اشتاردىڭ رۋحتارى
جەلبىرەگەن، جەلكىلدەگەن،
قىزىل جەلەك جەل ەسكەن،
ەلەستەگەن، كولەستەگەن،
كولەڭكەلەر كەت ەستەن.
وتارباعا ءمىنىپ قالادان جونەلدىك. اۋەلى جاي دۇرسىلدەپ، ىڭقىلداپ تەمىر جولمەن سىرعاناي جۇگىردى، بىرتە-بىرتە ەكپىندەپ، سۋماڭداپ زاۋلاي جونەلدى. قارسى جۇگىرىپ اعاشتار، قالانىڭ شەتىندەگى بولەك-بولەك قورالار، ۇيلەر، ۇيشىكتەر، تەلەگراممنىڭ باعانالارى بۇلدىراپ قالىپ جاتىر. قالادان شىقتى، قالا بىرتە-بىرتە كورىنبەي قالدى. ەكپىندەپ وتاربا ەن دالاعا شىقتى. اشىق كەڭ دالاعا شىقتى. اندا-ساندا قازاقتىڭ ۇشەۋ-تورتەۋى بىرگە وتىرعان قاراشا جىرتىق ۇيلەر كورىنەدى، مال جوق، جان جوق، بىرەن-ساران عانا قاراشا ۇيلەردىڭ جانىندا ءتۇرسىز قوڭىر كيىمدى ادامدار قىبىرلايدى.
وتاربا ادامعا تولى. ءار ۆاگوننىڭ ىشىندە ءھام ەسىكتەرىنىڭ الدارىندا، باسقىشتارىندا اياق باسار جەر جوق. بارىندە ءيىن تىرەسە تۇرعان ادام، بۇل ادامنىڭ دەنى اشتار. ءوڭ جوق، ءتۇس جوق. كەپكەن، سولعان. بەت-اۋىز، قولدارى قانشا ۋاقىتتان بەرۋ جۋىلماعان، كip-كip كيىمدەرى توزعان، جىرتىلعان. شاڭ، توپىراق باسقان. مويىندارىندا، ارقالارىندا اسىنعان شوقپىت-شوقپىت دوربالارى بار. بۇل وتارباداعى ادامداردىڭ ءبارىن جابىرقاتىپ قايعىنىڭ قارا تۇمانى باسقان. كۇلكى جوق. بۇلار اشتىقتان بوسىپ شۇباعاندار. كوبى قازاق، باشقۇرت، ساقالدى، جاسى ۇلعايعان ادامدار، جىگىتتەر، 12-13 جاستاعى بالالار، قىزدار، قاتىندار. ءبارى بۇرالعان. اش.
بۇلار جانتالاسىپ سەندەلۋدە. قازىرگى حالدەرىنىڭ ءوڭ ەكەنىن، ءتۇس ەكەنىن بىلمەيدى. بۇلار ەستەرىنەن ايىرىلعان، وتاربا بۇلاردى توقتاتپاستان زاۋلاتىپ الىپ بارادى. وتاربادا تىنىس جوق. وتاربادا شارشاۋ جوق، ەسەدى جەلدى، كەسەدى جەلدى. الداعى كوز ۇشىنداعى قارايعان نارسەلەر دەمدە بۇلدىراپ كەلىپ ارتتا جىعىلىپ قالىپ جاتىر. وتاربا زاۋلايدى. كىمنىڭ قاي جەردە قالاتىنى بەلگىسىز. مىنە،ايدالادا ءبىر بەكەتكە وتاربا كەلىپ اقىرىپ توقتادى.
قارا ايعىر ىڭقىلداي دەمالىپ، سىزعىرىپ اقىردى. قىبىردان بipەy ءمىنىپ جاتىر. دابىرلاعان سوزدەر ەستىلەدى. ءتىرى ولىكتەر، ىلعي قاپ، دوربا اسىنعان ادام، كوزدەرىندە اجار جوق. قازاق، باشقۇرت، ورىس، كوبى قازاق. كەڭ دالا. ماڭايدا ەل جوق. مەنىڭ ءمىنىپ تۇرعان ۆاگونىم وتاربانىڭ ەڭ ارتىندا. مىنە، ءبىزدىڭ الدىمىزداعى ۆاگوننان ەداۋىر ادام ءتۇستى. كوبى قازاق. بۇلاردىڭ اراسىنان قازاق قاتىنى مەن 12-13 جاسار قازاق قىزى شىعىپ، بۇراڭداي باسىپ بارىپ جولدىڭ 20 قادامداي جانىندا جىراداعى كوگالدىڭ ۇستىنە وتىردى. قىز-قاتىننىڭ قىزى بولسا كەرەك، ەكەۋىنىڭ قياپاتى بىر-بىرىنە ۇقساس. قاتىن قوڭىر جىرتىق شاپاندى. بەلىن بۋعان، جاماۋلى كىر كيمەشەكتى. كىر، جىرتىق، كويلەگىنىڭ شولاق ەتەگىنەن جامان ەتىكتەرى كورىنەدى. قىزدىڭ باسىندا ەسكى قىزىل جەلەك. ۇستىندە كىرلەگەن كوك-الا جول بەشپەنت. كويلەگى كەلتە، ءماسى بايپاعىنىڭ سىرتىنان كيگەن گالوشى كونەتوز. قاتىننىڭ ارقاسىندا، قىزدىڭ موينىندا اسىنعان دورباسى بار. ەكەۋى دە اشتىقتىڭ زاردابىن تارتقان ءھام تارتۋدا. ەكەۋى دە دەلبە بولعان جىلقىداي سەندەلىپ قۋراپتى. جۇلىپ تاستاعان كوك جۋاداي سولىپتى. ەكەۋىنىڭ دە شىبىن جاندى ساقتاۋ لاجىن ويلاعانداي جانارى مۇز بولىپ قاتقان كوزدەرىمەن ەكەۋى دە جان-جاققا قارايدى... قارايدى... ەسىكتەن قاراپ تۇرعان ماعان قارايدى. كوزدەرى مەنىڭ كوزىمە ءتۇستى. كوزدەرىمەن «بۇل قالاي بولدى؟» — دەپ مەنەن سۇراعانداي...
مىنە، تاعدىردىڭ ءىسى! مىنە، تۇرمىستىڭ ءىسى! راقىمسىز تۇرمىس، مىنە، ءجۇرىپ بارا جاتقان وتاربا. وندا توقتاۋ جوق. وندا ءتىل جوق. وعان اركىم تالاسىپ مىنەدى. مىنە الماعان قالادى. وتاربا بەتىنەن قايىرىلماقشى ەمەc. جول بويى وعان ادام بالاسى جاپىرلاپ مىنەدى، جول بويى تالاي جان قاقتىعىپ ءتۇسىپ قالادى. وتاربانىڭ استىنا تۇسكەن ەزىلەدى، جانشىلادى.
مىنە، سىزعىرىپ وتاربا قوزعالا جونەلدى. تۇسكەن جۇرت جابىرلاسىپ ءمىنىپ جاتىp. وتارباعا قاراپ ورىندارىنان قوزعالىپ اناۋ وتىرعان ەكى ايەل دە ۇمتىلدى، ۇمتىلدى، تۇرا المادى. جانە ۇمتىلدى، كۇشتەرىن جيناپ ۇمتىلدى، ارەڭ تۇردى. ءجۇرىپ بارا جاتقان وتارباعا قاراي ەكەۋى قول ۇستاسىپ جۇگىردى... بۇراڭداپ جۇگىردى... قىز بەيشارا مالتىعىپ جىعىلدى. قاتىن سۇيەپ تۇرعىزدى... وتاربا ءجۇرىپ بارادى. ەكەۋىنىڭ كوزى مەندە، ۇندەمەيدى. ءبىراق ەكەۋىنىڭ جالتىراعان كوزدەرى: «اعاتاي-اۋ! باۋىرىم-اۋ! ءبىز قالدىق قوي!» — دەيدى. ىشقىنىپ ۇمتىلىستى، تالتىرەكتەپ اياقتارى بۇراڭدايدى. قىز بالا تاعى اياقتارى شىرمالىپ جىعىلدى. ەكەۋىنىڭ جىلاپ، «قالدىق-اۋ» دەگەن داۋىستارى ەستىلدى.
— يا، قالاسىڭدار، قالدىڭدار! مەن قايتەيىن؟ قولىم سەندەرگە جەتپەيدى، وتاربادا ءتىل جوق، قارامايدى. قالعانعا قارامايدى. قاراعان ەمەس.
وتاربا كۇرسىلدەپ قاتتى ءجۇرىپ كەتتى. ەكى سورلى: «اعاتاي-اۋ!» — دەگەندەي كوزدەرىن ءسۇزىپ قاراپ قالدى. مەن قۇر قاراپ تۇردىم. بىرتە-بىرتە الىستاپ قىزدىڭ باسىنداعى قىزىل جەلەگى جەلبىرەپ قالا بەردى. وتاربا جىلدامىراق جۇگىردى. ەكەۋى توماشاداي قارايىپ، بۇلدىرلاپ الىستان قىزىل جەلەگى عانا ساعىمداي جەلبىرەپ ايدالادا قالدى.
وتاربا سىرعاناپ جۇرە بەردى. تالاي جەرگە از-ازدان ايالدادى. تالاي اش ادام جاڭاعىداي جولشىباي قالدى. تالاي كىسى جاڭادان ءمىندى. وتاربادا تىنىم جوق. جابىرقاعان كوڭىلدى ءبىرتۇرلى قاسىرەت، قايعى باستى. ءبىراق كوز الدىمدا الگى ەكى ايەل.
كەش بولدى. اقشام باتىپ، ىمىرت جابىلدى. ءتۇن بولدى. دۇرسىلدەپ، ەنتەلەپ وتاربا جۇرۋدە، ىمىرت جابىلعان سوڭ ۆاگوننىڭ ىشىنە كىرىپ، سىعىلىسىپ ءبىر بۇرىشقا قىسىلىپ بارىپ وتىردىم. ۆاگوننىڭ ءىشى قاراڭعى، ادام وتە تىعىز. كەيبىرەۋلەر اقىرىن كۇبىر-كۇبىر سويلەسەدى. سوزدەرىن تىڭداسام ايتقاندارىنىڭ ءبارى: «تاماق، تاماق، اس... اشتان ولگەن ادام، دالادا قاسقىر جەپ كەتكەن ولىك: بۇتانىڭ باسىنا ءىلىنىپ جەلبىرەپ تۇرعان شۇبەرەككە بارساڭ ماڭىندا ولىكتىڭ جەمتىگى بولادى...» مىنە، ايتاتىن سوزدەرى! ءتۇن ورتاسى اۋدى، تالاي جامان قيىن سۋرەتتەر كوز الدىما كەلدى.
ويىمنان الگى ەكى سورلى ايەل كەتپەيدى. «ءبىز قالدىق قوي» دەگەن كوزدەرى مەنىڭ كوزىمنىڭ الدىندا ءقازىر تۇرعانداي، «ءبىز قالدىق قوي» دەگەن ءسوز قۇلاعىما ىڭىلداپ ەستىلىپ تۇرعانداي قۇلاعىمنان كەتپەيدى. ەكەۋى قالدى، ماڭدارىندا اڭىرايعان، قاڭعىراعان بەكەتتەن باسقا ەشكىم جوق، جاردەم تابار جەر جوق. داعدارىپ وتىرىپ، از قالعان ءالىن جيىپ، دەلبە بولعانداي سەندەلىپ بەتى اۋعان جاققا ەكەۋى جۇرەدى-اۋ! ەل جوق، كۇن جوق، اقىرعى كۇشتەرىن جيىپ تاعى ءجۇرىپ، ءبىر جەردە قۇلاپ قالادى-اۋ. باستارىن سۇيەر ادام جوق. اۋىزدارىنا سۋ تامىزاتىن جان جوق. قينالىپ جاتىپ ولەدى-اۋ! قاسقىرعا، قۇسقا جەم بولىپ، ونسىز دا توزعان كيىمدەرى بولەك-بولەك جىرتىلىپ كيمەشەگى، قىزىل جەلەگى ءبىر بۇتانىڭ باسىنا ءىلىنىپ جەلبىرەپ قالادى-اۋ!
مىنە، راقىمسىز تاعدىردىڭ، راقىمسىز تۇرمىستىڭ، راقىمسىز وتاربانىڭ ءىسى! ويىمنان كەتپەدى، تاڭ تاياندى، كوز الدىمدا ەكى سورلى ايەل تۇرىپ الدى، «ءبىز قالعانىمىز با؟» دەگەن ءسوز قۇلاعىمنان كەتپەدى. ويلارىم شىرماتىلدى. ميىم تالدى. كومەسكىلەندى، كۇرمەلدi. قىسىلىپ، ءبۇرىسىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن...
سىقىرلاپ، سەڭدەرى سىقىرلاپ داريا تاسىپ اعىپ جاتىر. بۇل تاسقىن تالاي ەلدى، تالاي جاندى، تالاي نارسەنى عارىپ قىلىپ اعىزىپ الىپ كەتىپ بارادى. قيراعان، بۇزىلعان قالالاردىڭ، اۋىلداردىڭ ءتۇرلى مۇلىكتەرى اعىپ بارادى. سەندەردىڭ ۇستىندە ادام، مال ءھام باسقا جانۋارلار ءتۇرلى نارسەلەر كەتىپ بارادى ءبارى شۋلاعان، ماڭىراعان، ۇلىعان، جىلاعان، ىزىڭداعان، كۇرمەلگەن داۋىستار. مەن جان-جاعى ءتۇپسىز، تۇڭعيىق بيىك شىڭنىڭ باسىندامىن. قوزعالۋعا دارمەن جوق. قيمىلدايىن دەسەم تۇڭعيىققا قۇلايتىنمىن. ىزىڭداعان، جىلاعان داۋىستار، «اعاتاي-اۋ، باۋىرىم-اۋ، ءبىز كەتتىك قوي» دەگەن داۋىس. قاراسام! ءبىر قازاق قاتىنى، ءبىر قازاق قىزى، باسىندا قىزىل جەلەگى بار، ەكەۋى دە سەڭنىڭ ۇستىندە اعىپ كەلەدى. زارلايدى، جىلايدى، قارايدى ماعان. كوزدەرى تۋ سىرتىمنان وتەدى. جىلاپ ماعان قولدارىن سوزادى. «اعاتاي-اۋ،كەتتىك قوي! باۋىرىم-اۋ دەيدى. داريا تاسىپ جاتىر، بۇرقىرايدى. قاينايدى. سەڭ سىقىرلاپ قالتىلدايدى. ۇستىندەگى ەكى ايەل ماعان قول سوزادى.
«اح! اعاتاي-اۋ!» — دەيدى! بۇلار مەنىڭ ءبىر جاقىندارىم، باۋىرلارىم ەكەن! بۇلار جاردەم كۇتكەن، قيىن حالگە تۇسكەن ءالسىز سورلىلار ەكەن. بۇلار باعاناعى وتاربادان قالعان ەكى ايەل. باۋىرلارىم! باۋىرلارىم! ال سوزدىم، سوزدىم قولىمدى! ءسويتىپ قاتتى اسقىنىپ قولىمدى سوزىپ ايقايلاپ ۇمتىلىپ شوشىپ كوزىمدى اشتىم. ءتۇسىم ەكەن. باسىم مەڭ-زەڭ، جۇرەگىم لۇپىلدەپ سوعادى. كوز الدىمدا باعاناعى ەكى ايەل. قۇلاعىمدا «اعاتاي-اۋ، باۋىرىم-اۋ، كەتتىڭ عوي!» — دەگەن ءسوز.
ۆاگون ءىشى جارىقتاۋ بولىپتى. تولا ۇيمەلەپ، دومالانىپ جاتقان حالىق. ءبارى ءتىرى ادامعا ۇقسامايدى. دۇرسىلدەپ، سىرعاناپ ءبىر قالىپتا وتاربا ءجۇرىپ كەلەدى... اقىرىپ توقتادى. ۇيمەلەگەن حالىقتىڭ ارا-اراسىمەن قىسىلىپ ەسىك الدىنا كەلىپ قاراپ تۇردىم. كۇڭگىرلەپ سويلەسكەن حالىقتىڭ سوزدەرى ەستىلەدى. وتاربانىڭ ماڭىندا قىبىرلاپ جۇرگەن ادامدار. كوپ تۇرمادى، وتاربا ىسقىرىپ تاعى جونەلدى. تاعى جابىرلاسىپ، تالاسىپ جۇرت ءمىنىسىپ جاتىر.
وتاربا تاعى جىلدام ءجۇرىپ كەتتى. تاعى 3 — 4 كىسى مىنە الماي قالدى، وتاربا زاۋلادى، جولشىباي ادامدار قالىپ جاتتى...
تۇراتىن قالاما كەلگەن سوڭ مەن دە ءتۇسىپ قالدىم. كەش بولعان. پاتەرگە كەلىپ جۋىنىپ، شاي ءىشىپ، ءۇي ىشىمەن سويلەسىپ وتىردىم. باسىم ءالى مەڭ-زەڭ. ءالى بويىمدى جيىپ الا العانىم جوق. ويلارىم شىرمالىپ كۇڭگىرتتەنگەن سوڭ كەرەۋەتكە جاتتىم. قاباعىم جابىلىپ، ۇيقىنىڭ تۇمانىنا ءتۇسىپ كەتىپپىن.
قالىڭ ورمان ىشىندە كەلە جاتىر ەكەنمىن. كۇندىز ەكەنىن دە، ءتۇن ەكەنىن دە بىلمەيمىن. ءبىر جان جوق. جۇرەمىن، جۇرەمىن، ءجۇرىسىم ونبەيدى. قورقىنىش. ءتىرى جان ىزدەپ جان-جاعىما قارادىم: بىرەۋلەر كەلەدى. ەكى ايەلدىڭ شاشتارى جايىلىپ، تارقاتىلىپ، بىلتەلەنىپ ومىراۋلارىنا ءتۇسىپتى. ۇستەرىندە بورشا-بورشا جىرتىق قوڭىر كويلەكتەرى بار، جالاڭاياق. قاتىن جالاڭباس، قىزدىڭ جەلبىرەتىپ بوس سالعان جىرتىق قىزىل جەلەگى بار. ومىراۋلارى اشىق. قان جوق. تۇستەرى سۋىق. كوزدەرى ۇڭىرەيىپ، كومىردەي جايناپ ىشىنە كىرگەن. قولدارى،ساۋساقتارى قۋ سۇيەك. تىرناقتارى ۇزىن. كوزدەرى وقتاي، ماعان قاراپ قارسى تۇرا ءجۇردى. اسىقپاي ءجۇردى. مەنىڭ دە ەكى كوزىم ولاردا، شىداماي كەيىن قاشپاق بولدىم، بۇرىلماق بولدىم، مۇرشام جوق. قوزعالماق بولدىم، قاتتى داۋىستاماق بولدىم، ءالىم جوق. داۋىسىم شىقپايدى. ەكەۋى تايانىپ قولدارىن جايىپ قاسىما كەلدى، مەنىڭ سويلەۋگە ءتىلىم جوق. كوزىممەن: «قيناماساڭدارشى مەنى!» — دەپ جالىندىم. وعان بولمادى. قولدارىن سوزىپ جايادى. قۋ سۇيەك قولدارىن جايىپ سۇرادى: «تاماق»، «تاماق»، «اس»، — دەيدى.
تىرناقتارى وسكەن، قۋ سۇيەك قولدارى ماعان تيەر-تيمەس. جالىندىم، بولمادى، «ەشنارسە جوق»، — دەدىم. مەن قىسىلدىم. ءالىم قۇرىدى. بولمادى. قۋ سۇيەك قولدارىمەن موينىمنان قىسىپ، قورشاپ ۇستاپ بۋىندىردى. مەن تۇنشىقتىم، ىشقىنىپ قيمىلدادىم، ىشقىنىپ داۋىستادىم. شوشىپ وياندىم.
ۋھ! سوڭىمنان قالمادى سورلىلار!
1922 جىل، 5-مامىر. كەش
You Might Also Like
