InfoHub Logo

ءى. ساباقتىڭ تاقىرىبى: اتموسفەرالىق قىسىم. تورريچەللي تاجىريبەسى. بارومەتر. §40. اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ بيىكتىككە بايلانىستى وزگەرۋى.§41.
ءىى. ساباقتىڭ ماقساتى:
1 بىلىمدىلىك ماقساتى: اتموسفەرالىق قىسىم ۇعىمىمەن، تورريچەللي تاجىريبەسىمەن، اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ بيىكتىككە
بايلانىستى وزگەرۋىمەن تانىسۋ.
2 دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ. فيزيكالىق تەوريانى، زاڭدىلىقتارىن قولدانا ءبىلۋ.
ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزۋگە يكەمدىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
3 تاربيەلىك. وزدىگىنەن ىزدەنۋگە، ەڭبەك سۇيگىشتىككە باۋلۋ.
ءىىى. ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس، ەكسپەريمەنتتىك.
ءىV. ساباقتىڭ ءادىسى: كىتاپپەن جۇمىس. سۇراق - جاۋاپ.
V. ءپانارالىق بايلانىس: حيميا، بيولوگيا.
Vءى. ساباقتا قولداناتىن تەحنيكالىق، كورنەكىلىك قۇرالدار:
1. كومپيۋتەر.
2. كوموۆسكيي سورعى نەمەسە قول سورعى.
3. تاقىرىپقا ساي سلايدتار.
4. پاسكال شارى.
5. فونتاندى دەمونستراسيالايتىن قۇرال، ستانوك.
6. ستانوك، سۋىبار ىدىس، قانت.
7. قۇمىرا، جۇمىرتقا.
8. تارەلكا، تەڭگە. /مونەتا/
9. «ماگدەبۋرگ» تارەلكالار.

Vءىى. ساباقتىڭ ءوتۋ بارىسى:
1 ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: امانداسۋ، تۇگەندەۋ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ.
2 وتكەن تاقىرىپتى قايتالاۋ. /سۇراق قويۋ ارقىلى/
3 جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
4 جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
5 تاقىرىپقا بايلانىستى ەسەپتەر شىعارۋ.
6 ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
7 باعالاۋ.

وتكەن تاقىرىپقا بايلانىستى سۇراقتار.
1 سۋ قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى.
2 پاسكال زاڭى.
3 اۋىرلىق كۇشى اسەر ەتەتىن سۇيىقتىڭ ىدىس تابانىنا تۇسىرەتىن قىسىمنىڭ فورمۋلاسى.

جاڭا ساباق.
جەردىڭ بەتىن اۋا قابىعى – اتموسفەرا قورشاپ تۇرادى. (اتموسفەرا – گرەكشە اتموس - بۋ، اۋا جانە سفەرا – شار دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان). اۋا قۇرامىندا كوپتەگەن گازدار: وتتەگى و2 - 21%، ازوت N - 78%، كومىر قىشقىل گازى سو2 – 0، 03%، ينەرتتى گازدار ت. ب. بار.

اتموسفەرا بىرنەشە قاباتتان تۇرادى. اۋىرلىق كۇشىنىڭ ارەكەتىنەن جوعارعى قاباتىنان تومەنگى قاباتتارىنا قىسىم تۇسىرەدى. اتموسفەرا – گاز بولعاندىقتان پاسكال زاڭى بويىنشا بارلىق باعىتقا بىردەي قىسىم تاراتادى. جەر بەتىنە، ونداعى بارلىق دەنەلەرگە اتموسفەرالىق قىسىم تۇسەدى.

مىنا 115 سۋرەتتەگى تاجىريبەنى قاراستىرايىق. شىنى ۆورونكانىڭ بەتىن جۇقا رەزەڭكە قابىقپەن جاۋىپ، ىشىندەگى اۋانى سورعاندا، رەزەڭكە قابىق ىشكە قاراي تارتىلۋىن تۇسىندىرەمىز.

2 – تاجىريبە. قانتتى سۋى بار ىدىستىڭ تۇبىنە باتىرىپ، قۇرعاق كۇيىندە قايتا شىعارۋ. نەلىكتەن سۋ تۇبىنە باتىرىلعان قانت، قۇرعاق كۇيدە بولادى؟ (سەبەبىن ءتۇسىندىرۋ)
3 – تاجىريبە. سۋ تۇبىندە جاتقان تەڭگەنى، سۋعا تيگىزبەي قولمەن الۋ. بولعان قۇبىلىستى، سۋدان ستاكان ىشىنە جينالۋىن تالقىلاۋ.
اتموسفەرالىق اۋانىڭ تۇراقتى تىعىزدىعى (ءار بيىكتە ءار ءتۇرلى) جانە ناقتى شەكاراسى بولماعاندىقتان، اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋ ءۇشىن ر=ρgh فورمۋلاسىن قولدانۋعا بولمايدى.
ءبىراق اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋ جولىن ەڭ العاش يتاليان عالىمى ە. تورريچەللي ويلاپ تاپتى.
ۇزىندىعى 1 م، ءبىر جاعى بىتەۋ شىنى تۇتىك سىناپپەن تولتىرىلادى. سودان تۇتىكتىڭ اۋزىن جاۋىپ، سىناپ قۇيىلعان ىدىسقا توڭكەرىپ باتىرادى.
سىناپتىڭ از بولىگى ىدىسقا توگىلەدى، ال تۇتىكتە 76 سم سىناپ باعانى قالادى.
(117 - سۋرەت).

ە. تورريچەللي سىناپ باعانىن اتموسفەرالىق قىسىم ۇستاپ تۇرادى دەپ وي تۇيەدى. اتموسفەرالىق قىسىم اۋا رايىنا بايلانىستى وزگەرەتىنىن تورريچەللي بايقاعان. كەيىن تورريچەللي قوندىرعىسىن اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋ ءۇشىن قولدانا باستادى.
قازىرگى كەزدە وو س تەمپەراتۋرادا 760 مم تۇتىكشەدەگى سىناپ قىسىمىنا تەڭ اتموسفەرالىق قىسىمدى قالىپتى اتموسفەرالىق قىسىم دەپ اتاۋ قابىلدانعان.
بۇل قىسىمدى پاسكالمەن ەسەپتەپ شىعارۋ ءۇشىن گيدروستاتيكالىق قىسىم فورمۋلاسىن قولدانامىز: ر=ρgh.

ρ = 13595، 1 كگ/م3 (ووس سىناپ تىعىزدىعى) g = 9، 80665 ن/كگ (اۋىرلىق كوەففيسيەنتى) جانە h = 760 مم = 0، 76 م. (اتموسفەرالىق قىسىمعا سايكەس باعانى).
ρ = 13595، 1 كگ/م3 • 9، 80665 ن/كگ • 0، 76 م = 101325 پا.
سونىمەن 760 مم سىناپ باع. – 101325 پا.
1 مم. سىناپ باع. – ح. پا.
1 مم. سىناپ باع. • 101325 پا
ح = ————————————— = 133، 3 پا.
760 مم. سىن. باع.
1 مم. سىن. باع. = 133، 3 پا

بەرىلگەنى اناليز شەشۋى:
p = 105 پا F= p• S F= 105 ن/م2 • 1 م2 = 105ن.
S = 1 م2 F= 105 ن
F -؟
F 105 ن
Fا = mg. m = —— = ———— = 104 كگ = 10 ت.
g 10 ن/كگ
كۇشتىڭ 105 ن شاماسى ماسساسى 10 ت دەنەنىڭ اۋىرلىق كۇشىنە تەڭ.

ءبىزدىڭ وسىنداي كۇشكە شىدايتىن سەبەبىمىز، ادام دەنەسىنىڭ بۇكىل اۋدانىنا تارالادى جانە ورگانيزمىمىزدە اتموسفەرالىق قىسىمدى تەڭگەرەتىندەي قىسىم بار.
نەمىس فيزيگى وتتو فون گەريكەنىڭ ( 1602 - 1686) ج. دە اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ بار ەكەنىن تورريچەلليدەن تىس قورىتىندىلاعان ەدى (ونىڭ تاجىريبەلەرى تۋرالى 9 جىل وتكەن سوڭ ەستىگەن). وتە جۇقا قابىرعالى مەتالل شاردىڭ اۋاسىن سورا وتىرىپ، گەريكە شاردىڭ جيىرىلعانىن بايقاعان. شاردىڭ جيىرىلۋىن اۋا قىسىمىنىڭ اسەرىنەن بولعانىن ءتۇسىندى.

1654 ج. اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ بار ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن گەريكە «ماگدەبۋرگ جارتىشارلارىمەن» ءوزىنىڭ اتاقتى تاجىريبەسىن جاسايدى. تاجىريبەنىڭ كورسەتۋلەرىنە يمپەراتور فەرديناند ءىىى جانە رەگەنسبۋرگ رەيحستاگىنىڭ مۇشەلەرى قاتىستى. ولاردىڭ كوزىنشە ءوزارا بىرىكتىرىلگەن ەكى جارتى شارلاردىڭ قۋىسىنىڭ اۋا سورىلىپ الىنادى. وسى جارتى شارلاردى اتموسفەرالىق قىسىم ءبىر - بىرىنە جابىستىرعانى سونشا، ولاردى بىرنەشە جەگۋلى اتتارمەن اجىراتۋ قيىن بولدى (120 - سۋرەت).
«ماگدەبۋرگ جارتىشارلارىمەن» تاجىريبە جاساۋ.

اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋگە ارنالعان قۇرال بارومەتر (گرەكشە باروس - اۋىرلىق، مەترەو - ولشەيمىن) دەپ اتالادى.
118 - سۋرەت بارومەتر - انەرويد (گرەكشە «انەروس - سۇيىقسىز) دەپ اتالادى. اتموسفەرانىڭ نەگىزگى قاباتتارى تروپوسفەرا، ستراتوسفەرا، مەزوسفەرا، تەرموسفەرا دەپ بولىنەدى (120 - سۋرەت).
جوعارى كوتەرىلگەن سايىن قىسىم ازايا بەرەدى.
پاسكال وسى قۇبىلىستى زەرتتەي وتىرىپ تورريچەللي بارومەترىن بيىك عيمارات ۇستىنە كوتەرەدى دە، سىناپ باعانىنىڭ كەمىگەنىن بايقادى.
تەڭىز دەڭگەيىنەن شامامەن 120 م بيىكتىككە كوتەرگەن سايىن سىناپ باعانى 1 سانتيمەترگە تومەندەيتىنى انىقتالدى. (120 - سۋرەت).

اۆياسيادا قولداناتىن بيىكتىكتى ولشەيتىن اسپاپ – التيمەتر دەپ اتالادى. وسى قۇرالدىڭ كومەگىمەن ۇشاقتىڭ بيىكتىگىن انىقتاپ وتىرادى.

بەكىتۋ سۇراقتارى. ءسوز جۇمباق.
1 گرەكشە «اتموس» - قازاقشا قالاي اتالادى؟ (اۋا)
2 بيىكتىكتى كورسەتەتىن قۇرال. (التيمەتر)
3 اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال. (بارومەتر)
4 «اۋىرلىق» دەگەن ءسوزدىڭ - گرەكشە ماعىناسى. (باروس)
5 كۇشتىڭ اۋدانعا قاتىناسىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شاما. (قىسىم)
6 جۇرەك سوعۋى – گرەكشە ماعىناسى. (سفيگموس)
7 اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ شاماسىن انىقتاعان عالىم. (تورريچەللي)
8 دەنە ءپىشىنى مەن ولشەمدەرىنىڭ وزگەرۋى؟ (دەفورماسيا)
9 قىسىمنىڭ ولشەم بىرلىگى؟ (پاسكال)

20 - جاتتىعۋ.
1) بەرىلگەنى شەشۋى:
po = 760 مم. سىن. باع. p = po - p
p = 722 مم. سىن. باع p = 760 مم. سىن. باع. - 722 مم. سىن. باع = 38 مم. سىن. باع.
ت - ك: h -؟
بىزگە بەلگىلى: h - 120 م بيىكتىك سايىن 10 مم. سىن. باع. تومەندەيدى. ولاي بولسا پروپورسيا قۇرامىز:
120 م – 10 مم. سىن. باع.
h م. - 38 مم. سىن. باع. وسىدان
120 م • 38 مم. سىن. باع
h = —————————— = 456 م ≈ 460 م.
10 مم. سىن. باع.
جاۋابى: 460 م.

2) بەرىلگەنى اناليز شەشۋى:
po = 101325 پا F= p• S F= 101325 پا • 1، 6 م2 = 162120 ن ≈ 162كن
S = 1، 6 م2 جاۋابى: F=162كن
ت - ك. F -؟
ۇيگە تاپسىرما. § 40. § 41.