اۋەزوۆ اسەرى
مۇحتار اۋەزوۆتى العاش كورۋىم 1959 جىلى ەدى. "ايمان-شولپاندى" تاماشالايىن دەپ دراما تەاترىنا بارعام. تەاتر وندا قازىرگى ناۋرىزباي باتىر كوشەسىندەگى ەسكى عيماراتتا بولاتىن. سپەكتاكل ماعان ايرىقشا اسەر ەتتى. جىر سۇلباسىنا بۇرىننان قانىقپىن عوي، ءبىراق وزىڭە بەلگىلى كەيىپكەرلەردى ساحنادان كورۋدىڭ ءجونى مۇلدەم بولەك ەكەنىن اڭعاردىم. دوڭەستەۋ تاۋ ەتەگىنە ۇقساتىپ جاسالعان ساحنا تورىندە شاپانىن جاستانىپ كوتىبار باتىر جاتىر كۇڭىرەنىپ.
وي، ھاي-ھاي، داۋرەن-اي،
باسقا تۇسكەن اۋرەنى-اي!
قاتار قۇشىپ جاتار ما ەم
ەكى بىردەي ساۋلەنى-اي! —
دەيدى ول. دىرىلدەگەن زور داۋىسى زالدى تۇگەل كۇمبىرلەتكەندەي بولادى. "ەكى بىردەي ساۋلەسى" — ايمان مەن شولپان. كوتىباردى ويناپ جۇرگەن مارقۇم ىدىرىس نوعايبايەۆ ەدى دە، اعايىندى ەكى قىز رولىندە شولپان جانداربەكوۆا مەن زامزاگۇل ءشارىپوۆا بولاتىن.
سىلتىدەي تىنعان زال تولى جۇرتقا دۋ قول شاپالاقتاتىپ بارىپ ويىن دا اياقتالدى. كوپ ىشىنەن: "اۆتورا، اۆتورا!" — دەگەن ايقاي ەستىلىپ قالدى. سول-اق ەكەن، الدىڭعى قاتاردان ماڭدايى جارقىراعان مۇقاڭ تۇرىپ، جايىمەن باسىپ، اسىقپاي ساحناعا كوتەرىلدى. ماڭعاز قالپىندا بارىپ، قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان اكتەرلەردىڭ ءبىرىن قۇشاقتاپ، ءبىرىنىڭ قولىن قىسىپ، ايەلدەردىڭ قولىنان يىلە تۇرىپ ءسۇيىپ شىقتى. زالداعى ءجۇۇرت سول تىك تۇرعان قالپىندا ءبىر كىسىدەي قول سوعىپ، كوپكە دەيىن بوساتپادى. مۇقاڭ قول كوتەرىپ، العىسىن بىلدىرگەن يشاراتىن جاساپ، باس يزەپ، ءيىلىپ قويادى. كورەرمەن قاۋىم وعان باسىلار ەمەس، دۋىلداسىپ ءبىراز جىبەرمەي تۇرىپ الدى. "شىركىن-اي، وسىنداي ءبىر عانا ۇلى شىعارما جازىپ، سودان كەيىن ءولىپ كەتسەڭ دە ارمانسىز بولار ەدىڭ-اۋ!" — دەپ ويلادىم مەن جازۋشىعا دەگەن كوپشىلىكتىڭ وسىناۋ قۇرمەت-قوشامەتىنە تاڭىرقاي قاراپ، جاندۇنيەممەن سۇيسىنە تاماشالاپ.
1960 جىلدىڭ كوكتەمىنە وراي "لەنينشىل جاس" گازەتىندە قىزمەت ىستەپ ءجۇر ەدىم. مارقۇم سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ (ماعان ءلايىم ءبىر جىلى قاباقپەن قامقورلىق جاساي جۇرەتىن ەدى) ءبىر كۇنى: "قازاق ۋنيۆەرسيتەتىڭدە مۇحتار اۋەزوۆ ءسوز سويلەيدى، سوندا بارايىق!" — دەپ، مەنىڭ تارتىنعانىما بولماي، الىپ بارعان. مۇقاڭ مىنبەگە قولىنا تورت-بەس كىتاپ ۇستاي شىقتى. جاس اقىنداردىڭ سول جىلى شىققان كەزەكتى ورتاق جيناعى بولاتىن ءبىرى. كوبىنە سونى اقتارا تۇرىپ، كەي شۋماقتارىنا سىلتەمە جاساي تۇرىپ سويلەدى جازۋشى. "تولىسپاعان تولستويلار مەن شالا شەكسپيرلەر" جايلى ايتا كەلىپ: "تانىلماي قالام-اۋ دەپ قام جەمەڭدەر"، — دەپ ەدى جاستارعا، — ەكى اۋىز جاقسى ولەڭ جازعان اقىن، ەكى جاقسى ءان شىعارعان كومپوزيتور ەسىمى ەل اۋزىندا جۇرەدى. بۇل جاعىنان تۆورچەستۆو ادامىنان باقىتتى جان جوق. امەريكادا برۋكلين كوپىرى بار، الەمنىڭ جەتى كەرەمەتىنىڭ ءبىرى ىسپەتتەس قۇرىلىس، ءبىراق سونى كىم جوبالاپ، كىم سالدىرعانىن سول ەلدەگى ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى، — دەپ، اتىن شىعارام دەپ الەكەدەي جالانۋدان ساقتاندىرا سويلەپ ەدى. ەسىمدە سول قالىپتى.
ۇلى ادامدى ءۇشىنشى ءبىر كورۋىم قازاقستان جازۋشىلار وداعىنداعى ءبىر جيىندا ەدى. وندا دا مەنى ەشكىم شاقىرماعان بولۋى كەرەك، ءوزىم ىزدەنىپ باردىم-اۋ دەيمىن. ادەبي ءتىلدىڭ الدەنە پروبلەماسى جايلى ءسوز بولىپ جاتتى دا، مىنبەگە ماۋلەن بالاقايەۆ (ءتىل مامانى ەدى) شىعىپ، كور-جەردى ءسوز ەتىپ، ءبىراز تۇرىپ الدى.
— ماۋلەن، نەگىزگى ماسەلەڭە قاراي ويىسساڭشى! — دەپ ەمەۋرىن تانىتتى مۇقاڭ.
— ءوزىم دە سولاي ويىسايىن دەپ تۇرمىن، مۇقا، — دەگەن پروفەسسور تاعى دا اينالسوقتاپ، اڭگىمە جەلىسىن تاپ باسا الماي، وراعىتا بەرگەن.
— وۋ، ماۋلەن، تاقىرىبىڭا قاراي كوش دەيمىن، — دەپ كەيىدى مۇقاڭ.
ءبىز جاس ەدىك. كوپ ءسوزدىڭ پارقىنا بارا بەرمەيتىنبىز. ءبىراق ناقتى دا ءدال ايتار ويدان اۋىتقىپ، الدەقايدا لاعىپ كەتە بەرەتىن شەشەندەرگە مۇقاڭمەن جارىسا ىشتەي ءبىز دە ريزا بولماي وتىردىق. اجەپتاۋىر ءتۇسىن بۇزا كەيىس بىلدىرگەن مۇقاڭدى ايادىق ءبىر جاعى.
مۇقاڭدى وسىلاي ءۇش رەت، ءۇش رەتتە دە الىستان كورىپ ەدىم. ايتپاقتاي، الگى جينالىستان سوڭ سىرتقا بەتتەگەن كوپپەن بىرگە سىعىلىسا مەن دە كيمەلەي بارىپ، مۇقاڭا جاقىنداپ ەدىم. تاعى ءبىر ءسوزىن ەستىگىم كەلىپ ءولىپ بارام. كورىكتى ەكى كەلىنشەك جۇرتتان وڭاشالاي بەرە:
— مۇقا، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋ ەرتەڭ ساعات ۇشتە عوي، — دەپ پىسىقتاپ جاتتى. "بۇلار ماسكەن سارمۇرزينا مەن تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا"، — دەپ سىبىرلادى ولاردى تانيتىن بىرەۋلەر.
مۇقاڭ ماشيناسىنا مىنەردە الگى ايەلدەردىڭ ءبىرى، سارمۇرزينا بولۋى كەرەك:
— مۇقا، ۇمىتپايسىز عوي، — دەپ ەسكەرتىپ ەدى.
— ءتۇۋ، سەندەرگە نە بولعان! ايتىلدى عوي! — دەپ مۇقاڭ تاعى كەيىدى.
سونىڭ ءبارى بۇگىنگىدەي بولىپ كوز الدىمدا قالىپتى.
مۇقاڭ تۋرالى ءارتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلا بەرەدى. اسىرەسە ول كىسىنىڭ بالا سياقتى وكپەلەگىش، اسەرشىل مىنەزىن ءسوز ەتەتىندەر كوپ. كەيدە جاڭا عانا ءوزى ايتقان پىكىرىنەن تەز اينىپ شىعا بەرەدى ەكەن. بەلگىلى اۋدارماشى مۇحامەت نۇرتازين اقساقالمەن بىرەر جىل بىرگە قىزمەت ىستەگەنىم بار ەدى. سول كىسىنىڭ ءبىر اڭگىمەسى كوكەيدە قالىپتى. "سوعىستان كەيىنگى جىلداردىڭ ءبىرى ەدى، — دەدى نۇرتازين اقساقال، — ءبىر توپ باسپا قىزمەتكەرلەرى، ىشىمىزدە مۇحتار اۋەزوۆ تە بار، قالا سىرتىنا شىعىپ، سەيىلدەپ، بوي جازا دەمالىپ قايتپاققا ۇيعاردىق. ول كەزدە اۆتوبۋس جوق، "گرۋزوتاكسي" دەپ اتالاتىن، قورابىنىڭ ەكى جاقتاۋىنا جاعالاتا قويىلعان ورىڭدىعى بار جۇك ماشيناسىمەن باردىق. مۇقاڭ كوتەرىڭكى كوڭىلمەن سويلەپ وتىردى. قايدان قوسىلعانىن بىلمەيمىن، ىشىمىزدە كورىكتىلەۋ كەلگەن بويجەتكەن قىز بار ەدى. مۇقاڭنىڭ كوزى تۇسە بەرگەنىن بايقادىم. تاۋداعى وتىرىستا: "مىنە، قازاق قىزى دا جەتىلدى عوي، شىركىن، كورىك دەسەڭ، كوركى بار، ءبىلىمدى، اقىلدى، اجارلى. مەن مىنا قارىنداسقا قاراپ، ءتۇپ-تۋرا ءوزىمنىڭ توعجانىمدى كورگەندەي بولىپ وتىرمىن!" — دەپ مولدىرەتتى-اۋ دەيسىڭ. قىزدا دا ەس قالمادى، بوتا كوزدەرى جاساۋراپ، جانارىنان نۇر تاما اجارلانا ءتۇستى.
داستارحان ءمازىرى تاعى ءبىر اۋىسقاندا الگى بويجەتكەن قاسىنداعى جاس جىگىتتەردىڭ بىرىمەن سىبىر-كۇبىرگە بارىڭقىراپ، سىلق-سىلق كۇلىپ وتىر ەدى، مۇقاڭ: "قاراعىم، مۇندا، مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىرشى، ءوزىڭ شىنىندا مەنىڭ توعجانىمنان اۋماي قالىپسىڭ!" — دەپ شاقىردى. مۇقاندى كارىسىندى مە، الدە قاسىنداعى جىگىتتى قيمادى ما، نە ورەسىنىڭ جەتكەنى سول ما، الگى قىز: "جوق، اتا، وسىلاي وتىرا بەرەيىنشى"، — دەپ، مۇقاڭ يشاراتىن ۇعا قويماعان سىڭاي تانىتتى. سول-اق ەكەن، مۇقاڭ: "ءپالى، بۇ قازاقتىڭ قىزى قاشان وڭىپ، قايدان عانا جەتىلە قويۋشى ەدى، كورىپ وتىرسىندار عوي، ۇلكەن بار، كىشى بار دەمەيدى، ىرىڭ-جىرىڭ بوس كۇلكى، دۇڭك-دۇڭك جاۋاپ!" — دەپ تەرىس اينالا بەرگەنى. ءبىز ءۇنسىز عانا كوزىمىزبەن جەر شۇقي باستادىق...
ەندى ايگىلى جازۋشى تاحاۋي احتانوۆ ايتقان ءبىر اڭگىمەنى ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىن.
تاحاڭ جارىقتىقتىڭ ءوزى دە سوزشەڭ ەدى-اۋ. اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزىپ وتىرىپ ايتاتىن ەدى دە، جۇرتتى ۇيىتا، اۋزىنا ءبىرجولاتا قاراتىپ الاتىن-دى.
"مۇقاڭنىڭ ءارتۇرلى سىنعا ۇشىراپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. "اباي جولىنىڭ" كەزەكتى ءبىر تالقىلاۋىندا بايانداما جاساۋ ماعان تاپسىرىلدى. العاشقى بەس-التى بەتتە مۇقاڭا دەگەن ماحابباتىمدى ۇيىپ-توگە ماقتاپ كەلدىم دە، ەندى... وسىدان ارعىسىن اكادەميك احمەت جۇبانوۆتان ەستىدىم، — دەيتىن تاقاڭ، — مەن ماقتاپ تۇرعاندا مۇقاڭ قاسىندا وتىرعان احاڭا سىبىرلاپ: "وسى ءبىر اسا ءبىلىمدى، تالانتتى جىگىت. وقىعانى دا، توقىعانى دا كوپ مۇنداي جىگىتتى بىلە ءجۇرۋ تەرىس بولمايدى!" — دەپ سىبىرلاپ وتىرىپتى دا، مەن: "ءبىراق روماننىڭ مىناداي-مىناداي كەمشىلىگى دە (ماعان سولاي تاپسىرىلعان عوي) بار"، — دەي باستاعاندا: "ءپالى، مىناۋ دا كوپ پىسىقتىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى عوي!" — دەپ، ءوڭى كۇرەڭىتكەن قالپى احاڭنان موينىن بۇرىپ اكەتىپتى.
بۇل اڭگىمەلەردە دە مۇقاڭا دەگەن ولشەۋسىز ماحاببات بايقالار ەدى. كورىپ تە تويمايتىن، وقىپ تا بولمايتىن، ءسوزىن ەستىپ تە قانبايتىن، اڭگىمەلەپ تە بىتپەيتىن تۇڭعيىق ءبىر تۇلعا ەكەن-اۋ، جارىقتىق-اي!
You Might Also Like
-
قازاقستان – ەگەمەندى، تاۋەلسىز مەملەكەت. اتا بابامىزدىڭ ارمانى اسقاقتاعان، الاش اتى اسپانداعان زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز اركىمنىڭ كوكەيىنە زور ماقتانىش ۇيالاتادى.
