InfoHub Logo

اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانى، قونىستانۋ سەلوسى
جاڭاشارۋا قازاق ورتا مەكتەبى
ءى ساناتتى پەداگوگ-پسيحولوگ: كابەنوۆا گۋلجازيرا ساينوۆنا
 

1. بالانى ءوز قولىڭىزبەن ۇرلىق ۇستىندە ۇستاي الماساڭىز، قانشا جەردەن كۇدىكتەنگەن جاعدايدا دا، بالا جازىقسىز بولادى.

2. وتە ساق بولىڭىز، سونىمەن قاتار وتە  ۇعىمتال بولىڭىز، ەسىڭىزدە ءۇستاڭىز-سىزدىڭ الدىڭىزدا اككى ۇرى ەمەس، بالا تۇر. بالا قالاي، قانداي بولىپ وسەدى، ول سىزگە بايلانىستى.تەز شەشىم قابىلداساڭىز، ءسىز بالانىڭ تۇبەگەيلى تۇردە ومىرىنە بالتا شاپقانداي بولاسىز. وسىدان كەيىن بالا وز-وزىنە سەنىمسىزدىك تانىتىپ، ورتادا دا وقشاۋلانىپ، باسقالارمەن بايلانىسۋعا، قارىم-قاتىناس جاساۋعا كوڭىلى سوقپايدى.

3. كەيبىر اتا-انالار ءوز بالالارىنىڭ قولدارىنان ۇرىپ، بالانى جازالاپ، قورقىتىپ، بالاعا ۇكىم شىعارىپ جانە وتە ەرتەدە ۇرىلاردىڭ قولدارىن شاباتىن بولعان دەپ، بالانى قورقىتىپ، ەگەر تاعى كەلەسىدە قايتالايتىن بولسا، پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنە ءوزىنىڭ  اپارىپ تاپسىراتىندىعىن ەسكەرتىپ، بالانى جازاعا تارتادى. بۇنداي كەلەڭسىز جاعدايلار بالانى قاتال ادامعا اينالدىرادى، بالاعا ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ كەمشىلىگىن سەزدىرەدى.سوندىقتان بالامەن بىرىگىپ جاۋاپكەرشىلىكتى ءبولىسىڭىز، جاعدايدى تۇزەۋگە كومەكتەسىڭىز، بۇنداي جاعدايلار تۋرالى بالا كىتاپتاردان وقىپ، اتا-اناسىنىڭ ءوزىن قيىندىقتا تاستاپ كەتپەيتىندىگىنە قۋانادى.

4. بالاعا جاساعان ءىسىنىڭ جامان ەكەنىن، ءوزىڭىزدى قاتتى قىنجىلتىپ رەنجىتكەندىگىن ايتىپ، تۇسىنىك بەرىڭىز، ءبىراق جاساعان ءىسىڭ – قاراقشىلىق، ۇرلىق، قىلمىس دەپ بالاعا ۇرىسپاڭىز. جاي اڭگىمەلەسۋ، ءوز سەزىمدەرىڭىز جونىندە تالقىلاۋ، كەز-كەلگەن قيىن جاعدايدان شىعۋ جولدارىن بالامەن بىرىگىپ وتىرىپ ىزدەۋ، ەڭ جاقسى شەشىم جانە ىس-ارەكەت بولماق.

5. بۇل ءىس–ارەكەتتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن جەتىك تۇسىنۋگە تىرىسىڭىز، مۇمكىندىك بۇل ۇرلىق نەگىزى ءبىر قيىندىقتىڭ سالدارىنان بولىپ تۇرعان شىعار، سوعان نازار اۋدارىڭىز. مىسالى بالا سۇراماستان اقشانى نە سەبەپتەن الدى دەپ ويلاڭىز، مۇمكىن بىرەۋگە قارىز بەرۋگە كەرەك شىعار، ال بۇل جونىندە ايتۋعا ۇيالىپ، قىسىلاتىندىقتان ايتا الماعان بولار نەمەسە ول بىرەۋدىڭ زاتىن جوعالتىپ الىپ، ەندى سول زاتتىڭ قارىمتاسىن قايتارۋى كەرەك بولعان شىعار. وسىلاي تۋىنداعان قيىندىقتان بىرگە شىعۋعا ارەكەت ەتىڭىز.

ەسىڭىزدە ۇستاڭىز – بۇل ەكەۋىڭىزدىڭ بىرىگىپ قابىلداعان شەشىمدەرىڭىز بولسىن، ءسىز ونى ءوزىڭىزدىڭ بۇيرىعىڭىزعا اينالدىرماڭىز.

6. ۇرلانعان زاتتى مىندەتتى تۇردە ءوز يەسىنە قايتارۋ قاجەت، ءبىراق بۇنى بالاعا وزدىگىنەن جاساتۋ مىندەتتى ەمەس، بالامەن بىرگە بارىپ قايتارىڭىز. بالا كەز-كەلگەن ادامنىڭ قولداۋعا، جاقىندارىنىڭ كومەكتەرىنە سۇيەنۋگە قۇقىلى ەكەندىگىن سەزىنۋى ءتيىس.

7. ەگەر بالانىڭ بوتەن زاتتى رۇقساتسىز العانىنا سەنىمدى بولساڭىز، ءبىراق بالانىڭ ءوزى ونى مويىنداماۋعا قينالسا، بۇل جاعدايدا بالاعا زاتتى ەشكىمگە بىلدىرمەي ءوز ورنىنا قايتادان اپارىپ قويۋىن ايتىڭىز. مىسالى، كىشكەنتاي بالاعا: «مەنىڭشە، ءۇيدىڭ ىشىندە ءۇي يەسى» بار سياقتى. كەيبىر زاتتاردى سول الىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. مۇمكىن ونى ءبىز سىيلاپ، اس دايىنداپ بەرسەك، مۇمكىن مەيىرلەنىپ، بىزگە جوعالعان زاتتى قايتارىپ بەرەر - دەگەن سوزدەردى ايتۋعا بولادى. بالاعا وزدىگىنەن شەشىم ەتۋگە، وزدىگىنەن جاعدايدى جاقسارتۋعا جول بەرىڭىز. پسيحولوگ ە.لە.شان بىلاي كەڭەس بەرەدى: ەگەر بالاڭىزدىڭ قولىنان بوگدە ويىنشىقتى (ۇرلاپ العان ويىنشىعىن) كورسەڭىز، بالاڭىز ول ويىنشىقتى بىرەۋدىڭ سىيعا تارتقانىن ايتسا، ونداي جاعدايدا بىلاي ايتىڭىز: -

مەن سەنى وتە جاقسى تۇسىنەر ەدىم، بۇل زاتتى سىيعا تارتتى – دەپ ءوزىڭدى سەندىرەسىڭ. ۇرلىقتىڭ  سەبەبى ءوز ەركىڭنىڭ جىگەرسىزدىگى عانا ەمەس،  سونىمەن قاتار دوستارى دا ۇلگى بولۋى مۇمكىن. جاي عانا جولداستارىمەن بىرگە ءجۇرۋى ءۇشىن، ۇرلىققا بارۋى مۇمكىن. جاسى كىشى، كىشكەنتاي  كەزىندە بالاعا ىس-ارەكەتتەرىنىڭ جامان ەكەنىن، جاقسىلىققا جاتپايتىندىعىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ جەتكىلىكتى، سونىمەن بىرگە بالانى جامان ادەتكە ۇيرەتىپ، ۇلگى كورسەتەتىن ورتادان قورعاۋ قاجەت. ەسەيگەن شاعىندا بارلىعى دا وزگەرىپ، دۇرىس ناقتى ەسكەرتىلۋى كەرەك. بالا دوستى، قۇربىنى ءوزى تاڭدايدى جانە ءسىزدىڭ ويىڭىز، بالاعا ولارمەن دوستاسۋ جاراسپايدى دەۋىڭىز، ولار سياقتى دوستاردى تاڭداماۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتۋ، ءسىزدىڭ جانە بالانىڭ اراسىندا تىكەلەي قاراما-قايشىلىققا سوقتىرادى. بالاڭىز سىزدەن الىستاپ كەتۋى مۇمكىن، كىمدەرمەن ۋاقىت وتكىزەدى، كىممەن دوستاسادى، سونىڭ بارلىعىن سىزدەن جاسىرا باستايدى. سونىمەن قاتار، ءوز دوستارىنىڭ ورتاسىندا، سولاردىڭ كوزىنشە ۇرلىق جاساۋ، ۇرلىقشى توپپەن بىرىگۋ، بۇرلىققا بارۋ – وسىنىڭ بارلىعى بالانىڭ ءوز ورتاسىندا بەدەلىن جوعارىلاتادى. بالانىڭ بارلىق جولداستارىن، دوستارىن، قۇربىلارىنىڭ كىم ەكەندىگىن ءبىلىپ وتىرۋ مىندەتتى تۇردە قاجەت، ەگەر ءسىز بالاڭىزدىڭ دوستارىنىڭ جامان قىلىقتارىن ۇلگى قىلىپ، سول دوستارىنىڭ ىقپالىنا بەرىلىپ بارا جاتقاندىعىن تولىق سەزسەڭىز، بالاڭىزدىڭ قۇربىلارىن، بىرگە جۇرەتىن دوستارىن ۇيگە شاقىرىڭىز، مۇمكىن بولسا ولاردىڭ اتا-انالارىمەن تانىسىڭىز. ەڭ ماڭىزدىسى، بالاڭىزبەن ەكەۋىڭىزدىڭ ارالارىڭدا جاقسى سىرلاسىپ، اڭگىمەلەسەتىن ءبىر جاعدايدى ورتاتىڭىز، بۇنى بالاڭىز كىشكەنتاي كەزىندە قامتاماسىز ەتكەن جاقسى، بالاڭىزدى جاقسى، ءتارتىپتى ورتانىڭ بالالارىمەن كىشكەنە كەزىنەن تانىستىرىپ، سول ورتاعا بەيىمدەڭىز. بۇل ورتانى ءوز دوستارىڭىزدىڭ بالالارىمەن، بالاڭىزدىڭ سىنىپتاستارىمەن، نەگىزگى ءبىر كلۋبتىڭ قاتىسۋشى مۇشەلەرىمەن، ۇيىرمەنىڭ، سپورتتىڭ سەكسيانىڭ قاتىسۋشى مۇشەلەرىمەن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەز-كەلگەن مادەني ورتا، مادەنيوشاققا قاتىسۋشىلارىنان قۇرالعان الەۋمەتتىك قىزىعۋشىلىقتارى بار جانە ءبىر–بىرىنە  جاقسى كوزقاراستاعى بالالارمەن قۇرعان ءجون.

8. سەنىمدى اڭگىمە – ول ماڭىزدى ءادىستىڭ ءبىرى. بالامەن سەنىمدى تۇردە اڭگىمەلەسۋ – ەڭ جاقسى پروفيلاكتيكا. بالاڭىزبەن بىرگە وتىرىپ، ونىڭ قيىندىقتارى تۋرالى اڭگىمەلەسىڭىز، ءوز قيىندىقتارىڭىز تۋرالى ايتىڭىز. اسىرەسە ەڭ جاقسىسى، ەگەر ءسىز بالاڭىزعا ءوز قيىندىقتارىڭىزدى جانە ۋايىمدارىڭىز تۋرالى، بالاڭىزدىڭ ادىستىك قىلىق (ۇرلىق ) جاساعان كەزدەگى ءوز قايعىڭىزدى، سەنىمىڭىزدى ايتىپ ءبولىسىڭىز. بالا ءسىزدىڭ شىن جاناشىرلىعىڭىزدى، تۇسىنىستىك بىلدىرەتىن كوزقاراسىڭىزدى، دوستىق تىلەگىڭىزدى سەزىنەدى. بالاڭىزعا نەگىزگى ومىرلىك قاجەتتىلىكتەردى ايتىڭىز. مىسالى: سپورتپەن اينالىسۋ، ونەرمەن شۇعىلدانۋ، كوللەكسيالار جيناۋ، كىتاپتار وقۋ، فوتوعا(سۋرەتكە) ءتۇسىرۋ. ءسىز بۇل ارەكەتتى ەرتەرەك باستاعانىڭىز ءجون.

ءومىرى نەشە ءتۇرلى قىزىقتى اسەرلەرگە تولى بولسا، قىزىقتى ىستەرمەن اينالىسسا، وندا سول ادام ءوزىن وتە باقىتتى جانە كەرەك ەكەنىن سەزىنەدى.

ول بالاعا، بىرەۋلەردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ جاتپاي – اق، بىرەۋىمەن بولسا دا ونىمەن دوس بولۋعا نيەتتەنەدى. بالانى، ءوزىن باسقالاردىڭ ورنىنا قويىپ، باسقالاردىڭ سەزىمدەرى جونىندە ويلاۋعا مىندەتتى تۇردە ۇيرەتۋ كەرەك. ەڭ ماڭىزدىسى، بالانىڭ ءوزى ۇيدەگى وزىنەن كىشى  باۋىرلارىنا نەمەسە ۇيگە قاجەتتى زاتقا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بىلدىرگەنى جاقسى، سونىمەن قاتار ۇيدەگى گۇلگە سۋ قۇيۋ، دۇكەننەن نان اكەلۋ، 7-8 جاسىنان باستاپ ءوزىنىڭ جەكە سومكەسىن، ۇستەلىن، بولمەسىن جيناپ، تازا ۇستاۋعا ۇيرەنىپ، داعدىلانىپ، جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى كەرەك. بىرتە-بىرتە وعان جۇمىس تاپسىرىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى ءبولىسىڭىز.

اسىرەسە بوزبالالىق (ەسەيگەن) شاقتاعى قايتالانىپ جاسالاتىن ۇرلىق پەن ۇيدەن تىس جەرلەردە جاسالاتىن ۇرلىقتىڭ نەمەسە توناۋدىڭ ءوزى كوپ الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى. نەگىزى بالانىڭ بوزبالالىق (ەسەيگەن) شاعى قيىندىق تۋعىزادى .ەگەر بالا ۇنەمى ۇرلىق جاساسا، بۇل جاسان ادەتكە اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. ەگەر ول جانۇياسىن ەمەس، ۇيىنەن  تىس جەرلەردەن ۇرلىق جاساسا، بۇل ءوزىنىڭ كەيبىر جەتىسپەگەن قالاۋلارىن ۇرلىق ارقىلى جەتىستىرۋى بولادى. ەگەر بالا ۇرلىققا ۇنەمى بارسا ەسەيگەن شاعىندا  - بۇل مىنەز-قۇلقىنىڭ ءبىر قالىپتاسقان داعدىعا اينالعان ءبولىمى بولادى. ءبىراق كەز–كەلگەن جاعدايدا بالا ءسىزدىڭ تۇسىنۋشىلىگىڭىز بەن كەلەشەگىڭىزگە، اياۋشىلىعىڭىزبەن كوزقاراس، نازارىڭىزعا ارقا سۇيەۋگە بولاتىنىن ءبىلۋ كەرەك. بالانىڭ كەيبىر قيىندىقتارى، ۇلكەندەردىڭ كوزقاراسى بويىنشا كەي كەزدە كۇلكىنى، ويدان شىعارىلعان سياقتى، ويلاۋعا دا  تۇرمايتىنداي بولىپ، كورىنەدى، ءبىراق بالانىڭ ويىنشا ول ولاي ەمەس. بالاعا كەيبىر جاعدايلاردان شىعۋ وتە قيىن بولىپ كورىنەدى. بۇل جونىندە تەك اتا-انالار مەن مۇعالىمدەرگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پسيحولوگتا ۇمىتپاعانى ماڭىزدى. ۇرلىقتىڭ  قيىندىقتارىمەن جۇمىس جاساي ءجۇرىپ، ءوزىڭىزدى بالانىڭ ورنىنا قويىپ كورگەن ماڭىزدى، بۇنداي جاعدايدا ءسىز ءوزىڭىزدى قالاي ۇستار ەدىڭىز، نە سەزىنەر ەدىڭىز – وسىنىڭ بارلىعى بالانى تولىق تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. ۇرلىق  جاساعان بالاعا نەگىزىندە تۇسىنۋشىلىكپەن قاراۋ جەتىسپەيدى.

• بالاڭدى بەس جاسقا دەيىن پاتشاڭداي سىيلا (وي-ساناسىن وياتۋ).
• ون بەس جاسقا دەيىن قۇلىڭداي جۇمسا (ايتقاندى ەكى ەتپەيتىن ەستىلىككە باۋلىپ، ءار ءىسىن «تالاپپەن باستاپ، تالعاممەن اياقتاۋعا» داعدىلاندىرۋ).
• ون بەس جاستان قۇربىڭداي سىيلاس («ون ۇشتە وتاۋ يەسى» بولار تۇلعانىڭ وي-ساناسى مەن مىنەز-قۇلقىنىڭ، ار-وجدانىنىڭ قالىپتاسۋىن قاداعالاي وتىرىپ، كەمشىلىك وبەكتىسىنە باعدارلاۋ).     
 
حالىقتىق پەداگوگيكادان.

---