جەمىستەر
(پوۆەست)
1
1919 جىل
قازان ايى ەدى. كۇزگە سالىمعى شۋاق كۇندەردىڭ ءبىرى. تاناباي اۋىلى اقمولانىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى نۇرا وزەنىنىڭ بويىنداعى قىستاۋىندا ەدى. وزەننىڭ جاعالارى قالىڭ بيىك تال، كەي جەرلەرىندە تالمەن ارالاسا شىققان قامىس. ارالدارىندا، قىراڭ جەرلەرىندە بيىك ۇشقات، قاراعان، توبىلعى. وزەننىڭ، ەكى جاعىنداعى جالپاق شىققان نەشە ءتۇرلى ەسىمدىكتىڭ سارى الا التىندانىپ ابدەن پىسكەن كەزى. تالداردىڭ جاپىراقتارى ساپ-سارى الا التىن تۇستەنىپ اقىرىن سىبدىرلاپ جەلبىرەيدى.
قاراعانداردىڭ دا جاپىراقتارى سارعايىپ، بۇرشىكتەرى قىزارىپ، قۇنداقتارى تۇقىم شاشقان. تىكەندەردىڭ، جازعى القىزىل گۇلدەرىنىڭ ورىندارىنا قىپ-قىزىل مونشاقتاي، ساباقتاعان قىزىل مونشاق تۇيمەلەردەي بولىپ، يتمۇرىندار سامساعان. قىزىل توبىلعىلاردىڭ جاسىل جاپىراقتارى دا التىنداي سارى الالانىپ قۇيىلعان. وزەننىڭ جانە قاراسۋلاردىڭ جاعا-جيەكتەرىندەگى سەلدىرەگەن قامىستاردىڭ شاشاقتارى ۇلبىرەپ، جەل سوقسا اقىرىن ىرعالا جەلبىرەپ، سارى ۇكىدەي بولىپ سارعايعان. قامىستاردىڭ اقىرىن سۋدىراپ، ادەمى سىبدىرلاعان جاپىراقتارى دا سارى الا بولعان.
قالىڭ بۇتا، قالىڭ تالداردىڭ ارالارىن قاق جارىپ، يرەڭدەپ اققان نۇرا وزەنىنىڭ كوك ءمولدىر سۋى توقىلعان كوك جىبەكتەي سوزىلىپ، يرەلەندەپ، سۋماڭداپ اعادى...
نۇرانىڭ قالىڭ تالدارىنىڭ، قالىن. بۇتالارىنىڭ جۇگىرىپ اققان سۋىنىڭ جانە جاعاسىنداعى وتىرعان اۋىلدىڭ جازدىگۇنگى ءان قوسقان شۋى ءقازىر باسىلعان. وزەن بويىنىڭ جاراتىلىسى ءقازىر قازان ايىنىن شۋاق كۇنىنە شۋاقتاپ، اقىرىن ماۋجىراعان سياقتى.
وزەننىڭ سول جاعىندا تاياۋ ءتيىپ تۇرعان ادەمى سۋرەتتى شوكتى تاۋدان ءبىر بيىكشە بويلى قارا سۇر جاس بالا جىگىت جاياۋ كەلە جاتىر. كيىمدەرى ناشار. يىعىنا اسقان ەسكى بىتىرا مىلتىعى جانە يىعىنان تومەن اسقان ولگەن قويانى بار. ونىڭ، كوگو قارا قاستى، شۇڭىرەكتەۋ قاباقتى قاراكەر كوزدەرى، قىرشا مۇرىندى، قارا سۇر بەتى جاس بۇركىتتىڭ بەتى سياقتى... جاسى 19-20 شاماسىندا. ونىڭ جاس، سولقىلداق دەنەسى ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا ورىمشە شيىرىلىپ جازىلادى. ول كەيبىر ويلارعا ءتۇسىپ شىققاندا جارلاردان اڭشا ىرعيدى. يىعىنا اسقان قويان بۇلعالاڭداپ، سالاقتايدى.
بۇل جاس جىگىتتىڭ ەسىمى نياز ەدى...
قالىڭ بۇتالاردىڭ اراسىمەن بۇراڭداپ شىققان سوقپاقپەن كەلىپ، اۋىل تۇسىنداعى بيىك جاردىڭ، باسىنا كەلىپ مىنبەلەپ تۇرىپ، تومەندەگى اعىپ جاتقان سۋعا قارادى. جاردىڭ تۇسىنداعى اعىن سۋدىڭ استى قۇماق سايازداۋ قايراڭىندا سۋدى ورلەپ ءبىر توپ كەك جون بالىق اقىرىن ءجۇزىپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. نيازدىڭ كوزىنەن وت وينادى.
«اتتەگەنە-اي، ءقازىر قولدا شانىشقى بولسا، مىنا كوك جونداردىڭ بىر-ەكەۋىن شانشىپ الىپ قالار ەدىم-اۋ!..» — دەدى ول ىشىنەن.
«شىركىن، ءوزى قىسىراقتىڭ ۇيىرىندەي ەكەن!..» — دەدى نياز تاعى دا ىشىنەن.
وزەننىڭ ەكىنشى جاعىندا، اۋىلدىڭ تۇسىنداعى جيەكتەگى قالىڭ تال اراسىنان ءبىر ۇزىنشا بويلى سۇلۋ قىز سۋ الىپ جاتتى. ءبۇل دوپ-دوڭگەلەك، قاپ-قارا كوزدى، پىستە مۇرىندى، قاپ-قارا شاشىن ەكى تال قىلىپ ەرگەن سۇرشا قىز، سۋدىڭ ار جاعىندا تۇرعان نيازدى كورىپ، شەلەكتەرىن جەرگە قويىپ، سوعان قاراپ تۇردى. نياز تال كولەڭكەسىندە تۇرعان قىزدى كورمەدى. ول سۋدىڭ تاۋ جاعىنداعى جار باسىنان تومەندەگى سۋعا ءۇڭىلىپ قاراپ تۇرعان ەدى... قىز نيازعا قاراپ، كۇلىمدەپ قولىن بۇلعادى. نيازدىڭ ەكى كوزى تومەندەگى قايراندا ءجۇزىپ بارا جاتقان كوك جون بالىقتاردا بولدى. قىز داۋىستايىن دەپ ەدى، اۋىل ەستىپ قالار دەپ قورقىپ داۋىستامادى. ءدال سول كەزدە وزەننىڭ قىز تۇرعان جاق جيەگىندە وتىرعان اۋىلدان تانابايدىڭ بايبىشەسىنىڭ قاھارلى، ىزعارلى داۋىسى شىقتى. قىز سەلك ەتتى.
— ۋا، عايني!.. عايني!.. جۇرسەيشى، الباستى باسقىر!.. — دەگەن داۋىس سۇڭقىلدادى اۋىلدان.
عايني قىزدىڭ ەسىمى ەدى. شاقىرعان قاھارلى داۋىستى ەستي سالا ەكى شەلەك سۋدى الىپ جونەلدى. ءعاينيدىڭ جاسى ون سەگىزدە. ىبىراي دەگەن ۇستانىڭ قىزى. تاناباي بايدىڭ ۇيىندە جۇمىس ىستەپ جۇرەتىن. ونىڭ، نازىك، سولقىلداق، سۇلۋ دەنەسى ەكى ۇلكەن شەلەك سۋ اسقان اۋىر مويىن اعاشتىڭ استىندا مايىسىپ كەلە جاتتى. ەكى اۋىر شەلەك سۋدىڭ تەڭسەلگەن ىرعاعىنىڭ بيلەۋىمەن ءعاينيدىڭ سوقپاقپەن اسىعا باسقان اياقتارى تالتىرەكتەپ، شالىسىپ كەلە جاتتى.
وزەننىڭ جاعاسىنداعى تاناباي اۋىلى شيكى قىشتان، شىمنان، تاستان ارالاستىرا ءتارتىپسىز سالىنعان ءۇي-قورالار ەدى. بۇل اۋىلدىڭ ءۇي-قورالارىنىڭ كوبى الاسا، مىجىرايعان. تەك ەكى-ۇشەۋى عانا كوتەرىڭكىلەۋ، تاۋىرلەۋ ەدى. ال ءبۇل ەكى-ۇش ءۇيدىڭ ءبىرى — تاناباي بايدىڭ ءوز ءۇيى، وزگە ۇيلەردىڭ بارىنەن دە كورنەكتى، اعاشتان سالىنعان بيىك، ءتاۋىر ەدى.
تاناباي ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تاناباي بايدىڭ قاتىنى تۇر. ورتا بويلى، ورتا جاسقا كەلگەن، سەمىزدەۋ، قىزىلشىرايلى بايبىشە، قاھارلى، اشۋلى تۇرمەن وزەن جاققا قاراپ ءتۇر. سۋعا تولى ەكى ۇلكەن شەلەك اسقان مويىناعاشتىڭ ىرعالىپ ەزگەندىگىنەن يىعى، بويى مايىسىڭقىراپ، اياقتارىن اسىعا باسىپ تالتىرەكتەپ كەلە جاتقان عاينيعا قاراپ تانابايدىڭ قاتىنى قولىن سەرمەي ءيىرىپ، زەكىپ ونى اسىقتىرىپ تۇر. عايني اسىققان ۇستىنە اسىعىپ، تالتىرەكتەپ، دەدەكتەپ كەلەدى. مويىناعاشتاعى ەكى ۇلكەن شەلەك شايقالىپ، شالپىلداپ توگىلگەن سۋ جارقىلداپ كورىنەدى...
— قۇداي-اي، دىگىرلەگەن يت-اي! — دەدى عايني كۇڭكىلدەپ.
— جۇرسەيشى-ەي، الباستى!.. — دەدى بايدىڭ بايبىشەسى شاڭقىلداپ.
«ناعىز الباستى سەن!..» — دەدى عايني ىشىنەن.
تاناباي بايدىڭ ۇيىندە ۇلكەن دوڭگەلەك ۇستەلدى جاعالاي ون بەس شاقتى كىسى وتىر ەدى. الدارىندا جاساۋلى ىشىمدىك پەن اس. بۇلاردىڭ ءبارى دە بايدىڭ، «الاشوردانىڭ» ۇلدارى. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اسكەرشە، كەيبىرەۋلەرى جابايى كيىنگەن. اسكەرشە كيىنگەندەرىنىڭ جاندارىندا التىاتارلارى بار. بىرنەشە مىلتىقتارى مەن قىلىشتار ءۇيدىڭ ىرگەسىنە سۇيەۋلى تۇر.
وزدەرى بىردەمە تۋرالى وتە ابىرجىعان تۇردە قۇتتارى قاشىپ كەڭەسىپ وتىر. شىرايلارىنان، قيمىلدارىنان، ۇندەرىنەن، بارلىق تۇرلەرىنەن، سويلەگەن سوزدەرىنەن جايشىلىقتاعى قالىپتارىنان ايرىلىپ وتىرعاندىقتارى كورىنەدى. ۇلكەن كۇدىك، ۇلكەن ءقاۋىپ، قاتتى ساسقاندىق سەزىلەدى. بۇلار وزدەرىنىڭ ابىرجىپ ساسقاندىعىن جاسىرۋعا تىرىسىپ، ىشتەرىندەگى ۇرەيلەنگەن قورقىنىشتارىن سىرتقا شىعارماي تۇنشىقتىرۋعا تىرىسىپ، ىشىپ-جەگەن بولىپ وتىر.
بۇل ون بەس شاقتى كىسىنىڭ ءبىرى — ورتا بويلى، سەمىز، كوسە، ورتا جاسقا كەلگەن قۇبا كىسى ءۇي يەسى، اۋىلدىڭ قوجاسى، ەل ىشىندەگى ىقپالدى باي تاناباي. ەكىنشىسى — گيمنازيا وقۋشىسىنىڭ اق تۇيمەلى كوكالا كيىمىن كيگەن، ون التى-ون جەتىدەگى قۇباشا بالا جىگىت — تاناباي بايدىڭ بالاسى ءاجىباي. ءۇشىنشى — ورتا بويلى، قوزعالاقتاعان قۋ جاقتاۋ، سۇرشا جىگىت مياش سۇلەي ۇلى دەگەن تانابايدىڭ جاناما جىگىتى. ءتورتىنشى — مىقىرلاۋ بويلى، قىرقىلجىڭ، سالپى ەرىن، ۇلكەن اۋىز، ءوڭسىز، قۇباقان كىسى — تانابايدىڭ اۋىلداسى، اقىلداسى ابدىلدە دەگەن قازاق. بۇلاردان باسقا دوڭگەلەك ۇستەلدى جاعالاي جايعاسىپ ىشىپ-جەپ وتىرعانداردىڭ ءبارى اۋىل ادامدارى ەمەس — قوناقتار. قوناقتاردىڭ ءبىرى — كەن ينستيتۋتىنىڭ فورىمدى كيىمىن كيگەن ستۋدەنت احمەت ورازبەك ۇلى. ەكىنشىسى جانە سول فورىمدى كيىم كيىنگەن ورىس جىگىتى — گەنناديي سەمەنوۆ. جانە اسكەرشە كيىنگەن ەكى جاس جىگىت. ەكەۋى دە پراپورششيك. ونىڭ ءبىرى قازاق — وتار ازەز ۇلى دەگەن قىرشا مۇرىندى، ورتاشا بويلى، اشاڭداۋ، قۇباشا جىگىت. ەكىنشىسى — ورىس پراپورششيك ميشا گۋبين. وزگەلەرى — سولاردىڭ، جىگىتتەرى.
كەن ينستيتۋتىنىڭ فورىمدى كيىمىن كيگەن ستۋدەنت احمەت ورازبەك ۇلى اۋىز، قۇلاعى سوزدە بولسا دا ءوزى قوزعالاقتاپ، تانابايدىڭ ءۇي ىشىنە قاراي بەرەدى. تانابايدىڭ ءۇي ءىشىنىن. جاساۋى تولىق، باي، ءساندى. تۇسقا ادەمى، ماساتى كىلەمدەر، نەشە ءتۇرلى جىبەك كەستەمەن تىككەن، قۇندىزبەن ساندەگەن تۇسكيىزدەر ۇستاعان. تانبايدىڭ، بايبىشەسى مەن ءوز توسەگى — ورنەكتى سوكىدە. تۇستارىندا قاراكۇرەڭ كىلەم. ساكىنىڭ ەكى جاعىندا كۇمىستەگەن ەكى ادالباقان. باقانداردا ءىلۋلى ءتۇرلى كيىمدەر تۇر. قىزىنىڭ توسەگى تۇرىلگەن جىبەك جارما شاتىرشا شىمىلدىقتىڭ ىشىندە اق كۇمبەزدى، سەرىپپەلى كروۆاتتا. تۇسىنا ادەمى كەستەلى، قۇندىزدى تۇسكيىز ۇستاعان. ءۇيىنىڭ ەدەنىنىڭ توسەنىشتەن ساۋ جەرى جوق. توسەنىشتەرى كىلەم، تەكەمەت، ويۋلى سىرماق-احمەت ورازبەك ۇلى كوبىنەسە سول قىزدىڭ توسەگىنىڭ سانىنە تەسىلە قارايدى. ءبىراق كوزقاراسى تياناقسىز. ويتكەنى ءبارىنىڭ بارلىق سەزىمىن، بارلىق ويىن، قيالىن باسىپ وتىرعان نارسە كازىر ءبىر-اق ماسەلە:
«شىنىمەن-اق، ەندى ءبارىنىڭ دە بىتكەنى مە؟.. شىنىمەن-اق ءبارىن ەندى بولشيەۆيكتەردىڭ العانى ما؟..» كازىرگە ءبارىنىڭ كوكەيىن تەسىپ، ءبارىن ۇرەيلەندىرىپ وتىرعان، ءبارىنىڭ سوزعىلاپ وتىرعان ماسەلەسى وسى.
«شىنىمەن-اق ءبارىن بولشيەۆيكتەردىڭ العانى ما؟» دەگەن قورقىنىش ءبارىن دە ۇرەيلەندىرىپ وتىر.
ءارقايسىسىنىڭ كوز الدىنا ساعىمشا جۇگىرىپ، جەڭكىلىپ، تابىندى جىلقى، قورالى قوي، توبىرلى سيىر، تۇيەلەر ەلەستەيدى. سول مالدار وسىپ-ونگەن، مەكەن قىلعان جەرلەر — سەلەۋلى دالالار، بيىك قۇزدى ادەمى تاۋلار، قۇستارى شۋلاعان ايدىن كولدەر، ولكەلى وزەندەر ەلەستەيدى.
بايلىعىنا، بيلىگىنە قاۋىپ-قاتەر كەلگەن تاناباي مەن قاتىنى بۇگىن تىم مىرزا. قارۋ اسىنعان جىگىتتەرگە جانە ولاردىڭ باستىقتارىنا ءبىرتۇرلى ۇمىتپەن قارايدى.
بايدىڭ بايبىشەسى مەن قىزى كارلەن ىدىستاردى سىلدىرلاتىپ، قوناقتاردى كۇتىپ قىزمەت ەتىپ ءجۇر. ابدىلدە ۇلكەن سىرلى تەگەنەدەن قىمىز قۇيىپ وتىر. مالاي جىگىت پەن مالاي قىز عايني اياقتارىن ۇشىنان باسىپ، سولاردىڭ كۇتۋ قىزمەتىندە ءجۇر.
بايدىڭ قىزى مەن عاينيعا قوناقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ۇيرەك كورگەن قارشىعاشا قاراپ قويادى.
پراپورششيك وتار مەن جانە بىر-ەكى جىگىت عاينيعا قادالا قارايدى. قوناقتاردىڭ قوسشى جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى تىسقا شىعىپ اتتارىن قاراپ كەلىپ، اۋىز ۇيدە ءعاينيدى ۇستاي الدى.
عايني:
— قويىڭىز، ونىڭىز قالاي؟.. — دەپ جۇلقىنىپ، جىگىتتىڭ قولىنان بوسانىپ، قولىن قاعىپ جىبەردى.
— ءبىر سۇيگىزىڭىزشى! — دەدى جىگىت.
— ونداي بەيباستاعىڭىزدى باسقا جەردە ىستەڭىز، — دەدى عايني اشۋلانىپ.
سىمپ ەتىپ تورگى ۇيدەن وتار شىعا كەلدى... قىز بەن جىگىتكە جالتاقتاپ قاراپ:
— نەعىپ تۇرسىڭدار؟.. قارىنداس، نەگە ءۇرپيىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى.
ءعاينيدىڭ قاسىنا كەلىپ بەلىنەن قۇشاقتاماقششى بولدى. عايني قۇشاقتاتپاي، وتاردىڭ قولىن دا قاعىپ تاستاپ تەرگى ۇيگە كىرىپ كەتتى. وتار دا تورگى ۇيگە قايتا كىردى. وتار سۇيەۋلى تۇرعان قۇرالداردىڭ اراسىنان ءوزىنىڭ كارابينىن كەلىپ الدى. كارابيننىڭ شاپپاسىن تارتىپ، اشىپ-جاۋىپ، اينالدىرىپ قارادى:
— ءبۇل اۋىلدا ۇستا بار ما؟.. — دەدى قاسىنا كەلە بەرگەن مياشكا.
مياش:
— بار! ونى قايتەسىز؟.. — دەدى.
— مىنا كارابينىمنىڭ شاپپاسىنىڭ ءبىر ءۆينتىن تۇزەتۋ كەرەك ەدى، — دەدى وتار.
— ا-ا، جارايدى... ءقازىر ۇستاعا كىسى جىبەرەيىك! — دەدى مياش...
سول اۋىلدا ىبىراي دەگەن، ورتا جاسقا كەلگەن، قارا ساقالدى
ۇستا بار ەدى. ۇستانىڭ جالعىز قىزى تاناباي بايدىڭ ۇيىندە جۇمىس ىستەيتىن. ىبىراي ۇستا كەمپىرىمەن ەكەۋى ءبىر الاسا شىم ۇيدە تۇراتىن. ىبىرايدىڭ ۇيىندە ىبىرايعا جاردەمشى بولىپ، باناعى نياز دەگەن بالا جىگىت تۇراتىن ەدى. ول جاستاۋ كۇنىندە ءنىلدى (ۋسپەن) زاۋىتىندا ىبىراي ۇستا بولىپ جۇرگەندە بىرگە ىستەسكەن تەمىر دەگەن كىسىنىڭ بالاسى ەدى. ول، اكە-شەشەسى ولگەن سوڭ ءنىلدى زاۋىتىندا بالعا سوعۋشى بولىپ ىستەپ جۇرگەندە، ءبىر مەيرامدا بالاشوۆ دەگەن بۋحگالتەردىڭ بالاسىمەن كۇرەسىپ، جىققان. جىعىلعاندىققا نامىس قىلىپ بۋحگالتەردىڭ بالاسى توبەلەس شىعارعان سوڭ نياز الگىمەن توبەلەسىپ ءجۇرىپ، ونىڭ قولىن مەرتىكتىرگەن. سول ءۇشىن نياز جۇمىستان شىعىپ قالعان سوڭ ىبىرايدى ىزدەپ ەلگە كەلىپ، سونىڭ قولىندا تۇرىپ قالعان.
ىبىرايدىڭ ۇيىندە دە بىرنەشە كىسى وتىر ەدى. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە كەدەي ادامدار ەكەنى سىرتقى تۇرلەرىنەن، جىرتىق، جاماۋلى، ەسكى، كىر كيىمدەرىنەن، ارىق، قانسىز وڭدەرىنەن-اق بەلگىلى ەدى. ىبىرايدىڭ شىمنان سالعان الاسا ءۇيى ءتۇتىن سىڭگەن قاراقوجالاق بولاتىن. ونىڭ قاراقوجالاق اعاش قوبديلارى، ەسكى اعاش كەبەجەسى، جامان، كىر، كۇيە، ءتۇتىن سىڭگەن ساكى توسەگى، جاماۋلى قاراقوشقىل ابدىرەسى، جىرتىق، جاماۋلى ەسكى كورىگى، پەشىنىڭ الدىندا ورناتقان قۇرىش ءتوسى، قارا بالعالارى، قىسقاشتارى، بالتا، شاپقى، كەسكىشتەرى. ىبىرايدىڭ ەزىنىڭ جانە ونىڭ كەمپىرىنىڭ قوشقىل ءتۇستى، ەسكى، جاماۋلى كيىمدەرى، ەسكى، جىرتىق توسەنىشتەرى، وزدەرىنىڭ ماي، كۇيە، ءتۇتىن سىڭگەن بەتى-قولدارى — ءبارى ءبىرىڭعاي، ءبىر ءتۇستى، كەدەيلىكتىڭ، بەينەتتىڭ تاڭباسى سياقتى ەدى.
ىبىراي ۇيىندە وتىرعان ادامدارمەن قىزۋ تۇردە سويلەسۋدە. ءبىراق ونىڭ ەكى قولى مەن كوزى جۇمىستا، تەك قۇلاعى مەن اۋزى عانا سوزدە بولاتىن.
نياز ەكى قولىمەن كورىكتى گۋىلدەتە باسىپ، كومىردى قىپ-قىزىل عىپ قىزدىرىپ، ۇلكەندەردىڭ، سوزدەرىن تىڭداپ وتىر.
ىبىرايدىڭ ءبىر قولىندا ۇلكەن بالعا، ءبىر قولىندا ۇزىن قىسقاش. قىز-قىز قايناعان وتتا جاتىپ، ۇشقىن شاشىپ، قىزارعان كىشىرەك بالتانى قىسقاشپەن قىسىپ الىپ، توسكە سالىپ، ىبىراي شاپشاڭداتا دۇرسىلدەتىپ تاپتاپ جاتىر. ءجۇز جاعى اقشىل تارتىپ قىزارعان بالتانى شاپشاڭداتىپ، اۋىر بالعامەن توسكە سالىپ ۇرعاندا، شىتىرلاپ قىزىل ۇشقىن شاشىرايدى. تەمىردى تەمىرمەن جانىشتاپ، تەمىردى تەمىرمەن تاپتاپ ۇرعاندا ىبىرايدىڭ ەكى قولى، الىسىپ ويناعان ازۋلى اڭدارشا، تەمىرمەن وينايدى.
ىبىراي بالتانى لەزدە تاپتاپ، تاعى دا قىزارتىپ الىپ، شىج ەتكىزىپ سۋارىپ، سۋىتىپ الىپ ءجۇزىن ءبىر قاراپ، وتىرعان قازاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ الدىنا تاستاي بەردى.
ول ەكى ارادا، كورىكتى باسىپ بولعان نياز ءۇيدىڭ قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇرعان مىلتىعىن الىپ، شاپپاسىن اشىپ قاراپ تۇردى.
ىبىراي نيازعا قاراپ:
— ەي، نياز، بەردەڭكەڭدى تىعىپ قوي! قاشقان، قۋعان بىرەۋ-مىرەۋ اۋىلعا كەلىپ جۇرسە، الىپ كەتۋى مۇمكىن... ونان دا دومبىرانى الىپ، ءبىر ءان سالىپ جىبەر! — دەدى.
ىبىرايدىڭ ءسوزىن قوستاپ:
— يا، يا! كازىر ەندى مىلتىقتى تىعىپ قويعان دۇرىس!.. يا، ونان دا دومبىراڭدى الىپ، ءان سالىپ جىبەر! — دەستى وزگەلەر دە.
نياز مىلتىقتى پەشتىڭ ارتىنا تىعىپ قويدى دا، دومبىراسىن الىپ، قۇلاعىن بۇراپ، شەرتە باستادى.
— ە، ىركىلمە، داۋىسىڭ دومبىرامەن بىرگە شىقسىن! — دەدى بىرەۋى.
نياز دومبىراعا داۋىسىن قوسىپ، اندەتىپ ولەڭ ايتا باستادى. سول كەزدە ۇيگە تانابايدىڭ مالايى بورانبەك، الگى، تاناباي ۇيىندە وتىرعانداردىڭ مىلتىق اسىنعان ءبىر جىگىتىن ەرتىپ كىرىپ كەلدى.
ۇيدەگىلەر ءۇرپيىسىپ قالدى.
ۇيگە كىرىسىمەن وتىرعاندارعا قاراپ قويىپ، بوتەن جىگىت ىبىراي ۇستاعا قاراي:
—
ۇستا، كانى، بىزبەن بىرگە تاناەكەڭ ۇيىنە بارايىق، كارابين مىلتىقتىڭ ءبىر ءۆينتى بوساپ ەدى، سونى جوندەپ بەرەسىز! — دەدى.
ىبىراي دا جانە ونىڭ ۇيىندە وتىرعاندار دا بوتەن جىگىتكە دوستىق كوزبەن قاراماي، ءبارى دە الا كوزدەرىمەن اتا قاراستى.
ىبىراي:
— ءبىز مىلتىق جوندەۋدى بىلمەيمىز! — دەدى.
جىگىت:
— بىلەسىڭ، ءجۇر، ايدا!.. — دەدى. جىگىتتىڭ الماي كەتپەيتىنى ءبىلىندى...
— مىنا نياز بارسىن دا!.. مىلتىق ءۆينتىن نياز بىلىڭكىرەر! — دەدى تانابايدىڭ مالايى بورانبەك.
ىبىراي، نيازبەن وتىرعاندار بورانبەككە ادىرايا قارادى. بورانبەك: «بارسىن!» — دەگەندەي ىمداپ، كوزىن قىسىپ، يەگىن قاقتى. ىبىراي بورانبەكتىڭ دەگەنىنە ەندى يكەمدەلە سويلەدى:
— مەن بۇرىن مىلتىق جوندەپ كورمەگەن سوڭ ايتىپ ەدىم، مەيىلدەرىڭىز ەندەشە...
كەشىكپەي جىگىت تانابايدىڭ ۇيىنە نيازدى دومبىراسىمەن الىپ كەلدى.
تانابايدىڭ مالايى بورانبەك «ءمانىسىن ءتۇسىندىرىپ» ايتۋعا جانە باسقا دا اڭگىمەلەر ايتۋعا ىبىراي ۇستانىكىندە قالدى...
دومبىراسىمەن نيازدى تانابايدىڭ، ۇيىنە كىرگىزگەندە، ۇيدە وتىرعاندار ونى اڭىرايىسىپ قارسى الدى.
— ا-ا، مىناۋ كىم!.. ءانشى عوي، دومبىراسى بار؟.. ايدا، ايدا، كەلتىر، كەلتىر!.. كەل، كەل دومبىراشى!.. — دەستى.
ءۆينتىن جوندەيتىن كارابيننىڭ يەسى:
— ا، ۇستا قايدا؟ — دەدى.
جىگىت:
— ۇستا دا وسى، دومبىراشى، ءانشى دە وسى! — دەدى.
— ا-ا، ءتىپتى جاقسى!.. جارايدى، جارايدى!.. ەندەشە، ءان دە سالارسىڭ، مىلتىقتىڭ ءۆينتىن دە تۇزەرسىڭ... ءقانى، وتىر! — دەستى بىرەۋلەرى.
— جوق، اۋەلى مىلتىقتىڭ ءۆينتىن كورىپ جىبەر!.. سونسوڭ سالارسىڭ ءانىڭدى! — وتار كارابينىن الىپ نيازعا كورسەتتى.
نياز كارابيندى الىپ، شاپپاسىن قايىرىپ، بوساعان ءۆينتىن كوردى.
— ىستەۋگە بولادى عوي! — دەدى نياز وتارعا.
— قاشان ىستەيسىڭ؟..
— قاشان ىستە دەسەڭىز، سوندا ىستەيمىز عوي، — دەدى نياز.
— ءقازىر ۇيىڭە اپارىپ ىستەپ الىپ كەلەسىڭ بە؟ — دەدى وتار.
— ءوي، ول ءۆينتتى ىلەزدە-اق وندايدى عوي، اۋەلى وتىرىپ ءبىراز ءان سالسىن! — دەدى احمەت.
— يا، يا، ءبىر-اق ءۆينتى بولسا، ىلەزدە ىستەيدى عوي، اۋەلى ءان سالسىن ۇستا بالا! — دەدى تاناباي.
— يا، اۋەلى ءان سالسىن وتىرىپ... ءاي، جىگىت، اۋەلى مىنا ەتتى اساپ جىبەر دە، وتىرىپ ءان سال! — دەپ احمەت الدىنداعى تاباقتان ءبىر ۋىس ەت الىپ نيازعا ۇسىندى.
نياز ازىراق بوگەلىڭكىرەپ، ەكى ويلى بولعانداي سوزىلا قيمىلداپ كەلىپ، ۇسىنعان ەتتى اسادى. ەتتى ىڭعايسىز وتىرىپ شايناپ جۇتىپ، دومبىراسىن شەرتە باستادى.
— ءقانى، ەندى داۋىسىڭدى قوسىپ جىبەر، ۇستا بالا، سارنا، سىي كىسىلەر ەستىسىن! — دەدى تاناباي.
كوپ ىركىلمەي نياز شىرقاپ قويا بەردى:
تالپىنىپ بايلاۋلى كۇس قاعىنعانى،
شاڭقىلداپ مۇڭىن ايتىپ شاعىنعانى،
ەركىمەن ۇشىپ جۇرگەن قۇلاش جازىپ،
ەمەس پە، ۇيالاسىن ساعىنعانى؟
نياز ءبىر اۋىز ولەڭ ايتقاندا-اق تىڭداۋشىلار بىر-بىرىنە قاراسىپ، ءسۇيسىنىپ باستارىن شايقادى.
قارايمىن قارايعانعا مال ما ەكەن دەپ،
نۇرانى ورلەي بىتكەن تال ما ەكەن دەپ.
اي جارىق تەرەزەدەن مەن قارايمىن،
قالقاجان توسەگىندە بار ما ەكەن دەپ.
قالقاجان توسەگىندە بالبىرايدى.
الماداي ەكى بەتى البىرايدى.
بەتىنە اي ساۋلەسى نۇرىن توگىپ،
توسەكتەن جىبەك شاشى سالبىرايدى!..
نياز شىرقاعان انىنە دومبىراسىن قوسا شەرتىپ وسى ولەڭىن ايتىپ وتىرعاندا، ۇيدەگى تىڭداعان تىڭ جۇرتپەن بىرگە ونىڭ ولەڭىن باقىتتى شىرايمەن عايني دا تىڭداپ تۇردى.
— ءتۇۋ، مىنا ۇستاڭ ءانشى عوي ءوزى!.. ە، تاعى دا! تاعى دا سال! — دەدى احمەت.
— شورت زنايت، مالادەس! — دەدى سەمەنوۆ.
— جاقسى!.. قاراشو! جاقسى! — دەدى گۋبين.
— احمەت، ولەڭدەرىنىڭ ءمانىسىن ايتپادىڭ، عوي ماعان؟ — دەدى تاعى دا سەمەنوۆ.
— ەي، ءتىپتى ولەڭى نە دەگەن جاقسى، اقىن عوي ءوزى! — دەدى وتار تانابايدىڭ بالاسى مەن مياشكا.
— ءانشى-اق! — دەدى تانابايدىڭ بالاسى.
تاعى دا بىر-ەكى ءان سالدى نياز.
دالباستاعان مىرزالار نيازعا تاعى دا ءان سالعىزىپ ىشىپ-جەپ وتىردى.
نياز اقىرعى ولەڭىن ايتىپ وتىرعاندا تانابايدىڭ قاتىنى ءعاينيدى سۋعا جۇمساپ جىبەردى.
عايني ەكى شەلەكتى الىپ ۇيدەن شىققاندا ونىڭ سوڭىنان ەلەۋسىز عانا تانابايدىڭ جاناما جىگىتى «جابىسقاق» مياش تا شىقتى. نياز ونى سەزىپ، ەندى ولەڭ ايتىپ وتىرا المادى. و دا تۇرەگەلىپ ازىرشە رۇقسات سۇرادى.
— مەن ەندى ۇيگە بارىپ انا مىلتىقتى جوندەيىن!.. كەرەك قىلساڭىزدار تاعى دا شاقىرتاسىزدار عوي! — دەدى ول.
— جارايدى، ەندەشە، تاعى دا شاقىرتامىز! — دەپ وتار ۇشىپ تۇرەگەلىپ بارىپ، كارابينىن نيازعا الىپ بەردى دە:
— تەز ىستە، جاراي ما؟.. — دەدى نيازعا.
عايني مەرزىمدى سوقپاقپەن، تالداردىڭ ارالارىمەن وزەنگە كەلدى. قالىڭ تالدىڭ اراسىنداعى مەرزىمدى سۋاتتان سۋ الىپ جاتقاندا قۇس اتاتىن مەرگەنشە ۇرلانىپ، ارت جاعىنان مياش تا جەتىپ كەلىپ، عايني جالت قاراپ سەز قاتقانشا بولماي، ونى قۇشاقتاي الدى. ول قۇشاقتاي العاندا، عايني ونى يتەرىپ جىبەردى. ول قايتادان عاينيعا جابىسا بەردى. ءعاينيدى ەندى بەلىنەن ۇستاعاندا، عايني ونى كۇشتى قيمىلمەن وزىنەن اۋلاق لاقتىرىپ جىبەردى. سىمباتتى، كۇشتى قىزدى باعىندىرۋعا كۇشى جەتپەيتىنىن كورگەن سوڭ ول ەندى ءعاينيدى ايتقانىنا سوزبەن كوندىرمەك بولىپ، الداپ-ارباپ اينالدىرۋعا كىرىستى. ءدال وسى كەزدە ون، مەن سول، ارت جاقتارىن قورشاعان قالىڭ بيىك تالداردىڭ ۋاق، جىڭىشكە، قالىڭ، بۇتاقتارى، قامىستاردىڭ قالىڭ جالپاق جاپىراقتارى سۋدىر ەتە قالدى. سۋدىر ەتىپ شايقالىپ قالىپ، جاپىرىپ اشىلىپ، نيازدىڭ باسى، كەۋدەسى سۋدان سۇڭگىپ شىعا كەلگەندەي قاق قاستارىنان ەلپ ەتە قالدى. مياش تا، عايني دە سەلك ەتە ءتۇستى. قالىڭ تالدىڭ اراسىنان شىعا كەلگەن نياز ولارعا جاۋعا شاباتىن جىرتقىش اڭشا قارادى. مياش تەز جوق بولدى. نياز ءعاينيدىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى.
— ا-ا، بايدىڭ جاناما جىگىتىمەن اۋلاقتا تالدى شىمىلدىق قىلىپ، اينالىسىپ-تولعانىسىپ ءتۇر ەكەنسىڭدەر عوي؟ — دەدى عاينيعا ول.
— نياز!.. نە سويلەپ تۇرسىڭ، ءوزىڭ؟ سەن ماعان سەنبەۋشى مە ەدىڭ؟ — دەدى عايني.
— سەنۋ دەگەن نە، ءوز كوزىن. كورگەندە!.. سەن تاپ-تازا كىسى بولساڭ، ونىمەن مۇنداي وڭاشا جەردە الگىدەي تۇرماس ەدىڭ!.. — دەدى نياز ءزىلدى داۋىسپەن.
— نياز، سەن نە سويلەپ، نە قويعانىڭدى بىلمەي تۇرسىڭ!.. بۇل اراعا ونى مەن شاقىرىپ كەلگەم جوق، ونىڭ ءوزى كەلدى، ءوزى ماعان بايلانىپ تۇردى!.. — دەدى عايني جابىرلەنگەن ۇنمەن.
— يا، ءسۇيتىپ اقتالماي قايتۋشى ەدى!.. سولاي بۇلتاراتىن اركىم-اق!.. سونىكى بولادى ەكەن عوي بالا؟! — دەدى نياز كىجىنگەن ۇنمەن.
ءعاينيدىڭ توبەسىنەن جاي سوققانداي بولدى. شاتىناپ، كوزىنە جاس تولدى.
— ءماجنۇن!.. سەنەن باسقا مەن ەشكىمدى ماڭىما جۋىتقانىم جوق!.. — دەدى عايني زارەسى ۇشىپ.
— يا-يا!.. بولار ەندى!.. — دەپ نياز ءتۇڭىل گەندەي جەرگە ءبىر تۇكىرىپ، تەز بۇرىلىپ سۋدىر-سۋدىر ەتكىزىپ قالىڭ تال مەن قامىسقا كىرىپ جوق بولدى... عايني قاتتى كۇيىنىپ-قورلانىپ جىلاپ، بەتىن باستى.
2
اقتار قاشىپ KEلE جاتقاندا
اقتاردىڭ ءبىر قوسىن اسكەرى تانابايدىڭ اۋىلىنا قاراي بۇيرەك شىعىپ كەلە جاتتى. ولاردى قۋىپ كەلە جاتقان قىزىلدار دا ءجۇرىستى جىلدامداتىپ، اقتاردىڭ بۇل جونىندەگى الدىڭعى قوسىندارىن جان-جاعىنان قورشالاپ ۇركىتىپ، اندا-ساندا اتقىلاپ، جەتكەندەرىن ۇستاپ الىپ كەلە جاتىر ەدى. اقتاردىڭ اسكەرلەرى ابدەن ۇرەيلەنىپ، بىتىراي قاشىپ، قالاي قىلسا دا قۇتىلۋدى ماقسات ەتىپ، جونىندەگى كەز كەلگەن ەلدىڭ قولعا تۇسكەن جاقسى اتتارىن، مىقتى كولىكتەرىن، ازىق-تۇلىكتەرىن، كيىم-كەشەكتەرىن قولىنا الىپ، ەلدى تالاپ كەلە جاتتى. اقتاردىڭ ۇرەيلەنىپ قاشىپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىرعان جانە ولاردىڭ تالاۋىنا بىر-ەكى ۇشىراعان اۋىلدار اقتارعا تالاتپاۋ ىلاجدارىن ىستەپ، قۋىپ كەلە جاتقان قىزىلدارمەن بايلانىس جاساپ، ەلدەن-ەلگە حابار جىبەرىپ، وزدەرىنشە ءار ءتۇرلى ءتاسىل جاساپ،قاشقان اقتاردى ۇرەيلەندىرىپ ارەكەت ەتىپ جاتتى. اكتاردىڭ تالاۋىنا ۇشىراعان ەلدەردىڭ ىستەگەن ارەكەتتەرىن، تاسىلدەرىن سول قاشىپ بارا جاتقان اكتاردىڭ جونىندەگى ەلدەر كۇن بۇرىن ءبىلىپ وتىراتىن بولدى. ءسۇيتىپ، ولار دا كەلگەن اقتاردى تەز تايدىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن انا ەلدەردىڭ تاسىلدەرىن ىستەيتىن بولدى. ءبىراق قاشقان اق پەن قۋعان قىزىلدار سوقپاعان، ول شەننەن جىراق، قاعا بەرىس وتىرعان ەلدەر دۇڭكىلدەگەن سەزدەن باسقا الگى تاسىلدەردى ءالى بىلگەن جوق ەدى.
ول تاسىلدەردىڭ ءبىرى مىناۋ ەدى.
اقتىڭ قوسىنى ءبىر اۋىلعا كەلىپ تۇسەدى. اۋىلعا كەلىسىمەن ساسقان قاسقىرشا الاقتاپ قول جۇمساۋ، باسسىزدىق، زورلىق ىستەي باستايدى. سول كەزدە، الگى اقتار كەلگەن جاقتان كوز ۇشىندا شاۋىپ كەلە جاتقان ءبىر اتتى كىسى كورىنەدى. اۋىل ادامدارى ءۇرپيىسىپ سوعان قاراسىپ، قورقىسىپ تۇرادى. قۇيعىتىپ شاۋىپ كەلە جاتقان اتتى قازاققا اۋىل قازاقتارى قورقىنىشتى جۇزبەن قاراپ تۇرعان سوڭ اۋىلدا قونىپ جاتقان اقتىڭ قوسىنى دا ەلەڭدەسىپ، سول شاۋىپ كەلە جاتقان سالت اتتى قازاققا قاراسىپ تۇرادى. سالت اتتى كازاك قۇيعىتىپ، اتىن باسقا-كوزگە «توپەلەپ» شاپقان بويىمەن باسىنداعى تىماعىن قولىنا الىپ سىلتەپ، ايعايلاپ ىلەزدە اۋىلعا تايانىپ كەلىپ قالدى. ونىڭ تىماعىن سىلتەي ايقايلاپ شاۋىپ كەلە جاتقانداعى ايتاتىن ءسوزى:
— ويباي، قىزىلدار كەلە جاتىر!.. قىزىلدار كەلە جاتىر!..
ءسۇيتىپ، شاپقان بويىمەن سالت اتتى قازاق اۋىلعا كەلىپ، الگى
ءۇرپيىسىپ قاراپ تۇرعان قازاقتاردىڭ ورتاسىنا ەنتىگىپ تۇرا قالىپ قورقىنىش ايتادى:
— ويباي، قىزىلدار كەلە جاتىر!.. قىزىلدار كەلە جاتىر!..
ەلەڭدەپ قاراسىپ اقتار دا ءتىلماش ارقىلى بۇل «حاباردى» ەستىپ ءۇرپيىسىپ، ۇرەيلەنىپ، اتتارىنا، كولىكتەرىنە قاراي تۇرا-تۇرا جۇگىرىپ، جالما-جان اپىل-قۇپىل اتتانا جونەلەدى...
ءسۇيتىپ، اۋىل تالانباي قالادى. كەيدە ءتىپتى، اقتىڭ كەيبىر قوسىنى ۇرەيلەنە اتتانىپ قاشا جونەلگەندە كەي اۋىلعا ءاز نارسەلەرىن دە تاستاپ كەتەدى.
جالپاق حالىقتىڭ اقتارعا تىلەكتەس ەمەس، قىزىلدارعا تىلەكتەس ەكەنىن ايقىن كورگەن سون اكتاردىڭ كەيبىر قوسىنى وزدەرىنشە ءار ءتۇرلى ءتاسىل، ءار ءتۇرلى قۋلىق ىستەيتىن بولدى. جانە كەيبىر قوسىندارى اۋەلگى جونىنەن ءسال بۇرىلىپ، قاعا بەرىس ەلدىڭ ىشىنە قاراي ءجونىن وزگەرتە قاشاتىن دا بولدى.
اقتاردىڭ سونداي قوسىنىنىڭ ءبىرى تاناباي اۋىلىنا قاراي بۇرىلا قاشىپ كەلە جاتقان قوسىن ەدى.
تانابايدىڭ اۋىلىنا قاراي ءبۇل قوسىن بۇرىلا قاشقاندا قوسىننىڭ باس وفيسەرى بۇيرىق بەرىپ:
— تۋلار مەن بەلگىلەر الماستىرىلسىن! — دەدى.
اقتىڭ قوسىنى ىلەزدە وزدەرىنىڭ يىقتارىنداعى پوگوندارىن جۇلىپ-جۇلىپ تاستادى. ونىڭ ورنىنا قىزىل شۇبەرەكتەر بايلاندى. ازدەرىنىڭ تۋلارىن تىعىپ، ولاردىڭ ورنىنا قىزىل تۋلار كوتەردى. ءسۇيتىپ، كۇن ەڭكەيگەن كەزدە ءبۇل قوسىن تانابايدىڭ اۋىلىنا كەلدى.
ءبۇل اسكەر اۋىلعا تايانعاندا، تاناباي اۋىلى — تاناباي ءۇيى جىن تيگەندەي، اپالاڭ-توپالاڭ بولىپ جاتتى.
تاناباي ۇيىندەگى «الاشوردا»، باي-پومەششيك ۇلدارى دا جىن سوققانداي الاسۇرىپ، وزدەرىنىڭ يىقتارىنداعى پوگوندارىن جۇلىپ-جۇلىپ قۇرتتى. ۇستەرىندەگى اسكەرلىك كيىمدەرىن، ستۋدەنت كيىمدەرىن شەشىپ تىعىپ، قازاق كيىمدەرىن كيىسىپ جاتتى. جابىسقاق مياش پەن سالپى اۋىز ابدىلدە ولارعا جاردەم ىستەپ، قازاق كيىمدەرىن تاۋىپ بەرىپ كيىندىرىپ ءجۇردى. بۇلار كيىمدەرىن الماستىرعانىمەن قويماي، پانا ىزدەپ، جاسىرىناتىن جەر ىزدەپ، ساسقالاقتاپ جۇگىرىپ الاسۇردى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ نەشە ءتۇرلى كۇلكى بولارلىق ىستەر ىستەدى.
مىسالى:
احمەت ستۋدەنت ءوزىنىڭ قاپ-قارا تىرباق مۇرتىن ۇمىتىپ، ايەل بولىپ وتىرۋ ءۇشىن ايەل كيىمىن كيدى. باسىنا قاتىننىڭ كيمەشەگىن، ۇستىنە ۇزىن، قوس ەتەك كويلەك كيىپ الدى. ال تاناباي باي جاسىرىنۋعا ءوزىنىڭ ۇن تولتىرعان ۇلكەن لارىنا كىرىپ كەتىپ، ءۇستى-باسى اپپاق ءۇن بولىپ، قايتادان شىعا كەلىپ، تۇشكىرىپ ساسقالاقتاپ ءجۇردى.
ءسۇيتىپ، ولار ارەڭ، دەپ ازىراق ەستەرىن جيىپ، اتتارىنا ءمىنىپ وزەننىڭ قالىڭ تالدارىنىڭ، قامىستارىنىڭ ارالارىنا كىرىپ ءسىڭىپ كەتتى.
ولارمەن قوشتاسىپ، اۋىلدا تاناباي ۇيىندە ەركەكتەردەن تەك سالپى اۋىز ابدىلدە مەن جابىسقاق مياش قانا قالدى. اقتىڭ قوسىنى قىزىل تۋ كوتەرىپ تانابايدىڭ اۋلىنا ءتۇستى. اۋىلعا كەلە سالا ءار ۇيگە ءبولىنىپ، اسكەرلەر الاسۇرىپ، جۇگىرىپ قول جۇمساۋ ىستەي باستادى. ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەكتەردى قولمەن الا باستادى. جاقسى ات قاراپ، جىلقى تابىنىن ىزدەپ، اۋىلداعى قاتىن-بالاسىن قىسپاققا الدى. ءار ۇيدەن كيىم، ازىق-تۇلىك العاندا قارسىلىق قىلعان نە تەز تاۋىپ بەرمەگەن ادام بولسا، ساباپ ۇرىپ، جابىرلەي باستادى.
تاناباي بايدىڭ ۇيىنە قوسىننىڭ باستىعى بىرنەشە جولداستارىمەن، جىگىتتەرىمەن تۇسكەن ەدى. مياش اسكەردىڭ باستىعىنا زىر جۇگىرىپ، اڭشىنىڭ يتىنشە جالاقتاپ، قىزمەت قىلىپ ءجۇر. قىلىش-مىلتىقتارىن ارتتارىنا، ءۇيدىڭ ىرگەسىنە سۇيەپ قويىپ، قوسىننىڭ باستىعى جولداستارىمەن تانابايدىڭ تورگى ۇيىندە، ۇلكەن دوڭگەلەك ۇستەلدى اينالا وتىر. تانابايدىڭ بايبىشەسى مەن مياش قوسىننىڭ باستىعى مەن جولداستارىن تىك تۇرىپ سىيلاپ ىشكىزىپ، جەگىزىپ جاتىر. سىرتىنان بىلدىرتپەگەنمەن تانابايدىڭ بايبىشەسىندە ۇرەي جوق.
«قۇداي-وي، الدەنە عىپ كەتەر ەكەن بۇل پالەلەر!» — دەدى ىشىنەن بايدىڭ قاتىنى.
— پوجالىستا!.. پوجالىستا!.. — دەپ، مولتەڭدەپ ءجۇر مياش.
ءبىرازدان سوڭ كوماندير مياشكا قاراپ كۇلىپ قويىپ:
— نەمەنە، اۋىلدا جاقسى كەلىنشەك، جاقسى قىز بار ما؟.. — دەدى. مياش ءماز بولعان بولىپ كۇلىپ، كومانديرعا سىبىرلادى...
ومىراۋىنا، بورىكتەرىنە جاراسىمسىز قىلىپ قىزىل جاپسىرعان ءبىر كىشى باستىق پەن ەكى سولدات ەندى ازدان سوڭ-اق تانابايدىڭ مالايى بورانبەكتى ايداپ، قوسىن باستىعى وتىرعان تاناباي ۇيىنە كىرگىزدى. بورانبەك مىقتاپ سابالعان. بەت-اۋزى قان-قان.
قوسىن باستىعىنا ەسىكتەن كىرە تىك تۇرىپ ءبىلدىردى.
— تاقسىر... ا-ا... جولداس... كوماندير... مىنا ءبىر ءتۇسى جامان ارام كيرگيز مىناۋ ەكەۋىنە تۇرا ۇمتىلىپتى، انالار ءبىر ۇيدەن اتقا جەم الىپ جاتقاندا!.. — دەدى كىشى باستىق قوسىن باستىعىنا.
قوسىن باستىعىن ەسكى ادەتپەن، بايقاماي «تاقسىر» دەپ ايتىپ قالعاندا كىشى باستىق ابىرجىڭقىراپ قالدى.
— ا-ا!.. — دەپ اجىرايدى كوماندير.
— ە-ە، ءيتتىڭ بالاسى قاراي كور!.. كونتر!.. — دەدى قاھارلانىپ كوماندير. ءوزىنىڭ «كونتر» دەگەنىنە ءوزى ىشىنەن كۇلىپ، قاسىنداعى جولداستارىنا قاراپ قويدى.
— جاۋىپ قوي، ءيتتى!.. سوڭىرا اتىپ تاستايمىز مۇنداي كونتردى! اپار! — دەدى كوماندير...
بورانبەكتى اپارىپ شولانعا جاۋىپ، ەسىك الدىنا ءبىر سولداتتى قاراۋىل قويدى. بورانبەك سولداتتارمەن ات جەمىنە تالاسقان جوق ەدى. شىنىندا، ەكى سولدات كەلىپ ىبىراي ۇستانىڭ ءۇيىنىڭ جانىنداعى ءبىر ناشاردىڭ جاس قاتىنىن زورلاماق بولىپ، ءۇي ءىشىن شۋلاتىپ جاتقاندا، بورانبەك كەلىپ ارا ءتۇسىپ سولداتتاردان قاتىندى ايىرىپ الىپ ەدى... سول ءۇشىن ۇشەۋلەپ بورانبەكتى ساباپ الىپ كەلگەن ەدى...
تانابايدىڭ قاتىنى مەن مياشتىڭ: «الدە قايتەدى؟..» دەپ قورقۋى ءى.كوبەيىڭكىرەدى. مانادان بەرى ءوز ۇيىندەگى اسكەرلەرمەن بولىپ وتىرىپ ابدىلدە ەندى قوسىن باستىعىنا قىزمەت ىستەگەن بولىپ قوزعالاقتاپ،'تانابايدىڭ ۇيىنە ءبىر كەلىپ، وز ۇيىنە ءبىر بارىپ ەلپەڭدەپ ءجۇردى...
بورانبەكتى جاۋىپ قويعاندا ءبىر جاعىنان ىشتەرىنەن قورقىنىشتارى كوبەيىڭكىرەسە دە، تانابايدىڭ قاتىنى مەن مياش، ابدىلدە ۇشەۋى ەكىنشى جاعىنان ءسال جايلانىڭقىراپ دەم الىپ قالدى.
بۇلار ىشتەرىنەن:
«ە، بۇل قالاي؟.. الگى بولشيەۆيكتەر جالشى مالايلارعا، كەدەيلەرگە تيمەيدى، تەك بايلارعا عانا، كىسى اقىسىن جەۋشىلەرگە عانا تيەدى دەيتىنى قايدا؟..» — دەسىپ قالدى.
ۇيىندە وتىرعان ىبىراي ۇستا دا «بۇل قالاي؟» — دەپ ويلانعان ەدى.
«بولشيەۆيكتەر كەدەيلەردىڭ، جۇمىسكەر، مالايلاردىڭ، قولدارىن تەندىككە جەتكىزىپ كەلەدى دەگەنى قايدا؟! ءويتۋدىڭ ورنىنا ayىلعا كەلىپ، ناشارلاردى قورلاماق بولعانى نەسى؟!. ناشارعا ارا تۇسكەن، زورلىققا قارسى شىققان بورانبەكتى ساباپ، قاماپ قويعانى نەسى؟!.. مۇنى ەندى نە قىلار ەكەن؟..» — دەپ ىبىراي ۇستا دال بولىپ، ويعا قالىپ وتىردى.
ەكى سولدات ىبىرايدىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلدى. ەكەۋىنىڭ دە قولدارىندا مىلتىقتارى بار. مىلتىقتارىنا، بەرىكتەرىنە قىزىل شۇبەرەك بايلاعان. تۇستەرى سۋىق. كوزقاراستارى بۇزىق.
ەكى سولداتتىڭ اش قاسقىرشا قاراعان كەزدەرىنەن قورقىپ، عايني شوشىنىپ شەشەسىنە تايانىپ وتىردى. ءبىراق قورىققانىن بىلدىرمەۋگە تىرىستى.
ەكى سولدات Fاينيعا قاراپ ورىسشالاپ سويلەپ تىسقا شاقىردى. ولاردىڭ ءتىلىن بىلمەسە دە، عايني ەكى سولداتتىڭ ارام تۇرىنەن، دىبىسىنان ارام نيەتتەرىن سەزدى. ءعاينيدىڭ اكە-شەشەسى دە ەكى سولداتتىڭ سۇم نيەتتى تۇرلەرىنەن شوشىپ، قىزىن قورعاماق بولىپ اراعا ءتۇستى. ءسۇيتىپ تۇرعاندا تاعى دا ەكى سولدات كەلدى. ءوزدى-وزى كۇڭكىلدەسىپ سويلەسىپ، ەكەۋى بارىپ ءعاينيدى ۇستاپ سۇيرەدى دە، اراعا تۇسكەن اكەسى مەن شەشەسىن كەۋدەلەرىنەن نۇقىپ يتەرمەلەپ، ءۇيدىڭ بۇرىشىنا جانىشتاي تىقتى...
كۇن تەمەن ەڭكەيدى.
ءعاينيدى تانابايدىڭ ۇيىنە قاراي ەكى سولدات سۇيرەپ كەلە جاتتى. عايني جۇلقىنىپ سوعىسىپ شاڭقىلداپ كەلە جاتتى. تانابايدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا ەكى جولداسى مەن قوسىن باستىعى — كوماندير قاراپ تۇر. ولاردىڭ قاسىندا جالتاقتاپ مياش تا تۇر. سۇيرەتىپ الىپ كەلە جاتقان عاينيعا قاراپ قويىپ، مياش كومانديرگە يتشە جاعىنىپ، سۇم، ارام شىرايمەن جىميىپ قويدى...
ال سول كەزدە ءبىر الاسا ۇيدەن نياز شىقتى. ول ءعاينيدى سۇيرەپ كەلە جاتقان سولداتتارعا جانە تانابايدىڭ ەسىگىنىڭ، الدىندا جولداستارىمەن تۇرعان قوسىن باستىعى — كومانديرگە ءبىر قاراپ، الاقتادى، سۋاعار سايسىماققا شىققان قالىڭ بيىك بۇتالاردىڭ تاسالارىمەن وزەنگە قاراي ەڭكەڭدەپ جۇگىرە جونەلدى. نياز جۇگىرگەن بويىمەن بارىپ وزەن جاعاسىنداعى قالىڭ بيىك تالداردىڭ اراسىنا كىرىپ جوق بولدى...
ول ەكى ارادا ءعاينيدى ەسىك الدىندا تۇرعان قوسىن باستىعى — كوماندير ءۇي الدىنا الىپ كەلدى... عايني ەندى كومانديرگە جالىندى.
— تاقسىر!.. تورە! جىبەرتىڭىز مەنى!.. مەن نە قىلدىم سىزدەرگە! مەن ءبىر ناشاردىڭ قىزىمىن!.. — دەدى عايني كومانديرگە.
قوسىن باستىعى ايۋان ءتۇستى كوزىن تۇندىرىپ، ءعاينيدىڭ باس-اياعىنا جەپ قوياتىنداي بوپ قاراپ، ونىڭ قولىنان ۇستادى. قولىنان ۇستاپ، بەلىنەن قۇشاقتاماقشى بولدى. ع ايني ەندى تاقسىردىڭ ءوز نيەتىن كورگەن سوڭ قولىن جۇلىپ الدى. ءعاينيدىڭ دوڭگەلەك قارا كوزىنەن لاعنات قارعىسىن شاشقان وت ۇشقىنى جالت-جۇلت ەتتى.
قوسىن باستىعى:
— شىنىندا، سۇلۋ ەكەن تاعى قىز!.. — دەدى. مياش قۇيرىعىن بۇلاڭداتقان جامان يتشە قاراپ، كومانديرگە:
— مەن ايتىپ ەدىم عوي سىزگە!.. — دەدى.
مياشكا عايني:
— مياش، سەن مىنالاردىڭ ءتىلىن بىلەسىڭ عوي، ولگەندە ۇمىتپايمىن، ايتسايشى، مەنى بوساتسىن! — دەدى.
سولداتتار ءعاينيدى تەز قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ، كوتەرە سۇيرەپ، تانابايدىڭ ۇيىنە كىرگىزۋگە اينالدى. عايني قولدارىن دا، اياقتارىن دا، تىستەرىن دە جۇمساپ، ءوزىنىڭ ارىنا-نامىسىنا تالاستى. كەۋدەسىنەن قاپسىرا قۇشاقتاي العان سولداتتىڭ قولىن شايناپ جىبەردى. سولدات ءعاينيدى قويا بەرىپ قاناعان قولىمەن بولىپ كەتتى. قايراتتى، ارلى قىزعا ەكى سولداتتىڭ ءالى كەلمەي جۇلقىستى...
ال ول ەكى ارادا نياز وزەننىڭ جيەگىندەگى قالىڭ بيىك تالداردىڭ تۇبىنە تىققان كارابيندى سۋىرىپ العان ەدى. ونى ۇستىندەگى شەكپەننىڭ ىشىنە تىعىپ، تالداردىڭ ارا-اراسىمەن تاسالانىپ كەلىپ، ءدال كومانديرلەر تۇرعان تانابايدىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا كەلدى. تالداردىڭ قالىڭ بۇتاقتارىن، قامىس جاپىراقتارىن ەپتەپ اشىپ قاراپ، تانابايدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا بولىپ جاتقان ۋاقيعادان كوز ايىرماي باقىلاپ تۇردى. ءعاينيدى ەكى سولدات بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، كوتەرە سۇيرەتىپ تانابايدىڭ ۇيىنە كىرگىزۋگە تارتىپ، ولارعا ەسىرىك ايۋان ءتۇستى كوماندير ەسىك اشقاندا، ۇياسىن ارام قاراقۇستاردان قورعاعان سۇڭقارشا، عايني ولارمەن سوعىسىپ، كۇشتى قولى!!، اياعىن،وتكىر تىستەرىن جۇمساپ coعىسىپ جاتقاندا، نيازدىڭ بەتى مۇزداي سۋىپ، تاستاي قاتىپ كارابيندى وقتانىپ، قۇتىرعان قاسقىر كورگەن تاۋ بۇركىتىنىڭ كوزىندەي نايزاشا تىگىنگەن كوزىمەن كارابيندى نياز كومانديرگە كەزەدى.
مىلتىق وعى شاڭق ەتكەندە تاناباي ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا ۇيمەلەگەندەر سەلك ەتە ءتۇستى. كومانديردىڭ قاسىندا تۇرعان ورىنباسارى قىرىققان شوپشە سىلق ەتىپ قۇلاپ قالدى. ول ەكى ارادا، كومانديردىڭ ورىنباسارى جىعىلعانشا ەكى سولداتتىڭ ءبىرى سۇيرەپ، بەرى يتەرىپ ءعاينيدى ۇيگە ەنگىزىپ جىبەرىپ، وزگەلەرى شوشىپ قالىپ، مىلتىقتىڭ داۋسى شىققان جاققا جالت-جالت قاراسىپ، جىعىلىپ جاتقان كوماندير ورىنباسارىنا ۇمتىلىپ ەڭكەيىپ قاراي قالدى. ولار ويتكەنشە، نياز تاعى دا اتىپ جىبەردى. ەكىنشى وق شاڭق ەتە قالعاندا، سولداتتىڭ ءبىرى جۇرىنداي ۇشىپ ءتۇستى... نياز ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرىن قۋالاتا ءۇشىنشى رەت اتىپ جىبەردى. اسىعىڭقىراپ اتقان ءۇشىنشى وق ۇيمەلەگەندەردىڭ باستارىنان اسىپ كەتتى.
نياز ويتكەندە، ولار دا جاندارمەن مىلتىقتارىن الىپ، بۇرىلىپ-بۇرىلىپ، نياز اتىپ تۇرعان تال ىشىنە قاراي گۇرسىلدەتىپ اتا باستادى.
نياز ەندى وزەن بويىنداعى قالىڭ بيىك تالداردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جوق بولدى. كۇن باتقاننان كەيىن بىرتىندەپ قاپتاپ، بىرتىندەپ قويۋلانعان كولەڭكە نيازدى جاسىرىپ، جۇتىپ كەتكەندەي بولدى.
قۇتىرعان جىندار تانابايدىڭ ۇيىندە اۋىزدارىنان جالىن شاشىپ، تۋلاپ جاتتى. قوسىن كومانديرى: «قىرامىن دا جويامىن!..» — دەپ جىندانعان جىرتقىش ايۋانشا قىرىلدادى. ولگەن كوماندير ورىنباسارىن قان-قان قىلىپ ۇيگە كىرگىزىپ سۇلاتىپ سالىپ قويدى. ىڭقىلداپ-كۇرسىلدەپ، قانعا بويالىپ، جارالانعان سولدات جاتتى. عايني ەندى بىلاي قالدى.
«شولاندا قاماۋدا وتىرعان بورانبەكتى تىسقا شىعارىپ اتىپ تاستاڭدار!» — دەپ بۇيىردى كوماندير.
— الىپ شىعىپ، اتىپ تاستاڭدار ول ءيتتىڭ ۇلىن! قاراشى بۇلاردى، اياقاستىنان جاۋلىق قىلۋىن!.. اناڭدى ۇرايىن!.. — دەدى كوماندير كۇرىلدەپ.
اۋىل ەتە قاتتى ۇرپيگەن. ءبىراق دارمەن جوق. اۋىلداعى قاتىن-بالانىڭ ءبارى دە بۇعىپ، زارەسى ۇشادى. «پالە قاي جاعىمىزدان سوقتىعار ەكەن؟» — دەپ ىشتەرىنەن تىنادى...
بورانبەكتى سولداتتار تىسقا الىپ شىقتى. بورانبەك سولداتتاردىڭ ءتىلىن بىلمەيدى. ءبىراق ولاردىڭ تۇرلەرىنەن، ۇندەرىنەن، سۇم نيەتتەرىنەن جۇرەگى شوشىنادى. بورانبەك ورتا بويلى، جاۋىرىندى، تىكشە قارا كوزدى، بولار-بولماس قارا قىربىق مۇرتتى، جيىرما ەكى-جيىرما ءۇش جاس شاماسىنداعى قارا جىگىت. بورانبەكتىڭ ۇستىندەگى كەڭ، ۇزىن شەكپەنى، باسىنداعى ۇلكەن قوڭىر ەلتىرى تىماعى، قارا جامىلعانداي ونىڭ ءۇستىن باسقان. كەڭ تىماعىنىڭ تۇسىڭكى ماڭدايىنىڭ استىنان كومىردەي قاپ-قارا كوزدەرىنىڭ ىزالى وتى جايناپ جالتىلدايدى.
قازاق ءتىلىن بىلەتىن ورىس ارقىلى ول تۇزگە وتىرۋعا رۇقسات سۇرادى. اۋەلى ءتىلماش ورىس كۇلدى. سونسوڭ وزگەلەرى دە كۇلىپ، بورانبەككە تۇزگە، دارەتكە وتىرۋعا رۇقسات قىلدى. ءبىراق مازاق قىلعان، قورلاعان ۇنمەن بورانبەككە «جەرگە وتىر!» — دەدى. سونى ايتىپ، التىاتارىن قولىنا ۇستاعان كىشى كوماندير قورلاعان شىرايمەن كۇلدى:
— يت وتىرىپ بولىپ، دامبالىنىڭ باۋىن بايلاپ تۇرعاندا اتايىق!.. — دەدى.
بورانبەك كەڭ شەكپەنىن جامىلىپ، ەڭكەيىڭكىرەپ ەڭسەسى ءتۇسىپ سولداتتارعا ارقاسىن قاراتىپ بارىپ وتىردى. سولداتتار ۆينتوۆكالارىن كولدەنەڭ-كولدەنەڭ. ۇستاپ قاراپ تۇردى. بورانبەك كۇيبەڭدەپ، شەكپەنىن جامىلىپ وتىردى... ءبىرازدان سوڭ كىشى كوماندير، التى اتارىنىڭ اۋزىن قاراتىپ ۇستاپ تۇرىپ، بورانبەككە قاراپ تىقىرشىدى:
— ەي، نە ماقان!.. نەمەنە، ۇزاق وتىرىپ العانىن! بول تەزىرەك! — دەدى.
بورانبەك ۇندەمەي وتىرا بەردى.
سولداتتار شىدامسىزدانىپ تىقىرشي باستادى.
تاعى دا بورانبەككە سوز قاتتى. بورانبەك ۇندەمەي وتىرا بەردى.
سول كەزدە ۇيدەن بىرنەشە جولداستارىمەن كوماندير شىقتى. كوماندير اشۋلى ۇنمەن سولداتتارعا قارادى:
— نەمەنە، اتىپ كەلدىڭدەر مە؟.. — دەدى.
— جوق، ءالى اتقامىز جوق، تاقسىر... ا-ا، جولداس... كوماندير!.. — دەدى كىشى كوماندير.
— نەگە؟ — دەدى قاھارلانىپ كوماندير.
— ءالى اتپاعانىمىز، ول اناۋ وتىر، تۇزگە وتىرىپ وتىر، — دەدى كىشى كوماندير.
— سۆولىشتار!.. نەگە ونىمەن ءالى كۇنگە ساندەنىپ تۇرسىڭدار!.. ال، مەنىڭ كوماندامدى تىڭداڭدار! — دەدى كوماندير جىلانشا ىسقىرىپ.
كوماندير كوماندا بەردى. ەكى سولدات مىلتىقتارىن اناداي قارايىپ وتىرعان بورانبەككە قاراي كەزەدى. كوماندا بويىنشا كوزدەدى. كوماندا بويىنشا ەكى مىلتىقتى بىردەي شاڭق ەتكىزىپ اتىپ قالدى. ءۇرپيىسىپ بۇعىڭقىراپ وتىرعان اۋىل سەلك ەتىپ، ەلەڭ ەتە قالدى. باتقان كۇننەن كەيىنگى بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ كەلە جاتقان كەشتىڭ، كۇڭگىرت كولەڭكەسى باسقان اينالا، تۇنجىراعان وزەن ولكەسى، كۇڭگىرتتەنگەن قالىڭ تال — ءبارى دە سەلك ەتە قالدى. وزەننىڭ سىرتىنداعى قويۋ كۇڭگىرتتەنگەن تاۋلار دا الىستان. وق تيگەن جانۋارشا، اڭق ەتە ءتۇستى...
تەك... اناداي جەردە قارايىپ وتىرعان بورانبەك قانا ءمىز باقپاي وتىرا بەردى. ءتىپتى قوزعالىپ ارتىنا دا قارامادى... مىنە، قايسارلىق!
كوماندير بۇرقان-تارقان بولدى. سولداتتاردى بوقتاپ، جەر تەپسىندى:
— اۋەگە اتىپ تۇرسىڭدار عوي، سۆولىشتار! نەگە دالدەپ كوزدەمەيسىڭدەر!.. ال، كوزدە قايتادان!.. ال!..
ەكى مىلتىق تاعى دا شاڭق ەتە قالدى. ياپىر-اۋ، بۇل نە دەگەن كەرەمەت!.. تاعى دا توڭىرەك جاڭعىرىعىپ قاڭق ەتە ءتۇستى. ال بورانبەك ءالى دە بۇلك ەتپەي وتىرا بەردى مىنە، قايراتتىلىق!..
بۇل قالاي؟..
كوماندير ءبىر سولداتتىڭ قولىنان ۆينتوۆكاسىن جۇلىپ الدى. جۇلىپ الا سالا ءوزى كەزدەدى، تىستەنىپ تۇرىپ اتىپ قالدى...
تاماشا-تاماشا!.. ماسقارا!..
تاعى دا بورانبەك تەبىرەنبەستەن وتىرا بەردى. كولەڭكە جامىلىپ توڭىرەك، وق تيگەن يتشە قاڭق ەتىپ، مازاق قىلىپ كۇلگەندەي بولدى.
ۆينتوۆكاسىن كولدەنەڭ، ۇستاعان بويىمەن كوماندير، قۇتىرعان جىرتقىششا ىرسىلداپ، بورانبەككە قاراي جۇگىردى. كومانديرمەن ىلەسە وزگەلەرى دە جۇگىردى.
كوماندير وزگەلەرىنەن وزىپ كەلگەن بويىمەن ارمان قاراپ وتىرعان بورانبەكتىڭ ارقاسىنا ۆينتوۆكانىڭ دۇمىمەن قويىپ قالىپ، جۇگىرگەن جانە مىلتىقپەن ۇرعان ەكپىنىمەن ەتبەتىنەن ءتۇستى.
وزگەلەرى دە كومانديرعا ىلەسە جۇگىرىسىپ كەلىپ، بورانبەك وتىرعان، كوماندير جىعىلعان جەرگە اپىر-توپىر تۇرا قالدى.
ماسقارا-ماسقارا!..
اتتان جىعىلىپ تۇرعانداي اسىپ-ساسىپ كوماندير ۇشىپ تۇرا كەلىپ، كورلانىپ جاعىنىڭ شاڭىن ءسۇرتىپ، ءبارى الاق-جۇلاق بىر-بىرىنە قاراستى.
بورانبەكتىڭ ءوزى جوق، تەك ۇلكەن شەكپەنى مەن سالپاڭ قۇلاق تىماعى عانا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، اجۋالاپ كۇلگەن سياقتانىپ جاتتى...
بورانبەك تۇزگە وتىرعان بولىپ، جەرگە ءۇش شىبىق شانشىپ، سول ءۇش شىبىققا، وتىرعان كىسى قالپىندا، شەكپەنى مەن تىماعىن كيگىزىپ، ءوزى سونىڭ تاساسىمەن جەر باۋىرلاپ جورعالاپ،تالعا كىرىپ كەتىپ قالعان ەكەن.
بورانبەكتىڭ جەر باۋىرلاپ جاتقان شەكپەنى مەن تىماعىن اياعىمەن تەۋىپ، كوماندير اشۋ قىسىپ قيقىلداپ، سولداتتارىن بوقتادى...
ءدال سول كەزدە اۋىلداعى قوسىن (قاتەر) «ساقتان» بەلگىسىن (تريەۆوگا) بەرىپ سۇڭقىلداتىپ كەرنەي تارتتى.
كوماندير مەن جولداستارى سەلك ەتىپ بۇرىلىپ، ەندى تۇسكەن ۇيلەرىنە قاراي جۇگىردى. اۋىلداعى قوسىن اپىر-توپىر ساسقالاقتادى. ات-كولىكتەرىنە جۇگىرىستى. اسىعىپ-ساسىپ، قىسىلا سىبىرلاي، دابىرلاي اتتارىنا شاپشاڭداتا ءمىنىپ، قوسىن اۋىلدان شۇبالا جونەلدى. اۋىلدا ولگەن كوماندير ورىنباسارى مەن جارالانعان سولدات قالدى.
سول كۇنى، سول كەشتە تاناباي اۋىلىندا ۇمىتىلمايتىن تاريحي ۋاقيعالار بولدى. تاناباي اۋلىنا ەكىنشى قوسىن كەلە جاتتى. بۇل قوسىن ەندى ناعىز قىزىلداردىڭ ءوز قوسىنى ەدى...
ىمىرت جابىلعان كەز...
اۋىل تاعا دا ءۇرپيىسىپ وتىر. كەش جامىلىپ كەلە جاتقان اسكەر تاناباي اۋىلىنا ماناعى قوسىننان گورى قورقىنىشتىراق كورىنىپ تۇر.
«ماناعىلار نەگە الدى-ارتىنا قاراماي اسىعىپ جونەلدى ەكەن؟.. مىنالار نەگە كەشتەتىپ كەلەدى؟.. بۇلار كىم؟..» دەگەن ماسەلە ءۇرپيىسىپ بۇققان اۋىل ادامدارىنا تۇسىنىكسىز بولدى.
قىزىل قوسىن دا تاناباي اۋلىنا كەلىپ ءتۇستى... اۋىل حالقى دەمىن ىشىنە تارتقانداي قاراي قالدى... بۇلار دا قىزىل... بۇل قالاي؟
ماناعىلار سياقتى قوسىن ءار ۇيگە ءبولىنىپ-بولىنىپ ءتۇستى.
بۇلاردىڭ مىنەزدەرى ماناعىلارداي ەمەس... بۇل ەكىنشى قوسىن وتە ءتارتىپتى. زورلىق، باسسىزدىق ىستەمەيدى. اۋىل حالقىمەن ادامشا سويلەسەدى. بۇلار اۋىلعا كەلىسىمەن ماناعى قوسىندى سۇراي باستادى. ولاردى «قىزىل ەمەس، اقتىڭ قوسىنى!» — دەدى.
بىرنەشە جولداستارىمەن بۇل ناعىز قىزىل قوسىن باستىعى دا تاناباي بايدىڭ ۇيىنە ءتۇستى. بۇل قوسىننىڭ باستىعى الداعى قوسىنان قالعان جارالى سولداتتان جاۋاپ الدى. مياشتان دا جاۋاپ الدى. ونان سوڭ مياشتى ءتىلماش قىلىپ جانە ءوزىنىڭ تاتار ءتىلماشى ارقىلى اۋىلدىڭ بىرنەشە ادامدارىنان، تانابايدىڭ قاتىنىنان جاۋاپ الدى. الداعى قوسىننىڭ قالاي كەلىپ، قاي جاققا كەتكەندىگى جانە ول قوسىننىڭ ىستەگەن ىستەرى تۋرالى تەكسەرىپ، جاۋاپ الدى.
عاينيدان جانە ونىڭ اكە-شەشەسىنەن دە ءوزى بارىپ جاۋاپ الدى. ولاردى جۇباتىپ، ۇرەيلەرىن باسۋعا تىرىستى. ءبىراق قورىققان، ۇرەيلەنگەن قاراڭعى اۋىل قانشا دەگەنمەن بۇل ەكىنشى قوسىنعا ىشىنەن شىن اشىلا سەنىڭكىرەمەي بارلىق سۇراۋلارىنا جاۋاپتى ساقتىقپەن بەردى.
— تاقسىر... جولداس... ءبىز دە بىلەمىز؟.. ءبىز قاراڭعى حالىقپىز. ءبىز وزىمىزگە ءجابىر قىلعان كىسىنى جەك كورەمىز، مىلتىق الىپ اتام دەسە، قورقامىز. جىلى ۇشىراعان كىسىمىز جاقسى كورەمىز!.. — دەپ اڭقاۋسىعان سوزدەن باسقانى كوپ ايتپادى.
«بۇلار كىم؟.. ماناعىلار كىم؟.. بۇلار نە قىلار ەكەن؟» دەگەن وي اۋىل حالقىنا ۇيەلەپ الدى. ەكى قوسىننىڭ قايسىسى قىزىل، قايسىسى اق ەكەنىنە تۇسىنبەۋشىلىكتى جابىسقاق مياش پەن سالپى اۋىز ابدىلدە دە ءارتۇرلى ىمبالمەن اۋىل حالقىنا قويۋلاندىرا بەردى.
جابىسقاق مياش پەن سالپى اۋىز ابدىلدە قىزىل كومانديرىنىڭ قاسىندا تاعى دا جىلپىلداپ ءجۇردى...
كوماندير اركىمنەن جاۋاپ الىپ بولىسىمەن سول ساعاتىندا اۋىل ادامدارىن تاناباي بايدىڭ ۇيىنە جيناپ، اقتاردىڭ قىلىقتارى تۋرالى جانە قىزىلداردىڭ تىلەگى مەن ماقساتى تۋرالى تۇسىنىك سوز سويلەدى.
جينالعان اۋىل جۇرتى ءالى دە انىقتاپ تۇسىنە الماي، ءالى دە شىنداپ سەنە الماي، ءبىرازىراق «شاتاسىڭقىراپ»، ءالى دە «بايقايىق» دەگەن ىشكى سىرىن بەرمەي، قىزىل كومانديردىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولعان سوڭ، ەز ۇيلەرىنە تاراستى.
ءعاينيدىڭ قورقىپ قالعان شەشەسى جۇرت تاراسىپ جاتقاندا، قىزى مەن ەرىنە كۇڭكىلدەپ بىردەمە ايتىپ تۇردى. جۇرت تاراپ بولعاندا بۇلار تاناباي ۇيىندە قالدى.
— ەندى ۇيلەرىڭىزگە بارىپ ەشنارسەدەن قورىقپاي جاتا بەرىڭىزدەر! ەندى ەشكىم تيمەيدى سىزدەرگە!.. قىزىلدىڭ اسكەرى الدىمەن سىزدەردى، ەڭبەكشى كەدەيلەردى قورعايدى!.. ەندى قورىقپاي بارىپ جاتىڭىزدار! — دەدى قىزىل كوماندير.
ۇستانىڭ قاتىنى:
— تاقسىر، مىنا وسى ءۇي، مىنا بالامنىڭ قىزمەت قىلىپ جۇرگەن ءۇيى ەدى. رۇقسات قىلساڭىز مىنا قىزىممەن ەكەۋمىز بۇگىن وسى ۇيگە قونساق دەپ وتىرمىز! — دەدى.
— نەگە، وز ۇيىڭىزگە بارىپ جاتۋعا قورقاسىزدار ما؟.. نەدەن قورقاسىزدار؟.. مەن ايتتىم عوي، ەشكىم تيمەيدى دەپ! — دەدى قىزىل قوسىننىڭ كومانديرى.
— جوق، ەندى، تاقسىر، وسىندا بولساق ەكەن!.. — دەپ ۇستانىڭ قاتىنى بولمادى.
اقىرىندا كوماندير رۇقسات قىلدى...
باعانا نياز قاشقاندا، قالىڭ تالداردىڭ ارالارىمەن وزەننىڭ سىرتىنداعى جاقىن تاۋعا قاراي قاشقان ەدى. مىلتىعىن كولدەنەڭ ۇستاپ، شەكپەنىنىڭ ەتەكتەرى جالپىلداپ، نياز تال-تالدىڭ ارالارىمەن جۇگىرىپ كەلە جاتىر. ونىڭ قويۋ، قارا قاستى قاباعى ءتۇيىلىپ، قاراكەر كوزىنەن قاسقىر العان تاس تۇلەك بۇركىتتىڭ كوزىندەي، قىزىلدى-جاسىلدى وت ۇشقىنداي جىلتىلداپ كەلەدى. كۇشتى، ءسىڭىرلى، بىلەۋ قولى مىلتىقتى ورتا بەلىنەن قىسىپ، قامشىشا ۇستاپ، سالماقتاپ قويادى.
وزەننىڭ تاۋعا جاقىنداعان تۇسىنداعى قالىڭ، قويۋ تالدارىنىڭ ىشىنە كەلگەندە، نياز ازىراق دەمالىپ اينالانى تىڭداپ وتىردى.
نيازدىڭ ماقساتى تاۋدىڭ ار جاعىنداعى تانابايدىڭ جىلقى تابىنىن ىزدەپ تاپپاق ەدى.
دەمالىپ تاعى دا جۇرۋگە ورنىنان تۇرا بەرگەندە ءبىر اتتىڭ پىسقىرعان دىبىسى ەستىلدى. نياز تۇرا قالىپ تىڭداي قالدى.
سول اتتىڭ پىسقىرعان جاعىنا قاراي تال-تالدىڭ اراسىمەن اقىرىن اياندادى...
ءبىراز جۇرگەن سوڭ قالىڭ تالدىڭ جاس شىبىقتارىن سىبدىرلاتا جايپاپ، ەكى اق توبەت سەكىرىپ شىعا كەلدى، نياز سول سەلك ەتە قالدى.
«ا-ا، مىناۋ تانابايدىڭ يتتەرى عوي؟.. بۇلار قايدان ءجۇر؟.. ىم... تاماشا، بۇلاردىڭ دا اۋىلدان قاشقانى ما؟... الدە تانابايلار دا وسى اۋىلدىڭ ءبىر جەرىندە مە ەكەن؟..» — دەدى نياز ىشىنەن.
دۇرديگەن جۋان مويىن ەكى اق توبەت ارسالاقتاپ نيازدى باستاپ ءجۇردى...
ول، اينالا قالىڭ تال شىققان ءبىر شۇقىرلاۋ جەردە بۇعىپ وتىرعان، باناعى تانابايمەن بىرگە تاناباي ۇيىنەن قاشقان «الاشوردا» — باي بالالارىنا كەز بولدى.
ولار ءۇرپيىسىپ، ەلەڭدەسىپ قالدى. ورتاعا الىپ نيازدان ءسوز سۇرادى.
نياز بولعان ۋاقيعانى ءبارىن باجايلاپ ايتتى. ورىستارعا احمەت پەن وتار ورىسشا ايتىپ وتىردى. نياز بولعان ۋاقيعالاردىڭ ءبارىن بايانداپ ايتقاننان كەيىن مۇنداي جىگىتتىڭ كەلىپ قوسىلعانىنا ولار قۋانىپ قالدى.
— مىنە، شىن مىقتى جىگىت!.. مىنە، ناعىز باتىر! — دەستى ولار.
پراپورششيك وتار نيازدىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— قولىڭدى اكەل، ولسەك بىرگە ەلەيىك! — دەپ ول نيازدىڭ قولىن ۇستاپ، قىسىپ قويدى.
— انا ءبىر توقىمدى بوس اتتاردىڭ ءبىرىن مىنەسىڭ، بىرىنە يە بول! — دەدى وتار تاعى دا.
سول شۇڭقىردىڭ ىشىندە، جيەكتەرى تالدارعا بايلاۋلى، ەرتتەۋلى اتتار تۇر ەدى. جانە بىرنەشە جايداق اتتار دا تۇرعان بولاتىن. ەرتتەۋلى اتتاردىڭ دا بىر-ەكەۋى ارتىق الىنعان ەدى.
نياز اينالا قارادى. بولعان ۋاقيعالارعا تاڭىرقاعانداي بولدى...
قازاپ ايى. تۇنەرگەن كەش. باياۋ ەسكەن قوڭىر جەل. ولكە بويىنداعى قالىڭ تال مەن ارەدىك قامىس اقىرىن قوزعالىپ سىبدىرلايدى. اقىرىن تەڭسەلىپ سىبدىرلاعان قالىڭ بيىك تالداردىڭ اراسى. قالىڭ تالداردىڭ اراسىنداعى ءبىر بەكىنىستەۋ ۇلكەن — زور اپان قۇدىق سياقتى كوك شۇڭقىر، شۇڭقىردا بايلاۋلى تۇرعان اتتار. ۇرىلارشا «بەكىنىپ» وتىرعان ون ءۇش شاقتى كىسى، ىشتەرىندە ەركەكشە كيىنگەن تانابايدىڭ قىزى. قاستارىندا ەكى اق توبەت...
ەكى اق توبەتتەن باسقالارىنىڭ ءبارى كۇنى بۇگىن شىرەنىپ، جاساۋلى ءۇيدىڭ ءتورىنىڭ الدىندا ماساتى كىلەم ۇستىنە توسەگەن جىبەك كورپەنىڭ ۇستىندە وتىرعان ادامدار. الدارىندا ۇلكەن دوڭگەلەك ۇستەل، دوڭگەلەك ۇستەلگە جايىلعان كوك داستارقان، ونىڭ ۇستىندە جاسالعان نەشە ءتۇرلى ىشىپ-جەم اس-تاعام: قىمىز، ەت، سارى ماي، قازى، كارتا، باعلاننىڭ سەمىز ەتى. «سەن ءىش، مەن ءىش!» — دەپ وتىرعان مىرزالار... سۇيتكەن ادامدار ەندى مىنە، قاشقىن بولىپ، تۇنەرگەن كەشتە، وزەن ولكەسىندە قالىڭ تال اراسىندا قويانشا بۇعىپ، ەل جاققا قۇلاق ءتۇرىپ، بارشى جىبەرىپ ەلەڭدەپ وتىر...
نياز ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بولعان بۇل وزگەرىسكە، ءوز ءومىرىنىڭ بىرنەشە ساعاتى ىشىندە ۇلكەن ۋاقيعانى باستان كەشىرگەنىنە تاڭىرقاپ وتىردى.
شۇڭقىردا وتىرعاندارعا جاعالاي قاراپ، نياز ەركەكشە كيىنىپ، باسىنا تىماق كيىپ وتىرعان تانابايدىڭ، قىزى تۋرالى ىشىنەن: «بۇل بەيشارا قايدا بارادى؟.. بۇل قايتەدى ەندى؟..» — دەدى.
اۋىل جاققا جىبەرىپ وتىرعان بارشىلارى ءبىرازدان سوڭ تال اراسىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن بورانبەكتى تاۋىپ الىپ كەلدى.
بورانبەكتى دە بارلىعى ورتاعا الىپ سوز سۇراپ، بورانبەكتىڭ ىستەپ كەلگەن ىسىنە تاڭقالىپ كۇلىسىپ جاتتى... سونسوڭ ءبارى كەڭەسىپ اۋىلعا ءۇش ادام جىبەردى: ءبىرى — پراپورششيك وتار ازەز ۇلى، ەكىنشىسى — بورانبەك، ءۇشىنشىسى — نياز، ءوزى تىلەندى بارۋعا...
تاناباي اۋىلىندا ىمىرت جابىلىپ «ەل ورىنعا وتىرعان» كەزدە، ءار جەرگە قاراۋىل قويىپ، قىزىل قوسىن دەمالىپ جاتتى.
قاراڭعى كەشتە تۇنجىراعان اۋىل جىم-جىرت ەدى. ءقازىر يتتەر دە قورعالاپ، كوپ ۇرمەي جاتىر. وتار، بورانبەك، نياز ۇشەۋى قاراڭعى كەش جامىلىپ، قالىڭ اعاش، قالىڭ بيىك تالداردىڭ ارالارىمەن ەشكىمگە سوقپاي، ەشكىمگە كورىنبەي اۋىلدىڭ قاسىنا كەلىپ، ءدال تانابايدىڭ. ءۇيىنىڭ تۇسىنا تاياۋ كەلدى. اقىرىن ەسكەن قوڭىر جەل ولكە بويىنداعى قالىڭ تال مەن قامىستاردىڭ بۇتاقتارىن، جاپىراقتارىن قوزعاپ سىبىر جۇگىرتكەندەي... ورمان اندارى سياقتى ءبىرتۇرلى شاپشاڭ، ءبىرتۇرلى ىنعايلى ەلەۋسىز قيمىلداپ ۇشەۋى ەپتەپ باسىپ، اعاش-تال بۇتاقتارىن ەپپەن اشىپ-قوزعاپ، اۋىلدى باقىلاپ تىڭ تىڭداپ، كولەڭكە سياقتانىپ، اقىرىن سىبىرلاسقان تال جاپىراقتارى-سىبىر قوسا ءجۇردى.
ۇشەۋىنىڭ ارت جاعىنداعى تالدار سىبدىر ەتە قالدى. جالت-جۇلت قاراستى. ارسالاڭداپ، قويقاڭداپ تانابايدىڭ ەكى اق توبەتى جەتىپ كەلدى...
— ءوي، كەت!.. كەت!.. مىنا يتتەر بۇلدىرمەسە يگى ەدى؟.. — دەدى وتار سىبىرلاپ.
— تيمەڭىز، تيمەڭىز!.. بۇلدىرمەس! — دەدى بورانبەك.
اۋىلداعى ءاربىر قىبىردى، ءاربىر دىبىستى، ءاربىر سىبدىردى،
اۋىلدان شىققان سوزدەردىڭ ءاربىر جۇرناعىن قاعىپ الىپ، قادالىپ تۇردى ۇشەۋى.
تانابايدىڭ ۇيىندە وت جاپ-جارىق بولىپ جانىپ تۇر. ۇيدە سويلەسىپ وتىرعان سوزدەردىڭ كەيبىر ۇزىندىلەرى ەستىلەدى. ءتىپتى، كۇلكى دە ەستىلگەندەي بولدى.
وتى شاڭقان جانىپ تۇرعان تانابايدىڭ ۇيىنەن ەستىلگەن كۇلكى كەك-ىزا قايناعان نيازدىڭ جۇرەگىن شوق تۇسكەندەي قايناتتى.
ۇشەۋى دەمىن اقىرىن تارتىپ، كەۋدەلەرى بۋلىعىپ سىبىرلاستى. بۇلاردىڭ بۋلىققان سىبىرلارىن قالىڭ تال مەن قامىستاردا بىر-بىرىنە ايتىپ، سۋسىلداعانداي بولدى، بورانبەك شەشىندى. جىرتىق، جاماۋلى ەسكى ەتىگىن اياعىنان شەشىپ، قونىشىنداعى كىشكەنە پىشاعىن الدى. ول جاۋعا قاراي اتۋعا دايىندالعانداي ىڭعايلانىپ، تۇندە جۇرگەن ۇرىنىڭ ارتىنشا باسىپ، تانابايدىڭ ۇيىنە قاراي كەتتى. ونىڭ سوڭىنان ايانداپ ەكى اق توبەت تە كەتتى...
بورانبەك كۇندىزگى ساعىم، كۇڭگىرت كولەڭكە سياقتى بۇلدىراپ، مىسىقشا باسىپ، وتى جالتىراپ تۇرعان تانابايدىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇبىنە باردى. ءۇي ارالارىندا جۇرگەن قوسىن قاراۋىلدارى ونى كورە الماي قالدى. وتار مەن نياز تال تۇپتەرىندە قولدارىنداعى ۆينتوۆكالارىن قىمتىپ ۇستاپ، اۋىلعا، تاناباي ۇيىنە كوزدەرىن اش قاسقىرشا قاداپ وتىر...
بورانبەك تەرەزەدەن اقىرىن قارادى. تانابايدىڭ تورگى ۇيىندە دوڭگەلەك ۇستەلدە جارقىراپ جانىپ تۇرعان كەروسين لامپانىڭ جارىعىمەن ۇيدە اڭگىمەلەسىپ وتىرعان جۇرتتىڭ تۇرلەرى بورانبەككە ءبىر ءتۇرلى قاپەرسىز سياقتى كورىندى. ول ازىراق تاڭىرقاي قالدى. بۇل كەشتە ول ءبۇل اۋىلدا جۇرت مۇنداي تىنىشتىق، ءقاۋىپسىز شىرايمەن وتىرادى دەپ ويلاماعان ەدى.
تاناباي ۇيىندە قوسىن باستىعى مەن ونىڭ جولداستارىنان باسقا جانە تانابايدىڭ ايەلى، مياش، ابدىلدەدەن باسقا عايني مەن ونىڭ شەشەسى دە وتىر ەكەن. دەنەلى، اقشىل ادام ۇستىندە قىنالعان اسكەري كيىم، بەلىن جالپاق سارى بەلبەۋمەن قىناپ، يىعىن سارى بىلعارى قايىسپەن شاندىعان، بەلىندە التىاتار مىلتىق، جاي بالاشا ويناعان جىلى شىرايمەن قاراپ، ۇستەل جامىندا عاينيعا جانە انا ەكى ايەلگە بىردەمە ايتىپ وتىر.
«بۇل قوسىن باستىعى عوي!» — دەدى بورانباي ىشىنەن.
«ءيتتىڭ بالاسى!..» — دەدى تاعى دا ىشىنەن اقىرىن.
قوسىن باستىعى مەن ايەلدەردىڭ اراسىندا وتىرعان مياش باستىقتىڭ ءسوزىن جالتاڭداي تىڭداپ، عايني مەن انا ەكى ايەلگە ونىڭ ءسوزىن تۇسىندىرگەن سياقتانىپ، بىردەمە ايتىپ وتىر.
«ءيتتىڭ بالاسى!..» — دەدى بورانبەك ىشىنەن.
«وتىرعانىن!..» — دەدى تاعى دا.
بورانبەكتىڭ تىقىرى بىلىنبەي جۇمساق سىرعاناعان مايدا جەل سياقتانىپ، تاعى مىسىقشا باسىپ، وتار مەن نيازعا قايتىپ كەلدى. تەرەزدەن كورگەنىن سىبىرلاپ ەكەۋىنە ايتتى.
ەندى نياز شىدامادى. ەندى ول دا شەشىندى. قانىن ىشىنە تارتىپ الدى. اش بۇركىتشە ۇڭىرەيدى... كارابيندى الىپ، بورانبەك پەن بىرگە تانابايدىڭ ۇيىنە قاراي ءجۇردى. ەكەۋى بۇعىپ، ۇيدەن، اۋىلدان كوزىن ايىرماي جىمىپ، ىڭعايلى مەزگىلىن تاۋىپ، اقىرىن كەلىپ تەرەزەگە جابىستى...
بۇلار تەرەزەنىڭ استىڭعى كوزىنىڭ بىرىنەن قاراپ تۇرعاندا، يىعىن سارى بىلعارى قايىسپەن شاندىعان، بەلىنە التىاتار اسىنعان باستىق كۇلىپ عاينيدى يىعىنان قاقتى. نيازدىڭ جۇرەگى شوق تيگەندەي قالتىرادى. ەكى قولىمەن كارابيندى جۇرەگىنە قىستى. بۇلار قاراپ تۇرعان تەرەزەنىڭ استىڭعى كىشكەنە كوزدەرىنىڭ ءبىرى سىنىق ەدى. سول سىنعان كوز ءبىر جامان شۇبەرەكپەن بوس قانا تىعىندالعان. نياز شۇبەرەكتى سۋىرىپ الىپ، تەز شەگىنىڭكىرەپ، كارابيننىڭ اۋزىن سىنىق كوزگە سالدى. بورانبەك ورنىنان قوزعالعانشا، نياز شاپشاڭ كوزدەي سالىپ اتىپ كەپ جىبەردى. ءۇيدىڭ ءىشى گۇرس ەتە قالدى. عاينيدى جاۋىرىننان قاققان قوسىن باستىعى شالقاسىنان ءتۇستى. كورشى ۇيلەردىڭ يتتەرى شوشىنىپ ءۇرىپ قويا بەردى.
ءۇي ارالارىن، اۋىلدى كۇزەتكەن اسكەرلەردىڭ شوشىنىپ دابىرلاعان سوزدەرى، جۇگىرە باسقان دۇسىرلەرى ەستىلدى.
نياز بەن بورانبەك اڭشا سىپىلداپ، وتاردىڭ قاسىنا كەلىپ، جەلشە جىپ ەتىپ، قالىڭ تالعا كىرىپ كەتتى... بۇلارمەن بىرگە ەكى اق توبەت تە جۇگىرىپ تالعا كىرىپ جوق بولدى...
3
تاڭەرتەڭ ەرتەمەن قوسىن جۇرۋگە ىڭعايلانىپ اتتانىپ جاتقاندا، تۇندە تاناباي ۇيىندە يىعىنا وق ءتيىپ جارالى بولعان كوماندير قىرىم ۇلى تانابايدىڭ سەرىپپەلى بىلقىلداق ارباسىندا وتىردى. قىرىم ۇلى تاڭىلعان يىعىن ءبىر قولىمەن اقىرىن سيپاي ۇستاپ، قالىڭ بيىك تالدار، قالىڭ بۇتالار بۇركەپ جاتقان نۇرا وزەنىنىڭ كوسىلگەن بويىنا جانە وزەننىڭ ارجاعىنداعى تاياۋ تۇرعان، الىس تۇرعان تاۋلارعا قاراپ وتىردى. اسپاندا سيرەك-سيرەك ۋاق اق الا بۇلتتار بار ەدى. كۇننىڭ التىن شۇعىلاسى شاشىراپ، بۇيرات تاۋلاردان اسىپ كەلە جاتقان كەز. وڭتۇستىك-كۇنشىعىستان باياۋ ەسكەن جۇمساق قوڭىر جەل ۇيقىدان تۇرعان دەنەنى سەرگىتىپ، بەتكە ۇلبىرەپ تيەتىن ەدى.
قىرىم ۇلى وتىرعان سەرىپپەلى بىلقىلداق اربانىڭ و جاق، بۇ جاعىنا شىعىپ، اربانى جولعا قامداپ جۇرگەن مياش پەن ابدىلدەن قىرىم ۇلى جەر جوندەرىن سۇراپ، اينالاعا قاراپ وتىردى.
قوسىن كەشەگى قوسىننىڭ ىزىمەن ىلەزدە ءجۇرىپ كەتتى. جارالانعان كوماندير قىرىمۇلىن جۇمساق اربامەن قالاعا، اۋرۋحاناعا الىپ جونەلدى...
ەرتە تۇرعان اۋىل حالقى ەربيىسىپ، قوسىننىڭ سوڭىنان قاراپ قالدى...
ون ءۇش اتتى كىسى تاۋعا قاراي كەلە جاتتى. قاستارىندا ەكى اق توبەت...
ءبۇلاردىن، باستىقتارى: تاناباي باي، قاسىندا ۇلى مەن قىزى، ەكى كەن ستۋدەنتى، گەولوگ ورازبەك ۇلى مەن سەمەنوۆ، ەكى جاس پرا-پورششيك گۋبين ميشا مەن وتار ازەز ۇلى، وزگەلەرى جىگىتتەرى. بۇلاردىڭ ىشىندە تانابايدىڭ مالايى بورانبەك پەن نياز دا بار. انا وقىعانداردىڭ دا كيىمدەرى قازاقشا. جىگىتتەردىڭ جەتەگىندە تاعى دا بەس بوس ات بار. ءبۇل بەس اتتىڭ، بىر-ەكەۋىنىڭ ۇستىندە سىمداپ تەڭدەلىپ ارتىلعان كيىزدەر بار.
بۇلار ات ۇستىندە سويلەسىپ كەلە جاتىپ، ءبىر جەرگە كەلىپ توقتادى. اتتارىنان ءتۇستى. ورازبەك ۇلى مەن ازەز ۇلى قالتالارى ناق كىشكەنە داپتەرشەلەرىن الىپ، تانابايدان سۇراپ، بىرەۋلەردىن مەكەن-جايلارىن، ات-جوندەرىن جازىپ الىپ وتىردى. ءار ءتۇرلى ءجوننىڭ، جۇرەتىن جەرلەرىنىڭ اتتارىن،تۇستەرىن سۇراپ جازىپ الدى.
سۇراپ داپتەرشەگە جازىپ الۋدى بىتىرگەن سوڭ، ءبارى تۇرەگەلىپ، تانابايمەن جانە ونىڭ ۇلى-قىزى، مالايىمەن قول ۇستاسىپ قوش ايتىستى...
قوش ايتىسىپ بولىپ اتتارىنا ءمىنىسىپ، ات ۇستىندە تاعى دا باس يزەسىپ، يەك كوتەرىسىپ قوش ايتىسىپ، ەكى ايىرىلىستى. تاناباي ۇلى-قىزىمەن، مالايى بورانبەك، ەكى اق توبەتپەن ءبىر جاققا قاراي بۇرىلدى. وزگەلەرى قۇبىلاعا قاراي بەت قويىپ جونەلدى.
تاناباي بالالارىمەن، مالايىمەن ەزىنىڭ قىرداعى جىلقىسىنا قاراي بەت تۇزەپ كەلە جاتتى. ولاردىڭ ارتتارىندا ايانداپ، بۇلكىلدەپ ەكى اق توبەت كەلە جاتتى... الدارىندا تورت-بەس بەلدىڭ ار جاعىندا تانابايدىڭ قىردا جاتقان تابىن جىلقىسى بىتىراسىپ جايىلىپ جۇرگەن... جىلقىنىڭ بەر جاعىنداعى قىرلاردان بيىك تۇرعان شوشاق قارا وبادا تانابايدىڭ باس جىلقىشىسى جالقۇيرىعى جەرگە شۇبالعان توقپاق جالدى، قارا الا ايعىرعا ءمىنىپ، جۋان، ۇزىن قايىڭ قۇرىعىن سۇيرەتىپ، جان-جاققا كوز جىبەرىپ قاراۋىلداپ ءتۇر ەدى. ونىڭ قىران قارا قوڭىر ءوزى بۇل كىسىلەردى كورىپ باقىلاۋدا بولاتىن...
ال الگى جەر كەنىنىڭ ەكى گەولوگ ستۋدەنتى مەن ەكى پراپورششيك باستاعان ونشاقتى كىسى بەس بوس ات جەتەكتەپ، ەكىنشى جاققا كەتىپ بارا جاتىر...
كۇنباتىستان كۇنشىعىسقا قاراي دالامەن جۇگىرتىپ، كوز كەرىم جەردەن ءۇش-تورت اتتى كىسىلەر شىعا كەلدى. جۇگىرتىپ شىعا كەلىپ مىنالاردى كورە سالا جولىعۋعا وسىلارعا قاراي بۇرىلا سالىپ زىمىراتتى. مىنا كەلە جاتقان ون شاقتى كىسىلەر دە بۇل ءتورت كىسىنى كورە سالا كوزدەرى سولاردا بولىپ كەلەدى... زىمىراتقان تورت اتتى كىسى ىلەزدە تايانىپ قالدى...
«ەگەردە قارۋ-جاراقتارى بار قىزىلدار بولسا، بويلارىنداعى جاراقتارىن قايتسە دە تارتىپ الۋ كەرەك جانە وقتارىن، دوكۋمەنتتەرىن تارتىپ الۋ كەرەك!» دەگەن سوزدەردى ايتىپ كەلەدى زىمىراتىپ كەلە جاتقان تورت اتتىعا قارسى كەلە جاتقان توپ.
— اتتارىن دا الۋ كەرەك، ەگەر جاقسى بولسا!..
— دۇرىس، دۇرىس!.. سوعان بەكىتتىك، اڭقاۋ بولماڭدار!.. — دەستى توپتىڭ باستىقتارى...
شاۋىپ كەلە جاتقان تورت اتتىنىڭ تورتەۋى دە جاراق اسىنعان، ەكەۋى قىزىل كيىمىن كيگەن، اسكەري جىگىتتەر. ەكەۋى قازاقشا كيىنگەن قازاق جىگىتتەرى ەكەن، تورتەۋى ەكپىندەتىپ، ەنتەلەتىپ شاپقان بويىمەن توپقا جەتىپ كەلدى. اتتارى ىرس-ىرس ەتەدى. وزدەرىنىڭ ەتەكتەرى جالپ-جالپ ەتەدى. جامىراسىپ ءسوز كاتىسىپ امانداستى. ايانداپ كەلە جاتقان توپ ارالارىن ەپتەپ اشا بەردى. شاۋىپ كەلە جاتقان جاراقتى تورت جىگىتتىڭ اتتارى قىزعان ەكپىنمەن ەنتەلەپ، توپتىڭ ارا-اراسىنا كىرىپ-كىرىپ كەتتى. ءبىرلى-جارىمدى سوز قاتقانشا وتار باستاپ، تورتەۋىن قولمەن ۇستاي الدى. مويىندارىنداعى مىلتىقتارىن «بۇ قالاي؟» دەگەنشە بولماي جۇلىپ-جۇلىپ الدى. جاراق يەلەرى:
— ەي، بۇلارىڭىز قالاي؟ ويناپ جۇرسىزدەر مە؟ — دەپ ەدى، وتار جىلانشا ىسقىرىپ:
— سويلەمەي قولدارىڭدى كوتەرىپ تۇرىڭدار! ايتپەسە، تاياق جەيسىڭدەر! — دەدى اقىرىپ.
تورتەۋى دە لەزدە مۇنىڭ ويىن ەمەس ەكەنىنە تۇسىنە قالدى. سەمەنوۆ پەن گۋبيننىڭ ورىس ەكەنىن بىلمەسىن دەپ ادەيى، ەكەۋىن ۇندەتپەي قويدى. ەكەۋى تىماقتارىن كوزدەرىنە كيىپ قىرىنىراق قاراپ تۇردى.
تورتەۋىن دە اتتارىنان ءتۇسىردى. وق قاپتارىمەن وقتارىن شەشىپ الدى. قالتالارىن ءتىنتتى. دوكۋمەنتتەرىن الدى. كەي كيىمدەرىن الدى. كەرەكتى سوزدەرىن سۇراپ، اتتارىن الىپ، وزدەرىن جاياۋ تاستاپ، توپ ءجۇرىپ كەتتى.
تەز ءجۇرىپ ءبىر قىردان اسىپ توپ توقتاپ، كەيبىرەۋلەرى اتتارىنان ءتۇسىپ، وزدەرىنىڭ جەتەگىندەگى ەكى اتقا تەڭدەگەن سىمداۋلى كيىزدەردى شەشىپ، جاڭاعىلاردان تارتىپ العان تورت اتتىڭ ۇستىندەگى ەر-توقىم مەن مىلتىقتاردى سول كيىزدىڭ اراسىنا تىعىپ قايتا بۋدى. ءسۇيتىپ بۋىلعان كيىزدەردى ەكى اتقا قايتادان ارتىپ الىپ، قۇبىلاعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى...
ەندى ولار ەلسىز دالا، تاۋلارمەن جۇرۋگە بەت تۇزەدى. تاۋدان سوققان قوڭىر جەل ارتتارىنان قىرىنداپ قۋالادى...
4
1920-جىلى باندىنى قۋعاندا
جاز... قار كەتكەننەن كەيىنگى بۋسانعان قارا جەر جاسىل جىبەك جەلەك جامىلعان سۇلۋ كەلىنشەكشە جاسارعان. جەر ءجۇزى كوگەرىپ، جاسىل الا جىبەككە ورانىپ قۇلپىرادى. ەل جاز راقاتىنىڭ ءدامىن تاتا باستاعان. ءبىراق كوك شىعا ءار جەردەن جينالعان باندى ەلدى ابىگەر قىلا باستادى... ءبىر جەردەن قۋىلسا، ەكىنشى جەرگە ءوتىپ كەتەتىن بولدى...
نۇرا وزەنىنە تاياۋ جەرلەردەگى ادەمى كولدەردىڭ ءبىرى: جامان كول، ءشوپتى كول، مارجان كەل، اعاشتى كول، كۇرەڭ الا، سارى الا، شۇڭعىل كول، بالىقتى كول، شوشقالى كول، سۇلۋ كول، تاعى باسقا كولدەر بار ەدى.
سول كولدەردىڭ ءبىرى — اققۋلى كولدىڭ جاعاسىندا تىزىلە قونىپ التى اۋىل وتىر.
جازدىڭ التىن نۇرى ويناعان شۋاق كۇنى ەدى. كوك ءمولدىر سۋلى اققۋلى كولدىڭ جاسىل الا قامىستارى كوك جىبەك تورعىنعا تىككەن جاسىل الا ورنەكتى جىبەك كەستە سياقتى. اققۋلى كولدىڭ جىبەك قۇنارلى بۋى قالقىعان، ءۇستى جاسىل الا كوكوراي شالعىندى جاعاسىمەن تۇگەل جاسىل كىلەم جايعانداي اينالاسىنىڭ وتە ءبىر قىزىقتى بالبىراعان كەزى ەدى.
كول ورتاسىندا قالىڭ، جاسىل الا قامىستىڭ اينالاسى ايناداي جالتىراعان كەڭ جايقىن. سول جايقىندا اپپاق بولىپ شاڭقيىپ ەكى جۇباي اققۋ سىلانىپ، اقىرىن اسەم ءجۇزىپ كولەڭدەيدى. ەكى اققۋ ۇزىن، سۇلۋ مويىندارىن ءيىپ، كول ورتاسىندا اقىرىن سىڭقىلداپ، اپپاق دەنەسىن كۇمىس سۋعا توسەپ، اسەم ءجۇزىپ، كۇمىس سۋدىڭ ايناداي ءمولدىرىن شىمىرلاتىپ سىزادى. ەكى اققۋدىڭ نازىك سۇلۋ ۇنمەن سىڭقىلداپ جۇزگەن كۇمىس سىزىعىنان سىلدىرلاپ مەرۋەرت، گاۋھار مونشاق تىزىلەدى... كولدىڭ ايناداي جالتىر جايقىندارىندا جاعاسىنداعى سۋدىراعان جاسىل قۇراق، كوك قامىستارىنىڭ ارالارىندا نەشە ءتۇرلى جۇپتالعان سۋ قۇستارىنىڭ ويناعان، جۇزگەن دىبىستارى ەستىلەدى... قاپ-قارا ءجۇندى، سىڭقىلداعان داۋىستى، اق ماڭدايلى قاسقالداقتار، قىرقىلداپ ويناعاندار قوڭىر ۇيرەكتەر، تەرىس اياقتار. سۋسىلداپ ۇشىپ-قونىپ ويناعان، نازىك ءۇندى، كوك الا مويىن، كوكالا جىبەك قۇيرىق سۇقسىرلار. دامىلسىز سۇڭگىپ، قىزدارشا كۇلىپ ويناعان، مارجان كوز سۇڭگۋىرلەر. بالاشا جىلاعان، اق ءتوستى كاگارلار. اندا-ساندا قوڭىر كۇيىن قاڭقىلداتىپ ۇشىپ-قونعان قوڭىر قازدار. شۋلاعان شاعالالار. كولدى اينالا قورىعان قارالا قاناتتى، ادەمى ايدارلى، شارشامايتىن ساققۇلاق قىزعىشتار. كوككە شىعىپ، زىر قاعىپ بەزەكتەپ سۇڭقىلداعان ۇزىن اياق، ءبىز تۇمسىق تاۋقۇدىرەتتەر، تاعى دا تولىپ جاتقان نەشە ءتۇرلى قۇستار كول باسىن سۇلۋ كۇيلى دۋمان قىپ جاتتى.
كول جاعاسىنداعى كوكوراي شالعىندا تىزىلە قونىپ وتىرعان التى اۋىل بيەلەرىن بىر-ەكى ساۋىپ العان كەزى ەدى. ساۋىن بيەلەرى اۋىل قاسىندا، قول جاعاسىندا كوگالدا جايىلىپ جۇرگەن. ءار اۋىلدىڭ قاسىندا، شالعىنعا تارتىلعان جەلىلەردە تىزىلە بايلانعان قۇلىندار جاتىر. اۋىلداردىڭ سىرتىنداعى بىر-ەكى شاقىرىمداي تۇرعان تاۋلارعا قاراي كوستيە جاتقان كوك-جاسىل بەتەگەلى ورىستە بويداق جىلقىلار ءجۇر. وزگە مالدار دا قول جاعاسىندا كوككە تۇمسىقتارىن تىعىپ جاتىر. كۇنگە ارقاسىن توسەپ، كولدىڭ كوكوراي شالعىنىنا ءتوسىن توسەپ، تورت تۇلىك مال راقاتتانىپ شۋاقتاپ جاتقان... -ىلەزدە سول التى اۋىل ءبۇيى تيگەندەي ۋ-شۋ بولىپ، ءۇرپيىسىپ اپالاڭ-توپالاڭ بولدى دا قالدى.
ءجۇز شامالى سالت اتتى باندى، كولگە تاياۋ تۇرعان تاۋ ارالارىنان شىعىپ، ءبىر سايمەن بۇعىپ كەلىپ، اۋىلعا ءتيىپ قالعان ەدى.
قاتار تىزىلە وتىرعان التى اۋىلدا ۇرەي جوق. سالت اتتى باندىلار بۇل التى اۋىلدىڭ ۇستىندە، جىن قاققانداي سارتىلداتىپ، ءالاڭ-جۇلاڭ ەتىپ ءجۇر.
باندى ءتۇرلى جۇرتتان، كوبى كازاك پەن ورىس، ءجۇز شامالى. ءبارىنىڭ قولىندا ءارتۇرلى جاراق. ولار: ءارتۇرلى مىلتىق، قىلىش، قانجار، نايزا، ايبالتا، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىندە سويىلدار دا بار.
شاپقىلاسىپ ءجۇرىپ التى اۋىلدىڭ ءتورت تۇلىك مالىن كول باسىنا توپىرلاتىپ ءيىرىپ الدى. ءبىرسىپىراسى جىلقى ىشىنەن جاقسى ات ىزدەپ، ۇناتقان اتتارىن ۇستاپ، كەيبىر قاشاعان اتتاردى دۇرسىلدەتىپ، قۋالاسىپ ءجۇر. كەيبىرەۋلەرى قويدان سەمىز-سەمىز قويلار تانداپ الىپ، ءبىرسىپىراسى التى اۋىلدىڭ ۇيلەرىن ارالاپ جۇرتتى، قاتىن-بالانى قورقىتىپ، بەتكە كەلگەندەرىن ساباپ، كوممۋنيست ىزدەپ ءجۇر. مىلتىق، وق ىزدەپ ءجۇر. كوممۋنيست پەن مىلتىق تاۋىپ الا الماعان سوڭ كەيبىر ۇيلەردى ءتىنتىپ، ۇناتقان نارسەلەرىن الىپ ءجۇر.
باندىنى باستاعان وتار ازەز ۇلى مەن ميشكا گۋبين. ول ەكەۋىنىڭ قاسىندا جاراۋ تەمىر قارا كوك اتقا ءمىنىپ نياز دا ءجۇر.
ۇشەۋىنىڭ دە كيىمدەرى، اتتارى وزگەرگەن. ەكىدەن-ۇشتەن ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا ات ومىراۋلاتىپ جۇرگەن باندىلار. قىمىزى بار دەگەن ۇيلەردەن قىمىز سۇراپ ىشەدى. كەي ۇيدەن قايماق سۇرايدى. قىمىزى بار ۇيلەردەن قىمىز الىپ شىعادى. قىمىزدى كوبىنەسە ات ۇستىندە تۇرىپ ىشەدى. كەيبىر «كۇدىكتى»، «سەنىمسىز» ادامداردىڭ قىمىزدارىن اۋەلى وزدەرىنە ىشكىزىپ الىپ ىشەدى. «ۋلاپ بەرەدى» دەپ قورقادى.
مىنە، ءۇش باندى اتتارىن ومىراۋلاتىپ قۇسايىننىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا تۇرا قالدى.
— ءاي، بۇل ءۇيدىڭ يەسى كىم؟ نەگە ۇيلەرىڭە بۇعا قالدىڭدار؟ ىنىنە تىعىلعان سۋىرعا ۇقساپ؟ قىمىز بار ما؟ — دەدى ءۇش باندىنىڭ ءبىرى قىلتيعان تىربىق مۇرتتى قيسىق مۇرىن قارا جىگىت.
— قىمىز بار... قىمىز بار... تىسقا الىپ شىعايىق پا؟ — دەدى ءۇي يەسى قۇسايىن دەگەن جيرەن مۇرت قازاق.
— ا-ا، باسە!.. — دەدى باندىنىڭ ەكىنشىسى.
— الىپ شىق بەرى، تەگەنەڭ مەن ءۇش تازا توستاعان! — دەدى الگى تىربىق مۇرت باندى.
قۇسايىن قاتىنىمەن، بالا-شاعاسىمەن ساسقالاقتاپ ابىگەر بولا قالدى. كۇيبەڭدەپ، كۇڭكىلدەسىپ سويلەسىپ جاتىر. التى اۋىلدىڭ ءبارى سونداي ابىگەر... تارس-تۇرس ءسۇزىس. شاڭ-شۇڭ ءسوز.
— ءاي، تەزىرەك قيمىلداڭدار، ايتپەسە بۇزاۋشا موڭىرەرسىڭدەر! — دەدى الگى تىربىق مۇرت باندى.
— ءقازىر!.. ءقازىر!.. مىنا توستاعاندى جۋعىزىپ جاتىرمىن... ءاي، بول، تەز الىپ شىق!.. — دەپ، قۇسايىن ەسىك الدىنا كەلدى.
قۇسايىننىڭ قاتىنى دا كىشكەنە تەگەشىمەن ءبىرىڭدى قىمىزىن ساسقالاقتاپ، تىسقا الىپ شىقتى. قۇسايىن دا تىسقا شىقتى.
— اياق، وجاۋلارىڭ قايدا؟.. قالاي ىشەمىز مۇنى؟.. نەگە اياق الىپ شىقپايسىڭدار؟ — دەدى باندى.
— ءبىزدى جىلقى دەگەن عوي تەگەنە باس قويىپ ىشەتىن!.. — دەدى باندىنىڭ ءبىرى.
سول كەزدە ويبايلاعان ءبىر ايەلدىڭ داۋىسى ءۇش باندىنى جالت قاراتتى.
— استاعىپىراللا!.. — دەدى قۇسايىننىڭ قاتىنى.
— ءوي، نەگە الىپ شىقپاعانسىڭ.؟.. ماعان بەر تەگەنەنى!.. بار الىپ شىق تەز!.. — دەپ قۇسايىن قاتىنىنىڭ قولىنان قىمىزىن شايقالتىپ توگە-شاشا تەگەشىن الدى. قاتىنى قالبالاقتاپ، تەگەشتى بايىنا بەرە سالىپ، ۇيىنە كىرىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن، ەڭ ۇستىڭگى توستاعانعا شاينەكتىڭ قاقپاعىن سالىپ، سالدىرلاتىپ ءۇش توستاعان مەن وجاۋىن الىپ شىقتى.
قۇسايىن تەگەشتى قالتالاقتاپ جەرگە قويىپ، قاتىنىنان وجاۋدى الىپ قىمىزدى ساپىرىپ توستاعانداردى الا بەرىپ، ۇستىڭگى توستاعاننىڭ ىشىنەن قارا شاينەكتىڭ قاقپاعىن الىپ تاستادى.
ءۇش باندى ات ۇستىندە تۇر. ءبىرىنىڭ قولىندا — بەردەڭكە مىلتىق، بىرىندە — قىلىش، ۇشىنشىسىندە — ايبالتا.
ءۇش توستاعانعا قىمىزدى قۇيىپ، باندىلارعا ۇسىندى.
— توستاعاندارىڭ تازا ما ەدى؟.. اۋەلى وزدەرىن، ۇشەۋىنەن دە ۇرتتاپ ءىشىپ كورىڭدەر!.. — دەدى الگى تىربىق مۇرت باندى.
قۇسايىن مەن قاتىنى جالتاقتاپ بىر-بىرىنە قاراستى.
— كانە، نەگە جالتاقتايسىڭدار؟.. توستاعانداردان اۋەلى وزدەرىڭ ءىشىپ كورىڭدەر دەدىم عوي!.. سوزگە تۇسىنبەي تۇرسىڭدار ما؟ — دەدى باندى.
— ءىشىپ كور... ءىشىپ كور... مىنە، مەن ىشىگى كورەيىن!.. — دەپ قۇسايىن ەز قولىنداعى توستاعاننان ۇرتتاپ ءىشىپ كوردى. قاتىنىنا «ءىشىپ كور!» — دەدى قولىنداعى توستاعاننان.
قاتىنى دا، ەزى دە توستاعاندارىنان ءىشىپ كوردى. سونسوڭ عانا توستاعانداردى الىپ باندىلار ءىشتى.
ءۇش باندى قىمىز ءىشىپ تۇرعاندا، جاراۋ كۇرەڭگە مىنگەن ءبىر باندى شاپقىلاپ كەلىپ، «تەز بولىڭدار... تەز بولىڭدار» — دەپ ءوتتى.
قىمىزدى ءۇش باندى تەز-تەز ءىشىپ بولىپ، اتتارىن قامشىلارىمەن ءبىر-بىر سالىپ جونەلدى.
كەيبىر باندىلار كەيبىر جاس ايەلدەردى ۇيلەرىن اينالا قۋالاپ ءجۇر. جاس ايەلدەردى قۋالاعان باندىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ويناعانسىپ، كەيبىرەۋلەرى جاس ايەلدەرگە ارسىز ايۋانشا قاراپ قۋىپ ءجۇر.
ءبىر ءۇيدىڭ جانىندا ەكى باندى اتتارىنان سەكىرىپ ءتۇستى. ءۇيدىڭ ەسىگىنەن شىعا كەلگەن ورتا بويلى، قىزىلشىرايلى، قاراكوز، قارا قاس كەلىنشەكتى ۇستاي الدى. باندىنىڭ ءبىرى — كەتىك ءتىس، كەر پۇشىق جىگىت قاراكوز كەلىنشەكتى ۇيگە قاراي سۇيرەدى. باندىنىڭ ەكىنشىسى — جاۋقاباق، توت ماڭداي قارا جىگىت قولىنداعى ايبالتاسىنىڭ باسىنان ۇستاپ، سابىن سۇيرەتىپ، جىلدام قيمىلداپ ۇيگە كىرىپ شىقتى دا، قارا قاس، قاراكوز، قىزىلشىرايلى كەلىنشەكپەن الىسىپ جۇرگەن كەر پۇشىق كەتىك باندىعا:
— تارت ۇيگە!.. ادام جوق!.. — دەدى.
ءوزى دە كەلىپ اپىراقتاپ، قاراكوز كەلىنشەكتى ۇستاپ، ەكەۋلەپ ۇيگە سۇيرەدى.
قاراكوز كەلىنشەك كەر پۇشىق باندىعا ءال بەرمەي ءجۇر ەدى. جاۋقاباق جىگىت تە ايبالتاسىن ۇيگە سۇيەي سالا جۇگىرىپ كەلىپ، كەلىنشەكتى ۇستاپ، ەكەۋلەپ سۇيرەگەندە، كەلىنشەكتىڭ قۇلىن داۋسى شىقتى. كەلىنشەك جۇلقىنىپ، ەكى اياعىمەن جەر تىرەپ، قولدارىمەن سابالاپ، بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاعان جاۋقاباق قارانىڭ ون. ۇلكەن بارماعىنىڭ ورتا بەلىنەن شاپ ەتىپ تىستەپ قاتىپ قالدى. جاۋقاباق قارا دا تىپىرلاپ، ىشقىنعان داۋسى شىقتى. باندىنىڭ بارماعىنان قارا قان ساۋلاپ اعىپ قويا بەردى. ءدال سول كەزدە، استىنداعى مەيىزدەي قاتقان تەمىر قاراكوك اتتى ويناقتاتىپ، موينىندا مىلتىق، بەلىندە قانجارى بار نياز جەتىپ كەلدى.
— ەي، بۇلارىڭ نە؟.. جىبەرىڭدەر ايەلدى! — دەدى.
كەر پۇشىق كەتىك باندى ايەلدى قويا بەرىپ نيازعا قارادى. جاۋقاباق قارا دا ايۋان ءتۇستى باسىن كوتەرىپ، نيازعا قاراپ تىستەنىپ، قارا قان اققان وڭ قولىن بوساتىپ، سول قولىمەن قاراكوز كەلىنشەكتى ۇستاپ تۇردى.
الاق-جۇلاق ەتىپ، ەسى شىعىڭقىراپ كەلىنشەك تۇردى. كەر پۇشىق كەتىك باندى نيازدان جىلانشا كوزىن الماي، بەتىن تىرجيتىپ، قامشىسىن ىسقىرتا ءۇيىرىپ الىپ، نيازدىڭ اتىن باسقا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
كاراكوك ات وسقىرا سەكىرىپ شاپشىپ ءتۇستى.
نياز اتىنان سەكىرىپ ءتۇستى. وسقىرىپ تۇرعان اتىنىڭ شىلبىرىن شۇباتا ۇستاپ، كەر پۇشىق باندىنى ول قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
— وڭشەڭ ازعىن، بۇزىلعان يت!.. — دەدى.
قاراكوز كەلىنشەكتى قويا بەرە سالىپ، ەكى باندى بوقتاپ نيازعا جابىلىپ قالدى. اپىر-توپىر سابالاسىپ، ەكى باندى نيازدىڭ قولىنداعى قامشىسىن جۇلىپ الىپ، كەر پۇشىق ونى سالىپ-سالىپ جىبەردى. نياز جۇلقىنىپ، سەكىرىپ كەيىن شىعىپ، بەلىندەگى قانجارىن جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى. كەر پۇشىق كەتىك باندى موينىنداعى ۆينتوۆكاسىن جۇلىپ الىپ، نيازعا وقتالدى.
سول كەزدە وتار ازەز ۇلى شاۋىپ جەتىپ كەلدى.
— بۇلارىڭ نە؟.. نە قارا كورىندى سەندەرگە؟.. — دەپ اقىردى ول.
نياز جانجالدىڭ ءمونىسىن ايتتى وتارعا.
— ءمىن اتتارىڭا!.. تۇقىمىڭدى ۇرايىن، يت وڭشەڭ! — دەدى وتار.
نياز دا، كەر پۇشىق پەن شوت ماڭداي قارا دا اتتارىنا ءمىندى. قاراكوز كەلىنشەكتى جايىنا قالدىرىپ كەتتى...
وتار دۇرسىلدەتىپ شاۋىپ كەلىپ، ميشا گۋبين وتىرعان ۇيگە ءتۇستى.
بۇل ءۇي سول اققۋ كولىنىڭ باسىنداعى التى اۋىلدىڭ ەن باي ءۇيى ەدى. ءۇي ءىشى جاساۋلى، ءساندى. توردەگى تابالدىرىققا شەيىن جايعان قىزىل الا ماساتى كىلەمدەر. تەر الدىنا كىلەم ۇستىنە قاباتتاپ قىزىل-الا كورپەلەر توسەگەن. اينالا، سىرلى كەرەگەلەردە شاشاقتى كىلەم، ويۋلى، كەستەلى تۇسكيىزدەر ۇستاعان. تەر مەن سابا جاقتىڭ اراسىندا ادەمى اق كۇمبەزدى جىلتىر كروۆاتتا ءۇي يەسى باي مەن قاتىنىنىڭ توسەگى تۇر. دىڭكيگەن، پاي جىبەكپەن تىستاعان مامىق جاستىقتار. جىبەك، بارقىت كورپەلەر. كروۆاتتىڭ باس-اياق جاعىندا سىرلى ادالباقانداردا ءىلۋلى تۇرعان قىمباتتى كيىمدەر. كۇمىس كەمەر بەلبەۋ، كۇمىستەگەن قامشى. كروۆاتتىڭ باس جاعىندا ادەمى سىرلى شكاف. تەردە تىرەلە جينالعان كەستەلى قاپتى ابدىرەلەر مەن تەندەر.
سابا جاقتا قۇرساۋلى ادەمى شىم ءۇي. ءۇيدىڭ ەزى اپپاق كيىزدەن. باۋلارى توقىما ماساتى. ءۇيدىڭ كەرەگە ۋىقتارى تورت-بەس ءتۇرلى ماي سىرمەن سىرلانعان. كەرەگەنىڭ باستارىن جالپاق ماساتى، تەگەرىشپەن قۇرساعان، ۋىقتىڭ باۋلارى توقىعان ماساتى، سالبىراعان، تىگىلگەن شاشاقتى.
تەردە كىلەم ۇستىنە توسەگەن قىزىل-شۇبار كورپەلەردىڭ ۇستىندە ميشا گۋبين مەن وتار ازەز ۇلى وتىر. ولارمەن بىرگە تومەنىرەكتەۋ تاعى دا ءۇش باندى وتىر. ءبارىنىڭ الدارىندا ۇلكەن دەڭگەلەك ۇستەل. ۇستەلدە ادەمى كەسەلەر. كەسەلەردە قىمىز...
بۇلاردىڭ اتتارىن باي ءۇيىنىن جانىندا ءبىر باندى شاۋجايلارىنان ۇستاپ ءتۇر. ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ سىرتىندا ءبىر باندى ەسىكتى كۇزەتىپ تۇر. ۇيگە رۇقساتسىز ەشكىمدى كىرگىزبەيدى. قاراكوك اتتى ەنتەلەتە جەلىپ، ۇيگە نياز جەتىپ كەلدى. اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، اتتى باندىعا ۇستاتىپ، ەزى ۇيگە كىرىپ كەتتى.
ۇستەلدىڭ قاسىنا كىلەم ۇستىنە داستارقان جايىپ، ونىڭ ۇستىنە تۇتقالى ۇلكەن سىرلى اعاش تەگەنەدەگى قىمىزدى كۇمىستەگەن، شىعىرشىقتى ءمۇيىز وجاۋمەن بايدىڭ قاتىنى ساپىرىپ وتىر. باندىنىڭ باستىقتارى كارلەن كەسەلەرمەن ماس ءيىستى سارى قىمىزدى ءىشىپ وتىر.
باي دا، بايبىشەسى دە ءتىپتى جاس ادامدار. جاس جىگىت پەن جاس كەلىنشەك.
بايدىڭ ءوزى ساقال-مۇرتسىز، ورتا بويلى، دەنەلى، جاس جىگىت. اتى — دونەن. ەداۋىر اجارلى جىگىت. تەك ايىبى ءبىر اياعى ازىراق سىلتىما اقساقتاۋ. ءبىراق ءبىر اياعىنىڭ بۇل سىلتىماسى كەيدە دونەن بايعا جاراسادى دەپ ايتىساتىن.
دونەن باي ازىراق تەرشىپ، باسىنداعى پۇشپاق بوركىن تۇرە كيىپ، سۋدىراعان قارا جىبەك شاپانىن جامىلىپ، باندىلارعا قۇرمەت قىلىپ، ءسال ابىرجىڭقىراپ، ءقازىر اياعىن باسقاندا قاتتىراق اقساپ،تىنىشسىزدانىڭقىراپ، قوزعالاقتاپ تۇرىپ، ەسىككە دامىلسىز كەلىپ سىعالاپ، تىسقا قاراپ قويىپ وتىردى.
باندى باستىقتارى قىمىز ءىشىپ بولىپ تۇرىپ، اتتانۋعا ىڭعايلاندى.
— قايىر، ەندى قوش بولىڭىزدار!.. راقمەت!..
— قايىر، قايىر!.. وزدەرىڭىز دە قوش بولىڭىزدار!.. — وتار مەن گۋبين جولداستارىن الدىمەن شىعارىپ جىبەرىپ، جىلى شىرايمەن دونەنگە قارادى.
— ەندى، الگى ايتقانداي بايلانىس قىلىپ، بىزگە ءبىلدىرىپ تۇر، دونەن!.. ەشتەڭەدەن قورىقپا، ايتەۋىر، قالاي بولعاندا دا، ءىس ءوزىنىڭ تۋرا جونىنەن بارادى. قىزىلدار قۇريدى!.. — دەدى وتار.
— ءامىن!.. ءامىن!.. — دەدى اقساڭداعان دونەن قالبالاقتاپ باسىن شۇلعىپ، — دۇرىس!.. تىلەۋلەرىڭىزدى تىلەپ، قاراپ جاتپاسپىز... قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرمىز!..
ۇشەۋى قاتتى قىسىسىپ قول الىستى.
دونەننىڭ قولىن قىسىپ، گۋبين:
— نۋ، باي، نادو تەپەر رابوتات، دەيستۆوۆات!.. — دەدى.
— قانە، باي، ەندى جاتپاي-تۇرماي ارەكەت قىلۋعا كەرەك! — دەدى وتار.
— جارايدى!.. جارايدى!.. وزدەرىڭىزدەي كورىڭىزدەر! — دەدى دونەن.
اققۋ كولىنىڭ باسىنداعى التى اۋىلدى استان-كەستەن عىپ بولىپ، ەندى ءبىرازدان سوڭ باندىلار اۋىلدان شىعىپ بارا جاتتى. باندىنىڭ بىرەۋلەرىنىڭ جەتەكتەرىندە اۋىلدان العان اتتار. بىرەۋلەرىنىڭ قولدارىندا نە قانجىعالارىندا اۋىلدان العان نارسەلەر. ەندى بىرەۋلەرىنەن ەرلەرىنىڭ الدارىندا سەرەڭدەگەن سەمىز قويلار كەتىپ بارا جاتتى.
بىرنەشە كۇننەن سوڭ سول باندى نۇرا وزەنىنە قۇيعان ءبىر كىشكەنە وزەن سىماقتىڭ بويىنداعى ءبىر ورىس حۋتورىن كەلىپ باستى. كازاك اۋلىندا ىستەگەندەرىن باندىلار ورىس حۋتورىندا دا ىستەدى.
حۋتوردان كەرەك قىلعان مالدارىن، نارسەلەرىن الۋمەن كاتار اسىراندى قۇستارىن دا قۋالاپ، باقىرتىپ، ۇستاعاندارىن شۋلاتىپ الىپ تا كەتتى.
ۇلكەن نوسەر جاڭبىر جاۋىپ، اشىلعان. جەر ءجۇزى، اينالا كوكپەڭبەك. اۋە جىبەكتەي جۇمساق، جانعا جايلى ەدى. نۇرا وزەنىنىڭ بويى، ونىڭ شىمىرلاپ، سىلدىرلاپ اققان تۇنىق سۋى، جاسىل جاپىراققا ورانعان قالىڭ تالدارى مەن بۇتالارى، بويلاي شىققان كوكوراي شالعىندارىنىڭ اراسى — ءبارى دە مىڭ ءتۇرلى شاتتىق ۇندەرىن قوسىپ، سۇلۋ كۇيمەن جاسىل جازدى جىر قىلىپ، جەر ءۇستىن جاڭعىرتىپ تۇرعان كەز ەدى.
بولىستىق اتكوم ورتالىعى تانابايدىڭ اۋلىنا — قىستاۋىنا كوشكەن... اۋىل ۇيلەرىنىڭ كوپشىلىگى ءقازىر كيىز ۇيلەرىندە. كەڭسە ورناعان قىستاۋدا وتىرعان جۇرت ءقازىر از عانا. تەك كەيبىر كەدەيلەردىڭ، جالشىلاردىڭ ۇيلەرى بار جانە اتكومدە ىستەيتىندەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ۇيلەرى بار. سوندىقتان كەڭسە تۇرعان قىسقى اۋىلدا قارا-قۇرا قىبىر ونشا كوپ ەمەس. تەك، اۋىلدىڭ ءبىر جaزىقتay جەرىندە ءۇي سالۋعا دايىندىق جاساپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان ون تاقتى جۇمىسكەرلەر قىبىرلاسىپ ءجۇر...
اتكومنىڭ كەڭسەسى تاناباي ءۇيىنىڭ قاسىندا، سالپى ەرىن ابدىلدەنىڭ شيكى قىشتان سالعان تاپالتاق ۇيىندە ەدى. سالپى ەرىن ابدىلدەنىڭ ءۇيى ەكى بولمەلى ءۇي. ەكى بولمەنىڭ ورتاسىن جالپاق پەشپەن جارعان. ەكى بولمەدە ەكى-ەكىدەن كىشىرەك تورت تەرەزە بار. تورتەۋى دە وڭتۇستىككە قاراي سالىنعان. تەرەزەلەردىڭ كەيبىرى سىنى0، جاماۋلى، بىر-ەكى كوزدەرىندە شىنى جوق. سول وڭتۇستىككە قاراعان ءتورت تەرەزەنىڭ ورتاسىندا، ءۇيدىڭ ورتا ماڭداي قىرىندا كوك بوياۋمەن بوياعان، ۇلكەن قاڭىلتىر تەمىردە «بولىستىق اتكوم» دەگەن جازۋ شەگەلەۋلى ءتۇر. ءۇيدىڭ توبەسى ءتۇزۋ سالىنىپ، شىم توپىراقپەن جابىلعان. توپىراققا سەلدىرەپ، جالبىراپ كوك ءشوپ شىققان. ءۇيدىڭ ءىشى كىرلەۋ. ءۇيدىڭ قابىرعالارىن بۇرىن سىلاعان اق بالشىق، ءقازىر كىرلەنىپ، ايعىزدانعان، كەي جەرى ءتىپتى قابىرشاقتالىپ، قۇلاپ تۇسكەن. سول قابىرعالاردا جاپسىرۋلى، نە شەگەلەۋلى ءارتۇرلى سۋرەتتەر، جازۋلار ءتۇر. ءۇيدىڭ توبە اعاشى قولدىڭ سالاسىنداي عىپ سالعان شىرشا. ەدەنى جەر. ءۇيدىڭ ەكى بولمەسىنە دە ەسكى، جامان اعاش ۇستەلدەر ورناتىلعان. قىزمەتكەرلەر ورىندىقتاردا، سول جامان ۇستەلدەردى وڭگەرە-وڭگەرە وتىر. كەڭسەگە كەلگەن ادامداردىڭ كەيبىرەۋلەرى ۇزىن تاقتاي ورىندىقتا وتىر.
تورگى بولمەدە، توردەگى ۇستەلدى وڭگەرىپ، بولىستىق، اتكوم ءتوراعاسى، قارا ەشكىنىڭ قۇيىرشىعىنداي شوقشا قارا ساقالدى كازاك وتىر. ونىڭ قاسىنداعى ۇستەلدە ءتوراعانىڭ ورىنباسارى بولىپ سالپى ەرىن ابدىلدە وتىر. تورگى ءۇيدىڭ ەسىك جاعىنداعى ۇستەلدى ورنەگiن، حاتشىسى بولىپ جابىسقاق مياش وتىر. كەڭسەدە وتىرعاندار ەستىگەن-بىلگەن جاڭالىقتارىن ايتىسىپ، سۇرايتىن سوزدەرىن سۇراسىپ بولىپ، بىردەمە كۇتىپ وتىرعان سياقتى ەدى... كەڭسەدە وتىرعان التى كىسىنىڭ ءبىرى — تاناباي باي، ەكىنشىسى — باي دونەن اقساق...
اقساق باي دونەننىڭ قاسىندا بايسالباي وتىر. بۇل ءبىر قىزىق مىنەزدىلەۋ قازاق ەدى.
سەلدىر بۇيرا ساقالىن سيپاپ، بايسالباي ءتوراعانىڭ تۇسىندا، ءۇيدىڭ قابىرعاسىندا جاپسىرۋلى تۇرعان لەنيننىڭ سۋرەتىنە قاراپ وتىر. لەنيننىڭ كەڭ ماڭدايىنا، ۇلكەن باسىنا، ميلىعىنا قاراپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ باسىنداعى بوركىن الىپ، باسىنان بىردەمە ىزدەگەندەي ماندايىن، ميىعىن وڭ قولىمەن سيپالاپ، وزىنەن-وزى مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
وتىرعاندار بايسالبايعا جالت-جالت قاراستى.
ءتوراعا:
— ە، بايسەكە، نەگە كۇلدىڭىز؟.. — دەدى.
بايسالباي جىمىڭداپ، ءوز باسىن ءوزى سيپالاپ، لەنيننىڭ سۋرەتىنە قارادى.
— ءبىزدىڭ باسىمىز انا لەنيننىڭ باسىنداي نەگە بولمادى ەكەن؟.. — دەدى.
وتىرعاندار بايسالبايدىڭ سوزىنە جىميىسىپ كۇلىستى.
قىستاۋدان بىر-ەكى شاقىرىمداي جەردە كيىز ءۇيلى اۋىل كورىنىپ تۇر، تاناباي اۋلىنىڭ كوپشىلىگى سول كيىز «جايلاۋ اۋىلدا» ەدى. قىسقى ۇيلەردىڭ كوپشىلىگى ۇڭىرەيىسىپ بوس ءتۇر. سوندىقتان بولىستىق اتكوم تۇرعان تانابايدىڭ قىستاۋ اۋلىندا الگى ءۇي سالۋعا دايىندىق ىستەپ جاتقان ون شاقتى جۇمىسكەرلەردىڭ قىبىرىنان باسقا ءجۇرىپ تۇرعان ادام از بولاتىن.
كيىز ءۇيلى اۋىل جاقتان ءبىر سالت اتتى قازاق شاۋىپ كەلدى. اتىن ەنتەلەتىپ، القىنتىپ، بولىستىق اتكوم كەڭسەسىنە تۇسە قالىپ، كەڭسەگە جۇگىرىپ باسىپ ەنىپ كەلدى.
— وترياد كەلدى!.. ءقازىر كوكوزەكتەن بەرى استى! — دەدى.
ءبارى بىردەن قوزعالىپ ابىگەر بولا قالدى. اسىرەسە تاناباي ابىرجىڭقىراپ قالدى. ءبىراق ونىسىن كوپ سىرتىنا شىعارماۋعا تىرىستى. تاناباي، دونەن اقساق، مياش، ابدىلدە تورتەۋى بىر-بىرىنە كۇدىكتەنە قاراعانداي بولدى...
تاناباي بايدىڭ قىسقى ءۇيى بوس ەدى. قالا جاقتان اسكەر (قوسىن) كەلەدى دەگەننەن قوسىنعا شتاب-پاتەرگە سول تاناباي ءۇيىن دايىنداپ قويعان ەدى.
«وترياد كەلىپ قالدى» دەگەن حابار جەتىسىمەن تاناباي ءۇيىنىڭ ەسىگىنە كۇزەتكە قويعان ەكى كىسى تىك تۇردى. ساماۋىرىندارعا وت سالىپ، قازان استىنا وت جاپ.ت جاتىر... كەڭسەدە وتىرعام اتكوم باستىقتارى مەن وتىرعان ادامداردىڭ ءبورى دە تىسقا شىعىپ، تاعى تاناباي ۇيىنە بارىپ، ۇيگە توسەگەن توسەنىشتەرىن تاعى دا جوندەپ سىپىرتىپ، كەرەكتى ىدىس-اياقتارىن، قازان سايماندارىن كەرىپ جانە دايىنداعان استارىن تۇگەندەپ كەلىستى. شاي قايناتىلىپ، ەت دايىندالىپ جاتىر...
ءبارى دە كوكوزەك جاققا قاراسىپ تۇردى. ءبارى دە كوكوزەك جاققا قاراپ، ءبىر-اق ويعا تىگىنىپ ەلەگىزىپ، جايشىلىقتاعىداي قالجىڭدى، بوس ءسوزدى قويىپ، بولىستىق اتكوم كەڭسەسىنىڭ جانىندا، ءار-قايسىسى وزىنشە ىشىنەن ءبىر ويعا شومعان سياقتى، تۇيىقتانىپ وتىردى...
ال بايسالباي ءوزىنىڭ ادەتىنشە ۇندەمەي، ءوزىنىڭ سوڭىنان قالمايتىن ءبىر ويىنا قادالعان سياقتى كوزىن الدىنا، ءبىر نوقاتقا تىگىپ وتىردى. ءسۇيتىپ، ءبارى دە ۇندەسپەي، تىگىنىپ وتىر ەدى، بايسالباي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ۇندەسپەي وتىرعان جۇرت اقىرىن سەلك ەتكەندەي قوزعالىسىپ، بايسالبايعا جالت قاراستى.
— ە، نەگە كۇلدىڭ، بايسەكە؟.. — دەدى مياش.
«نە ايتار ەكەن» دەگەندەي ءبارى دە بايسالبايدىڭ بەتىنە قاراسقان بويىمەن نازارلارىن باسقاعا اۋدارمادى.
بايسالباي جىمىڭداپ:
— انا جىلى قالاعا شىعىپ بارا جاتقانىمىزدا تالاسبەكتىڭ سارى ىنگەنىنىڭ قۇيرىعى شوشاڭ-شوشاڭ ەتكەن!.. — دەدى.
ۇندەمەي وتىرعان جۇرت دۋ كۇلدى. تەك تاناباي تامسانىپ قويدى. ال بايسالبايدىڭ ءوزى اقىرىن جىميعان بويىمەن تاعى دا الدىنا قاراپ قادالدى دا قالدى...
ءبىرازدان سوڭ جەتپىس-سەكسەن كىسىلى اتتى قوسىن ايانداپ اۋىلعا كەلدى. كوبى ەرەسەك جىگىتتەر. باستىعى بىلتىر اسكەرمەن وسى اۋىلعا كەلىپ جارالانىپ كەتەتىن قىرىم ۇلى ەكەن.
بولىستىق اتكوم جانىندا وتىرعان ادامدار باستىعى اتكوم باسقارۋشىلارى بولىپ، قوسىندى قارسى الىپ، تانابايدىڭ ۇيىنە اكەلدى. قوسىن ءتۇسىپ اتتارىن بايلادى... قوسىن باستىعى قىرىم ۇلى اتىنان ءتۇسىپ، قارسى العان ادامدارمەن قول ۇستاسىپ امانداسىپ، مياش پەن ابدىلدەنى تاني كەتتى.
كاتار تۇرعان مياش پەن ابدىلدەنىڭ بەتتەرىنە قاراپ:
— سىزدەردى تانىدىم عوي دەيمىن! — دەدى.
كاتار تۇرعان مياش پەن ابدىلدە دە كىرىمۇلىن تاني كەتتى. ەكەۋى دە يەسىنىڭ الدىندا بۇلعاڭداپ، جاعىنعان اڭشىنىڭ يتىندەي قالبالاقتاپ، شىر كوبەلەك اينالا قالدى. ەكەۋى دە ارسالاقتاپ، شاپشاڭ قيمىلداپ، بەتتەرى دە قوزعالاقتاپ، بىرەسە بەتتەرى ىرجاڭداپ، بىرەسە ەنتىگە جۇگىرىپ، تاناباي ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشىپ، جولداستارى مەن قىرىمۇلىن ۇيگە كىرگىزدى. تورگە جايىلعان كيىز، كىلەم، كورپەلەردىڭ ۇستىنە جولداستارى مەن قىرىم ۇلى وتىرىستى. قوسىن كىسىلەرىنىڭ كوبى تىستا، اتتارىنىڭ، قاسىندا قالدى... ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى وزەنگە، تال اراسىنا بارىپ جۋىنىپ سامبىرلاسىپ ءجۇردى...
بولىستىق اتكوم قىزمەتكەرلەرى كۇتىسىپ، ۇستەل جاساپ داستارقان جايىپ، شۇبار الا كەسەلەردى، شىنىاياقتاردى سىلدىرلاتىپ جاساپ، تەگەنەلەرمەن قىمىز اكەلدى.
تاناباي مەن اتكوم باستىعىنىڭ ورىنباسارى ابدىلدە ەكەۋى ەكى تەگەنەنى الدارىنا قويعىزىپ، وجاۋلارىن كوتەرىپ، قىمىزدى ساپىرىپ كەسەلەرگە قۇيىپ بەرە باستادى.
مياش بىرەسە وتىرىپ، بىرەسە تۇرەگەلىپ، قوناقتاردى كۇتۋ ءىسىن باقىلاعانداي جالتاڭداپ تۇر. بولىستىق اتكوم باستىعى قوناق كۇتۋشىلەردىڭ، بەرىلە باستاعان ماس ءيىستى سارى قىمىزدىڭ، دايىندالىپ جاتقان شايدىڭ، اسىلىپ جاتقان ەكى قازان ەتتىڭ — ءبارىنىن يەسى جالعىز ءوزى سياقتانىپ، قىرىمۇلىنا قاراپ قويىپ وتىر.
جاڭبىر جاۋىپ اشىلعاننان كەيىنگى جۇمساق شۋاق كۇن ونشا ىستىق بولماعانمەن، اسكەر ادامدارى سۋسىندى ءىشىپ جاتىر. قوسىن ادامدارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ سۇراۋى بويىنشا شايدى دا جاساپ جاتىر. قايناپ تۇرعان ساماۋرىنداردى اكەپ، بۋلارىن بۇرقىراتىپ قويدى. جايىلعان داستارقاندارعا جاڭا پىسىرگەن باۋىرساقتاردى توگىپ تاستادى. شىنىاياقتاردى سىلدىرلاتىپ شايدى قۇيا باستادى.
اۋىل ادامدارى جۇگىرىپ تۇگەل جۇمىلعانداي بولىپ، تىك تۇرىپ قوسىندى كۇتىپ، استارىن بەرىپ، ىشكىزىپ-جەگىزىپ جاتقاندا، اقساق دونەن باي اقىرىن شەگىنىپ، سىلتي باسىپ، قاسىنداعى جىگىتىن ەرتىپ اتكوم كەڭسەسىنىڭ، قاسىندا تۇرعان بوس قوراعا كەلدى. سول قورادا تۇرعان اتتارىنا ءمىنىپ، تانابايدىڭ كيىز ۇيلەرىندە وتىرعان اۋىلىنا قاراي اياڭداتىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ەندى ءبىرازدان سوڭ اقساق. دونەن قاسىنداعى جىگىتىمەن ەكەۋى كيىز ءۇيلى اۋىلدان شىعىپ، ارعى بەلدەن اسىپ، تاساعا تۇسكەن سوڭ، اتتارىنا قامشى باسىپ-باسىپ، زىمىراتىپ الا جونەلدى...
ولارمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولعان جوق...
اۋىلداعى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ نازارى وسى تانابايدىڭ اعاش ۇيىندە موشاپ جاتقان وتريادتا بولدى...
قىرىم ۇلى كوكالا كەسەمەن قىمىزدى جۇتىپ قويىپ، جىميىپ كۇلىپ جولداستارىنا قاراپ، بىلتىرعى ۋاقيعانى ايتتى. بىلتىر كۇزدىگۇنى اقتاردى قۋىپ كەلە جاتىپ وسى ەلدە، وسى اۋىلدا بولعاندىعىن، وسى ۇيدە تەرەزەدەن اتىپ ونى قالاي جاراقاتتاعاندىعىن قىرىم ۇلى جولداستارىنا اڭگىمە قىلىپ ايتىپ وتىردى.
اتكوم باستىقتارى، ءتوراعا، ورىنباسار، حاتشى ۇشەۋى كۇتۋ كىزمەتىن ىستەپ، قىمىز بەن شايدى بەرە وتىرىپ، قىرىمۇلىنا بالاشا اۋىزدارىن اشا، كۇلىمدەي قاراپ، تىڭداپ وتىر...
قوسىننىڭ ۇيدەگى جىگىتتەرى قىمىز بەن شايدى ءىشىپ، بىرتىندەپ تىسقا شىعىپ، تىستاعى اتتاردىڭ قاسىندا قالعان جىگىتتەردى بىرتىندەپ اس ىشۋگە جىبەرىپ تۇردى.
سۋسىندارىن ءىشىپ، استارىن جەپ بولعان سوڭ قوسىن ءبىراز تىنىقتى.
ءبىراز تىنىعىپ، اتتارىن وتقا قويعىزىپ، قىرىم ۇلى بەس-التى جولداستارىمەن جانە بولاتكوم قىزمەتكەرلەرىمەن، اۋىل ۇستىندەگى الگى ءۇي سالۋعا دايىندىق جاساپ، ون شاقتى جۇمىسكەرلەر جۇمىس ىستەپ جاتقان جەردى كورۋگە باردى.
اكەپ جيناپ، ءۇيىپ تاستاعان كىرپىش-قىشتاردى، تاستاردى، دىڭگەك بورەنەلەردى، ءۇي سالىناتىن جەردى كورىپ، جۇمىسكەر قازاقتارمەن سويلەسىپ، قىرىم ۇلى اينالاعا قاراپ تۇردى.
— يا، مادەنيەت وشاعىن ورناتۋعا وتە جاقسى، وتە قولايلى جەر ەكەن... ارينە، اۋەلى مەكتەپ، اۋرۋحانا، كىشكەنە اپتەك-دارىحانا، كووپەراتيۆ، بولىستىق اتكوم... سونسوڭ ىلەزدە زورايىپ قۇرالىپ، مادەنيەتتىڭ ءبىر جاقسى وشاعى بولاتىن جەر ەكەن!.. — دەدى قىرىم ۇلى.
وزگەلەر دە ماقۇلداپ تۇردى.
قىرىم ۇلى جازىقتا وتىرعان كيىز ءۇيلى اۋىلعا قاراپ:
— اۋىلدىڭ كيىز ۇيلەرى اناۋ تۇرعاندار ما؟ — دەدى.
— بۇرىنعى كوشىپ بارىپ وتىراتىن جايلاۋى اناۋ ادىرلاردان ءارى ەدى. بيىل، مىنا بولىستىق اتكوم وسىندا كەشىپ كەلگەن سوڭ ايتەۋىر الىس جايلاۋعا كەتپەي، وسى كەڭسەنىڭ قاسىندا وتىر عوي، — دەدى اتكومنىڭ توراعاسى.
— ا، ونىسى دۇرىس بولعان! ەندى ۇزاققا كوشكەندى قويىپ، مادەنيەت وشاعىن جاساۋعا تىرىسۋ كەرەك، — دەدى قىرىم ۇلى. سونى ايتتى دا:
— مىنا باندىنى قۇرتىپ بولىپ، وسىندا سۋببوتنيك جاساپ، سىزدەرگە مىقتاپ ءبىر كومەك ىستەيمىز! — دەدى.
— دۇرىس، دۇرىس! ءسۇيتۋ كەرەك! — دەدى قىرىم ۇلىنىڭ جولداستارى.
بولىستىق اتكوم باستىقتارى ىرزالىق شىرايمەن جىلدام-جىلدام باستارىن يزەدى. «جاقسى-جاقسى،دۇرىس-دۇرىس!» — دەستى.
قىرىم ۇلى مەن جولداستارى اينالاعا، جازىقتا توماشاداي-توماشاداي، كۇمبەزدەي-كۇمبەزدەي بولىپ وتىرعان كيىز ۇيلەرگە قاراپ تۇردى.
— كيىز ۇيلەردە وتىرعان اۋىلداردى بارىپ كورەيىك ءالى! — دەدى.
— يا، يا، بارىپ كورۋ كەرەك! وبيازاتەلنو بارىپ كورۋ كەرەك! — دەدى قىرىم ۇلىنىڭ جولداستارى.
— دۇرىس-دۇرىس! — دەستى اۋىل ادامدارى، اتكوم قىزمەتكەرلەرى.
— ءتىپتى ميتينگىنى سوندا ىستەسەك قايتەدى! — دەدى اتكوم اعاسى.
— جارايدى، سوندا ىستەسەك ىستەيىك سوندا! ءتىپتى جاقسى! كوپشىلىك سوندا عوي، جارايدى! — دەدى قىرىم ۇلى.
ءبارى دە سونى ماقۇلداستى.
ەرتەڭىندە بولىستىق اتكوم باستىقتارى مەن كەلگەن وترياد تۇگەل اتقا ءمىنىپ كيىز ءۇيلى اۋىلعا كەلدى. دايىندالعان قاتار ءۇش ۇيگە قوسىندى ءتۇسىردى. تانابايدىڭ ۇلكەن اق كۇمبەزدەي اق ۇيىنە بىرنەشە جولداستارىمەن قىرىمۇلىن ءتۇسىردى. كۇن بۇرىن كۇتىنىپ، تانابايدىڭ، كيىز ءۇيىن دايىنداپ، توسەنىش كىلەمدەرىن، تۇسقا ۇستاعان كىلەم مەن كەستەلى تۇسكيىزدەرىن جايناتىپ، قىپ-قىزىل شۇبار قىلىپ قويعان ەدى. توردە قىزىل-شۇبار ماساتى كىلەمدەردىڭ ۇستىنە جايعان الا جىبەك كورپەلەردىڭ ۇستىندە قىرىم ۇلى جولداستارىمەن قازاقشا مالداستارىن قۇرىپ وتىر. ولاردىڭ الدىندا ادەمى دوڭگەلەك ۇستەل. ۇستەلگە شاشاقتى قىزىل شۇبار داستارقان جايعان. داستارقان ۇستىندە قىزىل الا كەسەلەر. شەتتەڭكىرەپ اتكوم باستىعى مەن حاتشى وتىر. ورىنباسار ابدىلدە ءۇش ۇيدەگى قوسىن جىگىتتەرىن كۇتىپ ءجۇر. جانە تاناباي ۇيىندە كەيبىر اۋىل كىسىلەرى وتىر. قايتا-قايتا شىعارسا دا بولماي بوساعا جاقتا انتالاپ بالا-شاعا تۇر. ءۇي يەلەرى — تاناباي مەن قاتىنى تەگەنەگە قۇيعان قىمىزدى ساپىرىپ، قوناقتارعا بەرىپ وتىر. تانابايدىڭ قىزى باسىنا كۇمىستەگەن، ۇكىلى، قىزىل-شۇبار توپىسىن كيىپ، ەكى قاتار ەتىپ ورگەن ۇزىن شاشىن ارقاسىنا تاستاپ، ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇر. بورانبەك قاتار ءۇش ۇيگە تۇسكەن قوسىن جىگىتتەرىنە باردى. قوسىننىڭ قازاقشا بىلەتىندەرى بورانبەكپەن سويلەسىپ، مۇڭ-جايىن سۇراستىرىپ، قوسىنعا جىگىت بوپ كىر دەپ ۇگىتتەدى. بورانبەك ەداۋىر ويلانىپ قالىپ، تاناباي ۇيىنە قايتا كەلىپ، باستىقتاردىڭ سوزدەرىن تىڭداپ وتىردى. ال تاناباي قۋ ونى ەندى مالاي قىلماعان سياقتى بولىپ وتىردى.
قىرىم ۇلى قىمىز ىشە وتىرىپ، بىلتىرعى قاشقان اقتىڭ اسكەرلەرىنىڭ ەلدى قالاي جابىرلەگەندەرىن، حالىقتىڭ ولاردى جانە قىزىلداردى قالاي قارسى العانىن ايتىپ وتىردى.
قىرىم ۇلى تانابايعا قاراپ:
— باي، بىلتىر ءبىز ءسىزدىڭ ۇيگە قونعاندا قايدا ەدىڭىز؟.. — دەدى.
باي ازىراق ساسىڭكىراپ قالىپ:
ءبىر جۇمىسپەن باسقا ءبىر ەلدە ەدىم... الىستاعى ءبىر ەلگە جولاۋشى كەتكەن ەدىم!.. — دەدى.
قىرىم ۇلى:
— ا-ا، سولاي ما ەدى!.. — دەپ مياشقا قارادى.
— الگى سونداعى سۇلۋ قىز قايدا؟.. — دەدى قىرىم ۇلى تاعى دا. مياش:
— ا، ول قىز وسى اۋىلدا... وسىندا، اكەسىڭىكىندە! — دەدى.
— ونىڭ، كۇيەۋى قايدا بۇ كۇندە، بار ما؟.. — دەدى.
مياش ازىراق ساسىڭقىراپ قالدى. ءبىراق ساسىڭقىراعاندىعىن بىلدىرمەۋگە تىرىستى. باسقاعا بايقاۋسىز قىلىپ تانابايعا قاراپ قويىپ:
— ول سول بەتىمەن جوق بولىپ... سودان بەرى ەشبىر دىبىس بىلىنبەي قويدى! — دەدى.
تاناباي ءبۇل ءسوزدى ەستىمەگەن كىسىشە بەتىن مەڭىرەۋلەندىرىپ، قىمىزدى ساپىرا ءتۇستى.
تاناباي مەن مياشتىڭ بەت-كوز قۇبىلىستارىن سەزگەن بورانبەك:
«وي، قۋلار-وي!» — دەدى ىشىنەن.
بايسالباي مانادان بەرى قىرىم ۇلىنىڭ، ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان سياقتى ەدى.
«ىبىراي ۇستانىڭ قىزىنىڭ كۇيەۋى سول بىلتىر كەتكەننەن جوق بولىپ كەتتى» دەگەندە بايسالباي قاراپ وتىرىپ مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ە، نەگە كۇلدىڭىز؟ — دەدى قىرىم ۇلى.
قىرىم ۇلىنىڭ سۇراۋىن بايسالبايعا قازاقشالاپ ايتتى.
بايسالباي:
— الدىڭعى جىلى قارا ءپۇشپايدىڭ ۇيىندە ءبىر كىسەندى ۇستاپ شۇقىلاپ وتىرىپ، سۇق قولىم كىسەننىڭ تەسىگىنە كىرىپ كەتىپ قايتا شىقپاي قويىپ ەدى! — دەدى كۇلىمدەپ...
قىرىم ۇلى تاڭىرقاپ كۇلىپ، تامسانىپ قويدى...
ءسۇيتىپ، اڭگىمە ايتىپ، قىمىز ءىشىپ ءبىراز وتىرىستى... ءبىرازدان سوڭ قىرىم ۇلى جولداستارىمەن تىسقا شىقتى. ولار تىسقا شىعۋعا تۇرىپ ەسىككە قاراي جۇرگەندە تاناباي ورنىنان تۇرىپ، ولاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، تىستاعى قىزىنا جانە وشاق باسىندا جۇرگەندەرگە داۋىستاپ:
— ءاي، تىستا قايسىڭ، بار؟ مىنا كىسىلەرگە جازىم قىلىپ انا يتتەر ۇمتىلىپ جۇرمەسىن. بايقاڭدار! — دەدى.
— ە-ە، كۇندىز يت ەشكىمدى قاپپايدى! — دەدى تىسقا وزگەدەن بۇرىن شىققان بورانبەك...
قىرىم ۇلى جولداستارىمەن جەروشاقتاعى بۋى شىققان قازانعا قاراپ تۇردى. ۇيگە سۇيەنىپ تۇرعان تانابايدىڭ قىزىنا، قىزدىڭ الدىندا وشاققا كوزىن ءسۇزىپ، دوڭكيىپ جاتقان ەكى اق توبەتتىڭ جۋان مويىندارىنا، ۇلكەن باستارىنا، تۇكسيگەن قاباقتارىنا قاراپ، مياشقا:
— انا يتتەر قاسقىر الاتىن يتتەر مە؟ — دەدى قىرىم ۇلى.
مياش:
— يا، قاسقىر الاتىن يتتەر... جانە قورادان ءتۇن بالاسىندا قاسقىرعا دا، ۇرىعا دا قوي بەرمەيدى. تاماشا يتتەر! ادامنان ارتىق! — دەدى.
قىرىم ۇلى تاڭىرقاپ باسىن شايقادى. ءسۇيتىپ، قاستارىندا تۇرعان يت يەسى تاناباي بايعا، ونىڭ جۋان موينىنا قارادى...
يتتەردى ءبىراز سوز قىلىپ، قىرىم ۇلى جولداستارىمەن اۋىل سىرتىنداعى ويپاڭ كوگالداعى جەلى باسىندا تۇرعان جانە جايىلىسىپ جۇرگەن جىلقىلارعا قاراپ تۇردى. ەسىك الدىنداعى كوگالدا جايلاپ ويناپ جۇرگەن قالىڭ توپ قوزىلاردى كورىپ، ءبارى ايانداپ سولاردىڭ قاسىنا باردى. ويناپ، سەكىرىپ، جەردەگى جىبەكشە قۇلپىرعان جۇمساق جاسىل ءشوپتى اۋىزدارىمەن ءبىر تالداپ ءۇزىپ، باستارىن يزەپ، جالماپ جەپ جۇرگەن جاس قوزىلاردى كورىپ، قىرىم ۇلى جاس بالالارعا قاراعانداي قاراپ تۇردى. ءبىر اق قاسقا قارا بۇيرا قوزىنى ۇستاپ قۇشاقتاپ ماڭدايىنان يىسكەپ، باسىنان، ارقاسىنان سيپاپ، جولداستارىنا قارادى:
— مىنە، جاراتىلىستىڭ ءبىر ادەمى بالاسى! — دەدى.'
جولداستارى دا سۇيىنگەن، جۇمساق شىرايمەن قاراپ تۇردى...
ەندى ءبىرازدان سوڭ قىرىم ۇلى جولداستارىمەن ىبىراي ۇستانىڭ كىشكەنتاي قاراشا جىرتىق، ۇيىنە كەلىپ كىردى.
ىبىراي ۇستانىڭ ءۇيى تاناباي بايدىڭ ۇيىندەي ەمەس. تاناباي ءۇيى ادەمى قالىڭ اق شۇعاداي اق كيىزدەن ىستەگەن، ۇلكەن اق كۇمبەز. ءىشى سىرلى، قىزىلدى-جاسىلدى كەستەلى، ويۋلى، ءساندى، ماساتى قىزىل-شۇبار كىلەمدەر توسەپ، كىلەمدەر ۇستاعان.
ىبىراي ۇستانىڭ ءۇيى كىشكەنتاي، مىجىرايعان، الاسا، كيىزدەرى كيىز ەمەس، ەسكى قۇرىم، قىرىق جاماۋلى، شۇرق-شۇرق، جىرتىق-تەسىك، ۇلدىرەپ، ءىرىپ توزعان، توماشاداي قاراشا ءۇي. قاراشا ءۇيدىڭ ءىشى تاناباي ۇيىندەي قىزىل-جاسىل كەستەلى، ءساندى ەمەس، ءىشى سىرتقى كورىنىسىنە لايىق: شوقپىت، كۇيە باسقان، اربيعان اعاش كەبەجە، جىرتىق شي، جاماۋلى، توزعان كىر-كىر كيىم، جىرتىق توسەنىش. كەتىك، جاماۋلى ىدىس، پۇشىق شاينەك. جانە ءۇيىنىڭ ءبىر جاعىن الىپ جاتقان جاماۋلى كورىك، تەمىر-قۇرىش ءتوس، قارا بالعا، سىنىق تەمىر، جىرتىق قاپقا تولتىرعان كەمىر، تاعى دا وسىنداي نارسەلەر. جەروشاعىنىڭ باسىندا جاتقان جاماۋلى قازان، شومشەك، قۋ تال جانە ۇيىلگەن تەزەك.
ىبىراي ۇستا، قاتىنى، قىزى عايني ۇشەۋى كومانديرلەرمەن بىرگە ەسىگىنىڭ الدىنا شىعىپ ءتىلماش ارقىلى قىرىمۇلىمەن سويلەسىپ تۇردى.
عايني بىلتىرعىداي ەمەس، ءتۇسى وزگەرىڭكىرەپ، ءىشى شەرميگەن. ونىڭ. ءىشىنىڭ جۋاندىعىنا قاراعاندا، بۇگىن-ەرتەڭ بوساناتىن سياقتى ءتۇرى دە بار ەدى.
قىرىم ۇلى ىبىراي ۇستانىڭ يىعىنان اقىرىن قاعىپ، سويلەسىپ تۇردى جانە ءبىرتۇرلى دوستىق شىرايمەن عاينيعا:
— ەشتەڭە ەتپەيدى، كۇيەۋىڭ جوعالىپ كەتسە، تاعى دا كۇيەۋ تابىلار، ءوزىڭ ءالى جاپ-جاسسىڭ... مەكتەپتەن وقۋ وقىساڭ، ءبىلىم الاسىڭ، ادام بولاسىڭ!.. وقۋ وقۋىڭا جاردەم ەتەمىز، بولىستىق اتكوم دە جاردەم ەتەدى، وقىپ، ەركەكتەرمەن قاتار قىزمەت ىستەيتىن بولاسىڭ!.. سولاي عوي، ءا؟.. — دەپ قىرىم ۇلى قاسىندا تۇرعان بولاتكوم باستىقتارىنا قارادى.
ولار: «ارينە... ارينە.. سۇيتىلەدى عوي...»، — دەگەندەي سوزدەردى مىڭقىلدادى.
قىرىم ۇلىنىڭ كوزى تانابايدىڭ كوزىنە ءتۇستى. تانابايدىڭ كوزىنىڭ مۇز سياقتانعان تۇرىنە قىرىم ۇلى قادالا قارادى. تانابايدىڭ كوزىن جاڭا عانا انىقتاپ كورگەندەي بولدى. بايدىڭ جۋان، سەمىز موينىنا قاراپ، ونىڭ ەكى اق توبەتىنىڭ دۇرديگەن جۋان، جۇمىر مويىندارىن كوز الدىنا كەلتىردى. ادەيى سالىستىرعانداي، قاسىنداعى ىبىراي ۇستانىڭ موينىنا قارادى. ۇستانىڭ تامىرلارى ادىرايعان كوك ەتتەرى ءبىلىنىپ، ساي-سايلارى قازىلعان، قالىڭ تەرلى موينىنا، جىرتىق، جاماۋلى كيىمىنە قارادى. قىرىم ۇلى قاباعىن تۇيىڭكىرەپ، اينالىپ، ۇستانىڭ جەروشاعىنىڭ باسىندا جاتقان جاماۋلى قازانىنا، قازاننىڭ قاسىنداعى شوشتيتىپ ۇيگەن تەزەك تۇبىندە بۇك ءتۇسىپ، بۇرالىپ جاتقان، ەسكى ءجۇنى تۇبىتتەنىپ تۇسپەگەن، ارىق، جىڭىشكە يتىنە قارادى...
«ناشاردىڭ ءيتى دە ناشار بولادى ەكەن-اۋ !..» — دەدى ول ىشىنەن.
كۇن ەڭكەيگەندە اۋىل ۇستىندە ۇلكەن ميتينگى بولدى. قوسىنمەن بىرگە اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشى، ايەل-ەركەگىنىڭ ءبارى دە اۋىل سىرتىنا جيىلدى. القا-قوتان جۇرتتىڭ ورتاسىنا شىعىپ قىرىم ۇلى سوز سويلەدى. ول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ. كوممۋنيست پارتياسىنىڭ جۇمىسكەر جالشى، كەدەيدىكى ەكەنىن ايتتى، ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ ماقساتىن باياندادى. بايلاردىڭ ەڭبەكشى تاپقا جاۋ ەكەنىن جانە بايلار ماقساتى — جۇمىسكەر-جالشى، مالاي، كەدەيلەردى جۇمىسقا الىپ، سولاردىڭ ەڭبەگىن پايدالانۋ ەكەنىن ايتتى. ەڭبەكشىلەردى بايلاردىڭ قانداي ادىستەرمەن الدايتىنىن سۋرەتتەدى. بايلار تابىن، ونىڭ ۇكىمەتىن جۇمىسكەر، جالشى، كەدەيلەر تابى قۇلاتىپ، كەڭەس ۇكىمەتىن ورناتقان سوڭ بايلار تابى اق اسكەر جاساپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قىزىل اسكەرىمەن قالاي سوعىسقانىن سۋرەتتەدى.
بىلتىر سول اۋىلدى باسىپ وتكەن اقتار اسكەرىنىڭ ىستەپ كەتكەن قىلىقتارىن ايتتى. قازاق بايلارى دا ورىس بايلارىنىڭ اق اسكەرىنىڭ تىلەگىندە بولعانىن ايتىپ، قازاق بايلارىنىڭ «الاشورداشىلارى» ورىستىڭ اق اسكەرىمەن بىرگە، ەڭبەكشى تاپتىڭ قىزىل اسكەرىنە قارسى سوعىسقانىن ايتتى. قازىرگى باندىلار دا ورىس پەن قازاق بايلارىنىڭ ءىسى ەكەنىن ايتتى... ءسويتىپ، قىرىم ۇلى ەڭبەكشىلەردى باندىعا قارسى كۇرەسكە شاقىردى. ەڭبەكشى ازاماتتاردى قىزىل قوسىنعا كىرىپ، باندىنى قۇرتۋعا اتتانۋعا شاقىردى. جانە بىرنەشە كىسى سويلەدى. بولاتكوم باستىعى سويلەدى. جۇرتتىڭ، كوبىنە قىرىم ۇلىنىڭ ءسوزى ايقىن ايتىلعان ساباق سياقتى بولدى. ىبىراي ۇستا مەن بورانبەك رۋحتانىپ كوتەرىلدى. ەكەۋى دە سويلەپ، اكتاردىڭ قىلىقتارىن ايتتى. باندىنى قۇرتۋ كەرەكتىگىن، ەل ىشىندە بايلارعا ەندى جول بەرمەۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتتى...
بورانبەك:
— ەندى، مىنا مەن جولداس قىرىم ۇلىنىڭ قوسىنىنا كىرىپ، باندىنى قۇرتۋعا بىرگە اتتانۋعا ىقتيارمىن! تىلەنەمىن! — دەدى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ.
ءبىرسىپىرا كەدەيلەر بورانبەكتىڭ مۇنىسىنا ءسۇيسىنىپ، ال تاناباي مەن ونىڭ تىلەكتەستەرى قورقىسىپ، ۇلكەن كۇدىكتەنىپ قالدى.
ميتينگىدەن كەيىن تاناباي ەپتەپ بورانبەكتى توقتاتۋعا ءارتۇرلى امال قىلدى، بىرەۋ ارقىلى بورانبەكتى قورقىتىپ: «بىلتىرعى قىرىمۇلىنا وق اتقاندارىڭدى ءبىلىپ قالىپ، جامان قىلىپ جۇرمەسىن» دەگەندى سەزدىردى.
— ولاي بولسا، مەن شىنىن ايتام!.. اتتىرعان بايلار، اتقان نياز... ول دا اكتىڭ اسكەرىنىڭ باستىعى دەپ اتقان!.. — دەپ بورانبەك ەندى قىرىم ۇلىنىڭ قاسىنان شىقپادى.
كەشكە بورانبەك تانابايدىڭ «بورمانداي» دەگەن مەيىزدەي قاتىپ جۇرگەن بايگى اتىن ۇستاپ ءمىنىپ، قىرىم ۇلىنىڭ قوسىنىنا ايقىنداپ جازىلىپ كىردى...
6
ەرتەڭىندە قىرىم ۇلىنىڭ، قوسىنى باندىنى ىزدەپ شىقتى. قىرىم ۇلىنىڭ وتريادىنا سەيتەن ۇلىنىڭ وتريادى كەلىپ قوسىلدى.
ونىڭ وتريادىنىڭ كوپشىلىگى كازاك، ەكەن. ەكى بولەك قوسىن قوسىلىپ، ءبىر قوسىم بولىپ كەلە جاتتى...
كۇن قوڭىر الا ەدى. اسپاندا قالىڭ، كوكالا، قوڭىر الا بۇلتتار بار. اقىرىن تولقىعان جەل بىردە باسىلىپ، بىردە تولقىپ جاسىل شوپتەردىڭ باستارىن اقىرىن عانا ىرعايدى...
قىزعالداقتى، سارعالداقتى جاسىل الا جىبەك شوپپەن بۇركەنگەن كەن دالانى باسىپ ءوتىپ، قوسىن ءبىر جاسىل الا بۇيراتتارعا، شوقى، توبەشىكتەرگە كىردى. نۇرا وزەنىنە قۇياتىن كوپ ۋاق وزەندەردىڭ بىرىنە كەلدى. وزەننىڭ جاعالارى، كوك-جاسىل قۇراقتارى، جاعالارىنداعى، ويپاڭدارىنداعى ۋاق قاراسۋلار، كوكوراي شالعىندار، ۇشقان ۇيرەكتەر كورىنەدى. ءبىرازدان سوڭ وزەن بويىندا جايىلعان، سۋ ىشكەن قالىڭ تابىن مالدار كەزدەستى. مالشىلار تاڭىرقاسىپ قاراسىپ قالدى. اناداي وتىرعان كيىز ءۇيلى اۋىلدار كورىندى.
قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلى بىرىككەن قوسىننىڭ الدىندا وقشاۋ ايانداپ كەلە جاتتى. قىرىم ۇلىنىڭ استىندا قازاقى سۇلۋ قىلاڭ ات، سەيتەن ۇلىنىڭ استىندا مەيىزدەي قاتقان تور قاسقا ات. ەكەۋىنىڭ اتتارى دا، كيىكتىڭ تەكەلەرىندەي ادەمى، جەڭىل شىرەپ اياڭدايدى. باستارىن اقىرىن شۇلعىپ، مويىندارىن ءيىلتىپ قويىپ، تىزگىندەرىن تىرسىلداتىپ، ىلگەرى ۇمتىلا باسادى...
بايدىڭ «بورمانداي اتىن» شۇلعىتىپ، بەلىنە قىلىش اسىنىپ، قوسىن ىشىندە بورانبەك تە كەلەدى.
ەكى كۇننەن بەرى بارشىدا جۇرگەن كىسىلەر كەلىپ، اقىرعى حابارلارىن بەردى:
— باندى جاقىن اراداعى ءبىر اۋىلدان جاڭا عانا اتتاندى!.. — دەستى.
ەكى باستىق قوسىنعا بۇيرىق بەرىپ، ءبارى جەلە-شوقىتا جونەلدى. بارشىلار شاۋىپ، الدىندا ءجۇرىپ وتىردى. ەكى جاقتا تەبەلەر، بۇيراتتار قالىپ بارادى... اتتار تەرشىدى... تاعى دا كەڭ دالاعا شىقتى. كوگەرگەن شوقىلارعا كەلدى. شوقىلاردىڭ الدىنداعى ساياز سۋلى، قارا سۋلى وزەن جاعاسىنا كىرپىشتەن سالىنعان، قازاقتىڭ ادەمى، سۇلۋ، بيىك شوشاق مولالارىنا كەلدى. ودان ءوتىپ، شوقىلاردىڭ سىرتىنداعى جازىققا قاراعان جاقتاعى قورعان-وبالاردىڭ ار جاعىنداعى وزەننىڭ ءبىر بۇرماسىندا وتىرعان اۋىلدى كوردى. اۋىلدىڭ مالدارى كوپ جەرلەردى الىپ، بىرداي بولىپ جايىلىپ جاتتى.
قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلىنىڭ الدىندا كەلە جاتقان بارشى ەكى جىگىت اتتارىنىڭ باستارىن تارتىپ، مويىندارىن بۇرىپ بىردەمە دەدى.
قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلى كەيىن قاراپ، قولدارىن كوتەرىپ ىمدادى. شوقىتىپ كەلە جاتقان قوسىن اتتارىنىڭ باستارىن تارتىپ اياڭداتتى. ەكى باستىق: «توقتاڭدار!» — دەپ بۇيىردى.
قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلى سويلەسىپ، قوسىندى سول اراعا تاستاپ، جەلىپ تاياۋ تۇرعان كىشكەنە شوقىعا شىقتى.
ەكەۋى شوقىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ دۇربىمەن قارادى... تەز شوقىدان ءتۇسىپ جۇگىرتىپ قوسىنعا كەلدى. قوسىندى ەكىگە ءبولدى. ءبىرىن قىرىم ۇلى، ەكىنشىسىن سەيتەن ۇلى باستادى. بۇيرات بەلەستەردىڭ، قورعان شوقىلاردىڭ تاساسىمەن، وزەك سايلارمەن ەكى بولەك قوسىن ەكى جاقتى اينالا ءجۇردى... ەكى بولىنگەن قوسىننىڭ باسى، قۇيرىعى ءار جەردەن قاراڭ ەتىپ قىلتىلداپ كورىنىپ قالىپ، جۇگىرتىپ كەتىپ بارا جاتتى.
قىزىل قوسىندى باندى دا كۇتىپ ءتۇر ەدى.
تەرەڭ سايدىڭ جارىنا كەلىپ بەكىنىپ، باندى دا اتتارىنان ءتۇسىپ، تەز جاياۋلاعان ەدى. اتتارىن جاردىڭ ىشىنە قويىپ، ولار جاردىڭ قاباعىنا شىعىپ قارادى.
وتار مەن ميشا گۋبين جارلى سايدىڭ جاعاسىنداعى قورعان-تومپەشىكتىڭ. ەكى جاعىنداعى قىردىڭ تاساسىنا باندىسىن قانات جايعانداي كاتار ءتىزىپ جاتقىزىپ قويىپ، وزدەرى قورعان-تومپەشىكتىڭ باسىنا ەڭبەكتەپ شىعىپ، قورعان-تومپەشىكتىڭ تاستارىنىڭ تاساسىندا دۇربىمەن قاراپ جاتتى. ميشا گۋبين دۇربىمەن قاراپ جاتقاندا، وتار كەيىن قاراپ قولىمەن ىمداپ، باندىسىنا بۇيرىق قىلدى. باندى قاناتشا جازىلعان بويىمەن ەڭكەندەپ جۇگىرىپ، قورعان-شوقىنىڭ ەكى جاعىنداعى قىرىنىڭ ۇستىنە ەڭبەكتەپ شىعىپ، تىزىلگەن بويىمەن تاستاردى پانالاپ جاتا-جاتا قالدى.
ميشا گۋبين بۇققان بويىمەن ءتىزىلىپ بۇعىپ جاتقان باندىعا قارادى. قولىمەن ىمداپ بۇيرىق قىلدى.
— ات! — دەدى.
باندى اتىپ-اتىپ جىبەردى.
— بىر-بىردەن كوزدەپ ات، اسىقپاي دالدەپ ات! — دەپ ميشا گۋبين داۋىستاپ بۇيرىق قىلدى. شاڭقىلداتىپ بىرتىندەپ اتتى...
قىرىم ۇلى باستاپ كەلە جاتقان قىزىل وتريادتىڭ بىر-ەكى ادامى اتتارىنان ۇشىپ ءتۇستى...
— اتتان ءتۇسىپ جاياۋ ەڭبەكتەپ ات!.. — دەگەن قىرىم ۇلىنىڭ دا داۋىسى شاڭق ەتە قالدى.
تەز سەكىرىپ اتتارىنان ءتۇسىپ، قىزىل وترياد جۇگىرىپ جاتا-جاتا قالىپ ەڭبەكتەدى. بۇلار دا اتا باستادى... بۇلاردىڭ اتتارىنىڭ قاسىنداعىلارى اتتاردى جالما-جان ءبىر ءبۇيىر ويعا قاراي الىپ قاشتى.
باندىنىڭ باستىقتارى وتار مەن گۋبين وزدەرىنىڭ العان تۇرعىلارىنىڭ قولايلى ەكەنىن جانە قىزىلداردىڭ اڭداۋسىزدا قولايسىز جەردە ەڭبەكتەپ كەلە جاتقانىن كورىپ، كوزدەرى شاتىناپ، تىستەنە قۋانىستى.
ەكى جاق، تا بىر-بىردەن اتىسىپ جاتىر. قىرىم ۇلىنىڭ وتريادىنىڭ جونە بىر-ەكەۋىنە وق ءتيدى...
— وتە جاقسى!.. بەك جاقسى!.. دەدى باندىنىڭ ەكى باستىعى بىر-بىرىنە.
وتار باندىسىنىڭ وڭ جاقتاعى قاناتىنا قاراپ، ونىڭ ار جاعىنداعى ەداۋىر جەردەگى وباشىقتان ەربەڭدەگەن بىردەمەنى كورە قالدى. ساسىپ گۋبينگە ايتتى. ەكەۋى الاقتاسىپ اسىعىپ، قولدارىمەن ىمداپ، باندىلارىنا بۇيرىق قىلىپ، وزدەرى كەيىن ويعا قاراي جورعالاي جونەلدى. ەكى باستىقتىڭ ىمداعان بۇيرىقتارىمەن ەكى جاقتارىندا ءتىزىلىپ جاتقان باندىلاردىڭ ءبارى دە كەيىن ويعا قاراي جىلانشا جورعالاي قاشتى. ويعا تۇسكەن سوڭ تۇرا سالا ەڭكەڭدەپ جۇگىرىسىپ، اتتارى تۇرعان جارلى سايدىڭ باسىنا كەلدى.
سول ەكى ارادا سەيتەن ۇلىنىڭ، وتريادى ساي-سايمەن قاراڭداپ تايانىپ كەلىپ قالدى.
— توقتا!.. وسى ارادا انانى ءبىر-بىر اتىپ توقتاتىپ، جارعا تۇسىڭدەر! — دەدى گۋبين مەن وتار.
باندى انانداي قىلتىلداپ كەلە جاتقان سەيتەن ۇلىنىڭ وتريادىنا قاراي ءبىر-بىر اتىپ، جارلى سايعا ءتۇستى. جۇگىرىپ كەلىپ اتتارىنا ءمىنىسىپ الا جونەلدى...
سەيتەن ۇلىنىڭ وتريادى وڭ جاقتان قۇيعىتىپ، قاشقان باندىعا ات قويدى. سەيتەن ۇلى مەيىزدەي قاتقان تورى قاسقا اتىنىن، ماڭدايىن جارقىلداتىپ، قىلىشىن جالتىلداتىپ، زىمىراتىپ وتريادىنىڭ الدىندا كەلە جاتتى.
قۇيىنشا قۇيعىتىپ قاشا جونەلگەن باندى دا ات ۇستىنەن بۇرىلىپ، ارتىنداعى قۋعىنشىعا وق اتىپ بارا جاتتى. قۋىپ بارا جاتقان سەيتەن ۇلىنىڭ وتريادى دا زىمىراپ شاپقان ات ۇستىنەن قاشىپ بارا جاتقان باندىنى اتقىلاپ، دۇرسىلدەتىپ كەلە جاتتى.
باندى بۇيراتتارعا، شوقىلارعا قاراي بۇرىلا قاشتى...
ول ەكى ارادا قىرىم ۇلىنىڭ وتريادى دا اتتارىنا ءمىنىپ، سەيتەن ۇلىنىڭ وتريادىنىڭ سوڭىنان زىمىراتىپ كەلىپ قالدى.
سەيتەن ۇلىنىڭ وتريادى اتقىلاپ، باندىعا تىم تايانىپ قالدى. بورانبەك «بورمانداي» اتپەن جۇلدىزشا اعىزىپ، قىلىشىن ىڭعايسىزداۋ ۇستاپ، قىرىم ۇلىنىڭ وتريادىنان وزىپ، سەيتەن ۇلىنىڭ وتريادىنا كەلىپ ارالاستى... باندى بەرەكەسى كەتىپ، كەي جەردە وق تيگەن ادام مەن اتىن قالدىرىپ، قاشقان اڭشا جوسىپ بەردى. ءبىر جەردە پراپورششيك گۋبيننىڭ اتى ءسۇرىنىپ، ءبىر اياعىن اقساتىپ الدى. اقساعان اتى شابا الماي گۋبين الاقتاپ، قۋعىنشىلاردى ناگانمەن اتىپ كەلە جاتتى. كەشىكپەي ونىڭ ءوزى دە وققا ۇشتى. پراپورششيك گۋبين وق ءتيىپ اتتان ۇشىپ تۇسكەندە، ونىڭ استىنداعى شالقۇيرىق، شابدار اتى اقساڭداپ، وقىرانىپ، شىلبىرىن سۇيرەتىپ بارىپ تۇردى...
شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتقان گۋبين ميشانىڭ قاسىنا «بورماڭداي» اتتى زىمىراتىپ بورانبەك پەن جانە بىر-ەكى جىگىت جەتىپ كەلدى.
— مىلتىعىن ماعان بەرىڭدەر!.. اعاتايلار، مىلتىعىن ماعان اپەرىڭدەر!.. — دەدى بورانبەك «بورمانداي» اتتىڭ باسىمەن الىسىپ. ۇشەۋى پراپورشيكتىڭ ناگانىن تابا الماي الاقتاپ جەرگە قارادى. شالقاسىنان قۇلاپ ءولىپ جاتقان گۋبينگە بورانبەكتىڭ كوزى ءتۇسىپ، جۇرەگى سۋ ەتە قالدى.
— ەي، مىناۋ كىم؟.. — دەپ اتتىڭ باسىن بۇرىپ الدى.
— توقتاما، توقتاما!.. ءجۇر-جۇر! — دەپ انا ەكەۋى بورانبەكتى توقتاتپاي ىلەستىرىپ، شاپقان قوسىنمەن بىرگە تاعى دا زىمىراتتى...
قوسىن باندىنى قۋىپ بولىپ كايتىپ، باندىنىڭ ولگەندەرىن كورىپ، قالتالارىن اقتارىپ، دوكۋمەنت قاعازدارىن ىزدەگەندە، بورانبەك پراپورششيك گۋبيندى انىقتاپ تانىدى.
بۇل قىزىل وتريادقا، اسىرەسە قىرىمۇلىنا وتە كەرەكتى ۋاقيعا بولدى.
بورانبەك ەندى قىرىمۇلىنا بىلتىرعى ۋاقيعانىڭ ءبارىن باستان-اياق باياندادى. گۋبيندەردىڭ بىلتىر تاناباي ۇيىندە جاتىپ قاشقانىن دا، تانابايدىڭ ولاردى نەشە كۇن قوناق قىلىپ، اقىرىندا بىرگە قاشىپ، شىعارىپ سالعانىن دا تۇگەل ايتتى...
سودان كەيىن، قىرىم ۇلى تەز نۇرا بويىنداعى بولىستىڭ ورتالىعىنا تۇندەلەتىپ كەلىپ، سول كەلگەن بەتىندە بولاتكومدەگى ورىنباسار ابدىلدە مەن حاتشىسى مياشتى، تانابايدى جانە بىر-ەكى كىسىنى تۇتقىنداپ، كونۆويمەن قالاعا ءتيىستى ورنىنا جىبەردى...
ەرتەڭىندە جيىلىس-مەيرام، سۋببوتنيك وتكىزىلدى...
كۇن جىلى اشىق ەدى. كۇننىڭ كوكتەن قۇيىلعان التىن شۇعىلاسى جاسىل الا جىبەك جامىلعان سۇلۋ جەردى ماۋجىراتىپ نۇرعا شومعان. نۇرا بويىنىڭ جاسىل جاپىراققا ورانعان، سامساعان سىمداي، ورىمدەي سۇلۋ قالىڭ تالدارى دا، وزەننىڭ ەكى جاعىنداعى قالىڭ كوكوراي شالعىندارى دا، مەيرام كۇنىن كۇيلەگەندەي، بىر-بىرىنە كۇي قوسۋدا ەدى. جازدىڭ كوك ميا، جاسىل گۇلدەرىنىڭ، بالبىراپ شاڭقيعان قىزعالداقتارىنىڭ، جاسىل جاپىراقتارىنىڭ جۇپار يىسىنە قوشتانىپ جان-جانۋار شاتتانۋدا ەدى. جاسىل جاپىراقتارى جەلبىرەگەن كوك تالداردىڭ اراسىندا، بۇتاقتان بۇتاققا قونىپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ ويناپ، سىپىلداپ ۇشقان كوكەكتەردىڭ سۇڭقىلداعان داۋىستارى؛ كوك بۇيرا تالدارعا، قىزىل بۇيرا توبىلعىلارعا ۇيالاعان، اسپاندا شىرقاپ، جارقىلداپ، قالىقتاپ ۇشقان تۇرىمتايلاردىڭ ساڭقىلداعان داۋىستارى؛ قالىڭ. تال، قالىڭ بۇتالاردىڭ ارالارىندا جاسىرىنىپ ويناپ، مىڭ قۇبىلتىپ سايراعان ساندۋعاشتاردىڭ كۇمىس تاباققا سورعالاتىپ قۇيعان التىن بۇرشاق دىبىسىنداي جىرلارى؛ كوكوراي شالعىنداردى ارالاپ، گۇلدەن-گۇلگە قونىپ، گۇلدەردىڭ بالىن، گۇلدەردىڭ جۇپارىن جيناعان ارالاردىڭ ىزىنداعان ادەمى كۇيى جانە باسقا نەشە ءتۇرلى جاز يەلەرىنىڭ سان الۋان سۇلۋ ۇندەرى، اسەم اندەرى قوسىلىپ، نۇرا بويىن جازدىڭ شاتتىق كۇيىنە تولتىرعان كۇنى ەدى.
قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلىنىڭ قوسىلعان وتريادى تۇگەل جينالعان. اۋىلدىڭ بارلىق ادامدارى جانە ماڭايداعى اۋىلداردىڭ ۋاكىلدەرى دە جينالعان ەدى. ءبارىنىڭ جينالىپ تۇرعان جەرى — الگى بولاتكوم كەڭسەسىنىڭ جانىنداعى بوس جەرگە سالىنايىن دەپ جاتقان جاڭا ءۇيدىڭ ورنى، سول ءۇيدى سالماققا كەرەكتى زاتتارىن دايىنداپ جاتقان جۇمىسكەرلەر دە سول جەردە، سول كوپشىلىكپەن بىرگە ەدى. جينالعان جۇرت تويعا كەلگەن سياقتى... اسەمدەپ شەرتكەن دومبىرانىڭ كۇيى، شىرقاعان سۇلۋ ءان ەستىلەدى.
ميتينگىنى بولاتكوم توراعاسى بيىككە شىعىپ، ايقايلاپ اشىپ، ءسوزدى سەيتەنۇلىنا، سونسوڭ قىرىمۇلىنا بەردى. سەيتەن ۇلى بيىككە شىققاندا، اينالا تۇرعان جۇرت شۋلاعان، سامبىرلاعان سوزدەرىن قويدى. دومبىرا مەن اندەر تىنا قالدى...
سەيتەن ۇلى ايقايلاپ سويلەدى.
قىرىم ۇلىنىڭ ءسوزىن دە سەيتەن ۇلى قازاقشاعا اۋداردى.
ەكەۋى بيىككە شىعىپ تۇرىپ، جۇرتقا باندى تۋرالى، بايلاردىڭ جاۋلىعى تۋرالى ءبىرسىپىرا بايانداي كەلىپ، اقىرىندا مىناداي ەكشەندى سوز سويلەدى:
«...سونىمەن، جولداستار، ازاماتتار!.. كەيىنگى ءسوزدىڭ ەكشەندىسى سول. ءبىز ءبۇل مەيرامدى قالىڭ ەنبەكشى قازاق ەلىنىڭ اۆتونوميا مەيرامى دەپ مەيرامداپ وتىرمىز!.. ءبىزدىڭ بۇكىل كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسى جولداس لەنيننىڭ قولى قويىلعان دەكرەتپەن قالىڭ قازاق ەلىنە اۆتونوميالى كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى بەرىلگەندىگىن جاريالادى... مىنە، ءبىز بۇگىن سول قۋانىش كۇندى مەيرامداپ، بۇگىن وسى اراعا مادەنيەت وشاعىنىڭ نەگىزىن سالامىز!.. ءبۇل مادەنيەت وشاعى بۇل بولىستا بولاشاق قازاق قالاسىنىڭ نەگىزى بولادى! مۇنداي قالالار، مۇنداي مادەنيەت وشاقتارى قازاق ەلىنىڭ جەرلەرىندە كوپ بولماق!..» — دەستى.
جينالىپ تىڭداپ تۇرعان جۇرت قۋانىپ، شاتتانىپ الاقاندارىن شاپالاقتاستى. ايقايلاستى.
ماناعى دومبىرا شەرتىپ وتىرعان ءانشى شىرقاپ، ەكپىندەتىپ ءان سالىپ قويا بەردى. جۇرت ءان مەن ولەڭدى تىڭداپ، ىرزالى شىرايمەن كۇلىمدەسىپ وتىردى.
ەكى-ۇش اۋىز ءان سالعاننان كەيىن، ىشىندە ىبىراي ۇستا بار، بىرنەشە كىسى مىنبەگە شىعىسىپ، ءسوز سويلەدى.
قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلى دوستىق-قۋانىش شىرايمەن قاراسىپ، اتكوم باستىعى مەن بىر-ەكى جولداستارىنا باستارىن يزەپ بىردەڭە دەپ، قولدارىمەن بىرەۋدى «كەلتىر!» دەگەندى ىمدادى.
مىنبە تۇرعان ورتاعا ءعاينيدى جانە بالا كوتەرگەن ءعاينيدىڭ شەشەسىن ەرتىپ الىپ كەلدى. اينالا وتىرعان جۇرت قاراي قالدى. عايني ۇيالىپ تارتىنىپ-قىسىلىپ، ارەڭ كەلگەندەي، اياعىن باياۋ باسىپ كەلدى.
قىرىم ۇلى كەمپىردىڭ قولىنان قۇنداقتاعان جاس بالانى الىپ، مىنبەگە شىقتى:
— مىنە، جاس نارەستە، ەر بالا!.. تۋعانىنا ءبىر جۇماداي عانا بولعان. تۋعان اناسى ادال نيەتتى ۇستا ىبىراي جولداستىڭ جۇرەكتى، جاقسى قىزى! بۇگىن، ءقازىر ءبۇل نارەستە بالاعا جاڭا زاماننىڭ جاڭا سالتىمەن ەسىم بەرەمىز!.. كانە، كىم قانداي ەسىمدى لايىق كورەدى، ايتسىن، مىنا كوپتىڭ الدىندا!.. كانە، وسى وتىرعان ءبارىڭىز دە ويلاڭىزدار، ايتىڭىزدار! — دەدى قىرىم ۇلى.
«قىرىموۆ!»، «سوۆەت!»، «كەڭەس!»، «توڭكەرىس!»، «اۆتونوميا!» دەگەن ەسىمدەردى جۇرت، توپتىڭ ءار جەرىنەن شۋلاسىپ، كۇلىسىپ، سامبىرلاسىپ ۇسىندى.
قىرىم ۇلى بالانى ىڭعايسىزداۋ قوزعاپ، ايەل سياقتى بولعانسىپ، اقىرىن تەربەتىپ شايقاعان سياقتى، ىرعالىپ تۇرىپ:
تۇرا تۇرىڭىزدار!.. تۇرا تۇرىڭىزدار!.. مەن ءوزىم دە ۇسىنىس قىلامىن: سەيتەنوۆ! «اۆتونوميانى» قازاقشا قانداي دىبىسپەن ايتادى؟.. نەمەسە ونىڭ قازاقشاسى قانداي بولادى؟.. — دەدى قىرىم ۇلى كۇلىمدەپ.
سەيتەن ۇلى:
— قازاقتار «اۆتونوم»دەيدى!.. ال قازاقشاعا اۋدارعاندا«ءوزى ەركى» بولادى! — دەدى.
قىرىم ۇلى:
— ءوز ەركىن؟.. نۋ، تاماشا، جاقسى... ەندەشە، مۇنىڭ ەسىمى ءوز ەركىڭ بولسىن. ال ەندەشە، سەيتەنوۆ! داۋىسقا قوي، كىمدە-كىم وسى ەسىمدى دۇرىس دەسە، قولىن كوتەرسىن! — دەپ، قىرىم ۇلى بالانى قۇشاقتاپ، كۇلىپ تۇردى.
سەيتەن ۇلى:
— ال،بەرى قاراڭىزدار!..ءعاينيدىڭ ۇلىنىڭ ەسىمى ءوز ەركىڭ بولسىن دەگەندەرىڭىز قولدارىڭىزدى كوتەرىڭىزدەر!.. — دەدى.
اينالا وتىرعان جۇرت جاپىرلاپ قولدارىن كوتەردى.
سەيتەن ۇلى مىنبەدەن اينالا قاراپ تۇرىپ:
— ال تۇسىرىڭىزدەر قولدارىڭىزدى!.. ال كىمدە-كىم ولاي بولماسىن دەسە، قولىن كوتەرسىن!.. — دەدى. وعان ەشكىم قول كوتەرگەن جوق.
سەيتەن ۇلى:
— قارسى كوتەرگەن قول جوق!.. سونىمەن، بالانىڭ ەسىمى ءوز ەركىڭ بولدى!.. — دەدى.
جۇرت ويناپ، شۋلاسىپ جاتىر. ءقىرىم ۇلى بالانى قايتادان ءعاينيدىڭ شەشەسىنە بەردى... قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلى جانە ولاردىڭ كەيبىر جولداستارى ءعاينيدىڭ قولىن ۇستاپ قۇتتىقتاپ، «قۇتتى بولسىن» ايتىستى. ىبىرايدىڭ، دا قولىن ۇستاپ قۇتتىقتاستى...
قوسىن جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى عاينيعا بىرنەشە مەتر ماتا كەزدەمە بەردى...
جۇرت شۋلاسىپ، سامبىرلاسىپ وتىردى.
قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلى مىنبەگە شىقتى دا، وتىرعان جۇرتقا ايقايلاپ سۋببوتنيكتىڭ ءمان-جايىن ايتىپ، ەندى ءقازىر سول سۋببوتنيككە جۇمىلۋعا بۇيىردى.
جۇرت ەندى دابىرلاسىپ جۇمىلا ىسكە كىرىستى.
لەزدە، سالىنباق ءۇيدىڭ سىزىلعان جوسپارى بويىنشا نەگىزىن — تابانىن قالاستى.
جانە ونىمەن كاتار، سول اراداعى كوگال ويپاڭدا كۇنبۇرىن ءتۇزۋ سىزىلعان جوسپار بويىنشا قازىلعان شۇڭقىرلارعا دايارلانىپ كەلتىرىلىپ قويىلعان جاس شىبىقتاردى قاتارلاپ وتىرعىزدى.
لەزدە سۋببوتنيك جۇمىسى ءبىتتى...
كەشكە قىرىم ۇلى مەن سەيتەن ۇلى اۋىل جالشىلارى مەن كەدەيلەرىن شاقىرىپ قوسىننىڭ، پارتيا ۇياسىنىڭ باسقارۋشىلارىمەن قوسىن ءماجىلىس جاساپ، بولىستىق اتكومعا ورىنباسار قىلىپ ىبىراي ۇستانى كىرگىزدى. ۋاقىتشا حاتشىلىققا جانە پارتيا ۇياسىن ۇيىستىرۋعا قوسىننان ساتتەر دەگەن جىگىتتى تاعايىندادى... وعان Fءاينيدى حات تانىتىپ ۇيرەتىپ، ايەلدەر اراسىندا ءىس ىستەۋگە باۋلۋعا جانە ىبىرايدىڭ، شالا ساۋاتىن تولىقتىرۋعا تاپسىردى...
7
شالعىرت تارتقان، كەڭ قيىرسىز دالا... جازدىڭ ورتا كەزى. وتار مەن نياز سول سۋى تاپشى قيىرسىز دالامەن كەلە جاتىر. ەكەۋىنىڭ، بەتى — قۇبىلا كۇنباتىس. مۇندا ەل جوق. ەل تۇگىل، ءبىر قارا-قۇرا ءتىرى جان دا كورىنبەيدى.
اسپان سۇرعىلتتاۋ. بۇلتتى. وڭتۇستىك جاقتان تولقي ەسكەن قوڭىر جەل ەكەۋىنىڭ اتتارىنىڭ قۇيرىقتارىن اقىرىن سولتۇستىككە قاراي تارامداپ بۇرادى. ەكەۋى الىس جولعا كەتىپ بارا جاتقان ادامدار سياقتى، اسىقپاي جاي ايانداپ كەتىپ بارادى.
اسپانداعى سۇرعىلت بۇلتتاردىڭ جەر مەن كوكتىڭ شەندەسكەن تۇسىندا ىدىراڭقىراعان جەرىنەن باتۋعا ەڭكەيگەن قىزىل كۇننىڭ شەتى جالتىراپ، قىزىل نۇرلارىن شاشىراتا كورىندى.
قيىرسىز كەڭ دالا اينالا قاراعاندا تەپ-تەگىس، جاپ-جازىق بولىپ كورىنگەنمەن، كەي جەردە بەلەس، كەي جەردە ويپاڭ، دا كەز كەلەدى.
نياز بەن وتار ايانداپ، جازىق كەڭ دالامەن، كىشكەنە بەلەستەن-بەلەسكە اسىپ كەتە باردى...
بىرتە-بىرتە كۇن باتىپ، قيىرسىز دالا كاراڭعىلانىپ، ەكى اتتى كىسىنى كەشتىڭ قاراڭعى كولەڭكەسى بىرتە-بىرتە جاسىرىپ، بۇلدىراتىپ، كورسەتپەي جۇتىپ قويعانداي، جوق قىلدى...
كۇنشىعىس جاق بىرتىندەپ بوزارىپ، جالتىراپ تاڭ اتىپ كەلەدى. شوشايىپ ءبىر كىشىرەك شوقى كورىنەدى. وبالى قورعان سياقتى. جالتىراپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭنىڭ اق شاپاعى بىرىندەپ قيىرسىز جانسىز دالانى جارتىق قىلدى.
اينالا دالا، دالادا جالعىز شوشاق قورعان شوقى، ءتىرى جان جوق، تەك قانا ەكى ات جايىلىپ ءجۇر. ەكەۋىنىڭ دە اياقتارى مىقتاپ تۇسالعان، شىدەرلەنگەن. ەكى اتتىڭ ەكەۋى دە ارىعان، جۇدەگەن...
قاسىندا وسى ەكى ات جايىلىپ جۇرگەن الگى جالعىز شوقىنىڭ تۇبىندە، ءبىر ويپاڭدا بىرنەشە ءتۇپ توبىلعى وسكەن. سول توبىلعىنىڭ تۇبىندە كىر-كىر كيىمدەرىنە ورانىپ، استارىنا توقىمدارىن توسەپ، باستارىنا ەرلەرىن جاستاپ، قاتارلاسىپ، بىر-بىرىنە تىعىلىپ، ەكى كىسى جاتىر. ەكى كىسىنىڭ ءبىرى قوزعالىپ باسىن كوتەردى. ۇيقىلى كوزىمەن اينالاعا، جايىلىپ جۇرگەن اتتارعا، جارقىراپ اتقان تاڭعا قارادى. ءسۇيتىپ، قاسىنداعى جولداسىن وياتتى.
جولداسى دا باسىن كوتەرىپ، ازىراق ۇيقىسىراپ، شوشىڭقىراعان كىسىشە، ۇرەيلەۋ تۇرمەن قاراعانداي بولدى.
بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرىنشىسى — نياز، ەكىنشىسى — وتار ەدى.
ەكەۋى تۇردى. اينالاعا كوز جىبەرىپ، ەكەۋى دە ەڭكەيىپ، ەر-توقىمدارىن جەردەن جيناپ كوتەرىپ الدى. نيازدىڭ ەرىنىڭ ارتىندا قانجىعاسىنا بايلانعان باقىر مەن قاپشىعى سالاقتاپ كورىندى. جانە ەكەۋى دە توقىمدارىنىڭ استىنا باسىپ جاتقان ۆينتوۆكالارىن جەردەن كوتەرىسىپ الىپ، اتتارىنا قارسى ءجۇردى.
ەكەۋى كەلىپ اتتارىن ۇستاپ، اتتارىنىڭ اياقتارىن بوساتىپ، ەرتتەپ ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى...
ءتۇس كەزىندە ەكەۋى ءبىر توبەشىكتەردىڭ تۇبىنەن ءبىر جامانداۋ سۋ تاپتى. كىشكەنتاي بۇلاق سىماق قۇدىق.
ەكەۋىنىڭ دە اتتارى وزەۋرەپ، شىدامسىزدانىپ سۋعا باستارىن قويىپ، قۇلاقتارىن قايشىلاي جۇتتى... ازدەرى دە اتتارىنان تۇسە-تۇسە قالىپ، اتتارىمەن تالاسقانداي، سۋعا باستارىن قويىپ، كومەيلەرىن دۇرسىلدەتە جۇتتى. سۋعا قانىپ، اتتارىنا، وزدەرىنىڭ دە كوزدەرى شىراداي جاندى. اتتارىنىڭ اياقتارىن بەكىتىپ سۋدىڭ قاسىنا وتقا قويىپ، ەكەۋى سول ارادان سۋدىڭ باسىنداعى كوگال شوپتەردىڭ ارالارىنان بىردەمە ىزدەي باستادى. ىزدەگەندەرى ءشوپتىڭ تامىرى سياقتى تاماق بولاتىن. كەيبىر شوپتەردىڭ ءتۇبىن قازىپ، تامىرلارىن جۇلىپ الىپ، تازالاپ اۋىزدارىنا سالىپ، شايناپ جەپ كورىپ، تۇكىرىپ تاستاپ ءجۇردى.
وتار وتە قاتتى شىدامسىزدانىپ، قولىمەن قاتتى-قاتتى قارنىن ۋقالاپ، جەرگە جاتا قالىپ اۋناقشىپ، جيىرىلىپ، تىپىرلاپ، ءىشى اۋىرىپ ولەيىن دەپ جاتقان كىسىشە، بەتىن اششى تۇرمەن تىرجىڭداتتى.
نياز اينالاعا قاراپ تۇرىپ، قاستارىندا جايىلىپ جۇرگەن اتتارىنا قىرىنداپ كەلە جاتقان ەكى-ۇش قاسقىردى كوردى.
— ويباي، قاسقىردى قارا! — دەدى نياز.
وتار دا ۇشىپ تۇرا كەلدى... ەكەۋى دە مىلتىقتارىن ۇستاي-ۇستاي الدى. ءبىراق اتۋعا وقتارى جوق ەدى!
— اتتەگەن-اي، قۇداي-اي، وعى قۇرعىر دا جوق بولدى-اۋ!.. — دەدى وتار نازالانىپ.
قاسقىرلار بۇلاردان قورىقپاي، ءتىپتى تايانىپ كەلىپ، اش كوزدەرىمەن بۇلارعا سۇقتانىپ قاراپ تۇردى.
نياز بەن وتار جۇگىرە بارىپ اتتارىن ۇستاپ، اياقتارىن بوساتىپ، اۋىزدىقتارىن سالىپ، ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىر تومپەشكە شىعىپ اينالاعا دۇربىمەن قاراپ، ەشتەڭە كورە الماي، كۇنباتىس قۇبىلاعا قاراي تاعى دا ءجۇرىپ كەتتى. بۇلاردىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەپ قاسقىرلار دا ءجۇرىپ وتىردى...
كەشكە جاقىن ەكەۋى ءبىر ەداۋىر ۇلكەن توبەگە شىقتى. ەكەۋى دە اڭ كورگەن اش بۇركىتشە قوزعالىپ، كوزدەرى شاتىناسىپ، دۇربىمەن قادالا قارادى، ەداۋىر جەردە كوشپەلى ەلدىڭ شەتكە شىعىپ وتىرعان اۋىلدارى مەن سول اۋىلداردىڭ مالدارى كورىندى. تۇيە، جىلقى، قوي توپتارى كورىندى. ەكەۋى توبەدەن ءتۇسىپ توبەنىڭ تاسا تۇبىنە اتتارىنىڭ اياقتارىن بەكىتىپ وتقا قويدى، ءسۇيتىپ وزدەرى توبەنىڭ باسىنا قايتادان جاياۋ شىعىپ، اش كوزدەرىن ەداۋىر جەردەگى اۋىلعا، مالعا تىگىپ، جەر ىڭعايلارىن شەنەپ وتىردى.
بۇلار وتىرعان توبەمەن كاتار ەكىنشى توبەگە ءۇش قاسقىر دا شىعىپ، اش كوزدەرىن اۋىلدار مەن مالدارعا تىگىپ، وڭكيىپ اۋىزدارىنان سىلەكەيى اعىپ قاراپ تۇردى...
لەزدە كەش باتتى، ىمىرت جابىلدى.
نياز بەن وتار اتتارىنا ءمىنىپ. كوزدەرىن قاداپ اۋىل جاققا قاراي ءجۇردى.
ءۇش قاسقىر دا بۇگجەڭدەپ جورتىپ، اۋىلدارعا قاراي تۇمسىقتارىمەن اۋەنى يىسكەلەي جونەلدى...
ەرتەڭىندە، اپپاق بولىپ تاڭ اتىپ، جەر ءجۇزى جارقىراپ كەرشگەن كەزدە ولار الا-بەرتىپ، «ولجالى» بولىپ كەلە جاتتى. نيازدىڭ الدىندا وڭگەرگەن ءبىر سەمىز قوي سەرەڭدەپ، وتاردىڭ جەتەگىندە پىسىلداپ، ەكى ەركەشى بالاداي، ءبىر قارا تۇيە كەلە جاتتى.
ەرتەڭىندە، ءۇش قاسقىر دا «ولجالى» بولىپ، بۇيىرلەرى دەلديە تويىپ،تايراڭداپ كەلە جاتتى. ۇشەۋىنىڭ دە تۇمسىقتارى، الدىڭعى اياقتارى، ومىراۋلارى قان-قان. ۇشەۋىنىڭ دە اۋىزدارىندا تىستەگەن ەتى، تەرىسى جىرىمدالعان قويدىڭ قولىنىڭ، سانىنىڭ جىلىكتەرى كەلە جاتتى...
وتار مەن نياز ءبىر سۋسىز وزەننىڭ بويىنداعى كازاكتىڭ ەسكى مولالارىنا كەلدى. جاعالاپ سۋ ىزدەدى. ىزدەپ ءجۇرىپ، ءبىر كىشكەنتاي كوزى بىتەلگەن، كاڭباق باسقان بۇلاق تاۋىپ، ەكەۋى قاتتى قۋاندى.
اتتارىن بىر-بىرىنە ايقاستىرىپ بەكىتىپ، بۇلاق باسىنا بايلاپ قويدى. تۇيەنىڭ اياعىن بەرىك قىپ تۇساپ، مۇرىندىعىنان ءبىر تىرباق بۇتاعا بايلاپ قويدى. قويدى جىعىپ اياقتارىن بۋىپ، قۇبىلاعا قاراتىپ نياز باۋىزدادى... جالما-جان اسىعا قيمىلداپ سويدى...
ەندى ءبىر ساعاتتا وت جاعىپ، باقىرعا ەت اسىپ وتىردى.
ەتتى باقىر ۇستىنەن-اق، ءبىر قايناتىپ الىپ جەپ وتىردى...
قالعان ەتتى، نيازدىڭ قانجىعاسىندا بوكتەرۋلى جۇرگەن قاپتى الىپ، قاپقا سالىپ، قايتادان بوكتەرىپ الدى. ءسۇيتىپ تەز اتتارىنا ءمىنىپ تۇيەنى جەتەكتەپ الىپ، ءجۇرىپ كەتتى... ءسۇيتىپ ولار بىرنەشە كۇن ىلعي ەلسىز جاپان دالامەن، ەلسىز قۇلازىعان جوندارمەن ءجۇرىپ، اقىرىندا قازاقستاننىڭ كەڭ، قيىرسىز شولەيت دالاسىنىڭ ورتاسىنداعى قارساقپاي زاۋىتىنا كەلدى...
كۇن باتۋعا ەڭكەيگەن كەزدە، ولار ءبىر ەداۋىر بيىك تاس وبانىڭ باسىندا اينالاعا كوز جىبەرىپ دۇربىمەن قاراپ تۇردى.
الىستا كيىز ءۇيلى اۋىلدار كورىنەدى. كەڭ دالادا، جازىق جونداردا، قارا نوقاتتار سياقتانىپ، قارايعان مالدار كورىندى. اندا-ساندا قىبىرلاعان، جۇرگەن ادامدار دا كوزگە ءتۇستى. جانە سول جاقتاعى ەداۋىر جەردەگى ءبىر تالپاقتاۋ توبەلەردەن اسىپ جاتقان ءبىر ەداۋىر ۇلكەن قارا جولدىن ءۇزىندىسى دە كەرىندى.
ەكەۋى تاس وبانىڭ باسىندا اتتارىنان ءتۇستى. وتار ءوزىنىڭ ۇستىندەگى ەسكىرگەن، جىرتىلعان سىرتقى شاپانىن شەشىپ الىپ، الدىنا جەرگە جايدى. قونىشىنان ءبىر جاپىراق قويدىڭ قۇيرىق مايىن الىپ، ءوزىنىڭ كارابينىن جىلدامداتىپ مايلاي باستادى.
نياز دا ءوز ۆينتوۆكاسىن ءسۇرتىپ مايلاۋعا كىرىستى. مايلاپ بولعان سوڭ ەكەۋى مىلتىقتارىن وتاردىڭ جامان شاپانىنا وراپ، جىپپەن مىقتاپ بۋىلدىقتاپ بايلادى. ەكەۋى سويلەسىپ جان-جاققا كوز جىبەرىپ، جەردى بەلگىلەگەندەي ءار توبەگە قاراپ، قولدارىمەن بىر-بىرىنە كورسەتىپ، بۋعان مىلتىقتارىن قورعان تاستارىنىڭ ءبىر قۋىسىنا تىقتى.
سونسوڭ اتتارىنا ءمىنىپ، كوز ۇشىندا بولار-بولماس كورىنگەن ەلگە قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
ەكەۋى بەت الدارىنداعى ەكىنشى بۇيراتتىڭ بيىگىنە شىعىپ قاراعاندا، الگى وتىرعان كيىز ۇيلەردىڭ ارجاعىندا تۇرعان ماشينالاردىڭ پەش مويىندارى كوككە سورايىپ، قارساقپاي زاۋىتى كورىندى...
8
قارساقپايدا.
ايىرىلىسقان جول اۋزىندا
كەش... قارساقپاي زاۋىتى.
قارساقپاي زاۋىتىندا باس گەولوگتىڭ جاردەمشىسى بولىپ احمەت ورازبەك ۇلى ىستەيتىن ەدى.
وتار مەن نياز سول وزدەرىنىڭ اشىنالارى — گەولوگ احمەتتىڭ پاتەرىندە جاتتى.
احمەتتىڭ پاتەرى — كادىمگى دالا زاۋىتىنىڭ الاساراق ۇيىندەگى ەكى-ۇش بولمەلى جاساۋسىز عانا پاتەر بولاتىن.
كۇندەگىدەي ءبىر كەشتە كوگىلدىر شىنىلى وندىق لامپانىڭ جارىعىمەن ۇشەۋى وتىر. ءبىراق بۇگىن وتار جۇرمەك، سوندىقتان احمەتتىڭ. دومبىراسىن نياز شەرتىپ ءان سالىپ وتىر. ءانى، ولەڭى نيازدىڭ ءوز شىعارماسى، — الگى، 1919 جىلى احمەت پەن وتارلارعا تاناباي ۇيىندە ايتقان ولەڭى.
نياز ولەڭىن، ءانىن العاش شىعارىپ ايتقانداي، بارلىق جان سەزىمىن جۇمساپ، وي-قيالىن اسپانعا شىرقاتىپ، كوك مۇقيتىنا شالقىتىپ ايتىپ بەردى. ونىڭ اقىرىن ءتۇيىلىپ جازىلعان قاس پەن قاباعى، قاراكەر كوزى ايناداي جالتىراپ، كەيدە نازىك مۇنارلانىپ جاساۋراپ، كەيدە تۇنجىراپ تەرەڭ ويعا باتىپ، كەيدە گاۋھارشا جالتىلداپ وت شاشىپ، جان كۇيىنىڭ تولقىنىن كورسەتىپ وتىردى.
ولاردىڭ ەسىنە ساعىمشا ساپىلداپ وتكەن كۇندەر — تاناباي اۋىلى ءتۇسىپ وتىردى. تانابايدىڭ سەمىز قازى مەن قارتاسى، اراق-شاراپتارى، قۇمار قىلاتىن ءيىسى اڭقىعان سارى قىمىز، قوناقتارىن كۇتىپ جۇرگەن تانابايدىڭ قىزى مەن قاتىنى قيالدارىنا كەلدى.
ال نيازدىڭ قيالىنا ۇزىن ەرگەن قاپ-قارا شاشتى، دوپ-دوڭگەلەك ءمولدىر قارا كوزدى عايني كەلىپ، كەز الدىنا كوك شىبىقشا بۇرالىپ كەتپەدى...
— شىركىن، تاناباي ءۇيىنىڭ قازىسى مەن قارتاسى، سارى قىمىزى ەسكە ءتۇستى-اۋ!.. كەڭ جايلاۋ... القاراكەر ورتەندى ءوpic... تومارلى سۋ، ۇزىن اققان وزەن. قامىستارى سۋدىراعان ءمولدىر سۋلى، ۇيرەك، قازدارى قاڭقىلداعان، مويىندارى قۇرىقتاي اققۋلارى ماڭقيىپ سىڭقىلداعان شالقار كول... كولدى اينالا وتىرعان ىلعي اق اۋىلدى ەلدەر... كوك شالعىنعا تىككەن كەستەلى، سىرلى اق اۋىلدى، اق ۇيلەر. كوككە توسەلگەن قىزىل الا شاشاقتى جىبەك كىلەمدەر، كىلەم ۇستىندە جىبەك كورپە، ونىڭ ۇستىندە وتىرىپ ىشكەن سارى قىمىز، جەگەن باعلان ەتى!.. شىركىن-اي!.. — دەدى وتار كوكەيى كەسىلگەندەي.
— ەشتەڭە ەتپەس، قايعىرماڭدار!.. كورەرمىز ءالى، الدىمىزدا تالاي كۇندەر بار، ءالى تالاي كۇرەسەرمىز، كۇرەسكەندە ەندى باسقا تاسىلدەرمەن كۇرەسەرمىز، ءسويتىپ اقىرىندا وزىمىزدىكىن ءوزىمىز قايتارىپ الارمىز!.. — دەدى احمەت قايراتتانىپ.
احمەت ىشىنەن ءوزىنىڭ بۇل قايراتتانعان سوزىنە ىرزا بولىپ قوزعالىپ، سول جاعىنا موينىن بۇرىپ قاراپ قويدى.
ۇشەۋى ولەڭىن قويىپ، سويلەسىپ تۇرەگەلگەندە وتار احمەتپەن، نيازبەن تاعى دا قوش ايتىسىپ، قولدارىن ۇستاستى...
وتار ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن نيازدى احمەت زاۋىتقا جۇمىسقا كىرگىزدى.
نياز سلەسار-ۇستالىق؛ ماستەرسكويىنىڭ ءبىر سەحىندا ىستەيتىن بولدى.
نياز ءوزىنىڭ بىلەتىن، سۇيەتىن جۇمىسىنا كىرگەن سوڭ جانە كەرەكتى جاقسى اسپاپتار قولىنا تۇسكەن سوڭ، ىسكە بەرىلە ىستەيتىن بولدى.
ماستەرسكويدا ۇلكەن كولىكتەر گۋ-گۋ ەتەدى. پەش قۋىسىنا، كورىك اۋزىنا ءۇيىپ سالعان كومىرلەر قىپ-قىزىل بولىپ جاينايدى. قايناعان قىزۋى بەتتى شارپىپ كۇيدىرە جالايدى. شوكتاعى سوم تەمىرلەر قىپ-قىزىل بولىپ بالقىپ، اقشىل تارتىپ ۇشقىن اتادى. ۇزىن ساپتى قىسقاشپەن ءبىر جۇمىسكەر بالا جىگىت شوقتا جاتىپ قىپ-قىزىل بولىپ شىجىعان تەمىردى قىسىپ الىپ، ۇشقىن اتتىرىپ ۇلكەن قۇرىش توسكە سالادى. نياز قۇرىش بالعامەن شىجىعان تەمىردى دۇرسىلدەتە ۇرىپ، يلەگەن نانشا سوزعىلاپ، جۇمىرلاپ، قىرلاپ كەرەكتى فورماعا، كەرەكتى تۇرگە سالادى. تەمىردى تەمىرمەن يلەيدى. تەمىردى تەمىرمەن كەسەدى نياز...
پۋل ءىس تە نيازدى قاناعاتتاندىرمادى. نياز سۇرانىپ ءجۇرىپ ماشينا بولىمىنە شىقتى.
قارساقپاي زاۋىتى ءبىر كىشكەنە بۇيراتتىڭ وزەكشەسىندە. ازەكتىڭ سولتۇستىك جاق بەتكەيى بيىكشە شوقى. سول بيىكشە شوقىنىڭ ۇستىندە قارساقپايدىڭ ماشينا قۇرعان زاۋىتى بار. ال تومەنگى وزەكشەدە زاۋىتتىڭ قىزمەتكەرلەرى تۇراتىن ۇيلەرى، مەكەمەلەرى بار.
زاۋىتتىڭ ءوزى، ماشينا قۇرعان جەرى الگى بيىكشە شوقىنىڭ ۇستىندە. شوقىنىڭ ۇستىندە ماشينالاردىڭ ۇزىن پەش مويىندارى كوككە سوزىلىپ، قويۋ تۇتىندەردى اسپانعا بۋداقتاتادى. ماشينالار گۇرسىلدەپ، جاڭا جەگىلگەن مىڭ پار اتتارشا تۋلايدى. گۇرسىلدەگەن ماشينالاردىڭ تەمىر دوڭگەلەكتەرى سارتىلداپ، جۇگىرىپ اينالىپ زىرىلدايدى. ماشينانىڭ ايقىش-ۇيقىش قايىس تارتپالارى جىلانشا ورالىپ، سۋسىلداپ جۇگىرەدى. سول ماشينالاردىڭ ورتاسىندا ءبىر ماشينانىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان نياز ماشينانى باسقىلاپ، تىزگىندەپ تۇرادى. ءسۇيتىپ، نياز كۇن ساناپ ءوسىپ، كۇن ساناپ ىلگەرىلەپ، ماشينانى مەڭگەرە بەردى.
ءبىرازدان سوڭ نياز ۇلكەندەرگە اشىلعان كەشكى مەكتەپكە وقۋعا ءتۇستى. وقۋدى دا جان-تانىمەن ءسۇيىپ وقىدى. اسىرەسە ەسەپ عىلىمىن ءسۇيىپ وقيتىن بولدى. وقۋ نيازدى ونان سايىن ءوسىردى. ونىڭ ءىشى-سىرتى بىردەي ەسىپ، قالىپتانا باستادى. نياز جۇمىسكەرلەردىڭ كەزىنە ءتۇسىپ، اۋىزعا ىلىكتى. ونى جولداس جۇمىسكەرلەرى جاقسى كورەتىن بولدى...
كۇندەردىڭ بىرىندە نيازدى زاۆكوم شاقىردى.
«سەنى زاۆكوم شاقىرادى!» دەگەندە نياز، نەگە شاقىراتىنىن ايتپاعان سوڭ ءسال ەلەندەڭكىرەپ قالدى.
«ا، مەنى نەگە شاقىرادى ەكەن؟» — دەدى ىشىنەن.
نەگە شاقىرعانىن بىلگىسى كەلگەن سايىن نيازدىڭ كۇدىكتەنۋى كوبەيە بەردى.
زاۆكومعا كەلە جاتقاندا نيازدىڭ كۇدىگى ۋايىمعا اينالدى.
«ا، بۇل نەگە شاقىرادى؟..» — دەدى ىشىنەن كۇدىكتەنىپ، ۋايىمداپ.
— ا، نياز!.. كەلدىڭ بە؟ — دەدى زاۆكوم، نياز ۇيگە كىرىپ، ونىڭ ۇستەلىنىڭ جانىنا كەلگەندە.
— يا، كەلدىم، — دەدى نياز باسىڭقى داۋىسپەن.
— نياز، سەنىڭ وقىعىڭ كەلە مە ماسكەۋگە بارىپ؟ — دەدى زاۆكوم. — سەن ءوزىڭ جارامدى زەرەك بالاسى ڭ، وقىساڭ ادام بولار ەدىڭ.
نيازدىڭ قاراكەر كوزىنىڭ وتتارى جالتىلداپ وينادى.
— وقىعىم كەلەدى... ءبىراق قالايشا؟.. قاشان؟.. قانداي وقۋ؟ — دەدى نياز.
— قالايشا بولۋشى ەدى!.. وقىعىڭ كەلسە جىبەرەمىز، باراسىڭ دا وقۋعا تۇسەسىڭ! بارعىڭ كەلسە كۇنى بۇگىننەن باستاپ جىبەرەمىز! بىزگە، مىنە، قاعاز كەلىپ وتىر، «جۇمىسكەرلەردەن ەكى جاس جىگىتتى ماسكەۋگە «رابفاكقا وقۋعا جىبەر» دەگەن، — دەدى زاۆكوم.
— «رابفاك؟..» نە وقىتادى وندا؟.. نە بولادى؟.. — دەدى نياز.
— نە وقىتۋشى ەدى... ءبارىن دە وقىتادى!. رابفاكتان وقىپ شىققان سوڭ، شىراعىم، نە بولام دەسەڭ، — سول بولاسىڭ!.. رابفاكتان جوعارى وقۋ جوق!.. ودان وقىپ شىقساڭ، بولعىڭ كەلسە ديرەكتور، باسقارۋشى، پارتكوم، كوميسسار، كوماندير، ريەۆتريبۋنال، — كىم بولام دەسەڭ دە، بولا بەرەسىڭ!.. رابفاك دەگەن وقۋ، شىراعىم، ءقازىر سونداي بولعان!.. — دەدى زاۆكوم.
نيازعا قاراپ:
— نەمەنە باراسىڭ با؟ — دەدى زاۆكوم تاعى دا. نياز ازىراق كوڭىلى تولقىپ، ويىن بەكىتە الماي:
— جاقسى، اقىلداسايىن! — دەدى.
زاۆكوم:
— كىممەن اقىلداساسىڭ؟ — دەدى.
— جاي... ەرتەڭ كەلىپ ايتارمىن! — دەپ نياز قوزعالىپ، ەسىككە قاراي بۇرىلدى.
زاۆكوم اڭىرايىڭقىراپ قاراپ وتىردى. نياز ويلانىپ، بۇرىلىپ شىعىپ كەتتى. زاۆكوم نيازدىڭ ارتىنان قاراپ، اقىرىن باسىن شايقادى:
— ا، قانداي جارامدى، زەرەك جىگىت، وقۋعا بارۋعا اقىلداسپاق بولادى... ءا؟ — دەدى زاۆكوم تامسانىپ.
نياز گەولوگتىڭ ورىنباسارى احمەتكە كەلدى، احمەتكە زاۆكومنىڭ سوزدەرىن ايتتى. احمەت ءبىراز ويلانىپ تۇرىپ، قاتاڭ، ۇنمەن:
— بار!.. — دەدى.
نياز قۋاندى.
بىر-ەكى كۇننەن سوڭ نياز ماسكەۋگە، رابفاكقا جۇرۋگە جينالدى.
زاۆكوم باستىعى وعان دوكۋمەنت جازىپ وتىردى. ونىڭ، الدىندا، ۇستەلگە مىنبەلەي تۇرەگەپ نياز تۇردى.
زاۆكوم نيازعا:
— سەنىڭ اكەڭنىڭ ەسىمى قالاي ەدى؟ — دەدى. نياز ازىراق ساسقالاقتاپ:
— جانتەمىر!.. جانتەمىر!.. — دەدى.
زاۆكوم:
— جارايدى، «نياز جانتەمىر ۇلى» بولىپ جازىلادى عوي!..
— سولاي!
زاۆكوم قاعازدى جازىپ، ءمورىن باسىپ، نيازعا بەردى. نياز قاعازدى الىپ، قول ۇستاسىپ قوش ايتىسىپ شىقتى.
نياز ەندى جۇرۋگە جينالىپ بولىپ، كىشى گەولوگ احمەتپەن قوشتاسىپ تۇردى. احمەت پىسىقتاپ اقىل ايتىپ:
— ...قازىرگى ۋاقىتتا الۋعا مۇمكىندىگى بار نارسەنىڭ ءبارىن الا بەرۋ كەرەك! بارلىعىن پايدالانۋ كەرەك!.. ءبىراق الگى مەنىڭ ايتقاندارىمنىڭ ءبارىن ەشۋاقىتتا ەسىڭنەن شىعارما؟ ءارقاشان ەسىندە بولسىن: جۇرت نە دەسە، و دەسىن، قاشان دا جاۋ — جاۋ بولادى، قانداسىڭ — باۋىرىڭ بولادى!.. ال ەندى، جولىڭ بولسىن! حاتتى ءجيى جازىپ ءتۇر. الگى مەنىڭ ايتقانىمدى ۇمىتپا! قوش!.. — دەدى جىگەرلەنىپ.
ەكەۋى قاتتى قول الىستى. نياز بۇرىلىپ، تۇيىنشەگىن الىپ جونەلدى. ءوزىنىڭ ايتقان قايراتتى سوزدەرىنە، جىگەرلى ۇنىنە احمەت تاعى دا ءسۇيسىنىپ، باسىن قيسايتا كوتەرىپ، ويلانىپ تۇردى.
وزىندەي ءبىر جاس جىگىتپەن نياز ماسكەۋگە جونەلدى...
9
توڭكەرىس ءىسى
ءسۇيتىپ، ەكى-ۇش جىل ءوتتى. جىل مەزگىلدەرى وز قالپىندا دوڭگەلەنىپ، اينالىپ ءوتىپ جاتىر. ءبىراق زامان كورىنىستەرى، تۇرمىس سالتتارى بىرتىندەپ وزگەرۋدە. مىنە، تاعى دا جاز. نۇرا وزەنىنىڭ بويى. تاناباي اۋىلى. تاناباي اۋىلىندا ەداۋىر وزگەرىس بولعان. 1920 جىلى قالانعان نەگىزىرگەلەردىڭ ۇستىندە ءقازىر اجەپتاۋىر ۇيلەر تۇر. ول ۇيلەر: مەكتەپ، اۋرۋحانا، ءدارىحانا، بولىستىق اتكوم كەڭسەسى. ولاردىڭ الدىندا تاعى دا ەكى-ۇش شيكى قىشتان سالىنعان ۇيلەر تۇر. ولار: كووپەراتيۆ جانە سوندايلار.
بارلىق جاڭا سالىنعان ۇيلەردىڭ ماڭدايلارىندا جازۋلى تەمىر تاقتالار ورناتۋلى تۇر. كووپەراتيۆتىڭ، جانىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماشينالارى. بولىستىق اتكومنىڭ الدىنداعى اتبايلاردا بايلاۋلى اتتار ءتۇر. اتتىلى-جاياۋ قازاقتار دا ءجۇر. اۋىل ۇستىندە، اۋىل ماڭىندا قارا-قۇرا دا، قىبىرلاعان جان دا كوبەيىڭكىرەگەن. 1920 جىلى اۋىل قاسىنا وتىرعىزعان جىڭىشكە كوك ءورىم شىبىقتار دا سودان بەرگى ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە ەداۋىر بويلاپ ءوسىپ، باۋ-اعاش بولىپ قالعان... مىنە، سول باۋ-اعاشتاردىڭ قاسىنان ءۇش جاسار ۇلى — ءوز ەركىڭدى جەتەلەپ عايني ءوتتى. ءعاينيدىڭ كورىنىسى دە وزگەرگەن. كيىمدەرى ىقشام — قالاشا. عايني بالاسىن جەتەلەپ مەكتەپكە كەلىپ، مەكتەپ ەسىگىنىڭ تاقتاي ساتىسىن تىقىلداتا باسىپ، ىشكە كىرىپ كەتتى...
مەكتەپتەگى تاتار قىزى مۇعاليما مەن عايني بولكوم پارتيا مەن بولاتكوم جانىندا ايەلدەردى ۇيىمداستىرۋشى بولىپ ىستەيدى...
مىنە، مەكتەپتە مۇعاليما ءبىر توپ ەرەسەك بالالارعا ەسەپ ۇيرەتىپ تۇر. تىك تۇرعان ۇلكەن ەسەپشوت. مۇعاليما ەسەپشوتتىڭ قاسىندا ءار ءتۇرلى ەسەپتى شوتقا قاعىپ كورسەتىپ تۇر. ەرەسەك بالالار ەسەپ-شوتقا قاراپ، ەسەپتى داپتەرلەرىنە جازىپ وتىر. بالالاردىڭ شەتىندە عايني دا وتىرىپ، مۇعاليمانىڭ جانىندا وتىرعان ءۇش جاسار ۇلى دا مۇعاليمانىڭ قاققان ەسەبىنە تەسىلە قاراپ وتىردى.
ال بولىستىق اتقارۋ كوميتەتكە ءتوراعا ىبىراي ۇستا ەدى. حاتشى — بالكەن دەگەن جاڭا جىگىت ەدى.
اتكومنىڭ تورگى بولمەسىندە ەكەۋى ءبىر قاعازدى قاراپ وتىر. ىبىراي ۇستا مۇلدە وزگەرگەن. ءۇستى-باسى تازارعان. كيىمى بۇتىندەلىپ، ءوزى وڭەيگەن. ەكەۋىنىڭ ۇستىنە تاناباي كىردى. تاناباي بۇرىنعىسىنداي ەمەس — ۇياڭ. قالتاسىنان نالوگ قاعازىن الىپ، مال سانى ارتىق جازىلىپتى دەپ كورسەتىپ، كوزىمەن اقىرىن ارباپ تۇردى.
ىبىراي قاعازعا قاراپ:
— بۇل كوپ مال ەمەس قوي، ونان دا نالوگىڭدى تەزىرەك سالساڭشى! — دەدى.
— جوق، مىنا زاڭعا جاتپايتىن جاس مالداردى ءىرى مال قىلىپ جازعانىن ايتام... ايتپەسە، «تولەي بەر» دەسەڭدەر، تولەي بەرەمىز عوي! — دەدى تاناباي.
— تولەي بەرسەيشى! — دەدى ىبىراي. تاناباي بۇرىلىپ، ايانداپ شىعىپ كەتتى.
— اي، وسى شامالى نالوگتى دا تولەگىسى كەلمەيدى-اۋ! — دەدى ىبىراي باسىن شايقاپ.
حاتشى بالكەن ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
10
نياز ماسكەۋ بارىپ، رابفاكقا كىرىپ وقي بەردى.
ول كۇن ساناپ وقۋدىڭ ساتىسىنا ورلەپ، بار كۇشىن، بار قايراتىن تەك وقۋعا عانا جۇمسادى.
ول وقۋ كىتابىن قولىنان تاستاماي، رابفاكتىڭ، بيىك ءۇيىنىڭ بيىك تىك ساتىسىمەن ورىمدەي جاس جىگىتتەرمەن بىرگە كۇن سايىن جوعارى ورلەي بەردى.
ءبىلىم الىپ، وي جۇيەسى كەڭۋىمەن بىرگە ونىڭ سىرت قياپاتى دا جىل ساناپ وزگەرە بەردى.
رابفاكتى بىتىرگەن جىگىتتەردى شىعارىپ سالعان ۇلكەن جيىلىستا نياز ماقتاۋ الىپ بىتىرگەندەردىڭ قاتارىندا بولدى. رابفاكتى ءبىتىرىپ ول جەر كەنىنىڭ ينستيتۋتىنا كوشتى.
نياز ەندى قالىڭ، كىتاپتاردى قاباتتاپ ۇستاپ، وقۋ ءۇيىنىڭ بۇرىنعىدان دا بيىك ءمارمار تاس ساتىسىمەن كۇن سايىن جوعارى ورلەي بەردى. ورلەي بەردى.
11
تاعى ەكى-ۇش جىلدا نياز كەن ينستيتۋتىن بىتىرۋگە اينالدى. ول كۇن سايىن كابينەتتە كەن زەرتتەيتىن، كەن قازاتىن سايمان، اسپاپتاردىڭ تەتىكتەرىن ۇيرەنىپ، دامىل المادى. لابوراتوريادا جەر كەندەرىنىڭ نەشە تۇرلەرىن قاراپ تەكسەرىپ، ولاردىڭ ايىرۋىن ۇيرەنىپ، تىنىم تاپپادى.
ءبىر دەمالىس كۇنى ءبىرسىپىرا وقۋشىلار ينستيتۋتتىڭ دا وتىردى. نياز ءبىر وقۋشى قىزبەن گازەت وقىپ وتىردى. گازەتتەگى: «قازاقستاندا ءىرى بايلاردىڭ — جارىم فەودالداردىڭ مالدارىن، مۇلىكتەرىن كونفيسكەلەۋ تۋرالى» حاباردى وقىپ وتىردى.
وقۋشى قىز نيازعا جولداستىق-دوستىق شىرايمەن قاراپ وتىردى. گازەتتەگى حاباردى وقىپ وتىرىپ، نيازدىڭ ەسىنە تاناباي ءتۇستى. تانابايدىڭ توپ-توپ مالدارى، تابىن جىلقىلارى، قورالى قويلارى ەسىنە ءتۇستى.
تانابايدىڭ اۋىلى، عايني ەسىنە ءتۇستى... 1919 جىلعى العاش عاينيمەن سۇيىسكەنى ەسىنە ءتۇستى... جاز كۇنى... اۋىل... وزەننىڭ بويى... جاسىل جاپىراقتى قالىڭ تالداردىڭ اراسى. جاپىراقتارى اقىرىن عانا قوزعالىپ، اندا-ساندا كوك ءورىم تالدار بىر-بىرىنە باستارىن ءيىپ، سىبىرلاسىپ قويادى. وزەننىڭ سۋى كوكپەڭبەك، ءموپ-مولدىر. اقىرىن يرەڭدەپ، شىمىرلاپ اعادى. وزەننىڭ ۋاق مايدا، مەرۋەرت قۇمدى، ساياز جايقىنىندا ويناعان بالىقتار. كوك جاپىراق جامىلعان، سۇلۋ سىمداي تالداردىڭ، ارالارىندا جاسىرىنباق ويناعانداي، بۇتاقتان-بۇتاققا ۇشىپ-قونىپ، ەكى-ەكىدەن سۇڭقىلداپ، وزەن بويىن جاڭعىرتىپ، جىرلاپ ويناعان كوكەكتەر. وزەننىڭ سۋاتىندا جالداپ، شۇرقىراسىپ سۋ ءىشىپ، سۋدىڭ كوك ءيىرىم تەرەڭىندە سىرىلداپ جۇزگەن جىلقىلار... سولاردىڭ قاسىندا، تالداردىڭ جاپىراقتارىنىڭ اراسىندا جاسىرىنعان عايني مەن نياز. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى سۇيگەن... عايني...
— نە ويلانىپ قالدىڭ، باتىر جىگىت؟ — دەدى نيازعا قاسىنداعى وقۋشى قىز ويناپ.
نياز ەسى كىرگەندەي، قوزعالىپ قىزعا قاراپ:
— ءاي، مارۋسيا-اي!.. سەن تۇسىنبەدىڭ عوي، ءقازىر مەن تۋىپ-وسكەن جەر، قيىرسىز كەن، دالا، تاۋلى سالالاردى سونداي كورگىم كەلەدى، سەن وعان تۇسىنبەيسىڭ عوي!.. — دەدى.
— ە، نەگە تۇسىنبەيىن، مەن دە ءوزىمنىڭ تۋعان ۋكراينامدى تاماشا جاقسى كەرەم!.. نەسى بار! ەندى كەشىكپەي ينستيتۋتتى بىتىرەمىز. بۇرىن پاتشانىڭ ايداۋىمەن ءبىزدىڭ شيەۆچەنكو جەر اۋىل بارعان قازاقستانعا ەندى مەن ءوزىم تىلەنىپ بىرگە بارىپ، ادەمى كەڭ دالالارى مەن قيىرسىز شۇبالعان تاۋلارىڭدى ارالاپ، ونىڭ قىمبات بايلىقتارىن مەملەكەتكە تاۋىپ بەرەمىن. سونسوڭ، ءبىزدىڭ ۋكرايناعا دا بارىپ، ونىڭ ولشەۋسىز قىزىقتى جەرلەرىن ارالارمىز! — دەدى وقۋشى قىز.
نياز قىزعا شاتتانا قاراپ:
— ءسۇيتىپ، بارامىز عوي؟ — دەدى.
— اكەل قولىڭدى!
ەكەۋى شاتتانعان زور ءۇمىتتى شىنىمەن ءبىر-بىرىنىڭ قولدارىن قىستى...
12
كۇزدىڭ، باسى. 1928 جىل.
تاناباي اۋىلى — اۋدان ورتالىعى.
ورتالىق اۋىلدا بۇرىنعى سالىنعان بەس-التى جاڭا ۇيدەن باسقا تاعى دا بىرنەشە ۇيلەر سالىنعان.
بۇگىن اۋدان ورتالىعىنىڭ قىبىرى جايشىلىقتان گورى شاپشاڭىراق. جينالىپ وتىرعان توپ-توپ جۇرت. بۇگىن اۋداندا ءىرى بايلاردى كونفيسكەلەپ، ال، اۋدان ورتالىعىندا، بۇرىنعى وز اۋىلىندا تانابايدى كونفيسكەلەمەك بولىپ جاتىر.
كۇن بۇلت، سالقىنداۋ...
تانابايدىڭ قويى مەن جىلقىسىن توپىرلاتىپ، دۇسىرلەتىپ اۋىل ۇستىنە ايداپ اكەپ ءيىردى. جينالعان جۇرت ەرەۋىلدەسىپ تۇرەگەپ، مالداردىڭ قاسىنا كەلىپ تۇردى. كەيبىر كەدەيلەر لەپىرە قيمىلداپ ءجۇر.
وكرۋگتەن كەلگەن ۋاكىل مەن اۋپارتكومنەن پارتكوم، اتكوم باستىقتارى شىقتى. ىشتەرىندە ىبىراي مەن عايني بار. ولارمەن بىرگە ءبىرسىپىرا كەدەيلەر، جالشىلار شىقتى. ءعاينيدىڭ دەنەسى بۇرىنعىدان وسكەن. تولىڭقىراپ، قاتايىڭقىراپ، بەتى اشاڭ تارىپ، شىرايى سۋىڭقىراعان سياقتى. كيىمدى مۇلدە قالاشا كيىنگەن.
ىبىراي ءالى اتكوم توراعاسى، رايكوم پارتيا حاتشىسى — جاڭا ادام. وكرۋگتەن كەلگەن ۋاكىل — بورانبەك. ونىڭ قولىندا سارى بىلعارى دوربا. ۇستىندە سۇر كيىم. ول سوڭعى جىلداردا وقىپ، بيىل وكرۋگتە قىزمەتتە...
ءبارى تانابايدىڭ ۇيىنە كەلدى. تانابايدىڭ قىسقى اعاش ءۇيى دە تىگۋلى ءتۇر ەدى. ۇيىندە تانابايدىڭ ءوزى مەن قاتىنى عانا وتىرعان بولاتىن. باستىقتار كىرىپ كەلگەندە باي مەن بايبىشە تۇرەگەپ تۇردى.
— كانە، باي، ەندى بىزگە مىنا ءۇي مۇلىكتەرىڭىزدى كورسەتىڭىز! — دەدى رايكوم حاتشىسى.
— كورسەتەتىن نە بار دەيسىز، جولداس!.. قازاقتا نە مۇلىك بولادى، اياعىمەن جۇرگەن مالدان باسقا!.. بار «مۇلىك» دەگەن مۇلىك — وسى ۇيدەگى جيناۋلى تۇرعان دا. انا ابدىرەلەر... مىنا ىبىراي دا، انا وكرۋگتەن كەلىپ تۇرعان بورانبەك تە بىلەدى... وزدەرىڭىز كورىپ، لايىق دەگەندەرىن الا بەرىڭىزدەر، مىنە كىلتتەرى، — دەپ تاناباي ءىلۋلى تۇرعان ءبىر كىلتتى الىپ، اۋپارتكوم حاتشىسىنىڭ قولىنا بەردى...
تانابايدىڭ ءۇي مۇلىكتەرىن تالقانداپ اقتارىپ قاتتادى. جاراتقان نارسەلەرىن ءبىرىڭعاي شىعارىپ الدى.
ءبارى تىسقا شىعىپ، جينالعان كەدەيلەردىڭ ورتاسىنا ميتينگ اشتى. وكرۋگ ۋاكىلى توپقا سوز سويلەپ، كونفيسكەنىڭ ءمانىسىن باياندادى. باي تابى مەن كەدەي تابىنىڭ كۇرەس تۇرلەرىن سۋرەتتەدى. ءوزىنىڭ تانابايعا قالاي جالشى بولىپ، ودان قالاي ادام قاتارىنا كىرىپ، وقىپ، ەندى مۇنداي بولعانىن ايتتى. كەدەيلەردى ەندى بۇرىنعىدان دا مىقتىراق كۇرەسكە شاقىردى. كەدەيلەر ءسۇيسىنىپ شۋلاسىپ، ماقۇلداپ سوزدەر سويلەدى...
ءسويتىپ، ءۇش-تورت ساعاتتا تاناباي كونفيسكەلەنىپ ءبىتتى...
ءبىرازدان سوڭ قولدارىنا ۇزىن شىبىق العان نە ۇزىن قۇرىق العان سالت اتتى كىسىلەر، حان تالاعانداي عىپ، ەكىدەن-ۇشتەن ۇيىر-ۇيىرىمەن، بولەك-بولەك قىپ، تانابايدىڭ جىلقىلارى مەن قويلارىن دۇسىرلەتىپ، شاپقىلاتىپ قۋالاسىپ ءجۇردى...
تاناباي مەن بايبىشەسىن جەر اۋداردى.
13
نياز گەولوگ
جاز مەزگىلى. ءتۇس كەزى. كۇن ىستىق.
كوگەرگەن كەڭ دالانى، كولبەگەن جونداردى كوكتەي ءوتىپ، شۇبالعان، جىلانشا يرەڭدەگەن قارا جول. قارا جولمەن جالعىز اۆتوموبيل اسىعا دۇرسىلدەپ، شاڭىن بۇرقىراتىپ زىمىراپ كەلەدى. اينالادا قىبىرلاعان جان جوق. تەك كوسىلگەن كەڭ دالا، كولبەگەن جوندار، كەي جەرلەردە شوقىلار كورىنەدى. اۆتوموبيلدە وتىرعان ەكى ادامنىڭ ءبىرىنىڭ قاراكەر كوزى سول جەرلەرگە تەلمىرە قارايدى... تانىپ كەلە جاتقانداي قارايدى.
زىمىراپ كەلە جاتقان ءاۆتوموبيلدىڭ جونىندە تەپ-تەگىس جاپان دالادا كوگەرىپ، نايزاداي بولىپ شوشايىپ، ءبىر جالعىز شوقى كورىندى. شۇبالعان، يرەڭدەگەن قارا جول سول شوقىعا قاراي سوزىلىپ اسىپ جاتىر.
اۆتوموبيل قارا جولدىڭ توزاڭىن قۇيىن سوققانداي بۋداقتاتىپ، كوككە ۇشىرىپ، زىمىراي جۇيتكىپ الگى جالعىز شوقىعا لەزدە جەتىپ كەلىپ قالدى.
نايزاداي شوشاق، ادەمى شۇبار الا تاستى، جالعىز شوقىنىڭ تۇبىنە ءۇش شاتىر تىگىپ، جەر بۇرعىلاپ، كەن ىزدەگەن ءبىر قوس ادام جۇمىس ىستەپ جاتىر ەدى.
اۆتوموبيل زىمىراپ كەلگەن بويىمەن قارا جولدان بۇرىلىپ، جايىراق ءجۇرىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقانداردىڭ قاسىنا توقتادى. شاڭ-شاڭ بولىپ اۆتوموبيلدەن ەكى كىسى شىعا كەلدى. ونىڭ ءبىرى — كەن ءبىلىمپازى، گەولوگ، جاسى وتىزدار شاماسىنداعى قازاق جىگىتى ەدى. ءبۇل — گەولوگ نياز جانتەمىر ۇلى بولاتىن.
ەكەۋى ءۇستى-باستارىن قاعىنىپ، بەتتەرىن سيپالاپ، جەر بۇرعىلاپ جاتقاندارمەن امانداستى.
سويلەسىپ، ىستەلىپ جاتقان جۇمىستاردى، بۇرعىلانعان جەردەن شىققان توپىراق، تاس زاتتارىن كورىپ، ءبىرسىپىراسىن ورامالعا ءتۇيىپ الىپ، ەندى قالاي بۇرعىلاۋ ءتاسىلىن ايتىپ، نياز قاسىنداعى جولداسى جانە ەكى-ۇش كىسىمەن بىرگە شاتىرلارعا كەلدى. شاتىرعا كەلىپ سويلەسىپ، شاي قايناتتىرىپ ءىشىپ، تىنىعىپ، كەشكى سالقىنمەن ىسكە كىرىستى.
سول ارادا بىرنەشە كۇن جاتىپ، ءار جەردى بۇرعىلاپ، اقىرىندا نياز ءبىر بۇرعىلاعان جەردەن ءتۇسى دامە قىلدىراتىن ءبىر تاستاردىڭ سىنىقتارىن تاۋىپ، ورامالىنا وراپ شاتىرىنا الىپ كەلدى. شاتىردا جالعىز وتىرىپ الگى تاس سىنىقتارىن زەرتتەدى. قاسىندا جايۋلى جەر كارتاسى جانە ءبىر قاعازدار جاتىر. تاس زاتتارىن زەرتتەي وتىرىپ، ءبىر ۋاقىتتا ونىڭ قۋانعان كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. تەز ويلانىپ، ءبىر مىقتى توقتامعا كەلگەندەي بەت شىرايىن سۋىتىپ باسىن يزەپ قويىپ، تىسقا شىعىپ، شوپىردى شاقىردى.
— جۇرەمىن، ءاۆتوموبيلدى دايىندا! — دەدى ول كەلگەن شوپىرعا.
كايتا شاتىرعا كىرىپ، كەن تاستارىن ورامالعا مىقتاپ ءتۇيىپ بىلعارى دورباعا سالىپ، الدىنداعى جايۋلى جەر كارتاسىن قارىنداشپەن ءبىر بەلگىلەر سوعىپ جانە ءبىر قاعازعا تاعى دا ءبىر بەلگى تارتىپ، ولاردى دا جيناپ بۇكتەپ پورتفەلىنە سالىپ، اۋزىن بەكىتىپ، كيىنە باستادى.
قارساقپاي زاۋىتى. زاۋىتتىڭ، ۇيلەرى بۇرىنعىسىنان كوبەيگەن... جاڭا ۇيلەر سالىنعان.
كۇن كەشكىرگەن مەزگىل.
جاڭا سالىنعان ۇيلەردىڭ بىرىنە شاڭدانعان ءبىر اۆتوموبيل كەلىپ توقتادى. اۆتوموبيلدەن تۇسە قالىپ، بىلعارى دورباسى مەن پورتفەلىن الىپ، ءبىر قولىمەن ءۇستى-باسىنىڭ شاڭىن تەز-تەز قاعىپ، نياز جۇگىرە باسىپ ۇيگە كىردى.
اۋىز ۇيدە قىزمەتكەر ايەلمەن امانداسىپ:
— گەنناديي پەتروۆيچ ۇيدە مە؟ — دەدى ول.
— ۇيگە كىرىڭىز! — دەدى قىزمەتكەر ايەل.
گەنناديي پەتروۆيچ سەمەنوۆ — ەسكى تانىس، ءقازىر قارساقپايدا باس گەولوگ بولىپ ىستەيتىن. ول نيازدى كۇتىپ وتىرعانداي قۋانىپ قارسى الدى.
— ا-ا، جوعارى شىق!.. جوعارى شىق!.. دەن ساۋ!.. شەشىن، مەن شاي قويدىرايىن! — دەپ سەمەنوۆ اۋىز ۇيىنە شىعىپ، قىزمەتكەر ايەلىنە «شاي قوي، تاماق دايارلا» دەپ بۇيىرىپ كەلدى.
— ال، قالاي، نە جاڭالىعىڭ بار؟.. — دەدى سەمەنوۆ بىردەمە كۇتكەندەي.
بىلعارى دورباسى مەن پورتفەلىن بۇرىشتاعى ۇستەلگە قويىپ، شەشىنىپ بولعان نياز كوڭىلدى تۇرمەن:
— جاڭالىق سول، التىن تاۋىپ كەلدىم! — دەدى سەمەنوۆقا.
سەمەنوۆ قىلت ەتكەن تىشقان كورگەن مىسىقشا، كوزىن تىگىپ سەلك ەتكەندەي جۇلا قيمىلداپ نيازدىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى:
— ا؟..
سەمەنوۆتىڭ ءوڭى، قيمىلى، ءۇنى، شىرايى ءبارى ءبىرتۇرلى بولىپ وزگەرە كەتكەنىنە نياز ءسال ىڭعايسىزدانىپ، ەندى نە دەۋگە ويلانىڭقىراپ ۇندەي الماي قالدى.
سەمەنوۆ ءبىرتۇرلى جاسىرىن شىرايمەن، كوزىن نيازعا ەجىرەيتىڭكىرەپ، قولىمەن ىمداپ، «اۋىز ۇيدە جۇرگەن قىزمەتكەر ايەل ەستىپ قالماسىن» دەگەندەي ەسىك جاقتى كورسەتتى. نيازعا سەمەنوۆتىڭ ىمى ەندى «التىن دەپ دىبىستاپ ايتپا!» دەگەندەي بولدى.
سەمەنوۆ ۇرى قياپاتىنا ءتۇسىپ، شاپشاڭ جىمپىلداپ ەسىكتى بەكىتىپ كەلىپ، نيازدىڭ قاسىنا جابىسا وتىرىپ، سىبىرلاپ سۇرادى:
— قايدان؟
نياز سەمەنوۆتىڭ ىمىنا، ۇنىنە باعىنعان سياقتانىپ، مۇعلىمىنە جاۋاپ بەرگەن شاكىرتشە:
— شۇبار تاستى دەگەن جەردەن! — دەدى. نياز بىلعارى دورباسىنىڭ ىشىندەگى ورامالعا تۇيگەن كەن تاستارىن الىپ كورسەتتى...
ەكەۋى وتىرىپ ەندى التىن كەنىن زەرتتەۋگە كىرىستى...
15
سول جىلداردا قازاقستان باسشىلارىنىڭ ءتۇرلى ىستەردەگى قاتەلىكتەرىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارى — ارام قۇلىقتى جەمقور-قۋلار، قارا باسىنىن پايداسى ءۇشىن مومىن ەلدى جىلاتقان سۇمدار پايدالانىپ، ەلدى بۇلدىرە باستاعان كەزى ەدى... مىنە، سول كەزدەگى بۇزىقتاردىڭ كوپ ىستەرىنىڭ ءبىرى مىناداي ەدى.
ءۇش وتىرىك «بەلسەندى» ءبىر اۋىلعا بارىپ، قوتاننىڭ شەتىنە جۇرتتى جيناپ جيىلىس اشتى. ەركەك، ايەل، بالا-شاعالار قوتاننىڭ شەتىندە جينالىپ وتىردى. ءۇش وتىرىك بەلسەندى «جيىلىس جۇرگىزىپ» وتىر. ءبىرى تۇرىپ ءسوز سويلەپ ءتۇر.
— ەندى، ءقازىر ەسكى-قۇسقى جيناۋعا بۇيرىقتى ورىنداۋ كەرەك!.. تۇسىندىڭدەر مە؟.. ءار ءۇي ەكى پۇت سۇيەك جيناپ بەرۋگە مىندەتتى. جامان ەسكى كيىز، قۇرىم-ىسىرما بەرۋگە، ءبىر پاردان ەسكى رەزەڭكە كالوش جيناپ بەرۋگە مىندەتتى!.. تۇسىندىڭدەر مە؟.. ال كىمدە-كىم... كىمدە-كىم مۇنى ورىنداماسا، كونتر بولىپ سانالادى. وندايلارعا ءتيىستى شارالار قولدانىلادى!.. تۇسىندىڭدەر مە؟..
وتىرعان جۇرتتىڭ ءبىرى تۇرىپ:
— جولداس، بۇل قالاي بولار ەكەن، ءبۇل ايتقانىڭىزدىڭ ءوزى؟ ءۇي باسىنا ەكى پۇت سۇيەك تابا الماساق، ءبىر جاقتان ساتىپ الامىز با، قايتەمىز؟.. ونداي سۇيەك ساتاتىن جەردى بىزگە ايتىپ بەرسەڭىز جاقسى بولار ەدى؟.. — دەدى.
— يا، يا!.. دۇرىس-دۇرىس! سونى ايتىڭىزشى؟ سونى ايتىڭىزشى؟ — دەستى جۇرتتىڭ ءبىرسىپىراسى.
وتىرىك «بەلسەندى» شامدانعان سياقتى ىزعارلاندى:
— ونداي قيسىق ءسوزدى قويىڭىز! قايدان تاپساڭىزدار، ودان تابىڭىزدار! بۇيرىق بولدى — ورىندايسىزدار! ايتپەسە وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر عوي نە بولاتىنىن!
— ال رەزەڭكە كالوش تابا الماعانىمىز قايتەمىز؟.. وسى وتىرعانداردىڭ، كوبى تۋعالى رەزەڭكە كيمەگەندەر، ال بۇلار قايدان تابادى ەسكى رەزەڭكەنى؟ — دەدى تاعى دا بىرەۋ.
ول سوزگە دە بولمادى ءۇش جالعان بەلسەندى...
ەرتەڭىندە، وسى ءۇش وتىرىك بەلسەندى ءۇش اتتى سابىلتىپ، باسقا كوزگە توپەلەپ، دۇرسىلدەتىپ اۋدان ورتالىعىنا كەلدى.
ۇشەۋىنىڭ اتتارى مونشاقتاعان اششى تەرگە شومىپ، تاناۋلارىن دەلديتە دەم الىپ، ىلگەرىلى-كەيىندى يزەندەپ، ەنتىگىپ تۇردى...
. كووپەراتيۆتىڭ جانىنداعى ۇلكەن كيىز ۇيدەن ىڭىلداعان سەپاراتوردىڭ كۇيى ەستىلەدى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى ماي ساسيدى. ءۇي ىشىندە ورناتىلعان ۇلكەن سەپاراتور ءجۇرىپ تۇر. ىرگەلەرىندە ۇلكەن بوشكەلەر، بەتوندار جينالعان. سەپاراتوردى ەكى قاتىن كەزەك-كەزەك اينالدىرىپ، ءبىر شۇمەگىنەن قايماق، ءبىر شۇمەگىنەن قايماعىن ايىرعان شالاپ ءسۇت اعىزىپ ءتۇر. ءۇيدىڭ ىشىندە شەلەكتەپ ءسۇت اكەلگەن قاتىندار. قاتىندار سۇتتەرىن كەزەگىمەن سەپاراتورعا قۇيىپ وتكىزىپ، الىپ كەتىپ جاتىر. ءبىر جاس جىگىت ءار ايەلدىڭ اكەلگەن ءسۇتىنىڭ، مولشەرىن قولىنداعى داپتەرىنە قارىنداشپەن جازىپ تۇر. ايەلدەردىڭ كوبى جازىپ تۇرعان جاس جىگىتپەن جازىلاتىن ءسۇتىنىڭ مولشەرىنە تالاسىپ، داۋىستارىن قاتتى-قاتتى شىعارىپ ۇرسىسىپ قالادى.
ۇيگە سالپى اۋىز ابدىلدە كىردى. بۇل ءسۇت، ماي جۇمىسىن باسقاراتىن ەندى سول ەكەنى كورىندى. ۇيگە كىرگەن سالپى اۋىز ابدىلدەنىڭ تۇرپاتى قانعا تويىپ تايتاڭداعان بايدىڭ توبەتىنىڭ تۇرپاتى سياقتى.
ءبىر ايەل سالپى اۋىز ابدىلدەگە ءۇي ىشىنە ءسۇت جەتپەيدى دەپ مۇڭىن ايتا باستادى. ابدىلدە قاباعىن ءتۇيىپ الدى. جانە ەكى-ۇش قاتىن جامىراسىپ سول سياقتى ارىزىن ايتتى.
— ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا ايتا بەرەتىندەرىڭ نە وسى؟ — دەدى ابدىلدە ارس ەتكەن توبەتشە.
ۇيگە الگى ءۇش وتىرىك «بەلسەندى» كىردى. ابدىلدە ولارمەن جامپاڭداسىپ قالدى. ايەلدەر تاعى دا قىڭقىلداپ، ءۇي ىشتەرىنە ءسۇت جەتپەيتىنىن شاعىپ تۇر. ابدىلدە قاتىندارعا:
— نە قىل دەيسىندەر ماعان، سەندەردىڭ سيىرلارىڭدى ءسۇتسىز قىلعان مەن بە؟.. بالالارىنا ءسۇت جەتپەسە، مەن بەينەۋات پا؟ «زاگوتوۆكانى» كىم تولتىرادى، سەندەر ءسۇت بەرمەسەڭدەر!؟ — دەدى قاھارلانا اقىرىپ.
سول سەكۋندتە ءسۇت ۇيىنە عايني كىرىپ كەلدى. ءبارى سوعان قاراسا قالدى. قاتىنداردىڭ ءعاينيدى كورگەندە بەت شىرايلارى قايراتتانىپ كەتتى. سالپى اۋىز ابدىلدە مەن ءۇش جالعان «بەلسەندىنى» ىزدەپ كەلگەندەي عايني سولارعا تونە قارادى.
— مۇندا تۇر ەكەنسىڭدەر... قاتىنداردىڭ ءسۇتىن مولشەردەن ارتىق الىپ، مايىن ءوزىڭىز پايدالانعاندىعىڭىز ءۇشىن ءسىز ەندى ورنىڭىزدان الىنىپ، جاۋاپقا تارتىلاتىن بولدىڭىز، — دەدى ول ابدىلدەگە.
ابدىلدەنىڭ قۇتى قاشىپ قالتىراپ كەتتى. قاتىندار دۋىلداسىپ جامىراسىپ، قۋانا سويلەپ، ءعاينيدىڭ ەستىرتكەن سوزىنە ىرزا بولىپ، ابدىلدەنى بالاعاتتاپ تابالادى، ابدىلدە قالتىراقتاپ عاينيعا «ناقاقتىعىن» ايتتى.
ەندى عايني ءۇش جالعان بەلسەندىلەرگە قارادى:
— شىراقتارىم، سەندەردىڭ دە ناۋقاندا ۇكىمەتكە دۇشپاندىق ىستەپ جۇرگەندەرىڭدى رايكوم مەن اۋاتكوم ەستىپ، سەندەردى دە جاۋاپقا تارتۋعا تاپسىرىپ جاتىر، — دەدى.
ول ۇشەۋىنىڭ دە قۇتتارى قاشا قالدى...
ءبىرازدان سوڭ ابدىلدە ءوز ۇيىندە الگى ءۇش وتىرىك بەلسەندىلەرمەن ۇيمە تاباق سەمىز ەتتى ورتالارىنا الىپ، قاسقىرشا جەپ-ىشىپ وتىردى. ءبىر مايلى جامباستى «بەلسەندىنىڭ» ءبىرى تاباقتان الىپ، انالارعا قاراپ:
— وسىنداي بولسىن زاگوتوۆكا! — دەدى كۇلىپ.
ءبارى ەتتى جالمانداي شايناپ، قارقىلداپ كۇلىستى...
سول كەزدە ولاردىڭ ۇستىنە ميليسيا باستىعى كىرىپ كەلدى. وتىرعاندار ۇرپيىسە قالدى.
— ابدىلدە، ءسىز تۇتقىنعا الىناسىز... سىزدەردەن دە جاۋاپ الامىز، — دەدى ميليسيا ناچالنيگى. ەندى تورتەۋىنىڭ دە قۇتتارى قاشتى.
16
قارساقپاي زاۋىتىندا، احمەتتىڭ پاتەرىندە: احمەت، وتار، سەمەنوۆ، نياز تورتەۋى قىزۋ-قىزۋ كەڭەسىپ وتىر. تورتەۋىنىڭ الدىندا، ۇستەل ۇستىندە التىن كەننىڭ سىنعان تاستارى جاتىر:
— جوق، بۇل ناعىز زيانكەستىك بولادى!.. ءبىلدىرۋ كەرەك تە، مۇنى قازىپ شىعارا باستاۋدىڭ دايارلىعىنا كىرىسۋ كەرەك!.. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ءسۇيتۋ!.. — دەدى نياز قىزا سويلەپ.
وزگەلەرى نيازدىڭ ءبۇل سوزىنە اشۋلانىپ ۇرسىپ، ءتۇس-تۇستان وعان دۇرسە قويا بەردى.
— سەن، ەسالاڭ كىسىشە سويلەيسىڭ عوي!.. كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن ىنتالانىپ وتىرسىڭ؟! — دەدى وتار.
— جوق، نياز، ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ايتۋ ەمەس، ءبىزدىڭ مىندەتىمىز — بۇل كەندى بولاشاقتاعى جاقسى كۇندەرگە ساقتاۋ!.. — دەدى گەنناديي سەمەنوۆ.
— بۇل دا ءوزىنىڭ «بەلسەندىلىگىن»، كەڭەس ۇكىمەتىنە «شىن تىلەكتەس» ەكەندىگىن كورسەتكىسى كەلەدى! — دەدى احمەت كەكەتىپ.
— يا، يا! ءبۇل كەڭەس ۇكىمەتى ءۇشىن ىنتالانىپ وتىر! كەڭەسشىل بولايىن دەگەن ەكەن! — دەدى وتار.
— ە، بولسا قايتەدى؟... ءقازىر كەڭەس وداعى سياقتى كوپ جەردى بيلەپ وتىرعان ۇلكەن ەلدىڭ شارۋاشىلىق نەگىزى وزگەرتىلىپ جاتىر. شارۋاشىلىق بۇرىنعى ەسكى سوقىر سوقپاعىنان ءقازىر ماشينالانعان جاڭا جولعا سالىنىپ، ماشينا جاسايتىن ۇلكەن ونەر دۇكەندەرى قۇرىلىپ جاتىر... سول وزگەرىپ، جاڭالانىپ جاتقان ەلدىڭ ءبىرى — قازاقستان، — دەي بەرىپ ەدى نياز.
— سەن، ناعىز اگيتپروپتىڭ ءوزى بولعان ەكەنسىڭ! ۇمىتقان ەكەنسىڭ قىزىلداردىڭ العاش كازاك اۋلىنا كەلگەن كۇنى كىمدەرگە ءتيىپ، كىمدەردى قورلاعانىن! — دەدى وتار، نياز سوزىنە ۇلكەن رەنىش ءبىلدىرىپ، اشۋ شاقىرىپ.
سول كەزدە بىرەۋ ەسىك قاقتى. كورشىنىڭ ايەلى لەنا ەكەن. ءسوز ءبولىندى. ۇيدە وتىرعاندار جىم-جىرت بولا قالدى.
17
1932-جىل
قاراڭعى ءتۇن، احمەتتىڭ پاتەرى. ەسىك ىشىنەن بەكىتىلگەن. احمەت پەن وتار الاڭداپ، ۇرىلارشا جىمىپ كۇيبەڭدەپ، شۇبەرەكپەن ەكى ۆينتوۆكا، ءبىر ناگاندى ءسۇرتىپ وتىر. وراعان پاترونداردى الىپ قارايدى. سەمەنوۆ قوزعالاقتاپ، ۇستەل ۇستىنە جايعان ءبىر قاعازدى قاراپ وتىر.
بىرەۋ ەسىكتى تىق ەتكىزىپ، تىرناپ قالعانداي بولدى. احمەت سەلك ەتىپ، كوز شاراسى ۇلكەيىڭكىرەپ، ەسىككە قارادى. ونىڭ كوزىنەن ازىراق قورىققاندىق كورىندى. ونىڭ ارتىقشا ۇرەيلەنىپ ەسىككە سەلك ەتىپ قاراي قالعانى وزگەلەردى دە ەرىكسىز ەسىككە كاراتتى. ءبىر نارسە ازىراق سىبدىر ەتىپ، بىردەمە ەدەنگە سىلدىر ەتە تۇسكەندەي بولدى...
احمەت كوزىن ۇلكەنىرەك اشىپ:
— ادام! تىڭداپ ءتۇر! — دەدى.
ونىڭ بۇل ءسوزدى تۇنشىققان سىبىرمەن ايتقاندىعى وزگەلەردى دە ازىراق ۇرەيلەندىردى. ەندى ءبارى دە تىڭداي قالدى. ءبارى دە ەسىك جاققا قاراپ، قورقىڭقىراعان شىرايمەن تىڭداي قالعاندا احمەتتى ۇلكەن ۇرەي بيلەپ اكەتتى. احمەت پەن وتار مىلتىقتارى مەن وقتارىن تەز تىعا قويدى.
— ەسىكتى اشىپ قاراۋ كەرەك! — دەدى وتار سىبىرلاپ.
— يا، يا! قاراۋ كەرەك! — دەدى وزگەلەرى دە سىبىرلاپ.
— بار، سەن — ءۇي يەسىسىڭ عوي، ەسىكتى ەپتەپ بارىپ اش تا قارا! — دەدى وتار احمەتكە.
احمەت بارىپ ەسىكتى اشۋعا قورىقتى. ءبارى دە احمەتتى جۇمسادى. احمەت بارمادى. وتار تۇرىپ احمەتتى ەسىككە قاراي يتەرمەلەپ: «بار، بار!..» — دەدى، ءبىراق احمەت وتاردىڭ يتەرمەلەگەنىنە بولماي، تىرمىسىپ بارمادى. وتار اشۋلانىپ، احمەتتى كۇشپەن سۇيرەتىپ ەسىككە الىپ بارىپ، ەسىكتى تەز اشىپ جىبەردى. وتار ەسىكتى جىلدام اشىپ جىبەرگەندە، ار جاعىنان ءبىر مىسىق سەكىرىپ ۇيگە كىردى. بارلىعىنىڭ كوزدەرى بادىرايىپ كەتتى. وتار تەز ەسىكتەن شىعىپ، ار جاعىن قاراپ، ەشتەڭە تابا الماي ۇيگە كايتا كىرىپ، كۇلىپ، ەسىكتى ىشىنەن بەكىتتى. بارلىعى دا كۇلدى. تەك احمەت قانا ازىراق ۇيالا جىميىپ تۇرەگەپ تۇردى.
وتىرىپ، ماناعىداي تاعى دا ءوز جۇمىستارىنا كىرىستى. تاعى دا شۇبەرەكپەن مىلتىق تازالاپ، ۇستەل ۇستىنە قاعازىن جايىپ قاراپ وتىردى. ءبىراق بۇلاردى تاعى دا ەلەڭدەتتى.
بىرەۋ اقىرىن تەرەزەنى قاقتى. ۇيدە وتىرعانداردىڭ ءبارى دە سەلك ەتە ءتۇستى. ەندى شىن قورقىپ ءبارى بىر-بىرىنە قاراستى.
تەرەزەنى بىرەۋ تاعى دا قاقتى... ەندى ولار مىلتىقتارى مەن وقتارىن تەز تىعا-تىعا قويدى. سەمەنوۆ جازىپ قاراپ وتىرعان قاعازىن جاسىردى. تەرەزەنىڭ، قالىڭ پەردەسىنىڭ ءبىر جاق شەتىن سىرىپ قاراعان احمەت ءبىر بوتەن ادام مەن تەرەزەنىڭ تۇبىندە تۇرعان نيازدى تاني كەتتى...
ەسىكتى اشتى. نياز ۇيگە كىرىپ امانداسىپ، قاسىنا ەرتىپ كەلگەن ايەلمەن ۇيدەگىلەردى تانىستىردى.
— سىزگە كەلگەن گەولوگ مارۋسيا، مەنىمەن بىرگە وقىعان ەدى... جاڭا عانا كەلىپ ءتۇسىپتى، — دەدى نياز. ۇيدە وتىرعاندار مارۋسيامەن امانداسىپ، سويلەسىپ وتىردى...
قارساقپايدا، گەولوگ احمەتتىڭ پاتەرىندە: احمەت، گەنناديي سەمەنوۆ، وتار ۇشەۋى كەڭەسۋدە ەدى. وتار ءبىرتۇرلى جايسىزدانىپ ساندالىپ، ەرسىلى-قارسىلى جىلدام باسىپ ءجۇر. وتاردىڭ قولىندا گازەت. ءتۇرى بۇزىلىپ، ەنى قاشىپ، كەيپى ءبىتىپ ءبىرتۇرلى كەيىگەن. اناۋ ەكەۋىنىڭ دە كەيپى ونشا كوڭىلدى كورىنبەيدى.
وتار تۇرا قالىپ، احمەت پەن سەمەنوۆكە:
— مومەنتپەن پايدالانا المادىق!.. مومەنتپەن پايدالانا المادىق!.. وتكىزىپ الدىق!.. وتكىزىپ الدىق!.. ءىلعي شەگىنشەكتەي بەردىك!.. ەندى ءبارى بىت-شىت بولدى!.. ەندى ەشتەڭە دە بولمايدى!.. — دەدى.
سونى ايتىپ:
— ا-اي! — دەپ ءبىر قولىندا تۇرعان گازەتتى ەكىنشى قولىمەن سالىپ قالدى.
احمەت پەن سەمەنوۆ تە كوڭىلسىز ويدا وتىرعان بويلارىمەن وتاردىڭ ءسوزىن ماقۇلداعان سياقتانىپ وتىردى...
18
الماتى قالاسى. جاڭبىر جاۋىپ كۇن شايداي اشىلعان. اۋە تۇپ-تۇنىق، تاپ-تازا، جىبەكتەي جۇمساق. كوكتەگى كۇن جەر ءۇستىن التىن نۇرعا قارىق قىلىپ تۇر. قالانى، دالانى، قالا سىرتىنداعى ۇزىننان جاتقان، توبەسى كارلى الاتاۋدى، قالانىڭ ءتۇپ-تۇزۋ كەڭ، ۇزىن كوشەلەرىندەگى ءتىزىلىپ. كەككە سوزىلعان، كەك جاپىراقتارعا بولەنگەن بيىك اعاشتاردى كوكتەگى كۇن التىن نۇرىنا شومىلدىرىپ، جالتىراتىپ التىنداعان. زەڭگىر اسپاندا، بيىكتە قاقتاعان بەدەرلى كۇمىستەي، ارەدىك جۇقا بۇلتتار قالقيدى. الاتاۋدىڭ كورىنىسى تاماشا: ءبىرسىپىرا بۇلت تاۋدىڭ باسىنا ۇيلىعىپ، اق شالماشا، تاۋدىڭ بەلۋارىنان يىقتارىنا دەيىن ورالىپ ءتۇر.
قۇبىلادان كۇنشىعىسقا قاراي سوزىلىپ، بيىكتەرى قاسقىردىڭ ازۋلارىنداي ازۋلانعان الاتاۋدىڭ كوككە سوزىلعان باستارى، قار باسقان شىندارى، اق سالدەلەرىنىڭ شەتتەرى جازىلىپ، سايابىرلاپ، بەلدەرىنە، يىقتارىنا ورالعان، كوكجاسىل شاپاندى قوجالارشا، كوككە قاراپ ءتۇر...
ۇزىنشا بويلى، قارا مۇرتتى، قاراسۇر قازاق بۇگىن كۇنى بويى الماتىنىڭ قاسيەتتەرىنە، ونىڭ كوركىنە تويا الماي ىلعي قارانۋدا ەدى. ۇستىندە سارعىلت جىبەك كويلەك، باسىندا ءسۇر قالپاق، قولىندا سارى بىلعارى پورتفەلى بار ول، فەدەراسيا پاركىنىڭ تاۋ جاق بۇرىش كەزىندە، كازاك تەاترىنىڭ ماڭدايىنا قارسى ءتۇر. ول ەندى ەن اينالاعا، قالاعا، كوشەلەرگە، تاۋعا قاراۋدان تويمايتىن سياقتانىپ تۇر. مىنە، ول سوناۋ باستارىن اق كار باسقان، يىقتارىنا اق تورعىن بۇلتتار ورالعان الاتاۋعا، الماتىنىڭ ءتۇپ-تۇزۋ، كەپ-كەڭ كوشەلەرىنە قارادى. كوشەلەرىنىڭ ەكى جاعىندا قاز-قاتار ءتىزىلىپ، جەلبىرەگەن قالىڭ جاسىل جاپىراقتارعا ورانىپ، كوككە بويلاعان بيىك ءزاۋلىم اعاشتارىنا قارادى، سول قاز-قاتار تىزىلگەن اعاشتاردىڭ تۇپتەرىمەن كوشە-كوشەنىڭ ەكى جاعىندا سىلدىراپ، بۇرالىپ اققان ارىقتاردىڭ سۋلارىنا، التىن نۇرىن الماتىعا الابوتەن مول توككەن كوكتەگى التىن كۇنگە قارادى.
ءسۇيتىپ، ول جۇمساق اۋەگە دەنەسىن قۇشتىرىپ قاراپ تۇردى.
بۇل — گەولوگ نياز ەدى.
ونىڭ قاسىنان بىر-ەكى كازاك جازۋشىلارى ءوتتى. ونىڭ بىرەۋى اينازار دەگەن جازۋشى قارساقپايعا كەلگەندە نيازبەن تانىسقان ەدى، امانداسىپ ءوتتى.
— قاراپ تۇرسىڭ با؟.. ىلعي دالالى جەرلەردە ءجۇرىپ كەلگەن سوڭ الماتىنىڭ كوركىنە تويا الماي تۇرسىڭ-اۋ، ءا؟ — دەدى اينازار اياعىن توقتاي باسىپ.
— ءار جەردىڭ قاسيەتى وزىنشە عوي... — دەدى نياز كۇلىپ.
— ا-ا، راس، سەن كوبىنەسە جەردىڭ استىنا، تاسى مەن توپىراعىنا قارايسىڭ عوي... شوككەن تۇيەدەي ءبىر التىن تاپساڭ ەكەن!.. — دەدى اينازار جازۋشى كۇلىپ جۇرە بەرىپ.
جازۋشىلار ءوتىپ كەتكەن سوڭ نيازدىڭ قاسىنان ءبىر توپ كازاك ستۋدەنتتەرى كۇلىسىپ، سامبىرلاسىپ سويلەسىپ ءوتتى. نيازعا قارسى قاراپ تۇرعان كازاك تەاترىنان بىرنەشە قازاق ارتىستەرى شىعىپ، جاتتاعان پەسالارىنان ىڭىرسىپ ءان سالىسىپ، نيازدىڭ قاسىنان ءوتتى. ۇزىن شاشتى ءارتىس قىزدىڭ كوزى نيازدىڭ كوزىمەن قارسى اتىسقان ساداقتىڭ وعىنداي قادالىستى. نيازدىڭ بەت شىرايى بۇزىلماي، التىن كەنىنە قاراعانداي قادالا قارادى... قازاقتىڭ اتتى پولكتەرى — بىرنەشە جىگىت اتپەن ءوتتى.
بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن ءبىر ءتۇستى كيىنگەن ءبىر توپ بالانى ەكى تاربيەشى، ءبىرى الدىندا، ەكىنشىسى ارتىندا، ءتىزىلىپ-شۇبالتىپ الىپ كەلە جاتتى. بالالار اقىرىن قوسىلىپ، ولەڭ ايتىپ كەلە جاتىر. ەندى، بۇلاردى كورگەندە نيازدىڭ بارلىق نازارى وسىلاردا بولدى. تىزبەكتەلىپ، قاز بالاپانىنداي شۇبالىپ، اقىرىن قوسىلىپ، ولەڭ ايتىپ كەلە جاتقان بالالارعا قاراپ، نياز جىلى شىرايمەن كۇلىپ تۇردى. بالالار نيازعا ءتىپتى قولى جەتەتىندەي، تايانىپ وتە باستادى. تانىمايتىن اعانىڭ جىلى شىرايمەن كۇلە قاراپ تۇرعانىڭ كورىپ، بالالار دا وعان اۋىزدارىن اشىپ، كۇلىسىپ ءوتىپ جاتتى. كەي بالالار وتە بەرگەندە، نيازعا بۇرىلىپ قاراپ بارا جاتتى. ءسۇيتىپ، بالالار شۇبالىپ قاسىنان ءوتىپ جاتقاندا كوشەنىڭ ورتاسىمەن ءبىر اۆتوموبيل كەلىپ بۇرىشقا توقتادى. بالالارعا نازارى اۋعان نياز ءاۆتوموبيلدى بايقامادى. شوپىر ءاۆتوموبيلدى باقىرتىپ نيازدى وزىنە قاراتىپ، كەلگەنىن كورسەتتى. ەسىن جيىپ العانداي جىلدام قوزعالىپ اۆتوموبيلگە كەتىپ بارا جاتىپ، نياز بالالارعا قاراپ كۇلىپ، «قوش» ايتقانداي قولىن كوتەرىپ، قولىنىڭ ۇشىن ەبەلەكتەتتى. وعان بالالار دا كۇلىسىپ، «قوش» ايتقانداي ولار دا قولدارىن كوتەرىپ، ەبەلەكتەتىپ، بۇرىلىپ قاراي-قاراي كەتتى...
نياز اۆتوموبيلگە وتىرىپ كەلە جاتىپ كوتەرىلگەن كوڭىلىن باسا الماي جان-جاعىنا قارانا بەردى.
19
قارساقپاي زاۋىتى. زاۋىت ۇيلەرىنىڭ ورتاسىنداعى الاڭ جەردە جينالعان جۇرت. ميتينگ. ميتينگىدەگى جۇرتتىڭ كوپشىلىگى جۇمىسكەرلەر.
كۇن ەڭكەيىڭكىرەگەن، ءبىراق ىستىقتاۋ.
شوقىنىن ۇستىندەگى كۇرسىلدەگەن زاۋىت ماشينالارىنىڭ ۇزىن مويىندارىنان قويۋ، قارا ءتۇتىن بۋداقتايدى.
جينالىپ انتالاعان جۇرتتىڭ ورتاسىندا، مىنبەدە ميرزويان ءسوز سويلەپ ءتۇر. اينالا ءيىن تىرەسىپ تىڭداپ تۇرعان جۇرتتىڭ ىشىندە سەمەنوۆ، احمەت، وتار، مارۋسيا، نياز — بەسەۋى دە بار.
جۇرت ءسوزدىڭ ءار جەرىندە دۋ ەتىپ كوڭىلدەنىپ، قولدارىن شاپالاقتاپ قويادى.
«...مەكەندەرىنەن كوشىپ كەتكەندەر ءقازىر جينالىپ جاتىر، — دەدى ميرزويان، — ولارعا ازىق-تۇلىك جانە باسقا دا جاردەمدەر بەرىلىپ، وزدەرى نە مەملەكەت كاسىپورىندارىنا، نە كولحوزعا ورنالاستىرىلىپ جاتىر. پاناسىز بالالار جينالىپ، ولار ءۇشىن بوساتىلعان ۇيلەرگە ورنالاستىرىلدى. ولار ەندى جاقسىلاپ تاربيەلەنەدى!..» — دەگەندە جۇرت قىزۋ تۇردە دۋىلداسىپ ۇزاق قول شاپالاقتاستى. جۇرت قول شاپالاقتاسىپ جاتقاندا، وتاردىڭ كۇشىگىن الدىرعان قاسقىردىڭ كوزىندەي، جاسىل ۇشقىن شاشقان تىكەندى كوزدەرى قول شاپالاقتاپ تۇرعان نيازدىڭ قۋانىش وتى جالتىلداعان، بۇركىت قاباقتى قاراكەر كوزىمەن ۇشىراستى. نياز بۇركىتشە قاباعىن ءتۇيىپ الدى. وتاردىڭ كوزىنە نايزاداي قادالعان نيازدىڭ قاھارلى كەزى ونىڭ قايناعان قاستىق وتىن سۋ سەپكەندەي باستى... ميرزوياننان كەيىن بىرنەشە كىسى سويلەدى.
نياز دا ەندى شىن نيەتىن بىلدىرگىسى كەلدى. ەرىكسىز بارعانداي مىنبەنىڭ قاسىنا كەلىپ ءسوز سۇراپ، مىنبەگە شىقتى.
ول ءوزىنىڭ قايدا تۇرىپ، قايدا ءوسىپ، اۋىلدان قالاي شىعىپ، قالاي وقىپ، ادام بولعانىن ايتتى. «كەڭەس ۇكىمەتى بولماسا، ءبىز سياقتىلار ءومىرى مۇقتاجدىقتىڭ تىرناعىنان شىعا الار ما ەدى؟» — دەدى.
«...ءبۇل كۇنگە شەيىن ءتۇرلى سەبەپپەن جۇمىسقا بىلەك سىبانىپ كىرىسپەسەك، كەيبىرەۋلەرىمىز ءتىپتى ىشىمىزدەن قارسى بولىپ تا جۇرسەك، ەندى ءبىز سىلكىنىپ، الدىمىزعا ءتۇزۋ قاراپ، ادال نيەتىمىزبەن سىبانا قيمىلداپ، كەڭەس ەلىن وركەندەتۋ جولىندا تىنباي ىستەۋىمىز كەرەك... مەن گەولوگ، — التىن ىزدەۋ رەتىندە بۇرىنعىمنان ون ەسە ارتىق قايراتپەن ىستەۋگە ۋادە ەتەم! كوبەيتەمىز التىندى! بەرەمىز التىندى!» — دەدى قىزا سويلەپ نياز.
جۇرت قول شاپالاقتاستى. نيازونان سايىن قىزىپ:
«...قازاقستاننىڭ ەسكى باسشىلىعىنىڭ اسىرا سىلتەۋشىلىك قاتەلىكتەرىن انا تۇرعاندارداي زيانكەستەر پايدالانباق بولدى... پايدالانىپ تا ءجۇردى...» — دەدى نياز قولىمەن كورسەتە شاڭقىلداپ.
نيازدىڭ: «انا تۇرعاندارداي» دەپ قولىمەن كورسەتكەندەرى: سەمەنوۆ، احمەت، وتار ەدى. تىڭداپ تۇرعان جۇرتتىڭ ءبارى دۋىلداپ قوزعالىسىپ، نيازدىڭ قولى كورسەتكەن الگى ۇشەۋىنە قارادى. ارتتاعىلار تىپىرلاسىپ، كوتەرىلىسىپ، سوزىلا قارادى...
مىنبە باسىنداعى زاۋىت باستىقتارى دا، ۇيىم باستىقتارى دا ەلەڭدەسىپ، الگى ۇشەۋىنە قاراسىپ، ءوزارا قوزعالىسىپ قالدى.
ميتينگ تارقاعاننان كەيىن ءبىرازدان سوڭ نياز زاۋىت ۇيلەرىنىڭ ورتالىق كوشەسىمەن كۇنباتىسقا قاراي كەلە جاتتى.
كۇن باتۋعا تايانعان ەدى. باتۋعا تايانعان كۇن قىزىل التىن تاباقتاي بولىپ، شۇعىلاسى شاشىراپ، الىستاعى جوننىڭ شوقتىعىنا قىرىنان بارىپ تۇر ەدى...
تورت-بەس جاس جۇمىسكەر — كومسومولدار، كومسومول قىزدار جۇگىرىپ، داۋىستاسىپ نيازدى قۋىپ جەتتى. قولدارىندا گيتار، ماندالين جانە قازاق دومبىراسى بار. ءبارى دە قازاق بالالارى. نيازبەن امانداسىپ، كۇلىسىپ قامالاپ تۇردى.
— نياز اعاي، بۇگىن راديودان كونسەرت بەرمەك ەدىك. سوعان قاتىسۋىڭىزدى سۇراعالى ادەيى سىزگە كەلدىك! — دەدى ورتا بويلى، اشاڭداۋ، قاراشا كومسومول.
— نە دەيدى! قوي، ويباي، مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن! مەنى ءانشى دەپ جۇرسىڭدەر مە! — دەپ نياز قولدارىمەن جاسقاعانداي سىلتەلەپ كۇلدى.
جاستار بولمادى.
— اعاي، بىزگە وسىندايدا جاردەم تيگىزبەگەندە، قايدا تيگىزەسىز! ءسىز ءاندى جاقسى سالادى دەيدى عوي! — دەدى ءبىر ورتا بويلى، سوپاقشا بەتتەۋ، سۇرشا قىز.
نياز وعان دا بولمادى، باسىن الىپ قاشقانداي كۇلىپ اينالا قوزعالاقتادى. جاستار دا جامىراسا سويلەپ، قاۋمالاپ تۇرىپ الدى.
اقىرىندا نياز كونىپ، قاراشا كومسومولدىڭ قولىنان دومبىراسىن الىپ، شەرتىپ كورىپ، راديوعا بارماق بولىپ ۋاعدا بەردى.
— ءبىراق دومبىراڭنىڭ شەگىن جاڭارتىپ، ونداپ اكەل، — دەدى ول بالاعا ءجۇرىپ بارا جاتىپ.
كۇن باتقان كەزدە احمەتتىڭ پاتەرىندە احمەت پەن گەنناديي سەمەنوۆ سويلەسىپ وتىر ەدى. ەكەۋى داعدارىپ، تۇرمىس تۇيىعىنا تىرەلگەن سياقتى. ۇيگە وتار كىرىپ كەلدى. ۇيدەگى ەكەۋى ەلەڭ ەتىپ:
— ءوي، سەن كەتە المادىڭ با؟ نەمەنە؟.. — دەدى.
— كەتە المادىم... كەتكەنمەن، ەندى قايدا باراسىڭ؟ ءبارىبىر ەندى ەشتەڭە شىقپايدى! — دەپ وتار وتىرا كەتتى. ءبارى ءبىراز تۇنجىراپ، ۇندەسپەي وتىرىپ:
— ەندى نە بولار ەكەن؟ — دەدى احمەت.
— ە، قايتەمىز، نە بولسا و بولسىن! — دەدى سەمەنوۆ. سول كەزدە ۇيگە گپۋ-دىڭ ءۇش قىزمەتكەرى كىرىپ كەلدى...
راديو تاراتاتىن ۇيدە، ميكروفوننىي الدىندا جىرلاپ، ون شىرقاپ، كۇي شەرتىلىپ جاتتى. ديكتور ايەل «ر ءنومىردى ءتۇسىندىرىپ ايتىپ تۇردى.
نياز بۇرىشتا، بىرنەشە جاستاردىڭ قاسىندا دايىندالىپ، دومبىرا ۇستاپ وتىردى. ميكروفوننىي الدىندا جىرلاپ تۇرعان قىز بولىسىمەن، ميكروفوننىڭ الدىنا ۇيالىڭقىراپ نياز كەلدى. ديكتور ايەل ونى دا «تانىستىرىپ» ايتتى.
نياز دومبىرانى شەرتىپ ىرعالتىپ ءان سالىپ قويا بەردى. ونىڭ جىرلاعان ءانى — جان سىرى سياقتى ۇمىتپاي جۇرەتىن ءوزىنىڭ بالا كۇنىندە عاينيعا ارناپ ايتقان سۇيگەن ولەڭى مەن ءانى ەدى...
نيازدىڭ ىرعالتىپ سالىپ وتىرعان ءانىن بۇكىل قازاقستانعا، بۇكىل كەڭەس وداعىنا، بۇكىل جەر-دۇنيەگە قارساقپاي راديوسى نايزاعايدىڭ. وعىنداي تاراتىپ تۇردى. قارساقپاي زاۋىتىنان ايتىپ وتىرعان نيازدىڭ ءبۇل ءانىن سول مينۋتىندە بۇكىل قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىندەگى ادام تىڭداپ وتىردى. بارلىق قازاقستان تۇكپىرىمەن بىرگە ونى نيازدىڭ وز اۋىلىندا دا (تانابايدىڭ اۋىلىندا دا) كازىرگى اۋداندىق ورتالىقتاعىلار دا تىڭداپ وتىردى.
مىنە، تاناباي اۋىلىنداعى اۋدان ورتالىعى. مىنە، كلۋب، مىنە كلۋب پەن مەكتەپ شاتىرلارىنداعى جەلىلەسكەن ۇزىن بيىك راديو سىزىقتارى، راديو انتەنناسى. مىنە، كلۋبتىڭ ءبىر بولمەسى — قىزىل بۇرىشتا، تەرەزەنىڭ الدىنداعى ۇستەلدە تۇرعان راديوپريەمنيك. ۇستەلگە جابىسا راديوپريەمنيكتىڭ الدىندا عايني راديو تىڭداپ وتىر. باسىنا، قۇلاقتارىنا راديونىڭ قۇلاقشىنىن كيگەن. ءعاينيدىڭ بەت شىرايى اۋەلى «جاي قىزىق كورىپ» تىڭداپ وتىرعاندىعىن كورسەتىپ وتىرعان ەدى.
ءبىرازدان سوڭ ءعاينيدىڭ بەت شىرايى، كوز ءتۇرى بىردەن وزگەرىپ، نە شوشىنعان، نە ابدىراعان، نە قۋانعانداي كوز شاراسى ءبىر كەزدە ۇلكەيە قالدى. جاننىڭ سەزىمنىڭ، ابدىراۋ، الاسۇرۋ، وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ، ساسقالاقتاپ، شىدامسىزدانۋ، ەن، قىمباتتى جوعالتقان زاتتى تابۋ، شاتتانۋ، قالتىراۋ، ءۇمىت قىلۋ سياقتى قۇبىلىستارىنىڭ كولەڭكەلەرى ءعاينيدىڭ بارلىق دەنە قيمىل، بەت شىراي، كوز قۇبىلىسىنان كورىنە قالدى...
قارساقپايدا راديو ميكروفوننىڭ الدىندا وتىرعان نياز قاراكەر كوزى جالتىراپ، دومبىرانى شەرتىپ، ىرعالتقان انمەن مىنا ولەڭىن ايتقان ەدى:
تالپىنىپ بايلاۋلى كۇس قاعىنعانى،
شاڭقىلداپ مۇڭىن ايتىپ شاعىنعانى،
ەركىمەن ۇشىپ جۇرگەن قۇلاش جازىپ
ەمەس پە، ۇيالاسىن ساعىنعانى!..
نيازدىڭ بۇل ولەڭىن نۇرا بويىندا اۋدان ورتالىعى بولعان بۇرىنعى تاناباي اۋىلىندا، اۋدان راديوسىندا ابدىراپ عايني تىڭداپ وتىردى...
قارايمىن قارايعانعا مال ما ەكەن دەپ،
وزەندى ورلەي بىتكەن تال ما ەكەن دەپ.
اي جارىق تەرەزەدەن مەن قارايمىن،
قالقاجان توسەگىندە بار ما ەكەن دەپ.
قالقاجان توسەگىندە بالبىرايدى.
الماداي ەكى بەتى البىرايدى.
بەتىنە اي ساۋلەسى نۇرىن توگىپ،
توسەكتەن جىبەك شاشى سالبىرايدى، —
دەپ ىرعالتتى نياز تاعى دا قارساقپايدا وتىرىپ. ال نۇرا وزەنىنىڭ بويىنداعى بۇرىنعى تاناباي اۋلىنداعى اۋدان راديوسىن تىڭداعان عايني قالتىراعان قولىمەن داپتەرىنە بىردەمەنى قارىنداشپەن جىلدام-جىلدام جازىپ وتىردى.
قارساقپايدىڭ كونسەرتى بىتكەننەن كەيىن عايني داپتەرىنىڭ اراسىنان قاعاز بەن ءبىر كونۆەرت الىپ، جىلدامداتىپ حات جازىپ، كونۆەرتكە سالىپ جەلىمدەپ، ءادىرىسىن جازىپ، جۇگىرىپ الىپ شىعىپ، اۋدان اتكوم بوساعاسىنىڭ سىرتىنداعى پوشتا جاشىگىنە اپارىپ سالدى...
21
1934-جىل
قيىرسىز كەن، كولبەگەن جازىق دالا. سول دالانىڭ ورتاسىندا نايزاداي شوشاق، شۇبارالا تاستى، ادەمى شوقى. بۇل جەر — الگى شۇبارتاستى دەگەن، بۇرىن نياز زەرتتەپ بۇرعى سالىپ التىن تاپقان جەر. ءقازىر ەندى بۇل جەردە ءىس قىزۋ تۇردە ءجۇرىپ جاتىر. جۇمىسكەرلەرگە باراكتار سالىنعان. بىرنەشە كەرەكتى بۇرعىلاۋ ماشينالارى ورناتىلعان. شاتىرلار تىگىلگەن.
اينالا قارا-قۇرا بولىپ قىبىرلاپ، جۇمىس كۇن ساناپ ۇلعايىپ جاتتى.
تۇسكە تايانعان مەزگىل ەدى.
جۇمىس ىستەپ جاتقان جۇمىسكەرلەردىڭ ارالارىندا نياز بەن مارۋسيا ەكەۋى دە ءجۇر. باراققا وتىن تاسىپ كەلە جاتقان بىر-ەكى جۇمىسكەردىڭ قوسىلىپ شىرقاسىپ سالعان اندەرى اۋەنى اقىرىن عانا دىڭىلداتادى.
نياز جەردە تىزەسىنە ءبىر داپتەر قويىپ، قارىنداشپەن بىردەمە جازىپ وتىر. قاسىندا تۇرعان مارۋسيا ەڭكەيىپ، ونىڭ جازعانىنا قاراپ تۇر. ەكەۋىنىڭ قاسىندا — موتوسيكل مەن كۋرەر.
نياز جازۋىن ءبىتىرىپ، جازعان قاعازىن بۇكتەپ كونۆەرتكە سالىپ، موتوسيكل جانىندا تۇرعان كۋرەرگە بەردى. كۋرەر حاتتى الىپ، بىلعارى دورباسىنا سالىپ، موتوسيكلىنە ءمىنىپ دۇرسىلدەتىپ زىمىراتا جونەلدى.
نياز قاراپ تۇرىپ، جەتىسكەن شىرايمەن قولىن كوتەرىپ:
— بەرەمىز التىندى! — دەدى ءۇنىن كوتەرىڭكىرەپ. سونى ايتىپ مارۋسياعا قاراپ جولداستىق شىرايمەن كۇلىپ، مارۋسيانىڭ يىعىنا قولىن سالدى:
— بەردىك قوي التىندى، مارۋسيا؟ — دەدى. مارۋسيا دا جەتىسكەن شىرايمەن كۇلىپ:
— بەرەمىز التىندى! — دەدى.
بىرنەشە كۇننەن سوڭ، موتوسيكلمەن كۋرەر نيازدار جۇمىس ىستەپ جاتقان جەرگە قايتىپ كەلدى.
مارۋسيا جۇمىس باسىندا ەدى دە، نياز شاتىردا كەن تاستارىن تەكسەرىپ كورىپ وتىر ەدى، كۋرەر نيازعا بىر-ەكى حات اكەپ بەردى. حاتتىڭ ءبىرىن قارساقپاي راديوسىندا ديرەكتور بولىپ ىستەيتىن ايەل جازعان ەكەن. ەكىنشى حات، سول راديوداعى ديرەكتور ايەلگە نۇرا وزەنىنىڭ بويىنداعى اۋدان قىزىل بۇرىشىندا ىستەيتىن عاينيدان نيازعا تاپسىرىلسىن دەپ كەلگەن حات ەكەن.
نياز اۋەلى بىلمەي وسى حاتتى اشىپ وقىدى. حاتتىڭ ءبىر جولىن وقىعان سوڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. نيازدىڭ بەتى دە، تۇنەۋگى كۇنگى ءعاينيدىڭ بەتىندەي سول مينۋتىندە مىڭ قۇبىلدى.
«عايني!..» دەگەن ەسىم ونىڭ اۋزىنان ەرىكسىز اتىپ شىقتى.
ول بىرەسە قۋانىش، بىرەسە ابدىراپ، بىرەسە قورقىڭقىراپ تا كەتتى ...
22
ون بەس جىل...
1935-جىل
جازدىڭ ءبىر جەلسىز كۇنى...
قارساقپاي زاۋىتىنان سارىسۋ وزەنىن جاناي ورلەپ شۇبالعان قارا جول. وسى جولدان بۇتاقتانىپ، سارىسۋدىڭ ءار جەرىنەن نۇرا وزەنىنە قاراي بۇرىلاتىن تاعى دا ءبىر قارا جول بار. سارىسۋدان نۇراعا قاراي بۇرىلاتىن سول جولداردىڭ بىرىمەن ءبىر اۆتوموبيل بۇرقىراتىپ، دۇرسىلدەتە زىمىراپ كەلە جاتىر.
اينالا بىردە اققۇتاننىڭ ادەمى ساپارلارىنداي جەلبىرەگەن اق سەلەۋلى دالا، بىردە قىزىل بۇيرا توبىلعىلى، جاسىل قوڭىر قاراعاندى ادىرلار، شوقىلار، تاۋلار، بىردە كوكالا قامىستى كولدەر، بىردە سارىالا جون بەلەستەر كەزدەسىپ قالىپ جاتىر. كەي جەرلەردە قىستاۋلار قارايىپ كەزدەسەدى.
اۆتوموبيل سونداي جەرلەردى ارالاي زىمىراپ، شۇبالىپ كوكتەي ءوتىپ، يرەڭدەگەن قارا جولمەن اڭىراتىپ كەلەدى.
اۆتوموبيلدە شوپىردان باسقا ەكى ادام كەلەدى. ەكەۋى دە اينالادان كوزدەرىڭ الماي قارايدى. ەكەۋى سويلەسىپ قويادى. ءبىراق كوزدەرىن ىلعي توڭىرەكتەن المايدى. كۇنشىعىس جاقتاعى جونداردان قىبىرلاعان قالىڭ مال كورىندى. قوس-قوس جىلقى، قورا-قورا قويلار...
ءبىرازدان سوڭ يرەڭدەپ، ءبىر بەلدەن اسقان جولمەن اۆتوموبيل بەلگە شىعا كەلگەندە، ار جاعىنان ۇلكەن كەستەلى تاباق سياقتانىپ اققۋلى كولى كورىندى. اۆتوموبيلدە وتىرعان ەكەۋدىڭ بىرەۋى مۇنارتىپ، شالقىپ جاتقان اققۋلى كولىن كورگەندە، قاز كورگەن لاشىنشا، قوزعالىپ قارادى. كولدىڭ اينالاسىندا كيىز ءۇيلى اۋىلدار جوق. كۇنشىعىس جاق جاعاسىنان ۇلكەن قىستاۋ سياقتى، جاڭا سالىنعان قالا كورىندى. كولدىڭ اينالاسىنان، ءار جەردەن شوشاق-شوشاق ۇيىلگەن پىشەندەر كوزگە شالىندى. كۇنباتىس، وڭتۇستىك جاعالارىنان قىبىرلاپ جاتقان كوپ مال كورىندى. اۆتوموبيل جوننان تومەن قاراي زىرلاپ، كولدىڭ سولتۇستىك جاعىن اينالعان جولمەن كەلە جاتتى. جانا سالىنعان ساموحود اربانىڭ جولدارى ايقىش-ۇيقىش كەزدەسكەن. قولمەن قاتارلاستى. كولدەن زىرلاپ وزا بەردى. سولتۇستىكتەن، نۇرا وزەنى جاعىنان كولگە قاراي تۇسكەن جانا قارا جول كەزدەستى. اۆتوموبيل كەلە جاتقان جول ەكى تارماقتالدى. ەكى تارماق جولدىڭ قايسىسىنا تۇسەرىن بىلمەي اۆتوموبيل جايىراق ءجۇردى. سول كەزدە جاڭا جولمەن كولگە قاراي بەتتەگەن ەكىنشى ءبىر اۆتوموبيل بۇرقىراتىپ شىعا كەلدى.
— ءا، اۆتوموبيل عوي مىناۋ. مىناۋ كولدەگى سوۆحوز عوي، سوعان كەلە جاتىر عوي ءسىرا، جولىعايىق! — دەدى بۇرىنعى اۆتوموبيلدەگى ەكى ادامنىڭ ءبىرى شوپىر مەن جولداسىنا داۋىستاپ.
ەكى اۆتوموبيل قارسىما-قارسى زىرلاپ كەلە جاتىپ، بىر-بىرىنە داۋىستادى. بۇرىنعى اۆتوموبيلدەگى ادامدار: «توقتاڭىزدار!» — دەگەندەي قولدارىن كوتەردى.
ەكى اۆتوموبيل توقتاسىپ، ەكەۋىنەن دە ەكى-ەكىدەن تورت كىسى تۇسە-تۇسە قالدى. بىر-بىرىنە قاراسىپ، امانداسىپ تايانىستى. نۇرا جاقتان كولگە قاراي كەلە جاتقان اۆتوموبيلدەن تۇسكەن ەكى ادامنىڭ ءبىرى — شىقشىتتارىنا ناركۇمىستەنىپ اق كىرگەن، اينالاسىن قىرىققان قارا بۇيرا ساقالدى، تۇكتى قويۋ قاباق، ءتۇزۋ مۇرىندى، ورتا بويلى، جالپاقتاۋ دەنەلى، قاراتورى كىسى. قولىندا ەسكى قارا پورتفەل، اياعىندا ەتىك، ۇستىندە كىرلەۋ ءسۇر كويلەك، بەلىن قايىس بەلبەۋمەن بۋعان، باسىندا ءسۇر كەپكى. ەكىنشىسى دە سول سياقتى كيىنگەن: اياقتا ەتىك، ۇستە ءسۇر كويلەك، بەلدە سارى بىلعارى بەلبەۋ، باسىندا سۇرعىلت فۋراجكا، قولىندا سارى بىلعارى جول دورباسى بار. ءوزى ورتا بويلى، جاۋىرىندى، ەربيگەن، سەلدىرلەۋ قارا مۇرتتى، جاسى وتىز جەتىلەر شاماسىنداعى قاراسۇر كىسى. بۇل ەكەۋى انا اۆتوموبيلدەن ءتۇسىپ، بۇلاردىڭ قاسىنا كەلگەن ەكى كىسىگە قاراپ امانداسىپ تۇردى. ال انا ەكەۋىنىڭ ءبىرى بۇلاردى شىرامىتقانداي قادالا قاراپ:
— مەنى تانىماي تۇرسىزدار عوي دەيمىن! — دەدى كولگە قاراپ كەلە جاتقان ەكەۋىنىڭ قولدارىن ۇستاپ.
— ءبىز ءسىزدى تاني الماي تۇرمىز! قاي جاقتان كەلە جاتىرسىز؟ — دەدى الگى ناركۇمىستەي قارا بۇيرا ساقالدى قازاق.
— تانىمايسىزدار ما؟.. سىزدەر دە وزگەرىپسىزدەر. مەن — نيازبىن! — دەدى ۇزىنشا بويلى، قىرىققان مۇرتتى، قاراتورى جىگىت.
— ءا؟! ويباي-اۋ، نە دەيدى، ەي؟.. ا، سولاي عوي!.. نياز!.. — دەپ كولگە قاراي كەلە جاتقان ەكەۋى نيازدىڭ قولىن قايتادان ۇستاي-ۇستاي الىپ، قالبالاقتاپ، قۋانىپ قايتا-قايتا امانداستى.
اققۋلى كولگە قاراي اۆتوموبيلمەن كەلە جاتقان ەكەۋ — ىبىراي ۇستا مەن بورانبەك ەدى. ناركۇمىستى قارا بۇيرا ساقالدى ىبىراي بولاتىن. ءبۇل اققۋلى كولگە ورناعان سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى ەدى. بورانبەك ونىڭ ساياسي ءبولىم باستىعى. ال سارىسۋ جاقتان كەلە جاتقان اۆتوموبيلدەن ءتۇسىپ تۇرعان ەكەۋ — گەولوگ نياز بەن مارۋسيا ەدى.
تورتەۋى ەكى ءاۆتوموبيلدىڭ اراسىندا، قالىڭ بەتەگەلى جوننىڭ. ۇستىندە ءبىرسىپىرا سويلەسىپ تۇردى.
— جارايدى، ەندەشە، ءبىزدىڭ سوۆحوزعا قايتارىندا سوعاتىن بولساڭ، كەشكە ءبىز اۋدانعا قايتا بارعاندا، اسىقپاي وتىرىپ اڭگىمەلەسەمىز عوي! ويپىراي، قازاقتىڭ الگى: «كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەگەنى وسى ەكەن-اۋ! — دەدى ىبىراي، ءالى دە ءوزىنىڭ كوتەرىلىپ العان كوڭىلىن باسا الماي.
بورانبەك بالاشا قۋانىپ، ارسالاقتاپ وتىردى.
— «ات اينالىپ قازىعىن تابادى» دەگەن ەمەس پە، جالاڭ اياق شار كەزگەن قارا بالا كۇنىندە كەتىپ ەدىڭ، مىنە، ەندى كەن مامانى بولىپ كايتتىڭ! — دەدى بورانبەك.
ەندى ءبىرازدان سوڭ تورتەۋى ۋاقىتشا قوش ايتىسىپ، اۆتوموبيلدەرىنە ءمىنىستى.
— بۇگىن انىق كەلەسىزدەر عوي، انا اۋىل-اۋدانعا؟ جولىعىسامىز عوي؟ — دەدى نياز تاعى دا ىبىراي مەن بورانبەككە پىسىقتاپ.
— يا، يا، كەشتەن قالمايمىز! رايكومدە جۇمىستارىمىز بار. جولىعىسامىز، جولىعىسامىز! — دەدى ىبىراي مەن بورانبەك. ءسۇيتىپ، ەكى اۆتوموبيل ەكى جاققا قاراي ءجۇرىپ كەتتى...
اۆتوموبيل ءجۇرىپ وتىرىپ نۇرانىڭ كوپىر وتكەلىنەن ءوتىپ، ەكىنشى جاعىنا شىعىپ، جاعانىڭ ويلارىنداعى قالىڭ كوكوراي شالعىنداردى ارالاي ءجۇرىپ، دوڭەسكە شىعا بەرگەندە بۇرىنعى تاناباي اۋىلى ەندى ءبىر قالا سياقتانىپ كورىندى. اۋىلدىڭ اينالاسىندا ۇيىلگەن، تۇرعىزعان، شوشايتقان قارا-قۇرالار كوبەيگەن. جازىقتار ايعىزدانىپ تاقتالانىپ جىرتىلىپ، ءار ءتۇرلى ەگىن سالىنعان. ءار جەردە قىبىرلاعان ادامدار كورىنەدى. ارعى ادىردا قىبىرلاعان مالدار ءجۇر. ءبىر بۇتاق جولمەن اۋىلدان شىعىپ كەلە جاتقان جۇك تاسيتىن اۆتوموبيل، ەندى ءبىر جەردە جورعالاپ ايانداپ كەلە جاتقان تراكتور جولىقتى.
اۆتوموبيلدەگى نياز بەن مارۋسيانىڭ توڭىرەككە، قىبىرلاعان قارا-قۇرالارعا قاراۋدان كوزدەرى تالمادى.
اۋداندىق ورتالىققا (بۇرىنعى تاناباي اۋىلىنا) اۆتوموبيل زىرلاپ جەتىپ كەلدى.
اۋدان ورتالىعىندا، ول كۇنى قىبىرلاعان حالىق كوبىرەك ەدى. ول كۇنى دەمالىس كۇننىڭ ءبىر مەيرامداۋى ەدى.
مىنە، اۋىل ورتاسىنا اۆتوموبيل زىرلاپ كىردى. سوڭعى ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە تاعى دا بىرنەشە ادەمى جاڭا ۇيلەر سالىنعان. باۋ-باقشا ادەمىلەنىپ گۇلدەنگەن، اعاشتارى كوبەيگەن.
اۆتوموبيل اۋاتكوم الدىنا توقتادى. اتكوم ماڭىندا جۇرگەن ادامدار قاراي قالدى. اۆتوموبيلدەن جولاۋشىلارشا كيىنگەن، قولدارىنا ءبىر-بىر سارى بىلعارى دوربا ۇستاعان ءبىر ەركەك، ءبىر ايەل: نياز بەن مارۋسيا شىعا كەلدى.
اۋىل ادامدارى جينالىسىپ قالدى. كوبى جاڭا ادامدار. نياز بىرەۋدى ىزدەگەندەي، جاڭا دۇنيەگە كەلىپ تاڭىرقاعانداي اينالا قاراپ ءتۇر.
عايني كەلدى.
ورتادان بيىك بويلى، وتىز ءۇش-وتىز ءتورت جاستى، تازا كيىنگەن، دوپ-دوڭگەلەك قارا كوزدى، قاپ-قارا قاستى، سۇلۋ سۇرشا ايەل مولدىرەپ، نيازدىڭ بەتىنە قاراپ تۇردى. بۇل، 1919 جىلعى عايني ەمەس، سونداعى عاينيعا وتە ۇقساس. ءبىراق اشىق، جىگەرلى ءجۇزدى، سالماقتى، ءتۇپ-تۇزۋ بويلى، سۇلۋ سىمباتتى، نيازعا وتە جاقىن ادام سياقتى، قىمباتتى تۋىسقان ادام ءتارىزدى كورىنىپ تۇردى.
ءعاينيدىڭ الدىندا دا ورتادان بيىك بويلى، وتىز بەس-وتىز التى جاستى، جاۋىرىندى، نىعىز، سالماقتى، قىرشا مۇرىندى، قاراكەر كوزدى، قويۋ قاباقتى، ساقالىن قىرعان، قارا مۇرتىن قىسقارتىپ قىرىققان، قاراتورى ەركەك تۇردى. بۇل، 1919 جىلعى نياز ەمەس، ءبىراق سونداعى نيازعا وتە ۇقساس. اسىرەسە قاسى مەن قاباعى، قاراكەر كوزى... عاينيعا بۇل دۋنيەدەگى ەڭ قىمباتتى، ەڭ جاقىن، ەڭ سۇيىكتى ادام سياقتانىپ كورىنىپ تۇردى.
ول عاينيعا قولىن سوزدى:
— عايني!.. عايني!
— نياز!.. — دەدى.
ەكەۋى دە ىشتەرىنەن ساسقالاقتاپ، جۇرەكتەرى اتشا تۋلاسىپ امانداستى.
تاعى دا بىر-بىرىنە قاراسىپ، قۋانىشتارىن جاسىرعانداي، ەزۋلەرىن تارتىستى. بىرى-بىرىنە ايتارلىق سوز تابا الماي تۇرعانداي بولدى. ولاردىڭ قاستارىندا، ەكەۋىنەن كوزىن الماي تىنىسىن تارتىپ، مارۋسيا تەلمىرىپ تۇردى.
نياز ەكى ايەلدى بىر-بىرىمەن تانىستىردى. ەكى ايەل ابىرجىڭقىراپ، ءبىراز جايسىزدانىڭقىراپ بىر-بىرىمەن امانداستى.
— ايەلىڭىز شىعار؟ — دەدى عايني، ارەڭ شىققان ۇنمەن مارۋسيانى.
— كەن قىزمەتكەرى... گەولوگ... مەنىمەن ءبىر جەردە قىزمەت ىستەيدى!.. — دەدى نياز.
مارۋسيا نيازدىڭ بەتىنە ابدىراڭقىراي قارادى.
سول كەزدە ءعاينيدىڭ قاسىنا موينىنداعى پيونەر گالستۋگى جەلپىلدەپ، ون ءتورت-ون بەس جاسار ءبىر ەركەك بالا جۇگىرىپ جەتىپ كەلدى. بالا جۇگىرىپ كەلىپ ءبىر قولىمەن ءعاينيدى قۇشاقتاپ، نيازعا قاراي قالدى.
نياز بۇرىنعىدان دا قاتتى ابىرجىڭقىراپ، جۇرەگى ۇلبىرەڭكىرەپ عاينيدان سۇرادى:
— ءسىزدىڭ بالاڭىز با؟.. سەنىڭ بالاڭ با؟..
— يا!.. سەنىڭ بالاڭ!.. — دەدى عايني. سونى ايتىپ عايني بالاسىنا:
— نەگە امانداسپادىڭ؟.. سەنىڭ اكەڭ مىناۋ كەلىپ تۇرعان!.. امانداس! — دەدى.
بالا ونشا ساسپاي امانداستى. نياز قاتتى ابىرجىپ، قوزعالاقتاپ، بالانىڭ باسىنان سيپاپ:
— ناعىز جىگىت بولعان ەكەن ءوزى! — دەدى. عايني ۇلكەن وكسىكپەن ايتقانداي ۇنمەن:
— ون بەس جاستا عوي! — دەدى.
عايني ءسوزىنىڭ ءاربىر دىبىسىن سالماقتاپ ايتتى.
نياز:
— اح، ون بەس جىل!.. — دەدى.
عايني قولىمەن جاڭا ۇيلەردى جانە 1920 جىلى جاس شىبىقتان وتىرعىزعان باۋدى كورسەتىپ:
— ون بەس جىلدىڭ ىشىندە مىنە اۋىل دا ۇلكەن وزگەردى!.. انە — باۋ، 1920 جىلى جاس ءورىم شىبىق كۇنىندە وتىرعىزعان وسىمدىك، ءقازىر ۇلكەن، زور اعاش بولىپ تۇر... ون بەس جىل بۇرىن ءبۇل اۋىلدا مىناۋ مەكتەپ، مىناۋ راديو، اناۋ اۋرۋحانا، ءدارىحانا، رايكوم، اتكوم، كلۋب، تراكتور، اۆتوموبيل سياقتى نارسەلەردى جۇرت ويلاپ پا ەدى!.. — دەدى.
نياز باۋدىڭ كوك-جاسىل جاپىراققا ورانىپ، قاتارلاسا تىزىلگەن بۇتاقتى، بيىك، زور اعاشتارىنا كوز تىگىپ كوكىرەگى تولقىعان تەڭىز جاعاسىنداي قوزعالا تولقىپ، ءوزى سياقتانعان بالاعا قارادى. عاينيعا، تاعى دا باۋعا، بالاعا، مەكتەپكە، راديونىڭ سىرىقتارى مەن انتەنناسىنا قارادى.
ونىڭ جاساۋراعان قاراكەر كوزىنىڭ الدىندا جەردەن شىعا كەلگەندەي نەمەسە كوكتەن تۇسە قالعانداي بولىپ، عايني، قىزىل گالستۋكتى ءوزى سياقتى بالا، جاڭا ۇيلەر، راديو سىرىقتارى مەن انتەنناسى، باۋدىڭ تىگىلگەن بيىك اعاشتارى تۇردى...
سول كەزدە ءبىر توپ پيونەر — وقۋشى بالالار كاتار ءتىزىلىپ، دابىل قاعىپ، كىشكەنە كەرنەي، سىبىزعى تارتىپ، لەنيننىڭ سۋرەتىن كوتەرىپ انانداي وتە بەردى.
عاينيدىڭ بالاسى تۇرا جۇگىرىپ، پيونەرلەرگە بارىپ قوسىلدى. بالا نياز بەن عاينيعا قارادى.
نياز جىميىپ كۇلىپ، بالاعا قاراپ قولىن كوتەرىپ، سالەم ەتتى.
بالا دا ارسالاقتاپ كۇلىپ، قولىن كوتەرىپ، سالەم ەتتى.
نياز عاينيعا:
— ەسىمى كىم؟ — دەدى.
— ءوز ەركىڭ!.. — دەدى عايني.
نياز تۇسىنىڭكىرەمەي:
— ءا-ا، ءبۇل قاي ەلدىڭ ءسوزى!.. قاي ەلدىڭ ەسىمى؟ — دەدى.
— بۇل — قازاقشا: «ءوز ەركى» دەگەن سوزدەن الىنعان. «اۆتونوميا» دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشا ءمانىسى! — دەدى عايني.
نياز ءماز بولىپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتكەنشە كۇلىپ:
— ا-ا سولاي ما!.. — دەدى.
— يا، — دەدى عايني.
نياز باسىن شايقاپ:
— يا، ون بەس جىل! — دەدى.
1935 جىل، 22-شىلدە.
الماتى.
You Might Also Like
-
جەلبىرەگەن، جەلكىلدەگەن، قىزىل جەلەك جەل ەسكەن، ەلەستەگەن، كولەستەگەن، كولەڭكەلەر كەت ەستەن.
-
ونەرپازدىڭ دارىن قۋاتى مول، الىمى كەڭ بولعانى ارينە مادەنيەت تاريحى ءۇشىن ۇلكەن ولجا. تابيعي تالانت تەرەڭ بىلىممەن، تەلەگەي-تەڭىز اقىل-پاراساتپەن تولىسىپ، زامانانىڭ ەستەتيكالىق-عىلىمي تالاپ-تىلەكتەر...
