InfoHub Logo

ءتاڭىر ادامزات بالاسىن ءاۋ باستا جاراتقاننان بەرى ونىڭ بويىنا جاقسىلى جاماندى قاسيەتتەردى تەڭ دارەجەدە بەرىپ، تاڭداۋ قۇقىعىن ادامنىڭ وزىنە بەرگەن. بۇل تۋرالى كوپ جەردە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. شىندىعىندا بارشامىزدىڭ «ىزگىلىك»، «ادالدىق» ۇعىمدارىن ايرىقشا قاستەرلەپ، اڭسايتىنىمىز بار. سول سەبەپتى دە ءدال سول قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن «ءسوز ونەرى» دەپ اتالىپ كەتكەن ادەبيەتتىڭ بارشا ونەرلەردىڭ ىشىندە بيىك تۇراتىندىعىن بىلەمىز. ادەبيەت – قوعامعا كەساپاتتاردى الدىن-الا ەسكەرتىپ قانا قويماي، ادام بالاسىنىڭ جۇرەگىنە ىزگىلىك ءدانىن سەبەتىن قاسيەتكە يە. سوندىقتان دا ونىڭ ارناسى كەڭ جانە سول الەمدى قۇرايتىن جەكە الەمدەردىڭ ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن اتقارعان ەڭبەكتەرى وراسان زور. بۇل جەردە ادەبيەت الەمىنىڭ ىشىندەگى الەم دەپ وتىرعانىمىز – ۇلتتىڭ، ادامزاتتىڭ جاناشىرىنا اينالعان ادەبيەت وكىلدەرى. سولاردىڭ ءبىرى ادەبيەتتى «ءسوز ونەرى» دەپ اتاپ كەتكەن، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى ۇستازى، رۋحاني كوسەمى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى. احاڭ ولشەۋسىز ەڭبەگى ءۇشىن ۋاقىتىندا ماراپات العان جوق. دەگەنىمەن ۋاقىت ءوز ادىلەتتىلىگىن تانىتىپ «ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى» دەگەن اتاۋدى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا مەنشىكتەدى. ءدال وسى اتاۋ احاڭنان باسقا ەشكىمگە ايتىلمايدى. «ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى» دەسە ەسىمىزگە بىردەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۇسەتىنى ماتەماتيكاداعى اكسيوما سەكىلدى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن قۇبىلىسقا اينالدى. ونىڭ دا ءوز سىرى بار. ماسەلەن، اۋمالىتوكپەلى زامانداردا «جۇرتىم» دەپ جىلاپ، «ۇلتىم» دەپ ۇدايى ەڭبەك ەتكەن قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى – ءدال سول احاڭ بولدى. ال ادام بويىنداعى ىزگىلىك سيپاتى ەڭ اۋەلى حالقىنا، جۇرتىنا دەگەن قارىم-قاتىناسىنان بايقالاتىنىن ەسكەرسەك، احمەتتىڭ ءوز داۋىرىندە اتقارعان ەڭبەكتەرىنەن بولەك گۋمانيستىك سيپاتى ءوز الدىنا جاڭا قىر، جاڭا بولمىس بولىپ شىعا كەلەدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى «قالام قايراتكەرلەرىنىڭ جايىنان» دەگەن ماقالاسىندا: «قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ، قۇلدىقتان قورلىق زورلىعىن كورىپ وتىرىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلدەتۋ، اۋىرىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس: كەمشىلىك كورگەن جۇرتتان تۋىپ، كەمشىلىكتەن قۇتقارۋدى ماقسات ەتىپ، ىلعي سول جولدا جۇمىس قىلعان قازاق قالام قايراتكەرلەرى جۇرتشىل، ۇلتشىل، ياعني حالقىنا جانى اشيتىن، حالقىنىڭ جانى اۋىرعاندا جانى بىرگە كۇيزەلەتىن، باۋىرمال بولماسقا تاعى مۇمكىن ەمەس»، - دەپ جازادى [1.130]. بۇل ءبىزدىڭ سوزىمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قالامگەر رەتىندە تەك ءوز حالقىن عانا ەمەس بارشا ادامزاتتى ىزگىلىككە شاقىرىپ تۇرعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. حاكىم اباي ءوزىنىڭ قارا سوزىندە «ءوزىڭ ءۇشىن قىزمەت ەتسەڭ وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ، ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتسەڭ اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلى بولاسىڭ» دەگەندەي، احمەت بايتۇرسىن ۇلى راسىندا ءوزىنىڭ ۇلتى ءۇشىن، ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن الىپ تۇلعا. «ماسەلەن تۇڭعىش قازاق لينگۆيسى ءوزىنىڭ الدىنا جۇيەلى پروگرامما قويعانعا ۇقسايدى: ول اۋەلى قازاقشا ساۋات اشتىرۋدى ماقسات ەتكەن، بۇل ءۇشىن «وقۋ قۇرالىن» جازعان؛ ودان سوڭ قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىمىن انا تىلىندە تالداپ بەرۋ ماقساتىن قويعان. بۇل ءۇشىن «ءتىل قۇرالىن» جازعان؛ ءۇشىنشى – ءتىلدى دۇرىس جۇمساي ءبىلۋ ءتارتىبىن كورسەتۋدى كوزدەگەن، بۇل ءۇشىن «ءتىل جۇمساردى» جازعان، ءتورتىنشى – ساۋات اشتىرۋ، ءتىلدى وقىتۋ مەتوديكاسىن جاساۋدى مىندەتىنە العان، بۇل ءۇشىن «بايانشىنى» جازعان. مىنە، بۇلار احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن زەرتتەۋدەگى جانە وقۋ-اعارتۋ مايدانىنداعى ىستەگەن ىستەرى مەن ەڭبەكتەرى» [1.133]. ونىڭ ءبىر ءوزى اتقارعان ەڭبەكتەرى ەشتەڭەگە ايىرباستاعىسىز. ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتپاي، حالىقتىڭ رۋحاني ارناسىن كەڭەيتىپ وتىر. قۇددى ءبىر ءاۋ باستا ىزگىلىكتەن باستاۋ العان ەڭبەكتەردىڭ ماڭگىلىكپەن پارا-پار تىلسىم كۇشى بار ىسپەتتى. نەگىزگى ءبولىم احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تاعىلىمدى مۇرالارى بۇگىنگى كۇندە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وشپەس مۇراسىن تەك قاراپايىم حالىق قانا ەمەس، ادەبيەتتىڭ الىپ وكىلدەرى، الەم جۇرتشىلىعى مويىنداپ وتىر دەسەك ارتىق ايتپاعاندىعىمىز. «جاڭا جازۋ، جاڭا الىپپە. تۇڭعىش ەملە. تۇڭعىش فونەتيكا. تۇڭعىش گرامماتيكا. تۇڭعىش سينتاكسيس. تۇڭعىش تەرمينولوگيا مەن ادىستەمە. ءتىل اشارلار. ءتىل تانىتقىشتار. ءتىل جۇمسارلار. ۇلتتىق ءتىل بىلىمىنە تۇپكىلىكتى تەمىر قازىق بولار ماڭگىلىك ۇلەستەر. كەيدە كۇللى ءبىر ۇلتتىڭ تالاي ۇرپاعىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كەلەلى ىستەردى ءبىر-اق ادامنىڭ تىندىرعانى تاڭدانباسقا بولمايتىن ءجايت»، - دەپ جازادى ءابىش كەكىلبايەۆ [2.89]. بۇل ءۇزىندى ءبىزدىڭ الدىعا تارتىپ وتىرعان ويىمىزدىڭ ايقىن دالەلى. مۇنداي مىسالداردىڭ سان ءتۇرى بار. الايدا ونىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. احمەت الەمىنەن «بوستاندىق» پەن «ءبىلىم» ۇعىمدارىنىڭ ءيىسى اڭقيدى. تاريحتىڭ تاقتاسىندا قازاق حالقى قۇلدىققا كەز بولعاندا، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ بوستاندىققا قاراي جول سىلتەۋشىلەردىڭ الدىڭعى قاتاردان تابىلعاندىعى بەلگىلى. ال بوستاندىققا ءبىلىمنىڭ تىكەلەي ىقپالى بار ەكەندىگى اقيقات. ادامنىڭ ءبىلىمدى بولۋى ءۇشىن ساۋاتتى بولۋى ايتپاسا دا بەلگىلى، بىردەن باسپالداقتىڭ التىنشى نەمەسە توعىزىنشا باسقىشىنا قادام جاساۋى مۇمكىن ەمەس سەكىلدى، ءارىپتى بىلمەگەن ادامنىڭ ءبىلىمدى بولۋى دا اقىلعا سىيمايتىن نارسە. وسى تۇستا احاڭنىڭ قازاقتىڭ دىبىسىنا، سوزىنە ارناپ الىپپە مەن ءارىپ، ءتىل جانە وقۋ قۇرالدارىن شىعارىپ، قازاقتىڭ ءتىلىن تالايعا ۇيرەتكەندىگى - قارۋسىز مايدانداعى ەرلىكتى ىسپەن پارا-پار. «ناقتىراق ايتقاندا، احمەت بايتۇرسىنوۆ «ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل» بولاتىنىن اسقان سۇڭعىلالىقپەن سەزىپ، انا ءتىلىمىزدى دامىتۋعا زور ۇلەس قوسقان قايراتكەر بولدى» [1.134]. راسىندا، حالقىمىزدىڭ ىشكى رۋحتى قۋاتىن وياتۋعا، ءتىلىن، ادەبيەتىن دامىتۋعا، سول جولدا قوعامدىق ساناسىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتكەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ومىرىنە اينالعان ەڭبەك جولى ءار قازاققا ۇلگى بولارى، ۇلگى بولىپ كەلە جاتقاندىعى حاق. «الما الما اعاشىنان الىسقا تۇسپەيدى» دەمەكشى ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازىنا اينالعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەس بىلگەلى اكەسىنىڭ زۇلىمدىقپەن كۇرەسىپ كەلە جاتقاندىعىنا كۋا بولعاندىعى ءمالىم. ناتيجەسىندە قازاقتىڭ قامىن جەيتىن ءبىر ازاماتتىڭ ۇلتتىڭ وركەندەۋىنە قوسقان ەلەۋلى ەڭبەگى قازاق حالقىنىڭ باعىنا اينالدى. ويتكەنى ول ۇنەمى قيىندىقتىڭ استارىنان مۇمكىندىك تابا بىلگەن ادام. قازاق مەكتەپتەرىندەگى كەمشىلىكتەردى بايقاپ، تەك سىنعا الىپ، قول قۋسىرىپ وتىرماستان ونى تۇزەتۋ جولىندا كۇرەسكەن. بالاعا ەڭ اۋەلى ءوز انا ءتىلىن ۇيرەتىپ، سودان كەيىن ورىس ءتىلى سىندى وزگە تىلدەردى مەڭگەرۋ قاجەتتىگىن ۇتىمدى ۇستانىمىنا اينالدىرىپ، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا سول ءتاسىلدى پايدالانۋدى تۇسىندىرگەن. ءبىلىم جارىسىنىڭ ادامزات بالاسى ءۇشىن قانشالىقتى ءتيىمدى بولاتىندىعىن دا ەسكەرۋسىز قالدىرماعان. «

ءبىلىمدى جۇرتتاردىڭ ءبىلىم جارىسىنا كەلسەك، ونىڭ ماعىناسى دا، كوزدەگەن ماقساتى دا باسقا. ول بىرنەشە ۇلىس ەل جيىلىپ، بىر-ەكى كۇن ەل دۋىلداپ، ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ كەتۋ ءۇشىن عانا جاسالمايدى، ءبۇتىن ۇلت، يا ءدۇنياداعى ءبۇتىن جۇرت ءھام كوپكە قالارلىق ءىس ءۇشىن ىستەلەدى. ءدۇنيادا كۇن كورىپ، تىرشىلىك ەتۋدىڭ اۋىرىن جەڭىلتۋ ءۇشىن، جەڭىلىن راقاتقا اينالدىرۋ ءۇشىن ىستەلەدى. نەشە ءتۇرلى عىلىم، ونەر ءبارى دە تىرشىلىكتىڭ اۋىرلىعىن ازايتۋ ءۇشىن، راقاتىن مولايتۋ ءۇشىن شىعارعان نارسەلەر. عىلىم، ونەر ارتىلعان سايىن ءدۇنيادا بەينەت كەمىمەكشى. وسىعان اقىلى جەتىپ، ەسى ەنگەن جۇرتتار عىلىم مەن ونەردى بىردەن-بىرگە اسىرۋعا تىرىسادى. اسىرۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ىستەر ىستەيدى. سول ىستەردىڭ ءبىرى – ءبىلىم جارىسى»، - دەپ جازادى احمەت بايتۇرسىن ۇلى [3.134]. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ گۋمانيستىك سيپاتىن اشا تۇسەتىن تاعى ءبىر نارسە بار. ول – قايراتكەردىڭ مىسالدارى. حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋ، الەۋمەتتىك ويعا ىقپال ەتۋ ماقساتىندا يۆان اندرەيەۆيچ كرىلوۆتىڭ اۋدارمالارىن اۋدارعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قىرىق مىسال» اتتى جيناعى پەتەربۋرگ قالاسىندا 1909 جىلى جارىققا شىققانى بەلگىلى. ونداعى ىزگىلىك ۇعىمىنىڭ سيپاتى كەڭ. شىندىعىندا ىزگىلىك دەپ تەك ءبىر عانا قاسيەتتى يا بولماسا تەك جاقسىلىق جاساۋدى ايتا المايتىنىمىزدى ەسكەرسەك، تاكاپپارلىقتان الشاق بولۋ، بىرلىك پەن ىنتىماقتىڭ جاعىندا بولۋ، وزىمشىلدىكتەن استە اۋلاق بولۋ سىندى ىس-ارەكەتتەر مەن قاسيەتتەر ءبىز ايتىپ وتىرعان ىزگىلىكتىڭ قۇرامداس بولىكتەرى ىسپەتتى. ونى ەشكىم جوققا شىعار الماسى حاق. وسى نەگىزدە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مىسالدارىن ىزگىلىك جارشىسى دەپ تولىققاندى ايتا الامىز. ماسەلەن، قايراتكەردىڭ «ەگىننىڭ باستارى» اتتى شىعارماسى بىلاي اياقتالادى: «بيدايدىڭ باسىن كوتەرگەنى داقىلىنىڭ جوقتىعى، جىگىتتىڭ كەۋدەسىن كوتەرگەنى اقىلىنىڭ جوقتىعى» دەگەن حالىق دانالىعىنا سايكەس كەلەتىن بۇل مىسالدىڭ وقىرمانعا بەرەرى مول. سونىمەن قاتار ادامداردى قاراپايىم بولۋعا ۇندەيتىن مىسالدىڭ قىسقالىعى مەن مازمۇندىلىعى وقىرماندى باۋراپ الارى حاق. ال اقىننىڭ «اققۋ، شورتان ءھام شايان» اتتى مىسالى بىرلىك پەن ىنتىماقتى دارىپتەپ، اۋدارما ەمەس قۇددى حالىقتىڭ ءتول دۇنيەسى ىسپەتتى قۇندى تۋىندى. مىسال رەتىندە ونىڭ ءبىر عانا ءۇزىندىسىن نەگىزگە الىپ جاتساق جەتكىلىكتى: جۇك الدى شايان، شورتان، اققۋ ءبىر كۇن، جەگىلىپ تارتتى ۇشەۋى دۇركىن-دۇركىن. تارتادى اققۋ كوككە، شايان كەيىن جۇلقيدى سۋعا قاراي شورتان شىركىن [5]. بىرلىگى جوقتىڭ تىرلىگى جوقتىعىن ايتقان اقىننىڭ «قاسقىر مەن تىرنا»، «اينا مەن مايمىل»، «ات پەن ەسەك» سىندى وزگە دە مىسالدارى تاربيەلىك ءمانى بار تۋىندىلار. ارتىنان ءدال وسىلاي وشپەس مۇرا قالدىرعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، ۇلتى ءۇشىن ەلەۋسىز ەڭبەك ەتكەن قايراتكەر، گۋمانيستىك كوزقاراسى مىقتى تۇلعا رەتىندە ەلىمىزدىڭ تاريحىندا دا الار ورنى ەرەكشە. سوندىقتان ونىڭ مۇرالارىن وقىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاساق احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ىزگىلىك مۇراتتارى ورىندالدى دەگەن ءسوز. جيىرماسىنشى جىلدىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى كۇردەلى پروبلەمالارعا قالام تارتا باستاعان ادەبيەت تەورياسى سالاسىندا دا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قوسقان ۇلەسى بولدى. ويتكەنى ۇلتتىق ادەبيەت تاريحىن زەرتتەپ، تانگۋ جولىنداعى كۇرەس جولىندا جالپى ونەر تۋرالى، ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحى مەن تەورياسى تۋرالى ەڭ العاش جازىلعان ەڭبەك احمەت بايتۇرسىنۇلىنا تيەسىلى. ياعني، ول - «ادەبيەت تانىتقىش» بولاتىن. عىلىمي دالدىكپەن، تەرەڭ بىلىممەن جازىلعان اتالمىش ەڭبەك 1926 جىلى جارىق كورگەنىمەن ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ءوسۋىن كورسەتەتىن عىلىمي ءمانى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنا دەيىن باعالانباي كەلدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى – ەڭبەك جارىق كورگەن سوڭ، ول كوپشىلىككە تاراپ ۇلگەرمەستەن ەكى-ۇش جىلدا اۆتوردىڭ ۇستالىپ كەتۋى ەدى. ءار ءتۇرلى اۋمالى-توكپەلى، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردىڭ قىسپاعىن باستان وتكەرگەن بۇل ەڭبەكتىڭ ءدال وسى كەزەڭگە دەيىن جوعالىپ كەتپەي جەتكەنى – ۇلتتىق ادەبيەتىمىز ءۇشىن دە، ۇلت دامۋىنا ونىڭ قوسار ۇلەسى ءۇشىن دە قۋانتادى. ويتكەنى، «ادەبيەت تانىتقىش» وسى سالا ۇزدىكتەرىنەن ۇزدىك باعا الىپ ۇلگەرگەن تۋىندى. ءتىلشى-عالىم ءرابيعا سىزدىقوۆا: «بايتۇرسىنوۆتىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» اتتى كولەمدى ەڭبەگى – ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن قازاق ادەبيەتى تاريحىنا ارنپلعان تۇڭعىش زەرتتەۋ جۇمىسى... مۇندا اۆتور كوپتەگەن جايتتاردى ءوزى شەشىپ، كوپتەگەن ۇعىمدارعا تەرميندىك اتاۋلار ۇسىنادى» دەسە [6،5]، اكادەميك ر.نۇرعالي: «قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتتانۋىنىڭ عىلىمي نەگىزى، مەتودولوگيالىق ارنالارى، باستى-باستى تەرميندەرى مەن كاتەگوريالارى تۇپ-تۇگەل وسى كىتاپتا قالىپتاستىرىلعان»، - دەپ جازادى [7]. شىندىعىندا، «ادەبيەت تانىتقىش» تەك الەمدىك ادەبيەت تەورياسىندا عىلىمي ءمانى مەن ماڭىزى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەرگە تەك قازاقشا بالاما تاۋىپ، دالەلدەر مەن ناقتى مىسالداردى الدىعا تارتقان ەڭبەك قانا ەمەس. عىلىمي زەرتتەۋدىڭ العاشقىسى رەتىندە تەك ادەبي-تەوريالىق ءبىلىمنىڭ جۇيەلى تۇردە قالىپتاسۋىنا ىقپالىن كورسەتىپ، سەپتىگىن تيگىزىپ قانا قويماي، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ دۇنيەگە كەلانە سەبەپكەر بولا العان ەڭبەك. «ادەبيەت تانىتقىش» - ادەبيەتتىڭ بۇكىل بولمىسىن بويىنا جيعان، جۇيەلىلىگى ءبىر توبە، ادەبيەت تەورياسىنا ۇلتتىق سيپات دارىتۋى ءبىر توبە بولا بىلگەن، اۆتوردىڭ ەڭ ءدامدى جەمەسى. ەڭبەكتەگى تەرميندەر جۇيەسى بىزگە ءبىر نارسەنى اڭعارتادى. ول – اۆتوردىڭ كەمەڭگەرلىگى ءارى عالىمدىعى. بۇل تۋراسىندا ش.جالماحانوۆ پەن ج.سماعۇلوۆ سىندى عالىمدار: «تەرميندەردىڭ جاسالۋ جولىنا لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا 67 تەرمين دارا تۇلعادا، 223 تەرمين كۇردەلى تۇلعالى (2 سوزدەن 7 سوزگە دەيىن) بولىپ كەلەدى. بەلگىلى ءبىر ءسوز ونەر قۇرىلىسىنا بەرىلگەن اتاۋ، تەرمين سول قۇبىلىستىع ادام، قوعام ءومىرىنىڭ رۋحاني-الەۋمەتتىك تابيعاتىنان تۋىنداپ جاتقاندىقتان دا (اتاۋ تەرميندەردىڭ ماعىنالارىنا قۇبىلىستى تەلۋ ەمەس) ويعا ورالىمدى، كوڭىلگە قونىمدى بولىپ شىققان»، - دەپ كورسەتەدى [8.72]. سول سەبەپتەن دە ءسوز ونەرىنىڭ الىپبيىنە اينالعان «احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» - ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ۇلكەن كورسەتكىشى بولۋمەن قاتار، تەوريالىق وي-جۇيەسىنە مىقتاپ تۇرەن سالعان، قازاقتىڭ پاراساتتى تولعامىن، ويشىلدىعىن ەستەتيكالىق تانىم-بىلىگىنىڭ مولدىعىن تانىتقان كەزەڭدىك تۋىندى»، - دەپ پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ دۇرىس باعالاعان [9.142]. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ ايتقانداي: «احاڭ جوقتا بىزدەگى ادەبيەت تەورياسى باسى جوق كەۋدە سەكىلدى ەدى» [6.6]. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ جۇيەلى قالىپتاستىرۋ جولىنداعى ەتكەن ەڭبەكتەرىن ەڭ اۋەلى «ادەبيەت تانىتقىش» ارقىلى تانيتىن بولساق، احاڭنىڭ شىعىارماشىلىعىنداعى سۇبەلى سالالارىنىڭ بىرىنە اينالعان – پوەزيانى دا ەسكەرۋسىز قالدىرا المايمىز. ول – نەگىزىنەن ۋاقىت سۇرامىنان تۋىنداعان ىزدەنىستىڭ، ەڭبەكتىڭ جەمىسى. شىن مانىندە احاڭنىڭ وزگەلەردەن وزگەشەلەۋ جولى بار. ونى – اقىننىڭ تۇڭعىش جيناعىنىڭ كىلەڭ اۋدارمالاردان تۇرۋى ەدى. بۇل سول داۋىردەگى قازاق پوەزياسىنا كەلگەن جاڭاشىلدىقتىڭ ءبىر لەگى ەدى دەمەسكە بولماس. ونىڭ كرىلوۆتان اۋدارعان مىسالدارىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزى تۋراسىندا جوعارىدا ايتىپ كەتكەن بولاتىنبىز. ال احاڭ پوەزياسىنىڭ ارنالى باعىتى، قازاق

 ادەبيەتىندە الار ورنى جايلى كەزىندە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ بىلاي دەگەن ەدى: «ول قاراپايىم دا تۇسىنىكتى قازاق تىلىندە ازاتتىق تۋرالى، ۇلت تۋرالى، ەزىلگەن، ارتتا قالعان قازاق ۇلتى تۋرالى جىرلادى؛ ونەر-بىلىمگە، ەڭبەككە، عاسىرلىق ۇيقىدان ويانۋعا ۇندەي وتىرا، ءاربىر قازاقتىڭ ازاماتتىق ساناسىن وياتۋعا ۇمتىلدى. ىشكى سۇلۋلىعى مەن مازمۇنى جاعىنان، جيناقىلىعى مەن جەلىلىگى جاعىنان احمەت بايتۇرسىن ۇلى جىرلارى قازاق ادەبيەتىندە ءبىرىنشى ورىن الادى» [10.84]. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى رەتىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تەك پوەزياسى تۋرالى ءسوز بولعاندا ونى ولەڭ ولكەسىنە «ازاتتىق رۋح» الىپ كەلدى دەپ تولىققاندى ايتا الامىز. ءسوز باسىندا ادام بويىنداعى جاقسى ياكي جامان قاسيەتتەر تۋرالى جايدان جاي ءسوز قوزعامادىق. شىندىعىندا ادامزات بالاسىنىڭ ىزگىلىككە قاراي ۇمتىلىسى نەمەسە كەراعار تىرلىكتەرگە ارالاسىپ كەتۋى اينالاسىنا، ونىڭ كورگەن- بىلگەنىنە، وقىعان تۇيگەنىنە، سونداياق تۇپكى ساناسىنا بايلانىستى. بايقامپازدىقپەن زەر سالساق، ءبۇتىن ءبىر الاشتىڭ جوعىن جوقتاۋشىسىنا اينالعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىن قاي قىرىنان الىپ قاراساق تا گۋمانيستىك سيپاتقا يە. بۇل ەڭ اۋەلى تەكتەن بەرىلگەن تۇپكى ساناعا بايلانىستى دەسەك، كەيىنگىسى دانا اباي ايتقان جۇرەك ىسىنە، شاكارىم قاجى ايتقان «اقجۇرەكتىلىككە» بايلانىستى. ءيا، ءبىز قازاق قاشان دا بابالار سالعان سارا جولدى تىلگە تيەك ەتىپ، ماقتانامىز. بۇل ەشقانداي ابەستىگى دە، ءتىپتى زيانى دا جوق ءىس. الايدا، بابالار ءسوزىن ساناعا توقىپ، ونى ىسپەن جۇزەگە اسىرساق، ءتىپتى، نۇر ۇستىنە نۇر بولماي ما؟ احمەتتەي الىپتاردىڭ گۋمانيستىك سيپاتىن ايعاقتاعانداي جىپكە ءتىزىپ ايتتىق. الايدا، ول ءبىزدىڭ دالەلدەۋىمىزدى قاجەت ەتپەسى حاق. «پەداگوگيكا» ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى «بالانى الدىعا جەتەلەۋشى» بولسا، ءبىزدىڭ ماقسات تا سول – تەڭىز تۇبىندە لاعىل مارجانداي جارقىراپ جاتقان مول مۇرالارىمىز بەن قازىنالارىمىزدى قاشان دا اۋزىمىزدان تاستاماي، بارشا ادامزاتتىڭ سول فورمۋلا بويىنشا ناتيجە شىعارۋىنا ىقپال ەتۋ. ولاي دەۋىمىزگە باستى سەبەپ – كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي الاش ءۇشىن قىزمەت ەتكەن احاڭداي تاۋ تۇلعالاردىڭ باستى ماقسات-مۇراتى قازاقتى ەركىندىكتە ءومىر ءسۇرىپ، ءبىلىم-عىلىمنان جىراقتاماي كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، تۇپكى ساناسى وزىق حالىقتاردىڭ قاتارىندا بولۋى ەدى. ونىڭ الدىڭعى شەبىندە «ادامدىق» ۇعىمى دا اتويلاپ تۇر. ادام اتاۋىنىڭ باستى ءمان ماعىناسى دا ءدال وسى «ادامدىق»، «ادامگەرشىلىك» ۇعىمىمەن استاسىپ جاتقانى حاق.

قورىتا كەلگەندە، XX عاسىردا قازاقتىڭ ونەر مەن عىلىمنىڭ سان-سالاسىن مەڭگەرگەن، امبەبەپ تۇلعامىز احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قاي سالادا بولماسىن الىپ كەلگەن تىڭ يدەيالارى مەن جاڭاشىلدىق باعىتقا نەگىزدەلگەن ىستەرى قازاق جۇرتىنىڭ جۇرت بولىپ جۇتىلماۋىنا، ۇلت بولىپ ۇتىلماۋىنا كەپىلدىك بولا الاتىنى بەلگىلى. ويتكەنى قازىرگى بەيبىت ءارى تىنىش كەزەڭدە ءبىلىم سالاسىنىڭ قاي-قايسىندا بولماسىن احاڭنىڭ اتى اتالماي كەتپەيدى. ونەردىڭ بيىك قازىناسى تۇرپاتىنداعى ادەبيەتتە بولسىن، ءتول تاريحىمىزدا بولسىن، ۇلتتىعىمىزدىڭ ايشىقتى بەلگىسىنە اينگالعان ءتىل سالاسىندا بولماسىن، «تاربيە تال بەسىكتەن» دەپ تاربيەگە دەن قويعان حالقىمىزدىتاربيە باستاۋى دەپ بىلەتىن پەداگوگيكا سالاسىندا بولماسىن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەگى ولشەۋسىز. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ ساناسى ويانعانىن، سونىمەن قاتار قازاقى رۋحتىڭ مۇقالماۋىن قالادى. سوندىقتان دا ونىڭ وي-سانا بيىگىن وسى تۇرعىدان باعالاۋىمىز ءتيىس. ويتكەنى احاڭنىڭ ءوزى ايتقانداي: «بالام دەگەن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەگەن بالا قايدان شىقسىن». احاڭ سالعان سارا جولدىڭ مۇراگەرىمىن دەگەن ءار ازامات باعاسىن تاپقان ەڭبەكتەن شابىت الۋى ءتيىس، جۇرتى ءۇشىن جۇمىلا تىرلىك ەتۋى ءتيىس. سول سەبەپتى احاڭداي قايراتكەردىڭ وشپەس مۇرالارىن باعالاي بىلگەنىمىز ابزال. ونى باعالاۋىمىزدىڭ بيىك كورسەتكىشى رەتىندە ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرعان داۋىرىندە بىلىمگە قۇلاش-قۇلاش قانات سەرمەۋىمىز بەن ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتە وتىرا، ۇلتىمىزعا دەگەن ماحابباتىمىزبەن قىزمەت ەتۋىمىزدى ايتا الامىن. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق سانامىزدى وياتىپ، رۋحاني باي بولۋىمىز اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ولاي دەۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى: ءقازىر ءبىلىم مەن باسەكەنىڭ زامانى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى نارسە. ال سول باسەكەگە قابىلەتتىلىك تۇپتەپ كەلگەندە احاڭداي اسىلدارىمىزدىڭ باي مۇراسىمەن بويىمىزعا داريدى. ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن ساقتاي وتىرا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ گۋمانيستىك سيپات العان تۋىندىلارى قاشان دا ءبىزدىڭ قاستەرلى قازىنامىز بولىپ قالا بەرمەك. ول جازىلماعان دالا زاڭىنداي ءار قازاققا بەلگىلى ءارى بەدەرلى دۇنيە.

جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى  دايىنداعان: تەنگالوۆ نۇرلان، ءال فارابي ات

---