قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى
قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى، ساناداعى تانىم-تۇسىنىك قازاقتاردىڭ كوشپەلى داۋىرىنەن باستاۋ العان. قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفياسى تىكەلەي تابيعاتپەن ۇندەسەدى. كەڭ جازىق دالا، ەركىندىك ساناداعى تۇسىنىكتىڭ كەڭ بولۋىنا اسەر ەتتى. قازاق فيلوسوفياسى ءوزىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا ءتورت كەزەڭنەن ءوتتى: قازاق حالقىنىڭ حاندىق داۋىرگە دەيىنگى كەزەڭى؛ جىراۋلار شىعارماشىلىعى حاندىق ءداۋىر فيلوسوفياسى؛ زار زامان كەزەڭى؛ اعارتۋشىلىق كەزەڭ.
فيلوسوفيالىق ويلاردىڭ تۋۋى اڭىز-اڭگىمە دۇنيەتانىمىنىڭ تانىلۋىنا الىپ كەلدى. اۋىزدان اۋىزعا تاراعان ءتۇرلى اڭىزدار قازىرگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇزدىكسىز جەتىپ وتىرعان ۇلت ساناسىنداعى ويلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى زامانعا دەيىن جەتكەن. قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى تۇرمىس-تىرشىلىكتەگى قۇندىلىقپەن ۇيلەسىم تابادى. ياعني، ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى، ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتى، قوعام مەن ادام اراسىنداعى بايلانىس سىندى ماڭىزدى تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى.
دەگەنمەن زاماننىڭ اعىمىنا قاراي فيلوسوفيالىق ويلار وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ءتىپتى كەيبىرى بۇرىس دەپ تانىلىپ، جاڭا تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلەدى. ۇرپاقتار الماسۋى كەزىندە ءوشىپ كەتكەن، ءوسىپ كەتكەن دە تۇسىنىكتەر بار. مىسالى، اباي قۇنانباي ۇلى كەيبىر ماقال-ماتەلدەردەگى ءپالساپالىق ويدى بۇرىس دەپ سانايدى. ابايدىڭ فيلوسوفيالىق ويلار جيىنتىعى 45 قارا ءسوزىنىڭ بەس جانە التىنشى قارا ءسوزىن تالداپ كورەلىك. قازاقتار «قۇداي، جاس بالاداي قايعىسىز قىلا كور» دەپ ايتادى دەيدى اباي قۇنانباي ۇلى. ءوزى جاس بالادان گورى ەستى كىسى بولىپ، قايعىلى كىسى بولعانسىعانى. «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كۇندىك مال جي»، «وزىڭدە جوق بولسا، اكەڭ دە جات»، «مال - ادامنىڭ باۋىر ەتى» دەگەن ماقالدارى ارقىلى قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن دەپ سىنعا الادى. بۇل جەردەگى فيلوسوفيا ادامنىڭ نە ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ كەرەگىن تانۋىن كورسەتەدى. مال جيناۋ ءۇشىن ءومىر ەستى ادامنىڭ اتقارار قىزمەتى ەمەس دەيدى. بۇل تۇسىنىك تەحنولوگيا زامانى بولعان ءبىزدىڭ عاسىرعا اسا قاجەت وي.
قازاق حالقىنىڭ تەرەڭ ماعىنا بەرەتىن نانىم – سەنىمى، فيلوسوفيالىق ويى جەتكىلىكتى. قازىرگى ۋاقىتتا ساقتالماعانى ءۇشىن سىنعا ۇشىراعان ويعا توقتالساق. ۇلى وتان سوعىسى كەزىن سۋرەتتەگەن تاحاۋي احتانوۆتىڭ سوڭعى شىعارماسى «شىراعىڭ سونبەسىن» ءدۇيىم جۇرتتىڭ جۇرەك تورىنەن ورىن العان تۋىندى. سوعىستىڭ زۇلماتى، قاسىرەت مايدانىمەن وسىنداي دۇنيەتانىم ۇشتاستىرا بىلەدى. بۇل ءسوزدىڭ فيلوسوفياسى – قانداي قايعى كەلسە دە كوزىڭنىڭ نۇرى بولار ۇرپاعىڭ، ياعني شىراعىڭ سونبەسىن دەيدى. سونىمەن قاتار قايتىس بولعان ادامنىڭ جەتىسى نەمەسە قىرقى وتكەنگە دەيىن شىراق جاعىلاتىن. ودان كەيىن بۇل شىراق وشەدى. شىراقتى، وتتى وشىرۋگە ءدال وسىنداي فيلوسوفيالىق ءمان بەرگەن. قازىرگى كەزدە وزگە مەملەكەتتەرگە ەلىكتەۋ نە بولماسا قايتالاۋ ارقىلى مەرەيتويدا شىراق ءوشىرۋ ادەتكە اينالىپ كەتتى. ءتىپتى ءمان – ماعىناسىنا ۇڭىلمەيتىن بولدى. بۇل ءىسىمىزدى سىنعا الىپ جاتقاندار كوپ. ەگەمەن قازاقستان گازەتىندە بۇل تۋرالى «قالالى جەردە بالاسىنىڭ تۋعان كۇنىندە تورتتىڭ ۇستىنە شىراعدان جاعىپ اكەلىپ، ونى بالاعا وشىرتكىزەدى. «وتىڭ وشپەسىن»، «شىراعىڭ سونبەسىن» دەيتىن قازاق حالقى ءۇشىن بۇل جامان ىرىم. ءبىراق، ونى ويلاپ جاتقان اتا-انا جوق. سەبەبى، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن قالادا وسكەن اتا-انانىڭ ءوزى دە بىلمەيدى» دەپ قىنجىلادى. ياعني، قازاق حالقىنىڭ اسا ماڭىزدى فيلوسوفيالىق مانگە يە ارەكەتىنىڭ بۇگىنگى كۇنى ورىندالماي جاتقانىن كورەمىز.
قازاق حالقى بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، فيلوسوفيالىق تۇسىنىكپەن قاراعان. بۇل تۇرعىدان العاندا قازىرگى كەزدە قولدانىستان شىعىپ بارا جاتقان نانىم – سەنىمدى ايتۋعا بولادى. مىسالى،
«قۇران ءسوزىن قايتالا، بىلمەسە جۇرت ايتا ما؟
ءالى بالا جاتپاعان، بوس بەسىكتى شايقاما.
عيبرات ءسوز ۇققانعا، ۇيگە كىرىپ، شىققاندا.
ءولىپ-وشىپ تاڭدانىپ، نارەستەگە سۇقتانبا» دەۋ ارقىلى بالانى جامان دۇنيەلەردەن قورعاۋدى نازارعا العان. بالا دۇنيە ەسىگىن اشپاس بۇرىن ول تۋرالى ماعلۇماتتار وزگە ادامدارعا ايتىلمايتىن. ءقازىر بالا انانىڭ قۇرساعىندا بولعاندا ونىڭ ۇل نە قىز ەكەنىن ءدۇيىم جۇرتپەن بىرگە انىقتايدى. بالاسى بۇل ءفاني دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن ول بالانىڭ قالاۋىنسىز عالامتور ارقىلى ەلگە تانىتادى. ءتىپتى ول بالانىڭ تاڭداۋ قۇقىعى ەسكەرىلمەي، جەكە پاراقشا اشىلىپ، كاسىپ ءۇشىن قولدانىسقا ەنىپ كەتتى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن «ءولىپ-وشىپ تاڭدانىپ، نارەستەگە سۇقتانبا» ءسوزى 21 عاسىردا مۇلدەم ەسكەرىلمەيدى دەۋگە بولادى. قازاقتار «كوز تيەدى» دەپ اسىرەسە بۇلدىرشىندەر ءۇشىن الاڭداعان. كوپشىلىككە كورسەتپەۋ، ەلدىڭ نازارىن اۋداراتىنداي ارەكەتتەر جاساماۋدى كوزدەيتىن. بالالاردىڭ بۇگىندە ەرتە جاستان الەۋمەتتىك جەلىدە بوي كورسەتە باستاۋى «كوز تيەدى، ءسوز تيەدى» دەيتىن فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتى شەتكە ىسىرىپ تاستاعانداي كورىنەدى.
جامان ىرىم ەتەدى، ىرىم – قىرىم كەتەدى. قازاق حالقى سالت – داستۇرگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، تاربيە قۇرالى رەتىندە قولدانادى. ۋاقىتتىڭ ەنشىسىمەن ءوزىنىڭ قۇندىلىعىن يا بولماسا ماڭىزىن جويىپ جىبەرەتىن تۇسىنىكتەر بولادى. بۇل قاي زاماندا دا بولعان، ءالى دە جالعاسىن تابادى. دەي تۇرعانمەن، زامان وتسە دە ءوز قاجەتتىلىگىن، ارتىقشىلىعىن جويمايتىن، وتباسى، قوعام، قارىم – قاتىناس ينستيتۋتى ءۇشىن قاجەت قۇندىلىقتار بارشىلىق. ولاردىڭ جاڭعىرىپ، زامان تالابىنا ساي ەتىپ كورىنىس تابۋى تىكەلەي بىزگە بايلانىستى. قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى ەرلىك، بوستاندىق، قاراپايىم تۇسىنىكتەرمەن ۇشتاسقان. قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفياسى تابيعاتتاعى ادامنىڭ ءرولىن كورسەتەتىن سەكىلدى. ءوزىنىڭ دارالىعىمەن، تابيعاتتىن وزگە جاراتىلىس يەلەرىنەن ارتىق تۇراتىنىن دالەلدەيدى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ماگيسترانتى ءابدىراحمان نۇراي ايۋب قىزى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى جاناتايەۆ دانات
You Might Also Like
-
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن عىلىمي ماسەلەلەردىڭ اۋقىمى وتە كوپ. قاشاندا قازاق جەرىندە دارىن مەن دانالار، داناگوي قاريالار وتە كوپ بولعان. سىر سۇلەيلەرى سول...
-
ءتاڭىر ادامزات بالاسىن ءاۋ باستا جاراتقاننان بەرى ونىڭ بويىنا جاقسىلى جاماندى قاسيەتتەردى تەڭ دارەجەدە بەرىپ، تاڭداۋ قۇقىعىن ادامنىڭ وزىنە بەرگەن. بۇل تۋرالى كوپ جەردە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. شىن...
