InfoHub Logo

      قازاق اراسىندا دارا تۋعان، ەرەن ەڭبەگىمەن قۇرساۋ  شەڭبەرىندە اينالعان قارا قازاقتىڭ كوزىن اشقان  اعارتۋشى تۇلعالاردىڭ ءبىرى- احمەت بايتۇرسىن ۇلى. قارۋ ورنىنا قالام ۇستاپ ءتىل بوستاندىعى ءۇشىن شايقاسقان، شىندىق  الەمىنىڭ  شىرمالعان ءتۇيىنىن شەشۋ ءۇشىن شىبىن جانى شىرىلداعان جانقيار، دانا احمەت "ايقاپ" جۋرنالىنا ءبىزدىڭ "ءاي، قاپ!"- دەپ، سان سوعىپ قالماۋىمىز جولىندا  اقيقاتتى تەرەڭ قازبالاي، سىني تۇرعىدا جازعان  "قازاق  وكپەسى"  ماقالاسىن ءاربىر قازاق قۇلشىنا وقۋعا ءتيىس دەپ بىلەمىن! 

    "قازاق وكپەسى" ماقالاسىندا اۆتور قازاقتىڭ  وكپەلەۋگە ءجونى بار ما، جوق پا- سونى ايقىنداپ اشىپ كورسەتەدى. بۇل ەڭبەگىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەڭ بىرىنشىدەن، قازاقتا بىرلىك جوق ەكەندىگىن تىلگە تيەك ەتەدى. بىرلىك، بەرەكەسىز جاسالعان ءىستىڭ  قۇر دالباسا  بولاتىنىن ءبىز انىق بىلەمىز. بەرەكەسىزدىگىمەن قويماي، قازاق  التىباقان الاۋىزدىققا، كورەالماۋشىلىق پەن ءبىر-بىرىنىڭ اياعىنان شالۋ ىسىنە ابدەن ەتىن ۇيرەتكەندىگىنە پۋبليسيست كۇيىنگەندىگىن بىلدىرەدى. ءبىز  بىر-بىرىمىزبەن وسىلاي ىرىلداسىپ وتىرعاندا باسقا ەل اۋىزبىرشىلىكپەن ىلگەرى باسىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ، ءبىز كەرى كەتىپ جاتقاندىعىمىزدى ەسكەرتەدى. وعان قوسا قازاقتى كەرى تارتاتىن جامان ادەتتەردىڭ ءبىرى-ناداندىق پەن جالقاۋلىق. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ  قازاقتان وسى ەكى ادەت قالماي كەلە جاتقاندىعى، قانعا سىڭگەن داقتان قۇتىلارعا قازاقتا نيەت جوقتىعى ىزا-كەگىن تۋدىرادى. ول تۋرالى ماقالادا بىلاي جازىلادى: "قازاقتىڭ ەستەكتەن  ناداندىعى دا، جالقاۋلىعى دا كەم ەمەس... ناداندىقتىڭ كەساپاتى ءار جەردە اق ماڭدايىمىزعا تيسە دە، اتا جولداسىمىز بولعان سوڭ، ءبىز دە قيىپ ايىرىلماي اق كەلەمىز. ولجالى جەردە ۇلەستەن قاعىلعانىمىز، وردالى جەردە ورىننان قاعىلعانىمىز، جورالى جەردە جولدان قاعىلعانىمىز- ءبارى ناداندىق كەساپاتى".

     ماقالانى زەرتتەۋ بارىسىندا، ەكىنشى نازارىمىزعا ىلىگەرى قازاقتىڭ  جەرى قازىنالىق بولعانىنا وكىنۋى. قازاق نەگە وكپەلەيدى؟ ارينە، ءوز جەرىمىزگە ءوزىمىز يەلىك ەتە الماۋىمىز ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەگى نامىس وتىن تۇتەتەرى حاق. الايدا، احمەت بايتۇرسىن ۇلى بۇل تۇرعىدا  قازاق كىنانى وزىنەن ىزدەۋى كەرەك ەكەنىن پايىمدايدى. قايتا جەر قازىنالىق بولىپ قازاقتىڭ جانى قالىپ ءجۇر.نە سەبەپتى ەكەندىگىنە، قازاققا ەستەكتەر ارقىلى مىسال كەلتىرىپ، نۇسقاپ تۇرىپ كورسەتەدى. ەستەكتەر  جىلىگى تاتىمايتىن ارزان دۇنيە ءۇشىن الدانىپ، اسىلعا دا تەڭ كەلمەس بايلىعى- جەرىن  ساتىپ تاۋىستى. ناتيجە، نە كەدەيشىلىكپەن يت تىرلىك قىلۋ، نە جەر ىزدەپ تەنتىرەپ ءجۇرۋ. ال، قازاق شە؟ قازاقتار دا جەر قازىنالىق بولماسا ەستەكتىڭ كۇنىن كورەتىنىن، شاي شۇبەرەك ءۇشىن جەردەن ايىرىلاتىندىعىن  اقىن ءوزىنىڭ وسى ءبىر ماقالاسىندا كەرەمەت جەتكىزدى: "قازاقتىڭ ءالى كۇنگە  جەردەن قول ۇزبەي وتىرعانى- جەر قازىنالىق  بولعاندىقتان. بۇگىن تويعانىنا ءماز بولىپ، ەرتەڭگىسىن ۇمىتاتىن قازاق بۇگىن جەرىن ساتىپ تويىپ، ەرتەڭ تەنتىرەپ كەتەر ەدى". ءتىپتى، ەستەكتەر سەكىلدى  ارزان دۇنيەنىڭ قۇرىعىنا ىلىگىپ، جەر جالداپ، مۇجىقتى ىشكە كىرگىزگەن قازاق  وزگەنىڭ ەمەس، ءوز كوزىنە تۇسكەن قىراۋدى ارشىپ قاراۋ كەرەكتىگىن  جەتكىزەدى. قازاق اراسىندا بولعان ءدال وسىنداي جاعدايدى ءا.كەكىلبايەۆتىڭ  "ۇركەر" رومانىنان كەزدەستىرگەن ەدىم. رومانداعى ءابىلقايىر تۇسىندا   اق پاتشانىڭ قول استىنا كىرۋگە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، حالىقتى ۇيىمداستىرا باستاعان ون ەكى ءبيدىڭ الدىنا قازاق جەرىنە ەلشىلىككە كەلگەن تيەۆكەلەيەۆتىڭ جىبەك ماتالاردى جايىپ سالعانداعى بيلەردىڭ كوزى جايناپ،  ەلى مەن جەرى قۇربان بولىپ بارا جاتساداعى كەلىسىمشارتقا قولىن قويىپ بەرگەندەگى سيۋجەت كوز الدىما ورالدى. "سىپايى سويعانىنا، توعىشار تويعانىنا ءماز" بولىپ ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ  قامىن جەمەسەك، ەلدىگىمىزدەن،ەرلىگىمىزدەن، جەرىمىزدىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا، نە قايىر. وسىلاي ۇلان-عايىر اۋماقتى نەگە ءوزىمىز تار قىلامىز؟

       كەلەسى ءبىر اۋىز تولتىرا ايتاتىن ماقالاداعى ماسەلە- قازاقتىڭ عىلىم مەن بىلىمگە قول سوزباعاندىعى. عىلىم، ونەر قازاقتا بولعاندا ۇلت  اراسىندا كەم-كەتىك بولماۋشى ەدى. قازاق وكپەسىنىڭ بەكەر ەكەندىگىن وسى عىلىم مەن بىلىمگە، ونەرگە زەيىن قويعاندا  تۇسىنەدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا،  قازاقتى العا جەتەلەر- بىرەۋدىڭ ارتىن تەرىپ، ءسوز ەتۋ ەمەس، ءبىلىم مەن عىلىم قۋىپ، پايداسىنا كوز جەتۋ. ونسىز دا  ساۋاتسىزدىق كەسىرىنەن تالاي قازاق تەنتىرەپ قالعان جوق پا؟! پاتشا ۇكىمەتى دە قيتۇرقى جوسپارلارىنىڭ كوبىسى وسى قازاق ساۋات اشپاعانىنىڭ سالدارىنان ورىندالدى. ماقالا ەڭبەكتىڭ دە قازاق حالقىنىڭ ىلگەرى اياڭداۋىنا كومەگى زور ەكەنىن كورسەتتى. ەڭبەكسىز جالقاۋلىقتى سەرىك ەتۋ ءوزىڭدى  قۇدىققا قۇلاتقانمەن تەڭ.  ەڭبەك جايىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ماقالاداعى مىنا ءبىر ءسوزىن ءاربىر قازاق ءبىلىپ جۇرەتىن ناقىل ءسوز، دانالىق ويعا اينالۋىن قالار ەدىم: "ەڭبەكسىز ەگىن شىقپايدى، تەرسەلەڭ تەرىڭ تەگىن قالمايدى. تەلمىرىپ العان تەڭگەدەن، تەر ءسىڭدىرىپ العان تيىن جۇعىمدى." 

    احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ "قازاق وكپەسى"  ماقالاسى جاريالانعاننان كەيىن تالاي قازاققا اۋىر وي سالدى دەگەن ويدامىن. ءار قازاققا وزىنە وكپەلەمەسە وزگەگە وكپەلەيتىن بەت جوقتىعىن ۇعىندىردى. جامان ادەتتەردىڭ جەگىنە جەلپىنىپ، "اۋىردىڭ استىمەن، جەڭىلدىڭ ۇستىمەن وتپەي"  قيىن دا بولسا شىرعالاڭ  جولمەن ەڭبەك، ءبىلىم، عىلىمدى تۋ ەتسە قازاق استە جامان بولماسىن وسى ماقالا ۇعىندىردى. "ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعاراتىن" كۇن تۋسا قازاق قورعاسىنداي اۋىر قيامەتكە دە توتەپ بەرىپ قۇردىمعا كەتپەيتىنى انىق. سوڭعى جولدى  ماقالاداعى احاڭنىڭ سوزىمەن اياقتاعىم كەلىپ وتىر: "امالىڭدى تۇزەت، تۇزەمەسەڭ ەشكىمگە كىنا قويما. بەتى جاماننىڭ ايناعا وكپەلەۋى ءجون بە؟ نيەتى جاماننىڭ اللاعا وكپەلەۋى ءجون بە؟ تالاپ جوق، ءۇمىت مول حالىقپىز."

 

جۇماش  ەڭلىك 

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق  ۇلتتىق  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ  1-كۋرس ستۋدەنتى

---