دا قۇمانمەن
قولىنا مەن اكەمنىڭ
سودان كەيىن وعان مەن
ورامالدى اپەردىم.
7.داستارحاننان ءدام تاتقاندار تاتۋلاسۋ، كەلىسۋ سياقتى راسىمدەردى ورىندايدى.
8.كۇندەلىكتى وتباسىنىڭ تاماقتانۋىندا اس قويۋ، اس ۇسىنۋ، اس الۋ، اس قايىرۋ، اسقا باتا بەرۋ راسىمدەرى ورىندالادى.
9.داستارحان جانىنداعى ادامدار جاسىنا قاراي وتىرادى.
10.تاماقتانىپ بولعاننان كەيىن داستارحان باسىنداعى ەڭ ۇلكەن ءارى قۇرمەتتى ادام اسقا باتا بەرەدى.
جامباس قويدىق قۇداعا
جال مەن جايا سىباعا
قالاقتاي ءتوس جەزدەگە
قازى قارتا وزگەگە.
ۋىز، قايماق تاعى بار
ۋىلدىرىق تابىلار
تابان ، سازان، مايشاباق
تاباق تارتتىق قايتالاپ.
11. «تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» دەپ حالىق بەكەر ايتپاعان. سەبەبى، داستارحان ءدامى- كيەلى. ونى تاتىپ، كەلىسىمىن بۇزسا، استىق كيەسى ۇرادى دەيدى.
12.كۇندەلىكتى وتباسىنىڭ تاماقتانۋىنا جايىلعان داستارحان باسىنداعى استى ەڭ الدىمەن اتا – اناعا، ۇلكەنگە ۇسىنادى.
13.تاماق ىشەر الدىندا، تاماقتانىپ بولعان سوڭ قولعا سۋ قۇيىلادى. قۇيىلاتى سۋ جىلى بولۋى كەرەك.
14.قازىرگى تويلاردا داستارحان جايۋ مادەنيەت ءداستۇر. وندا استىڭ بارلىق تۇرلەرى بولادى. اسىرەسە، جەمىس پەن كوكونىس داستارحاننىڭ ءسانى.
بالالارعا – تورتىمىز،
بارلىق جۇرتقا قۇرتىمىز
بالمەن پىسكەن قاۋىرشاق
بالداي ءتاتتى باۋىرساق.
قاۋىن –قاربىز، كوكونىس
قانشا جيدەك، كوپ جەمىس.
قانە، تويدا تويىڭدار.
كادەدەن سوڭ ويىن بار .
نان تۋرالى تاقپاقتار
1. ناندا ءومىردىڭ ءيىسى مەن ءدامى بار
ناندا ادامنىڭ ەڭبەگى مەن ارى بار.
نان ءومىردىڭ انا ءسۇتى ارقاۋى
نانسىز جەردە قاي ءومىردىڭ ءسانى بار.
2. ءبىر كەزدە بولىپ نانعا زار،
ءقادىرىن بىلگەن ادامدار.
اۋليە تۇتىپ ناندى ۇستاپ،
«نان ۇرسىن» دەپ قارعانار
نان ارداقتى ادال اس
كارى – جاس ودان اتتاماس.
3. نانعا ۇلكەن جۇرەكپەن قاراڭدار
ناندى ءومىر دەپ ساناڭدار
نان بولماسا
قىزىعىڭ، باقىتىڭ
قۇر اۋرە، دالباسا.
4. نانداي جوق قوي اسىل ءدام
جەپ ۇيرەنگەن جاسىڭنان
داستارقاننان نان كەتسە
بەرەكە كەتەر اسىڭنان
ەي، بالالار، بالالار
بولماڭدار ءسىرا نانعا زار
ءومىردىڭ التىن ارقاۋى
بار قاسيەت ناندا بار.
جۇمباقتار:
5.العا جايىپ تۇز ءدامىن
كەلتىرەدى ءۇي ءسانىن
ول حالقىمنىڭ اق جانى
جاقسى ءداستۇر مارجانى
كەڭ پەيىلدە ارايلى
وسى جەردەن تارايدى. بۇل نە؟ (داستارحان)
بەتتەسكەن قوس تاباق
ورتاسىندا باس تاباق
كوزبەن شوققا وراسا،
ءدام پىسەدى تاماشا. بۇل نە؟ (تارى)
ماقال-ماتەلدەر:
1. قىرمان باسى – بەرەكە
كوپ جۇرگەن جەر – مەرەكە.
2.ەگىن ەكسەڭ – تىڭعا.
شىقتىم دەي بەر شىڭعا.
قونىس كوركى – تام.
داستارحان كوركى – نان.
نان – تاماقتىڭ اتاسى.
ىنتىماق – كوپتىڭ باتاسى.
تىستەم نانىڭ ءقادىرىن
تارىققاندا بىلەرسىڭ.
Vءى ءبولىم. «اس ءىشۋ ءتارتىبى»
1. تارتا جەسەڭ، تاي قالار،
قويا جەسەڭ، قوي قالار،
قويماي جەسەڭ نە قالار.
سوندىقتان تاماقتى شەكتەن تىس كوپ ىشۋگە بولمايدى.
2. استى اسىقپاي، ابدەن شايناپ جۇتۋ كەرەك.
3.تاماق ءىشىپ وتىرىپ،كىتاپ وقۋعا، تەلەديدار كورۋگە بولمايدى.
4.ءار ءتۇرلى تاماقتا ادام دەنەسىنە قاجەتتى دارۋمەندەر بولادى. سوندىقتان تاماقتى تالعاممەن ءىشۋ كەرەك.
5.اسىرەسە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى ادامعا وتە پايدالى،
6.ۇلتتىق تاعامدارىمىزعا: باۋىرساق، قازى – قارتا، جال – جايا، قىمىز – شۇبات، قۇرت تاعى باسقالار جاتادى.
V ءبولىم. «ءۇي تاپسىرما»
ۇيدەن دايىنداپ كەلگەن اس مازىرىمەن تانىستىرۋ.
Vءى. باتا بەرۋ
اس بولعان جەردە باتا بەرىلەدى. ەندەشە باتاعا كەزەك بەرەمىز.
اماندىق بەرسىن باسىڭا
ءقادىر كەلسىن قاسىڭا
بار ەكەم دەپ تاسىما
جوق ەكەم دەپ جاسىما
ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي
داۋلەت كەلەر قاسىڭا.
ءاۋمين!
وي قورىتۋ:
بۇگىن سەندەر ۇلتتىق ءداستۇر جايىندا ايتىپ، ىرىم – تىيىمداردى بىلدىڭدەر. وسىنىڭ ءبارى وزدىگىنەن ورىندالمايدى، ۇستەلگە وزدىگىنەن كەلمەيدى. ول ءۇشىن كوپ ەڭبەكتەنۋ كەرەك. «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» ، – دەمەكشى ەڭبەك ەتۋلەرىڭ كەرەك. سەندەردىڭ ەڭبەك ەتكەندەرىڭ – اتا-انانىڭ ايتقانىن تىڭداۋ، ورىنداۋ، ساباقتى جاقسى وقۋ.
1. استى قادىرلەپ، قاستەرلەۋگە ۇيرەتۋ.
2. ناننىڭ داستارحانعا قالاي كەلەتىندىگىن ايتىپ، وعان كوپتەگەن ادامدار ەڭبەك ەتكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ءداستۇردى ساقتاۋعا، ناندى قاستەرلەۋگە اس ءىشۋ ءتارتىبىن ەستە ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، اس تۇرلەرى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءمۇعالىم: قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار! بۇگىن بىزدەر «اس – ادامنىڭ ارقاۋى» اتتى تاربيە ساعاتىن وتكىزگەلى وتىرمىز.
ءى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
اس داستارحانعا قالاي كەلەدى؟
وقۋشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ
ءىى. ماعىنانى تانۋ
نان تۋرالى اقىل – كەڭەستەر.
دۇكەنگە بارعاندا ناننىڭ ساپاسىن قولىڭىزبەن انىقتاماڭىز. بۇل تازالىققا دا، مادەنيەتتىلىككە دە جاتپايدى.
ناندى ساتىپ العان كەزدە تازا دورباعا سالىڭىز.
«دۇنيەدەگى كوپ بايلىقتىڭ ەڭ نەگىزگىسى – نان»
«اس جۇرگەن جەر – بەرەكە»
«داستارحان ءدامى – كيەلى»
ءى ءبولىم «داستارحان باسىندا ساقتالاتىن ىرىم – تىيىمدار»
1. ناندى ءبىر قولمەن سىندىرۋعا بولمايدى.
2. تاماقتى جاتىپ ىشۋگە بولمايدى. دەنى ساۋ ادام دۇرىس وتىرىپ تاماقتانادى. ال وتىرا المايتىن ادام جاتىپ ىشەدى. سوندىقتان مۇگەدەك ادامنىڭ قىلىعىن جاساما. دۇرىس وتىرمايمىن دەپ دەنساۋلىعىڭدى بۇزىپ الما.
3.اس ۇستىنەن اتتاما
استان ۇلكەن ەمەسسىڭ
4. اكەسى وتىرعاندا بالاسىنا باس تارتىلمايدى.
5.داستارحانعا ءبىرىنشى ناندى اكەلىپ قويادى
6.اس ىشكەن ىدىستى توڭكەرىپ قويۋعا بولمايدى
7.اس ءىشىپ بولعان سوڭ «تويدىم» دەۋگە بولمايدى، «قاناعات» دەۋ كەرەك.
8.ەرتەڭگى استى تاستاما
كەشكى اسقا قاراما.
بالاعا مي جەۋگە بولمايدى.
مي جەمەيدى جاس بالا،
ميدى ۇسىن باسقاعا،
بىلجىر بولىپ وسەمىز،
ىنجىق بولۋ ماسقارا.
9.قوناققا سىنىق ىدىسپەن اس بەرۋگە بولمايدى. سەبەبى سىنىق ىدىسپەن اس بەرۋ – قوناقتى سىيلاماندىق. جانە سىنىق ىدىسپەن اس ءىشۋ – جامان ىرىم. ءبۇل ءجۇزىڭ سىنىپ، كوڭىلىڭ جارىم بولسىن دەگەندى بىلدىرەدى.
10.داستارحاننان اتتاۋعا بولمايدى.
11.ولە جەگەنشە،
اعايىنمەن بولە جە.
12.اس ءىشۋ كەزىندە ىزەت، سىيلاسىم، يناباتتىلىق راسىمدەرى ساقتالۋ كەرەك.
ءىى. «داستارحان باسىنداعى داستۇرلەر»
1. حالىق قۋانىشتى دا، قايعىنى دا داستارحان باسىندا بولىسكەن. وسيەت ايتۋ، باتا بەرۋ، دوستاسۋ ءبارى دە داستارحان باسىندا شەشىلگەن. سوندىقتان دا حالىق داستارحاندى «قۇتحانانىڭ بەرەكەسى» دەپ قاسيەت تۇتادى.
2. سونىمەن بىرگە داستارحان كۇندەلىكتى وتباسىنىڭ تاماقتانۋىنا، ۇيگە كەلگەن ادامعا ءدام تاتتىرۋعا، توي – تاماشاعا، اس – سۋ بەرۋگە جايىلادى.
3. اس ءىشۋ كەزىندە سىلپىلداتپاي، تارتىپپەن تاماقتانۋ، قاسىقتى وڭ قولدا ۇستاۋ، ءتۇزۋ وتىرۋ، تازالىق ساقتاۋ راسىمدەرى ورىندالادى.
4. قولعا سۋ قۇيۋ وڭ جاقتان سولعا قاراي ورىندالادى.
5. توي داستارحان، توي ۇلگى
باي داستارحان جايىلدى.
اتاپ – اتاپ اس قويدىق
اتاعا دەپ باس قويدىق.
6.سۋ قۇيدىم دا قۇمانمەن
قولىنا مەن اكەمنىڭ
سودان كەيىن وعان مەن
ورامالدى اپەردىم.
7.داستارحاننان ءدام تاتقاندار تاتۋلاسۋ، كەلىسۋ سياقتى راسىمدەردى ورىندايدى.
8.كۇندەلىكتى وتباسىنىڭ تاماقتانۋىندا اس قويۋ، اس ۇسىنۋ، اس الۋ، اس قايىرۋ، اسقا باتا بەرۋ راسىمدەرى ورىندالادى.
9.داستارحان جانىنداعى ادامدار جاسىنا قاراي وتىرادى.
10.تاماقتانىپ بولعاننان كەيىن داستارحان باسىنداعى ەڭ ۇلكەن ءارى قۇرمەتتى ادام اسقا باتا بەرەدى.
جامباس قويدىق قۇداعا
جال مەن جايا سىباعا
قالاقتاي ءتوس جەزدەگە
قازى قارتا وزگەگە.
ۋىز، قايماق تاعى بار
ۋىلدىرىق تابىلار
تابان ، سازان، مايشاباق
تاباق تارتتىق قايتالاپ.
11. «تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» دەپ حالىق بەكەر ايتپاعان. سەبەبى، داستارحان ءدامى- كيەلى. ونى تاتىپ، كەلىسىمىن بۇزسا، استىق كيەسى ۇرادى دەيدى.
12.كۇندەلىكتى وتباسىنىڭ تاماقتانۋىنا جايىلعان داستارحان باسىنداعى استى ەڭ الدىمەن اتا – اناعا، ۇلكەنگە ۇسىنادى.
13.تاماق ىشەر الدىندا، تاماقتانىپ بولعان سوڭ قولعا سۋ قۇيىلادى. قۇيىلاتى سۋ جىلى بولۋى كەرەك.
14.قازىرگى تويلاردا داستارحان جايۋ مادەنيەت ءداستۇر. وندا استىڭ بارلىق تۇرلەرى بولادى. اسىرەسە، جەمىس پەن كوكونىس داستارحاننىڭ ءسانى.
بالالارعا – تورتىمىز،
بارلىق جۇرتقا قۇرتىمىز
بالمەن پىسكەن قاۋىرشاق
بالداي ءتاتتى باۋىرساق.
قاۋىن –قاربىز، كوكونىس
قانشا جيدەك، كوپ جەمىس.
قانە، تويدا تويىڭدار.
كادەدەن سوڭ ويىن بار .
نان تۋرالى تاقپاقتار
1. ناندا ءومىردىڭ ءيىسى مەن ءدامى بار
ناندا ادامنىڭ ەڭبەگى مەن ارى بار.
نان ءومىردىڭ انا ءسۇتى ارقاۋى
نانسىز جەردە قاي ءومىردىڭ ءسانى بار.
2. ءبىر كەزدە بولىپ نانعا زار،
ءقادىرىن بىلگەن ادامدار.
اۋليە تۇتىپ ناندى ۇستاپ،
«نان ۇرسىن» دەپ قارعانار
نان ارداقتى ادال اس
كارى – جاس ودان اتتاماس.
3. نانعا ۇلكەن جۇرەكپەن قاراڭدار
ناندى ءومىر دەپ ساناڭدار
نان بولماسا
قىزىعىڭ، باقىتىڭ
قۇر اۋرە، دالباسا.
4. نانداي جوق قوي اسىل ءدام
جەپ ۇيرەنگەن جاسىڭنان
داستارقاننان نان كەتسە
بەرەكە كەتەر اسىڭنان
ەي، بالالار، بالالار
بولماڭدار ءسىرا نانعا زار
ءومىردىڭ التىن ارقاۋى
بار قاسيەت ناندا بار.
جۇمباقتار:
5.العا جايىپ تۇز ءدامىن
كەلتىرەدى ءۇي ءسانىن
ول حالقىمنىڭ اق جانى
جاقسى ءداستۇر مارجانى
كەڭ پەيىلدە ارايلى
وسى جەردەن تارايدى. بۇل نە؟ (داستارحان)
بەتتەسكەن قوس تاباق
ورتاسىندا باس تاباق
كوزبەن شوققا وراسا،
ءدام پىسەدى تاماشا. بۇل نە؟ (تارى)
ماقال-ماتەلدەر:
1. قىرمان باسى – بەرەكە
كوپ جۇرگەن جەر – مەرەكە.
2.ەگىن ەكسەڭ – تىڭعا.
شىقتىم دەي بەر شىڭعا.
قونىس كوركى – تام.
داستارحان كوركى – نان.
نان – تاماقتىڭ اتاسى.
ىنتىماق – كوپتىڭ باتاسى.
تىستەم نانىڭ ءقادىرىن
تارىققاندا بىلەرسىڭ.
Vءى ءبولىم. «اس ءىشۋ ءتارتىبى»
1. تارتا جەسەڭ، تاي قالار،
قويا جەسەڭ، قوي قالار،
قويماي جەسەڭ نە قالار.
سوندىقتان تاماقتى شەكتەن تىس كوپ ىشۋگە بولمايدى.
2. استى اسىقپاي، ابدەن شايناپ جۇتۋ كەرەك.
3.تاماق ءىشىپ وتىرىپ،كىتاپ وقۋعا، تەلەديدار كورۋگە بولمايدى.
4.ءار ءتۇرلى تاماقتا ادام دەنەسىنە قاجەتتى دارۋمەندەر بولادى. سوندىقتان تاماقتى تالعاممەن ءىشۋ كەرەك.
5.اسىرەسە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى ادامعا وتە پايدالى،
6.ۇلتتىق تاعامدارىمىزعا: باۋىرساق، قازى – قارتا، جال – جايا، قىمىز – شۇبات، قۇرت تاعى باسقالار جاتادى.
V ءبولىم. «ءۇي تاپسىرما»
ۇيدەن دايىنداپ كەلگەن اس مازىرىمەن تانىستىرۋ.
Vءى. باتا بەرۋ
اس بولعان جەردە باتا بەرىلەدى. ەندەشە باتاعا كەزەك بەرەمىز.
اماندىق بەرسىن باسىڭا
ءقادىر كەلسىن قاسىڭا
بار ەكەم دەپ تاسىما
جوق ەكەم دەپ جاسىما
ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي
داۋلەت كەلەر قاسىڭا.
ءاۋمين!
وي قورىتۋ:
بۇگىن سەندەر ۇلتتىق ءداستۇر جايىندا ايتىپ، ىرىم – تىيىمداردى بىلدىڭدەر. وسىنىڭ ءبارى وزدىگىنەن ورىندالمايدى، ۇستەلگە وزدىگىنەن كەلمەيدى. ول ءۇشىن كوپ ەڭبەكتەنۋ كەرەك. «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» ، – دەمەكشى ەڭبەك ەتۋلەرىڭ كەرەك. سەندەردىڭ ەڭبەك ەتكەندەرىڭ – اتا-انانىڭ ايتقانىن تىڭداۋ، ورىنداۋ، ساباقتى جاقسى وقۋ.
You Might Also Like
-
شىعارماشىلىق تاقىرىبىم:
